MODELE POLITYKI SPOŁECZNEJ NA WARMII I MAZURACH
Transkrypt
MODELE POLITYKI SPOŁECZNEJ NA WARMII I MAZURACH
Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Projekt „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego MODELE POLITYKI SPOŁECZNEJ NA WARMII I MAZURACH Raport koocowy z realizacji projektu badawczego opracowanie: Michał Żejmis Warszawa kwiecieo-czerwiec 2011 1 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” WPROWADZENIE ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 5 STRESZCZENIE -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7 MODELE POLITYKI SPOŁECZNEJ; ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE I ICH REALIZACJA W DOŚWIADCZENIU WYBRANYCH PAOSTW EUROPY ------------------------------------------------------------------------------------------------------- 16 1.1. WPROWADZENIE --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 17 1.2. CHARAKTERYSTYKA MODELI POLITYKI SPOŁECZNEJ---------------------------------------------------------------------------------- 19 1.2.1. Typologia modeli polityki społecznej Richarda Titmussa ----------------------------------------------------- 19 1.2.2. Trzy światy kapitalizmu opiekuoczego Gosty Espinga Andersena ----------------------------------------- 21 1.2.3. Czwarty świat reżimów opiekuoczych? --------------------------------------------------------------------------- 28 1.3. PRÓBA OCENY POLSKIEJ POLITYKI SPOŁECZNEJ Z PERSPEKTYWY REŻIMÓW PAOSTW OPIEKUOCZYCH ---------------------------- 30 1.4. ZAPOTRZEBOWANIE NA PAOSTWO OPIEKUOCZE W SPOŁECZEOSTWIE POSTINDUSTRIALNYM; NOWE RYZYKA, NOWE WYZWANIA DLA SYSTEMÓW POLITYKI SPOŁECZNEJ ---------------------------------------------------------------------------------------------------- 33 1.5. ZAKOOCZENIE ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 40 MODELE POLITYKI SPOŁECZNEJ NA WARMII I MAZURACH W PERSPEKTYWIE ZREALIZOWANEGO PROJEKTU BADAWCZEGO ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 42 2.1. PODSTAWOWE INFORMACJE O ZREALIZOWANYCH BADANIACH-------------------------------------------------------------------- 43 2.2. SYTUACJA SPOŁECZNA W REGIONIE WARMII I MAZUR ----------------------------------------------------------------------------- 48 2.2.1. Ludnośd regionu --------------------------------------------------------------------------------------------------------- 48 2.2.2. Uwarunkowania ekonomiczne -------------------------------------------------------------------------------------- 50 2.2.3. Problemy społeczne i obszary wykluczenia społecznego ----------------------------------------------------- 54 2.2.4. Bezrobocie jako główna kwestia społeczna w regionie ------------------------------------------------------- 66 2.3. REGIONALNA POLITYKA SPOŁECZNA W DOKUMENTACH STRATEGICZNYCH NA WARMII I MAZURACH --------------------------- 74 2.4. LOKALNE STRATEGIE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH NA WARMII I MAZURACH --------------------------------- 80 2.4.1. Lokalne dokumenty strategiczne wobec najważniejszych obszarów wykluczenia społecznego w powiatach i wybranych gminach województwa warmiosko-mazurskiego -------------------------------------- 81 2.4.1.1. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie bartoszyckim ---- 87 2.4.1.2. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie braniewskim ---- 88 2.4.1.3. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie działdowskim --- 89 2.4.1.4. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w mieście Elbląg --------------- 90 2.4.1.5. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie elbląskim --------- 91 2.4.1.6. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie ełckim ------------- 93 2.4.1.7. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie giżyckim ---------- 94 2.4.1.8. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie gołdapskim ------ 96 2.4.1.9. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie iławskim ---------- 97 2.4.1.10. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie kętrzyoskim ---- 98 2.4.1.11. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie lidzbarskim ---- 99 2.4.1.12. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie mrągowskim 101 2.4.1.13. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie nidzickim ----- 102 2.4.1.14. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie nowomiejskim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 103 2.4.1.15. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie oleckim ------- 104 2.4.1.16. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w mieście Olsztyn ---------- 105 2.4.1.17. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie olsztyoskim -- 106 2.4.1.18. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie ostródzkim --- 108 2.4.1.19. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie piskim --------- 109 3 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.4.1.20. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie szczycieoskim 110 2.4.1.21. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie węgorzewskim ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 112 2.5. POWIATOWE I GMINNE STRATEGIE ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH WOBEC NAJWAŻNIEJSZYCH PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH WARMII I MAZUR WEDŁUG PRACOWNIKÓW OŚRODKÓW POMOCY SPOŁECZNEJ ------------------------------------ 113 2.5.1. Powiatowe strategie rozwiązywania problemów społecznych w lokalnej polityce społecznej na Warmii i Mazurach ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 116 2.5.2. Gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych w lokalnej polityce społecznej na Warmii i Mazurach ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 122 2.5.3. Tworzenie lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych ------------------------------- 127 2.5.4. Procesy decyzyjne w wyznaczaniu priorytetów działalności lokalnych podmiotów polityki społecznej ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 131 2.6. PODMIOTY LOKALNEJ POLITYKI SPOŁECZNEJ NA WARMII I MAZURACH --------------------------------------------------------- 135 2.6.1. Aktywnośd instytucji polityki społecznej w środowiskach lokalnych ------------------------------------ 136 2.6.2. Osoby zagrożone wykluczeniem społecznym korzystające z działao prowadzonych przez instytucje lokalne-------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 138 2.7. SKUTECZNOŚD I EFEKTYWNOŚD DZIAŁAO LOKALNYCH INSTYTUCJI POLITYKI SPOŁECZNEJ NA WARMII I MAZURACH---------- 142 2.8. WSPÓŁPRACA LOKALNYCH INSTYTUCJI POLITYKI SPOŁECZNEJ -------------------------------------------------------------------- 149 2.8.1. Ograniczenia współpracy lokalnych instytucji polityki społecznej --------------------------------------- 154 2.8.2. Pracodawcy w lokalnej polityce społecznej -------------------------------------------------------------------- 158 2.8.3. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w lokalnej polityce społecznej -------------------------------- 160 2.8.4. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w lokalnej polityce społecznej ------------------------------- 161 2.9. AKTYWNOŚD SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH NA WARMII I MAZURACH ------------------------------------------------------------ 162 2.10. OGRANICZENIA LOKALNEJ POLITYKI SPOŁECZNEJ NA WARMII I MAZURACH --------------------------------------------------- 165 2.11. MONITORING DZIAŁAO LOKALNYCH INSTYTUCJI POLITYKI SPOŁECZNEJ NA WARMII I MAZURACH --------------------------- 168 2.12. CHARAKTERYSTYKA LOKALNEJ POLITYKI SPOŁECZNEJ NA WARMII I MAZURACH ---------------------------------------------- 176 2.13. WNIOSKI I REKOMENDACJE------------------------------------------------------------------------------------------------------- 182 METODY PROWADZENIA MONITORINGU I EWALUACJI DZIAŁAO W ZAKRESIE REALIZACJI POLITYKI SPOŁECZNEJ (SPOSÓB I NARZĘDZIA MONITORINGU LOKALNYCH POLITYK SPOŁECZNYCH) ----------------------- 197 3.1. WSKAŹNIKI ILOŚCIOWE JAKO PODSTAWA OCENY EFEKTYWNOŚCI DZIAŁAO ----------------------------------------------------- 198 3.2. PROPOZYCJA NARZĘDZIA EWALUACJI GMINNEJ I POWIATOWEJ POLITYKI SPOŁECZNEJ ------------------------------------------ 217 LITERATURA -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 228 MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 230 4 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wprowadzenie Zasadnicze cele realizacji projektu obejmują dokonanie charakterystyki polityki społecznej na Warmii i Mazurach1 i odpowiedź na pytanie „czy w regionie istnieje jeden model polityki społecznej?, czy polityka społeczna w założeniach i fazie realizacji jest lokalnie zróżnicowana?”. Model jest tu rozumiany jako obowiązujący wzorzec, dotyczący m.in. realizowanych zasad wyznaczania priorytetów w zakresie rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałania zagrożeniom wykluczenia społecznego na danym terenie, procesów decyzyjnych w obszarze realizacji celów polityki społecznej, relacji instytucjonalnych, roli wojewódzkich, powiatowych i gminnych dokumentów strategicznych. Zgodnie z przyjętym założeniem projektu lokalny model polityki społecznej kształtowany jest przez strategię rozwiązywania problemów społecznych. Strategia wyznacza kierunki działania lokalnej polityki społecznej. Ważnym celem realizacji projektu była identyfikacja czynników skuteczności i efektywności lokalnej polityki społecznej. Wyniki przeprowadzonych badao posłużą wsparciu instytucji polityki społecznej oraz samorządu terytorialnego poprzez wielostronną analizę lokalnych polityk społecznych, uwzględniającą kwestie związane z wykluczeniem społecznym i integracją społeczną w województwie warmiosko-mazurskim. Niniejsze opracowanie dostarcza kompleksowej informacji o najważniejszych problemach społecznych i działaniach na rzecz ograniczania marginalizacji społecznej, o stanie lokalnej polityki społecznej w regionie oraz dostarcza użytecznych rekomendacji dla regionalnej i lokalnej polityki społecznej, w tym informacji użytecznych dla opracowania metod i narzędzi prowadzenia monitoringu skuteczności i efektywności działao w zakresie realizacji celów polityki społecznej w regionie oraz środowiskach lokalnych na terenie wszystkich powiatów województwa. 1 W dalszej części opracowania terminy „region” i „województwo” stosuje się zamiennie, odnosząc je do obszaru Warmii i Mazur w granicach administracyjnych województwa warmiosko-mazurskiego. 5 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” W pierwszej części mieści opracowanie autorstwa prof. Grażyny Firlit-Fesnak (Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego), który stanowi teoretyczne ujęcie problematyki modeli polityki społecznej w perspektywie doświadczeo rozwiniętych ekonomicznie paostw europejskich, z odniesieniem do krajowych uwarunkowao kształtowania reżimu polityki społecznej po upadku paostwa realnego socjalizmu. Opracowanie ilustruje zróżnicowanie wzorców założeo i realizacji polityki społecznej w charakterystyce wybranych krajów. Jest to znakomite wprowadzenie do sfery polityki społecznej w jej wielowymiarowym obrazie. Częśd druga stanowi podsumowanie wyników badao przeprowadzonych w ramach realizacji projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” i zgodnie z przyjętą formułą zawiera syntetyczny zbiór danych, opisy kluczowych zjawisk oraz wniosków i rekomendacji. Wykorzystane w tej części opracowania dane statystyczne, informacje o zjawiskach społecznych, uwarunkowaniach lokalnych i regionalnych pochodzą z raportów cząstkowych i materiałów źródłowych powstałych w toku realizacji projektu. Stosowne rekomendacje zawarto w koocowym fragmencie części drugiej. Częśd trzecia autorstwa Ewy Kulesza zawiera informacje nt. metod prowadzenia monitoringu i ewaluacji działao w zakresie realizacji polityki społecznej tj. sposobu i narzędzi monitoringu lokalnych polityk społecznych. Czytelnikom zainteresowanym poszerzeniem wiedzy o prezentowanych zagadnieniach polecam lekturę powyższych opracowao (pozycje 1-3). Raport stanowi zbiorcze opracowanie rezultatów projektu badawczego „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania”, realizowanego w latach 2009-2011 przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej w Olsztynie, dofinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, w ramach priorytetu: promocja integracji społecznej (działanie 7.2. przeciwdziałanie wykluczeniu i wzmocnienie sektora ekonomii; poddziałanie 7.2.1. aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym) Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Partnerem w realizacji projektu był Uniwersytet Warmiosko-Mazurski w Olsztynie. 6 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Streszczenie Raport koocowy z badao, przeprowadzonych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach – badania”, realizowanego w latach 2009-2011, został przygotowany w celu dokonania charakterystyki polityki społecznej na Warmii i Mazurach oraz odpowiedzi na pytanie czy w regionie istnieje jeden model polityki społecznej, czy polityka społeczna w założeniach i fazie realizacji jest lokalnie zróżnicowana? Ważnym celem realizacji projektu jest identyfikacja czynników skuteczności i efektywności lokalnej polityki społecznej, mająca posłużyd wsparciem instytucjom polityki społecznej oraz jednostkom samorządu terytorialnego poprzez wielostronną analizę lokalnych polityk społecznych, uwzględniającą kwestie związane z wykluczeniem społecznym i integracją społeczną w województwie warmiosko-mazurskim. Istotną częśd raportu stanowią kompleksowe informacje o najważniejszych problemach społecznych i działaniach na rzecz ograniczania marginalizacji społecznej, o stanie lokalnej polityki społecznej w regionie oraz użytecznych rekomendacjach dla regionalnej i lokalnej polityki społecznej, w zakresie realizacji celów polityki społecznej w regionie oraz środowiskach lokalnych na terenie wszystkich powiatów województwa. Raport składa się z trzech części obejmujących: teoretyczne ujęcie problematyki modeli polityki społecznej w perspektywie doświadczeo rozwiniętych ekonomicznie paostw europejskich, z odniesieniem do krajowych uwarunkowao kształtowania reżimu polityki społecznej po upadku paostwa realnego socjalizmu; podsumowanie wyników badao przeprowadzonych w ramach realizacji projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” oraz informacje nt. metod prowadzenia monitoringu i ewaluacji działao w zakresie realizacji polityki społecznej. 7 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Badania zawarte w Raporcie obejmują perspektywę czasową, przestrzenną i tematyczną. Wykorzystano metody badawcze w postaci analizy danych: zastanych; jakościowych; wyników badao ilościowych – ankietowych; wyników ankiety internetowej dla przedstawicieli Ośrodków Pomocy Społecznej i Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie (materiał roboczy); wyników ankiety telefonicznej dla przedstawicieli Ośrodków Pomocy Społecznej, Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie i sekretarzy starostw powiatowych, starostów oraz sekretarzy urzędów gmin, burmistrzów, wójtów (materiał roboczy) oraz powiatowych i wybranych gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych w województwie warmiosko-mazurskim (materiał roboczy). Wyniki badao, przeprowadzonych w ramach realizacji projektu, jednoznacznie wskazują bezrobocie jako utrzymujący się najpoważniejszy problem społeczny w regionie determinujący kluczowe obszary wykluczenia społecznego, pomimo znacznego w ostatnich latach spadku skali tego zjawiska (w 2010 r. liczba osób zarejestrowanych jako bezrobotne zmniejszyła się o 56 419 w porównaniu do roku 2004). Kwestia tego zjawiska została wyraźnie wyeksponowana przez uczestników zogniskowanych wywiadów grupowych – przedstawicieli OPS i PCPR na terenie całego województwa. Pomimo wyraźnego wzrostu udziału osób z wyższym wykształceniem w ogóle bezrobotnych zarejestrowanych w województwie (z 3,43% do 7,35%) tendencje te nie zostały dostrzeżone przez uczestników zogniskowanych wywiadów grupowych, którzy brak zatrudnienia łączyli przede wszystkim z niskim poziomem wykształcenia i młodym wiekiem, uzależnieniami. Bezrobocie jest problemem zdecydowanie najsilniej powiązanym z pozostałymi zidentyfikowanymi w raporcie problemami społecznymi. W trakcie wywiadów grupowych z bezrobociem kojarzono rozmaite problemy uznawane przez respondentów za pochodne: patologie w rodzinach, problemy wychowawcze, uzależnienia, ubóstwo. Kolejnym równie ważnym jak bezrobocie problemem społecznym został uznany alkoholizm. Przez przedstawicieli instytucji lokalnych jest on postrzegany jako zdecydowanie 8 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” silniej występujący niż narkomania. W pięciu powiatach co najmniej 1/5 respondentów określiła alkoholizm jako główny obszar wykluczenia społecznego, natomiast narkomanię wskazano w jedynie trzech powiatach. Zwracano również uwagę na pojawiający się problem załamania wzorców rodziny, co stanowi częstą bezpośrednią przyczynę patologii, szczególnie w wychowywaniu i opiece nad dziedmi. Pracownicy szkół za problem stanowiący najpoważniejsze zagrożenie marginalizacją dla młodzieży uznali alkoholizm (16%). Respondenci dostrzegli również narastający problem bezdomności, jednak jako istotny obszar wykluczenia społecznego został wskazany tylko w jednym powiecie (iławskim). Analityków niepokoi spadek liczby indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności, a co za tym idzie mniejsza liczba bezdomnych kooczących te programy. Przemoc domowa pojawia się w relacjach respondentów głównie jako wynik kumulacji innych problemów - bezrobocia i alkoholizmu. Podczas zogniskowanych wywiadów grupowych respondenci skupili swoją uwagę także nad wzrastającym w ostatnim czasie problemem opieki nad ludźmi starymi. W opinii badanych problem ten wiąże się z migracjami zarobkowymi. W kolejnej części Raport skupia się na głównych dokumentach strategicznych opracowanych dla województwa warmiosko–mazurskiego. Należą do nich: - Strategia polityki społecznej województwa warmiosko-mazurskiego do 2015 roku; - Wojewódzki program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w województwie warmiosko-mazurskim na lata 2008-2011; - Wojewódzki program na rzecz osób starszych na lata 2009-2013 „Pogodna i bezpieczna jesieo życia na Warmii i Mazurach”; - Wojewódzki program polityki prorodzinnej na lata 2008-2011; - Wojewódzki program przeciwdziałania narkomanii na lata 2009-2012; 9 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” - Wojewódzki Program Wyrównywania Szans i Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu oraz Pomocy w Realizacji Zadao na Rzecz Zatrudniania Osób Niepełnosprawnych na lata 2008-2011. Największe znaczenie w kontekście ogółu zidentyfikowanych problemów regionu odgrywa Strategia polityki społecznej województwa warmiosko-mazurskiego, która stanowi kierunkowy dokument w zakresie regionalnej polityki społecznej. Skupia się ona na działaniach podejmowanych w walce z problemem jakim jest zagrożenie wykluczeniem społecznym. Pozostałe dokumenty dotyczą wybranych kwestii społecznych tj.: - profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych; - przeciwdziałania narkomanii; - osób starszych; - polityki prorodzinnej; - wykluczenia społecznego oraz osób niepełnosprawnych. Istotna z punktu widzenia lokalnej polityki społecznej oraz aktywności podmiotów lokalnych w zakresie przeciwdziałania zjawisku wykluczenia społecznego jest zarówno wiedza pracowników ogółu instytucji o dokumentach strategicznych, znajomośd kluczowych obszarów zagrożeo oraz przyjęte metody tworzenia dokumentów. Dlatego też niniejszy Raport zawiera omówienie obszarów problemowych wszystkich powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych oraz wybranych strategii gminnych (dwóch z każdego powiatu). Powiatowe strategie określają model polityki społecznej na poziomie lokalnym. Analiza dokonana przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej dostarcza porównania zgodności obszarów problemowych strategii gminnych ze strategiami powiatowymi. Zestawienie porównawcze opisów obszarów priorytetowych strategii i najważniejszych obszarów wykluczenia społecznego dla poszczególnych powiatów zostało opracowane w oparciu o analizę powiatowych i gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych przygotowaną w czerwcu 2011 r.; wyniki kwestionariuszowego badania telefonicznego (CATI) zrealizowanego w maju i czerwcu 2011 r. wśród 110 pracowników 10 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” prawie wszystkich Ośrodków Pomocy Społecznej i Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie w województwie (na pytania nie odpowiedzieli przedstawiciele wyłącznie 8 OPS i 1 PCPR); oraz „Analizę wyników badao ankietowych” opracowaną w kwietniu 2011 r., stanowiącą raport cząstkowy z realizacji projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach”. Uzupełnienie stanowią wyniki ankiety internetowej przeprowadzonej wśród pracowników ośrodków pomocy społecznej. W przeprowadzonym w maju i czerwcu 2011 r. przez badaniu internetowym, pozyskano informacje od respondentów reprezentujących 102 lokalne jednostki pomocy społecznej (85 OPS i 17 PCPR). Według 85 osobowej grupy badanych pracowników Ośrodków Pomocy Społecznej głównym obszarem zainteresowania gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych jest bezrobocie (97%) uznawane powszechnie za najpoważniejszy problem społeczny całego regionu. Pozostałe z najczęściej identyfikowanych to: uzależnienia (67%), osoby niepełnosprawne (67%), ludzie starzy (57%), kryzys rodziny (55%) oraz przemoc domowa (51%). Wśród innych obszarów gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych respondenci wymieniali ponadto: ubóstwo, patologie społeczne, ochronę zdrowia, edukację społeczną. Według 17 przedstawicieli Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie główne obszary zainteresowania powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych dotyczą osób niepełnosprawnych (100%), kryzysu rodziny (94%), bezrobocia (65%), a także uzależnieo i przemocy domowej (53%). Wśród pozostałych obszarów respondenci wymieniali następujące obszary: patologie społeczne, służba zdrowia i promocja zdrowia, zapewnienie równych szans życia społecznego uchodźcom, udzielanie pomocy usamodzielniającym się wychowankom, bezdomnośd. Przedstawiciele instytucji lokalnych wypowiedzieli się także na temat własnej wiedzy o istnieniu strategii rozwiązywania problemów społecznych opracowanych dla potrzeb powiatu i gminy. Ponad 1/3 z nich (36,6%) nie posiada wiedzy o istnieniu powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych. Natomiast prawie 3/4 respondentów 11 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” (73,7%) stwierdziło, że w ich gminie została opracowana i obowiązuje gminna strategia rozwiązywania problemów społecznych. Wypowiedzi uczestników badania terenowego wskazują również, że udział w opracowywaniu strategii rozwiązywania problemów społecznych najczęściej biorą pracownicy jednostek samorządu terytorialnego oraz pracownicy pomocy społecznej, natomiast rzadziej dotyczy to partnerów lokalnych. Przedstawiciele lokalnych instytucji polityki społecznej ocenili także najskuteczniejsze działania prowadzone przeciw wykluczeniu społecznemu. Należą do nich: niepełnosprawnośd, bezdomnośd, brak opieki nad ludźmi starymi, sieroctwo, przestępczośd nieletnich, przemoc domowa i narkomania. Jako mniej skuteczne wymienione zostały działania na rzecz problemów takich jak: bezrobocie (ze wskazaniem na długotrwałe), alkoholizm, ubóstwo, brak aktywności społecznej, zawodowej i edukacyjnej młodzieży. Respondenci podkreślali, że poważnym ograniczeniem skuteczności i efektywności działao lokalnych instytucji jest niechęd osób korzystających ze wsparcia zarówno do współpracy, jak też do jakichkolwiek docelowych zmian ich sytuacji życiowej. Z analizy wynika, że zdarzają się osoby, które mimo kompleksowych działao pracowników pomocy społecznej pozostają bezrobotnymi z wyboru. W opinii badanych pracowników i działaczy lokalnych instytucji polityki społecznej współpraca w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom wykluczenia społecznego układa się dobrze bądź poprawnie. Do najważniejszych ograniczeo współpracy pomiędzy podmiotami lokalnymi w zakresie działao na rzecz rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałania zjawisku wykluczenia społecznego w województwie warmiosko – mazurskim, według respondentów, zaliczyd należy przede wszystkim: brak lub ograniczone środki finansowe (86,6% odpowiedzi respondentów badania statystycznego), brak motywacji beneficjentów podejmowanych działao (68,9%), niedostateczną aktywnośd społeczności lokalnej (64,3%) oraz ograniczoną 12 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” liczebnośd specjalistycznej kadry. Rzadziej wymienianymi ograniczeniami były: przepisy prawa (31,6%), peryferyjne położenie (29,9%), infrastruktura instytucji (20,1%), formalizm lokalnych organów samorządowych (19,6%) a także brak informacji o problemach (15,5%). Jedynie 1,6% respondentów nie zauważa ograniczenia współpracy instytucjonalnej w środowisku lokalnym. Przedstawiciele lokalnych instytucji we wszystkich powiatach województwa wyrażają negatywne opinie nt. partycypacji społeczności lokalnych w rozwiązywaniu problemów społecznych. Bezwzględna większośd ankietowanych albo dostrzega niską aktywnośd społeczności lokalnej w rozwiązywaniu problemów społecznych (72,5%) albo dostrzega średnią aktywnośd (21,6%). Pozostała niespełna 1/20 respondentów przeprowadzonego badania dostrzega brak aktywności społeczności lokalnej (3,9%) lub dostrzega wysoką aktywnośd (2%). W trakcie badania zwrócono również uwagę na monitoring działao lokalnych instytucji polityki społecznej na terenie województwa warmiosko – mazurskiego. Bezwzględna większośd ankietowanych instytucji lokalnych w regionie w ogóle nie prowadzi monitoringu skuteczności i efektywności własnych działao na rzecz rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu – 52,9%. Kwestie te weryfikuje 44,2% ankietowanych podmiotów. 2,9% respondentów w tym się nie orientuje. Pracownicy i działacze lokalnych instytucji polityki społecznej dostrzegają potrzebę udziału kadry reprezentowanych podmiotów w szkoleniach z zakresu monitoringu i ewaluacji podejmowanych działao. Twierdzi tak 92,8% respondentów badania telefonicznego (CATI) reprezentujących jednostki pomocy społecznej. Jednakże pracownicy instytucji lokalnych nie są szkoleni w tym zakresie i reprezentują ogólnie niski stan wiedzy o narzędziach i metodach diagnozowania stanu polityki społecznej. Najwyższy odsetek (powyżej 50%) respondentów twierdzących, że pracownicy reprezentowanej przez nich instytucji posiadają wiedzę o narzędziach i metodach 13 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” diagnozowania stanu polityki społecznej, odnotowano dla pomocy społecznej, Klubów Integracji Społecznej, samorządu terytorialnego i Powiatowych Urzędów Pracy. Uczestnicy badania terenowego dokonali także oceny polityki społecznej na Warmii i Mazurach. Niemniej jednak ocena ta jest zróżnicowana. Większośd z ankietowanych respondentów oceniła zachodzące przemiany pozytywnie. Jako korzystną zmianę wskazywano wzrost współpracy między instytucjami. Bardzo pozytywną tendencją dostrzeżoną przez badanych jest powolne, ale stopniowe odchodzenie od świadczeo finansowych na rzecz działao aktywizacyjno-integracyjnych. W opinii uczestników zogniskowanych wywiadów grupowych, w województwie warmiosko-mazurskim istnieje wzorzec (model) polityki społecznej kreowanej w znacznej mierze przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej. Wzorzec ten ma zdaniem respondentów dwie postacie: idealną i rzeczywistą. W postaci idealnej, zdaniem zwolenników tego wzorca, to ROPS powinien kształtowad regionalną politykę społeczną na podstawie kierunków wyznaczonych przez szczebel centralny oraz w oparciu o dane lokalne zawarte w strategiach powiatowych konstruowanych w oparciu o strategie gminne. Ale w zgodnej opinii respondentów, w województwie warmiosko-mazurskim funkcjonuje inna postad tego wzorca (modelu) – polityka społeczna jest kreowana przez ROPS odgórnie. Podsumowując sytuację w regionie Warmii i Mazur z punktu widzenia sfery polityki społecznej, należałoby stwierdzid, że kluczowymi problemami implikującymi ograniczony margines realizacji celów integracji społecznej są: wysokie bezrobocie wraz z towarzyszącymi zjawiskami obejmującymi warmiosko-mazurską rodzinę oraz brak środków finansowych na konieczną rozbudowę zakresu działao i infrastruktury instytucji lokalnych. Uwzględniając tematykę Raportu podejmującego systematyczny i syntetyczny w założeniu zbiór wyników badao przeprowadzonych w ramach realizacji projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach” zamieszczono również wnioski i rekomendacje. 14 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” W zestawieniu wniosków i rekomendacji w szczególnym świetle postawiono pomoc społeczną, której rola nadal jest kluczowa w obszarze eliminowania skutków realnej marginalizacji społecznej w regionie. W ostatniej części Raportu, w której mowa o metodach prowadzenia monitoringu i ewaluacji działao w zakresie realizacji polityki społecznej autorka zwraca szczególną uwagę na potrzebę systematycznego prowadzenia tych działao. Zauważony jest również problem trudności związanych z opracowywaniem wskaźników diagnozujących politykę społeczną. Owskaźnikowanie strategii nie jest bowiem celem samym w sobie. Celem przede wszystkim jest właściwa ocena efektywności podejmowanych działao oraz ich ocena. Bowiem nie wszystkie wskaźniki opracowywane przez instytucje pomocy społecznej charakteryzują się zadawalającą wysoką trafnością zewnętrzna (kryterialną), a do monitoringu należy wybierad tylko spełniając ten warunek (innymi słowy wskazują dobrze postęp w danej dziedzinie). Określenie stopnia trafności zewnętrznej poszczególnych wskaźników wymaga kompetencji i odpowiednich badao analitycznych (arbitralne decyzje urzędników są niewystarczające). 15 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Częśd Pierwsza Grażyna Firlit-Fesnak MODELE POLITYKI SPOŁECZNEJ; ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE I ICH REALIZACJA W DOŚWIADCZENIU WYBRANYCH PAOSTW EUROPY 16 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 1.1. Wprowadzenie Wraz z pierwszymi reformami socjalnymi w drugiej połowie XIX w.2, stanowiącymi początek rozwoju polityki społecznej, ujawniły się różnice pomiędzy paostwami w rozumieniu zakresu odpowiedzialności paostwa za zaspokajanie różnorodnych potrzeb bytowych obywateli, kształtowanie bezpieczeostwa socjalnego i dobrobytu. Różnice te są widoczne nadal, mimo powszechności uznania - szczególnie w drugiej połowie XX w. odpowiedzialności paostwa za tworzenie systemu polityki społecznej, gwarantującego realizację podstawowego katalogu praw społecznych jednostki. Po II wojnie światowej, pod wpływem koncepcji radykalnych reform społecznych ogłoszonej w 1942 r. przez Williama Beveridge’a3, jednego z najbardziej wpływowych ekonomistów brytyjskich w tamtym okresie, wydawało się, że powszechny rozwój systemów zabezpieczenia społecznego, jako kluczowy filar idei paostwa opiekuoczego (welfare state), przyczyni się do zmniejszenia,a nawet całkowitego wyeliminowania różnic w sposobie i zakresie realizacji praw społecznych i stopniu zaspokojenia minimalnych potrzeb bytowych obywateli paostw szybko rozwijających się krajów Europy Zachodniej. 2 Różnice te widad wyraźnie już w systemie reform socjalnych podjętych w latach 70. i 80. XIX w. przez prekursorskie w tej dziedzinie kraje: Anglię i Niemcy. 3 William Beveridge (1897-1963), jeden z najbardziej wpływowych ekonomistów swej epoki, w 1942 opublikował dzieło pt. 'Social Insurance and Allied Services', zwane również Raportem Beveridge'a. William Beveridge w swojej pracy postulował, aby doraźne działania socjalne rządu zastąpid działaniami redystrybucyjnymi paostwa. Paostwo (nazywane paostwem opiekuoczym) gwarantowałoby ochronę socjalną poprzez gwarancję bezpieczeostwa dochodów, ochronę przed zdarzeniami losowymi. Zgodnie z Raportem paostwo miało zapewniad, na podstawie jednolitych składek świadczenia na poziomie niezbędnym do egzystencji, opiekę zdrowotną, emerytury i renty, dostateczne warunki mieszkaniowe i indywidualne usługi socjalne. 17 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Mimo wypracowania licznych dokumentów międzynarodowych4 określających zakres ryzyk socjalnych, minimalne standardy w zakresie zabezpieczenia społecznego, katalog praw społecznych i ekonomicznych obywateli oraz akceptacji przez paostwa europejskie wynikających z nich zobowiązao, rozwój systemów polityki społecznej przebiegał w paostwach Europy według różnych scenariuszy. Kluczowe czynniki różnicujące, przyjęte w systemach polityki społecznej rozwiązania, to zarówno doświadczenia historyczne we wdrażaniu reform socjalnych, jak też odmienne założenia doktrynalne rozwoju społeczno-ekonomicznego paostw europejskich oraz niejednakowa wizja paostwa jako gwaranta praw społecznych. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie kluczowych założeo głównych modeli polityki społecznej charakterystycznych po II wojnie światowej w paostwach rozwiniętego kapitalizmu (głównie Europy Zachodniej) oraz istotnych różnic w sposobie reagowania tych systemów na kluczowe ryzyka socjalne, charakterystyczne dla różnych faz rozwoju gospodarki tych krajów. Zakres i sposób realizacji oraz transformacji systemów polityki społecznej w krajach wysoko rozwiniętego kapitalizmu ma różną dynamikę, strukturę organizacyjną, podstawy finansowania oraz uzasadnienia teoretyczne. Warto zwrócid uwagę, że typologie modeli polityki społecznej stanowią na ogół konstrukcje idealne, natomiast w praktyce realizowanych w poszczególnych paostwach strategiach polityk społecznych rzadko możemy znaleźd rozwiązania mieszczące się w ramach jednego modelu. Tym niemniej większośd paostwowych systemów polityki społecznej umożliwia ich przyporządkowanie do określonego modelu, w oparciu o ocenę zakresu i sposobu odpowiedzialności paostwa za bezpieczeostwo socjalne i standard życia obywateli. Nie ma żadnej wątpliwości, że powojenny rozwój polityki społecznej wysoko rozwiniętych paostw jest świadectwem „różnorodności kapitalizmu opiekuoczego”5. Ewolucja kapitalizmu od fazy industrialnej 4 Kluczowe w tej dziedzinie dokumenty to: Konwencja nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1952 r., Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ 1948, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych 1966, Konwencja w sprawie eliminacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet 1989 r., Europejska Karta Społeczna Rady Europy 1961 r., Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego, Rada Europy 1964 r. 5 Gosta Esping-Andersen, Społeczne podstawy gospodarki postindustrialnej, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2010, s. 25. 18 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” do postindustrialnej wymaga stałych badao i działao dostosowawczych modeli polityk społecznych do zmieniających się profili ryzyk socjalnych, ich skali i sposobu podziału odpowiedzialności za przeciwdziałanie ich skutkom pomiędzy rynek, paostwo i rodzinę. Zaproponowana w niniejszym tekście analiza modeli polityki społecznej uwzględnia perspektywę historyczną, ukazuje zmiennośd ryzyk socjalnych i różnorodnośd udziału paostwa w wyrównywaniu szans bądź pogłębieniu nierówności społecznych. 1.2. Charakterystyka modeli polityki społecznej Wyodrębnienie modeli polityki społecznej przypada na okres „złotego wieku” rozwoju różnych wariantów europejskich paostw opiekuoczych w latach 70. i 80. XX wieku. Zastosowane klasyfikacje paostw opiekuoczych stały się użyteczne zarówno w aspekcie teoretycznym, jak też analityczno-porównawczym i prognostycznym. Stworzyły w miarę statyczną bazę, uwzględniającą historyczne i metodologiczne przesłanki wyodrębnienia zbieżności i różnic „reżimów” paostw opiekuoczych. Odwołując się do konkretnego czasu i charakterystycznych dla tego okresu kryteriów wyodrębnienia modeli, stanowi punkt wyjścia dla dalszych analiz zmiennych atrybutów paostwa opiekuoczego w kolejnych dekadach rozwoju społeczno - ekonomicznego paostw wysoko rozwiniętego kapitalizmu pod koniec XX i na początku XXI stulecia. 1.2.1. Typologia modeli polityki społecznej Richarda Titmussa W połowie lat 70., przyjmując za kryterium typologii relacje pomiędzy polityką a gospodarką rynkową, Richard Titmuss6 wyróżnił trzy modele polityki społecznej: - model marginalny (rezydualny); podstawowymi źródłami zaspokojenia potrzeb indywidualnych jest rynek oraz rodzina. Jednostka jest zasadniczo odpowiedzialna 6 R. Titmuss, Social Policy. An Introduction, London 1974. 19 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” za występowanie oraz rozwiązywanie problemów socjalnych (społecznych) i jest w stanie zaspokoid swoje potrzeby dzięki własnym staraniom, skutecznemu konkurowaniu na wolnym rynku, przezorności, pomocy rodziny i organizacji charytatywnych. Wolny rynek (jego gwarantem jest paostwo) jest najlepszym mechanizmem gwarantującym sprawiedliwy, uzależniony od indywidualnego wysiłku podział dóbr. Jedynie w przypadkach, gdy jednostka - po wyczerpaniu wszystkich swoich możliwości i wsparcia rodzinnego - nie jest w stanie zaspokoid swoich podstawowych potrzeb, interweniuje paostwo, którego polityka społeczna ma charakter działao doraźnych, selektywnych, zależnych od sytuacji materialnej danej osoby. Równocześnie w tym systemie rolą polityki społecznej paostwa jest stymulowanie podmiotów prywatnych do rozwoju prywatnych systemów usług i świadczeo społecznych. Model rezydualny opiera się na założeniach liberalnej doktryny paostwa, zgodnie z którą paostwo powinno zajmowad się głównie ochroną własności prywatnej i stwarzad warunki do rozwoju działalności gospodarczej opartej na zasadzie wolnej konkurencji; - model motywacyjny (służebny lub wydajnościowy); zakłada znacznie szerszą ingerencję paostwa w rozwiązywanie problemów społecznych niż w modelu marginalnym, jednak granice tej ingerencji wyznacza służebnośd działao polityki społecznej w stosunku do mechanizmów gospodarki rynkowej. Programy socjalne powinny w jak najmniejszym stopniu zakłócad funkcjonowanie wolnego rynku, zaś potrzeby jednostki powinny byd zaspokajane według jej „zasług” na rynku pracy: stażu pracy, wydajności i uzyskiwanych dochodów. Jest to koncepcja wynikająca z doktryny socjalliberalnej, powstałej na bazie krytyki liberalizmu, optującej za potrzebą interwencjonizmu paostwa także w tworzenie podstaw bezpieczeostwa socjalnego na wypadek wystąpienia ryzyk socjalnych (choroba, starośd, bezrobocie, utrata żywiciela rodziny, zdarzenia losowe). W tym modelu występują obowiązkowe ubezpieczenia społeczne, uzupełnione publiczną pomocą społeczną, są one na ogół odrębne dla różnych grup społecznych i ryzyk socjalnych, są głównie uwarunkowane statusem pracownika, zobowiązanego do płacenia składek na ubezpieczenie społeczne. Szczególnie rozwinięte są świadczenia pieniężne oparte na systemie ubezpieczeniowym, słabiej rozwija się sektor usług społecznych, przy czym istotna jest w jego organizacji rola sektora non-profit; 20 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” - model instytucjonalno-redystrybucyjny; paostwo jest gwarantem bezpieczeostwa socjalnego jego obywateli, prowadzona przez nie polityka społeczna przyjmuje za główne kryterium jej działao kategorię potrzeb, tworząc adekwatny do struktury potrzeb i powszechnie dostępny system świadczeo i usług społecznych. W opozycji do poprzednich modeli, gdzie miejsce jednostki na wolnym rynku wydaje się mied znaczenie rozstrzygające dla stopnia zaspokojenia jej społecznych potrzeb, w modelu instytucjonalno-redystrybucyjnym kluczową rolę w tym zakresie przypisuje się planowym działaniom paostwa, prowadzącego politykę społeczną, adresowaną do wszystkich obywateli, bowiem wszyscy - bez względu na ich pozycję na rynku i własny wkład pracy są uprawnieni do godziwego standardu życia. Model ten opiera się na założeniach doktryny socjaldemokratycznej, opowiadającej się za równowagą między rynkiem a paostwem oraz między jednostką a społeczeostwem, czyli kompromisem między uznaniem systemu kapitalistycznego jako mechanizmu bogacenia się jednostki a dystrybucją dochodu narodowego w sposób możliwie najbardziej sprawiedliwy. Zgodnie z założeniami doktrynalnymi tego modelu, mechanizmy rynkowe nie dają gwarancji zaspokojenia potrzeb wszystkich obywateli na godziwym poziomie, dlatego niezbędna jest polityka społeczna paostwa oparta na kryterium potrzeb7. 1.2.2. Trzy światy kapitalizmu opiekuoczego Gosty Espinga Andersena Ogromnie popularna, użyteczna w praktyce i przydatna w analizach porównawczych okazała się sformułowana na początku lat 90. typologia systemów polityki społecznej duoskiego naukowca Gosty Espinga-Andersena8. Co więcej, jego typologia, mimo wielu głosów krytycznych, pozostaje nadal kluczowym punktem odniesienia w analizach współczesnych „światów opiekuoczego kapitalizmu”9. W stosunku do omówionej wcześniej 7 Szerzej na temat modeli polityki społecznej m. in. M. Księżopolski, Polityka społeczna, Wybrane problemy porównao międzynarodowych, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999.; M. Księżopolski, Polityka społeczna w różnych krajach i modele polityki społecznej, [w:]: Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, [red:] G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. 8 G. Esping-Andersen, The Three Worlds of Welfare Capitalism, Princeton, New Jersey, 1990. 9 G. Esping-Andersen, Społeczne podstawy…op. cit. s. 96. 21 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” triady systemów polityki społecznej w paostwach kapitalistycznych R. Titmussa, nowatorskośd ujęcia G. Espinga-Andersena wynikała z oparcia jego koncepcji na mocnej bazie empirycznych badao porównawczych, jak też na przyjęciu nowych kryteriów przyjętej typologii, wychodzących daleko poza wcześniejsze dominujące kryterium klasyfikacji modeli polityki społecznej, to jest ocenę polityki społecznej paostw europejskich według udziału wydatków społecznych w ich dochodzie narodowym. Podstawowym elementem typologii G. Espinga-Andersena są reżimy opiekuocze, a nie paostwa opiekuocze lub konkretne przykłady polityki społecznej. „Reżim opiekuoczy” można zdefiniowad jako połączony, współzależny sposób wytwarzania świadczeo socjalnych i ich alokacji między paostwo, rynek i rodzinę (gospodarstwo domowe)10. Dokonując typologii tak rozumianych reżimów za główne kryterium G. Esping-Andersen przyjął relacje pomiędzy sferą prywatną i publiczną w odniesieniu do następujących wymiarów analizy: - stopieo odtowarowienia (de-comodification) dostępu do świadczeo i usług; - wpływ świadczeo i usług socjalnych na zachowanie lub zmianę istniejących podziałów społecznych; - relacje pomiędzy paostwem, rynkiem a rodziną w zabezpieczeniu społecznym. Punktem wyjścia rozważao G. Espinga-Andersena jest konstatacja, iż zależnośd ludzi od pracy najemnej prowadzi do ich „utowarowienia”, tj. uzależnienia od rynku. Jednym z głównych atrybutów paostwa opiekuoczego jest zmniejszenie zależności obywateli od rynku poprzez różnorakie instrumenty polityki społecznej. „Odtowarowienie” oznacza zatem uniezależnienie losu ludzi od praw rynku, osłabienie logiki pieniądza, przyznanie uprawnieo niezależnie od uczestnictwa w rynku11. Reżimy paostw opiekuoczych różnią się istotnie stopniem „odtowarowienia” dostępu do świadczeo i usług, inaczej mówiąc różnicuje je istotnie to na ile ten dostęp ma charakter bezwarunkowy, a w jakiej mierze jest uwarunkowany uprzednim opłacaniem składek, świadczeniem pracy czy sytuacją osoby zainteresowanej 12. 10 Tamże, s. 50. Tamże, s. 61 12 M. Księżopolski, Polityka społeczna; wybrane problemy porównao międzynarodowych, Katowice 1999, s. 94 11 22 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Kolejne kryterium analizy reżimów polityki społecznej dotyczy ich funkcji stratyfikacyjnej, tj. wpływu świadczeo i usług socjalnych na zachowanie lub zmianę istniejących podziałów społecznych. Zdaniem G. Espinga-Andersena, paostwo opiekuocze jest w swoich wewnętrznych prawach systemem stratyfikacji (…), jest aktywną siłą w porządkowaniu stosunków społecznych13. Autor zwraca uwagę, iż poszczególne paostwa opiekuocze przyjmują w swoich rozwiązaniach socjalnych skrajnie odmienne koncepcje równości, różnią się także istotnie w kwestii zakresu działao na rzecz równości – jak stwierdza: skandynawscy socjaldemokraci dziesięciolecia temu uznali za swój cel wyrównanie zasobów społecznych, wielowymiarowy, powszechny program ujednolicenia kapitału społecznego, natomiast liberalne podejście anglosaskie jest selektywne i polega na uznawaniu grup upośledzonych za przedmiot „sponsorowanego awansu”14. Kształtowanie mniej lub bardziej egalitarnych stosunków społecznych stanowi wyraz podejścia polityk społecznych poszczególnych paostw do zabezpieczenia ludzi przed ryzykiem socjalnym. To klasyczne i najstarsze zadanie polityki społecznej jest realizowane w różny sposób i w różnym zakresie w reżimach opiekuoczych mimo wypracowania minimalnych standardów w tej dziedzinie chociażby w konwencji nr 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1952 r. o minimalnych normach zabezpieczenia społecznego. Jak stwierdza G. Esping-Andersen, to, w jaki sposób, do jakiego stopnia i jakim ryzykom społeczeostwo wspólnie stawia czoło, będzie miało niezaprzeczalnie wpływ bezpośredni - lecz również pośredni - na poziom biedy, dystrybucję dochodu, szanse ekonomiczne, a bardziej ogólnie - solidarnośd społeczną i stratyfikację15. Trzecie kryterium rozróżnienia reżimów socjalnych stanowią relacje pomiędzy paostwem, rynkiem a rodziną - paostwo opiekuocze jest bowiem (obok rodziny i rynku) jednym z trzech źródeł zarządzania ryzykiem społecznym16. Te trzy filary socjalne stanowią swe funkcjonalne odpowiedniki, są wzajemnie wymienne - na poziomie makro wytwarzanie świadczeo socjalnych przez jeden z tych składników jest wyraźnie powiązane z funkcjonowaniem dwóch pozostałych, na poziomie mikro dobrobyt jednostki zależy od tego, 13 G. Esping-Andersen, The Three Worlds… op. cit. s. 23 G. Esping-Andersen, Społeczne podstawy… op. cit. s. 47. 15 Tamże, s. 47. 16 Tamże, s. 48. 14 23 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” w jaki sposób korzysta ona z tych wkładów17. Z tą kwestią wiąże się refleksja nad wpływem reżimów opiekuoczych na podtrzymywanie bądź osłabianie znaczenia rodziny w zaspokajaniu potrzeb jednostki. Familizm i defamilizacja to ważne terminy wprowadzone do refleksji nad modelami polityki społecznej przez Esping-Andersena. Jeżeli polityka społeczna zmniejsza zależnośd jednostki od rodziny, maksymalizuje jej kontrolę nad własnymi zasobami materialnymi, uniezależnia od wzajemnych zobowiązao rodzinnych czy małżeoskich, to taka polityka społeczna ma charakter defamilizacyjny (np. rozwój placówek opieki nad dzieckiem, umożliwiający pracę zawodową kobiet, czy osłabienie znaczenia „płacy rodzinnej”). Z kolei reżim opiekuoczy, nadający rodzinie kluczową rangę, nie dąży do rozwoju instrumentów polityki społecznej odciążających rodzinę od jej licznych zobowiązao opiekuoczych czy alimentacyjnych, nie wyręcza rodziny i gospodarstwa domowego w realizacji zadao i funkcji przypisanych rodzinie. Taki reżim opiekuoczy ma charakter familistyczny, konstytuuje rodzinę jako kluczowego aktora w „triadzie” opiekuoczej; rozłożenie ryzyka pomiędzy paostwo, rynek i rodzinę ma ogromne znaczenie w kreowaniu reżimów opiekuoczych i sposobie funkcjonowania społeczeostw współczesnych paostw. W oparciu o powyżej scharakteryzowane kryteria, G. Esping-Andersen wyodrębnił trzy reżimy paostw opiekuoczych, takie jak: - liberalny reżim opiekuoczy; - socjaldemokratyczny reżim opiekuoczy; - konserwatywny reżim opiekuoczy. Liberalny reżim opiekuoczy ma swoje korzenie w dziewiętnastowiecznej angielskiej ekonomii politycznej, w koncepcjach mniejszych uprawnieo osób korzystających z systemów pomocowych paostwa, samopomocy i wierze w suwerennośd praw rynku. Liberalne reżimy opiekuocze są wyrazem programu politycznego opowiadającego się za minimalizacją socjalnej funkcji paostwa, indywidualizacją ryzyka oraz wspieraniem rozwiązao rynkowych dotyczących tworzenia świadczeo na wypadek ryzyk socjalnych (osobiste plany emerytalne, 17 Tamże, s. 52. 24 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” ubezpieczenia grupowe, ubezpieczenia na życie i tym podobne). Odwołując się do syntetycznej analizy M. Księżopolskiego, za reżimy liberalne uważamy takie, w których dominują świadczenia o charakterze opiekuoczym, skromne transfery uniwersalne lub umiarkowane programy ubezpieczeo społecznych. Świadczenia z tych tytułów przysługują głównie osobom o niskich dochodach, zwykle pracobiorcom (…), wysokośd świadczeo jest zwykle umiarkowana, dostęp do świadczeo ograniczony, a korzystanie z nich połączone jest z obniżeniem statusu społecznego (…), paostwo stymuluje rynek prywatny zarówno pasywnie - przez gwarantowanie jedynie poziomu minimum - jak i aktywnie - przez subsydiowanie prywatnych programów świadczeo (…)18. Na pierwszy rzut oka, reżim liberalny stwarza wszystkim jednakowe możliwości, poddając ich wolnej grze sił rynkowych, w myśl reguły, która w polskim języku dobrze oddaje powiedzenie „kowalem swego losu każdy bywa sam”. Nadaje specyficzne znaczenie pojęciu „równości”, utożsamiając je z pojęciem „identyczny”; wszyscy w jednakowym stopniu są skazani na rynkowe formy zabezpieczenia egzystencji, każdy jest wolny i równy w wyborze między pracą zawodową a życiem w ubóstwie, a to czy są to kobiety czy mężczyźni, matki czy ojcowie odnosi się jedynie do sfery życia prywatnego i publicznego. Jednak mobilne, dobrze wykształcone, dyspozycyjne, nieobarczone powinnościami rodzinnymi jednostki są „równiejsze wśród równych”, rynek stwarza dla nich znacznie większe szanse zarówno w obszarze zatrudnienia, jak i dochodów. Także te jednostki są adresatem prywatnych programów ubezpieczeniowych, subsydiowanych nierzadko przez paostwo. Liberalny reżim opiekuoczy tworzą prawie wyłącznie paostwa anglosaskie: Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, Irlandia, Nowa Zelandia i Wielka Brytania. Socjaldemokratyczny reżim opiekuoczy ogranicza się do krajów skandynawskich. W Danii, Norwegii i Szwecji jego podwaliny położyły stabilne rządy socjaldemokratyczne w latach 30. i 40. XX w., w Finlandii jego powstanie przypada na lata 50. Cechami tego modelu są: wszechstronnośd - programy socjalne obejmują wszystkie rodzaje ryzyk socjalnych - duży stopieo instytucjonalizacji świadczeo socjalnych - uprawnienia do świadczeo z tytułu obywatelstwa, niezależnych od zatrudnienia czy składek ubezpieczeniowych, 18 M. Księżopolski, Polityka społeczna… op. cit. s.96. 25 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” przewaga rozwiązao o charakterze uniwersalnym – powszechny charakter świadczeo, małe znaczenie świadczeo selektywnych, mały związek pomiędzy wkładem jednostki a otrzymywanymi świadczeniami19. Reżimy socjaldemokratyczne zbudowały najbardziej skuteczny system instytucjonalno-redystrybucyjny z punktu widzenia bezpieczeostwa socjalnego jednostki i uniezależnienia jej bytu od czynników kreujących nierówności społeczne. Jak pisze G. Esping-Andersen tym, co rzeczywiście odróżnia kraje skandynawskie od innych systemów skłaniających się ku uniwersalizmowi, jest celowe dążenie do zmarginalizowania roli pomocy uzależnionej od potrzeb (…), reżim socjaldemokratyczny wyróżnia aktywne i w pewnym sensie bezpośrednie dążenie do odtowarowienia dobrobytu, do zminimalizowania lub całkowitej likwidacji uzależnienia od rynku20. Model socjaldemokratyczny oznacza dominację paostwa, jako podmiotu odpowiedzialnego za sprawiedliwy podział dochodu narodowego, dokonywany w imię zasady egalitaryzmu i uniwersalizmu, gdzie wszyscy - bogaci czy biedni - mają takie same prawa, a aktywne wspieranie szans życiowych każdej jednostki prowadzi skutecznie do eliminacji biedy. Konserwatywny reżim opiekuoczy jest charakterystyczny dla paostw, w których rozwój polityki społecznej inspirowały takie nurty teoretyczne jak etatyzm monarchistyczny, tradycyjny korporacjonizm lub społeczna nauka Kościoła (ogromny wpływ encykliki Leona XIII Rerum Novarum - 1891 r.). Tworzenie powojennego konserwatywnego reżimu opiekuoczego przypadło głównie rządom tworzonym przez koalicje chrześcijaosko-demokratyczne lub konserwatywne. Reżimy konserwatywne są charakterystyczne dla paostw Europy kontynentalnej - Niemcy, Francja, Austria, Belgia, Włochy - a ich prawzorem były reformy ubezpieczeo społecznych wprowadzone w 1889 r. przez Otto Von Bismarcka w cesarskich Niemczech. Charakteryzując korporacyjne reżimy opiekuocze, cytowany wcześniej polski badacz modeli polityki społecznej Mirosław Księżopolski, pisze co następuje: w polityce społecznej reżimów konserwatywno-korporacyjnych (…) dominuje dążenie do zachowania istniejących różnic w statusie społecznym wykształconym na rynku. W krajach tych (…) sprawa zapewnienia gwarancji socjalnych nie była nigdy poważnie kwestionowana. Władze publiczne były gotowe do zastąpienia rynku jako dostarczyciela określonych świadczeo, stąd 19 20 Tamże, s. 97. G. Esping-Andersen, Społeczne podstawy…, op. cit. s. 101. 26 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” też marginalne znaczenie ubezpieczeo prywatnych i świadczeo przyznawanych przez pracodawcę (…) reżimy korporacyjne pozostają pod silnym wpływem Kościoła, dlatego są mocno przywiązane do tradycyjnych wartości rodzinnych. Ubezpieczenia społeczne zwykle nie obejmują niepracujących żon, a świadczenia rodzinne stymulują macierzyostwo. Opieka nad dzieckiem i inne usługi dla rodziny są celowo słabo rozwinięte, a władze publiczne decydują się na interwencje dopiero w razie wyczerpania zdolności rodziny do pomocy samej sobie21. Cechą reżimów konserwatywnych jest zatem połączenie segmentacji statusu i familizmu. Np. w większości paostw Europy kontynentalnej występuje silne uprzywilejowanie administracji paostwowej, korzystającej z własnego systemu emerytalnego i innych – znacznie korzystniejszych w stosunku do innych grup zawodowych – przywilejów socjalnych. Systemy zabezpieczenia społecznego są istotnie zróżnicowane ze względu na status korporatystyczny. Silny nacisk na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne oraz programy ubezpieczeniowe adresowane do osób słabiej związanych z rynkiem pracy oznacza minimalizowanie rynkowych rozwiązao w dziedzinie ubezpieczeo. Istotnym atrybutem konserwatywnych reżimów jest rodzina; familizm korporacyjnej polityki społecznej opiera się na zasadzie subsydiarności, przypisującej rodzinie kluczową rolę w zaspokajaniu potrzeb kształtowaniu dobrobytu i udzielaniu pomocy jej członkom. Prawo nakłada odpowiedzialnośd na rodziców (lub dzieci) za dzieci (lub rodziców). Najpierw solidarnośd i odpowiedzialnośd rodziny, a dopiero po wyczerpaniu jej możliwości pomocy udziela paostwo; jak stwierdza G. Esping-Andersen konserwatyzm jest w głównej mierze reakcją na niewydolnośd rodziny22. Na zakooczenie charakterystyki reżimów opiekuoczych warto zestawid ich główne cechy. 21 22 M. Księżopolski, Polityka społeczna… op. cit. s. 96-97. G. Esping-Andersen, Społeczne podstawy… op. cit. s. 107. 27 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 1. Zbiorcze podsumowanie cech reżimów opiekuoczych Wyszczególnienie liberalny socjaldemokratyczny Konserwatywny Rola rodziny marginalna marginalna Centralna Rola rynku centralna marginalna Marginalna Rola paostwa marginalna centralna Pomocnicza Paostwo opiekuocze Dominujący model solidarności indywidualny uniwersalny pokrewieostwo korporatyzm etatyzm Dominujące miejsce ulokowania solidarności rynek paostwo Rodzina Poziom odtowarowienia minimalny maksymalny wysoki dla żywiciela rodziny Przykład Stany Zjednoczone, Wielka Brytania Szwecja, Dania, Finlandia Niemcy Włochy Źródło: Gosta Esping-Andersen, Społeczne podstawy gospodarki postindustrialnej, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2010, s. 108. 1.2.3. Czwarty świat reżimów opiekuoczych? W literaturze przedmiotu zwraca się uwagę na zasadnośd wyodrębnienia „czwartego świata” reżimów opiekuoczych obejmującego antypody, kraje śródziemnomorskie oraz Japonię. Antypodowy reżim opiekuoczy dotyczy Australii i Nowej Zelandii23. Mamy tu z jednej strony silne ukierunkowanie świadczeo paostwowych na potrzeby – np. zasiłki dla rodzin z dziedmi są dwukrotnie wyższe niż zasiłki dla osób samotnych, a górny poziom dochodu uprawniający do otrzymania zasiłku jest oparty na poziomie średnich dochodów, a nie na progu ubóstwa, co stwarza większą ich dostępnośd. Ale działania paostwa zbliżone raczej do modelu liberalnego są uzupełnione gwarancjami socjalnymi przysługującymi pracującym na mocy systemu arbitrażu płacowego, głównie dla męskiego żywiciela rodziny. W ostatnich 23 F. Castles, Working Class and Welfare, London 1986., Needs-based Strategies of Social Protection in Australia and New Zealand, [w:] G. Esping –Andersen, Welfare States in Transition, London 1996. 28 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” dekadach model antypodowy ewoluuje raczej w kierunku wzorcowego liberalizmu, gdzie rola paostwa jest minimalna, a alokacja ryzyka dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku. Argument za wyodrębnieniem jako „czwartego świata” krajów śródziemnomorskich i ich wyraźnego odróżnienia od reżimów Europy kontynentalnej odnosi się do minimalnego znaczenia pomocy społecznej i silnego w tych krajach familizmu24, jak też silnego wpływu nauki społecznej kościoła katolickiego, w tym głównie zasady pomocniczości (subsydiarności), zgodnie z którą problemy społeczne powinny byd rozwiązywane przede wszystkim przez same jednostki i rodziny, wspólnoty lokalne, sąsiedzkie i religijne 25. Maurizzo Ferrera proponuje model ten nazwad południowoeuropejskim, a za główne cechy tego modelu uważa m. in. takie, jak: wynaturzenie programów gwarantowania dochodów, (szczodre świadczenia dla jednych grup, przy niewystarczającym poziomie ochrony innych grup), odejście od rozwiązao typowo korporacyjnych na rzecz częściowego uniwersalizmu w ochronie zdrowia, utrzymywanie się klientelizmu – dobrze rozwinięte systemy patronackie w selektywnej dystrybucji świadczeo pieniężnych, słabośd instytucji paostwa, umocnienie się partii politycznych jako głównych wyrazicieli interesów społecznych26. Także Japonia oferuje ciekawe połączenie cech liberalnego rezydualizmu z konserwatywnym korporacjonizmem. Ubezpieczenia społeczne – podobnie jak w Europie – są podzielone zgodnie z liniami zawodowymi, jednak świadczenia z ubezpieczeo są dośd skromne i obwarowane licznymi warunkami. Paostwo zakłada, że kluczowa (męska) częśd siły roboczej ma dostęp do prywatnych świadczeo uzyskiwanych dzięki stosunkowi pracy, jak również do istotnego wsparcia rodziny. Pracodawca zapewnia nie tylko standardowe ubezpieczenia zdrowotne i emerytalne, lecz również wiele usług. Jest to czynnik nierówności, powiązanych z tym, gdzie jest się zatrudnionym, czy jest to wielka korporacja, bo w niej występuje najwyższy dostęp do świadczeo i ich wysoki poziom. System pomocy paostwa jest uzależniony od wysokości dochodów, jest wysoce ukierunkowany i stygmatyzujący. 24 S. Leibfried, Towards a European Welfare State: On Integrating Poverty Regimes in the European Community, [w:] Z. Ferge, J. E. Kolberg, Social Policy in Changing Europe, Campus Verlag Frankfurt 1992. 25 S. Bislev, H. Hansen, The nordic welfare states and the single european market, Kopenhaga 1991. 26 podaję za M. Księżopolski, Polityka społeczna… op. cit. s. 115. 29 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wymienione powyżej kraje charakteryzują się cechami, które nie do kooca wpisują się w trójdzielny podział reżimów opiekuoczych. Zdaniem G. Espinga-Andersena, autora trójdzielnego podziału reżimów opiekuoczych, hybrydycznośd systemu japooskiego i jego powiązanie z atrybutami reżimów „trzech” światów, ewolucja systemu Australii i Nowej Zelandii w kierunku reżimu liberalnego oraz brak istotnych różnic pomiędzy defamilizacyjnym charakterem polityki krajów śródziemnomorskich i krajów Europy kontynentalnej, nie uzasadniają tworzenia kolejnych reżimów paostw opiekuoczych 27. 1.3. Próba oceny polskiej polityki społecznej z perspektywy reżimów paostw opiekuoczych Rozwój polityki społecznej w Polsce w okresie powojennym – podobnie jak w innych krajach tzw. realnego socjalizmu - podporządkowany był socjalistycznej koncepcji rozwoju społecznego, gdzie pewnośd pracy i płacy stanowiła kluczową gwarancję bezpieczeostwa socjalnego obywateli. Centralna rola paostwa w ustalaniu wysokości płac gwarantowała niski poziom ich zróżnicowania i wykluczała korygowanie pierwotnego podziału dochodów przez świadczenia socjalne. Funkcja redystrybucyjna świadczeo socjalnych – stosunkowo szeroko rozbudowanych, bezpłatnych lub niskopłatnych - była zatem mniej widoczna niż w krajach gospodarki rynkowej, natomiast ich rolą było gwarantowanie wsparcia (świadczenia rzeczowe i usługi) i pomocy materialnej na wypadek zdarzeo losowych i określonych sytuacji życiowych jednostek i rodzin. Można wskazad na pewne podobieostwa polityki społecznej realnego socjalizmu do modelu instytucjonalno-redystrybucyjnego (reżimu socjaldemokratycznego) w odniesieniu do centralnej roli paostwa jako niemal wyłącznego podmiotu polityki społecznej w sferze normatywnej, organizacyjnej, instytucjonalnej i finansowej oraz powszechności systemu polityki społecznej, wyrażającym się w prawie wszystkich obywateli do otrzymania pomocy. Pewne elementy socjalistycznej polityki społecznej w Polsce wskazują także na jego powiązanie z modelem konserwatywnym; chodzi 27 G. Esping-Andersen, Społeczne podstawy…, op. cit. s. 117. 30 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” głównie o powiązanie uprawnieo do większości świadczeo socjalnych ze statusem pracowniczym jednostki (wiele świadczeo socjalnych i usług społecznych mieściło się w gestii świadczeo socjalnych zakładu pracy) oraz dominującej roli techniki ubezpieczeniowej w konstrukcji systemu zabezpieczenia społecznego. Przemiany polityki społecznej w okresie transformacji ustrojowej po 1990 r. nie miały jasno określonego scenariusza i nie przebiegały według zasad pozwalających na formułowanie opinii o przyjęciu rozwiązao zbliżonych do jednego z ukształtowanych w paostwach kapitalistycznych reżimów paostwa opiekuoczego. Wprawdzie pierwszy premier demokratycznie wybranego rządu, Tadeusz Mazowiecki w swoim expose w 1989 r. zadeklarował podporządkowanie reform społecznych wizji rozwoju społecznej gospodarki rynkowej28, ale linia polityki, którą prowadziły kolejne rządy stanowiła odejście od próby poszukiwania sposobów stworzenia ustroju opartego na koncepcji społecznej gospodarki rynkowej. W praktyce koncepcja społecznej gospodarki rynkowej, na którą zgodzili się wszyscy uczestnicy obrad Okrągłego Stołu, nigdy po roku 1990 w Polsce nie została jasno sprecyzowana. Tak, jak nie zostało zdefiniowane pojęcie kluczowe dla modelu gospodarki rynkowej, mianowicie pojęcie sprawiedliwości. Wprawdzie oba pojęcia znalazły swoje miejsce w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej29, ale w praktyce pozostały martwym zapisem. Oceniając rozwój polityki społecznej w Polsce w ostatnich dwóch dekadach, nie sposób nie zgodzid się z opinią Grzegorza Kołodki, który stwierdza iż w praktyce i w ustawodawstwie służącym tej praktyce, a przede wszystkim w polityce uprawianej w ramach takich regulacji, jakie wtedy były i jakie wówczas tworzono, poszliśmy 28 Koncepcja społecznej gospodarki rynkowej po części wprowadzona w praktyce w Republice Federalnej Niemiec w latach 60. i 70. kiedy poszukiwano tam teoretycznego i praktycznego sposobu połączenia neoklasycznej myśli ekonomicznej, wyrosłej na gruncie anglosaskim, z myślą tak zwanej historycznej szkoły niemieckiej. Celem społecznej gospodarki rynkowej nie jest znalezienie złotego środka pomiędzy kapitalizmem a socjalizmem, ale takie gospodarowanie w ramach wolnorynkowego systemu gospodarczego, aby utrzymad wysoki wzrost gospodarczy, niski wskaźnik inflacji oraz niski poziom bezrobocia przy jednoczesnym zapewnieniu dobrych warunków pracy, systemie zabezpieczeo socjalnych i dostarczania dóbr publicznych na wysokim poziomie. W celu realizacji tej koncepcji paostwo ingeruje w gospodarkę odpowiednią polityką konkurencji i uzupełniania rynku, aby przeciwdziaład nieefektywności wolnego rynku oraz tworzy politykę socjalną i podziałową w celu wyeliminowania jego niehumanitarności. 29 Art.. 2 Konstytucji RP potwierdza, że Rzeczypospolita Polska jest demokratycznym paostwem prawa urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej, artykuł 20. zaś deklaruje, że społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. z 1997r., nr 78, poz. 483. 31 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” w kierunku neoliberalnego modelu gospodarki rynkowej. W nim sytuacja społeczna jest bardziej pochodną pogoni za zyskiem niż autentycznej troskliwości o społeczeostwo. Z zachłanności uczyniono zaletę, która ma byd siłą napędową agresywnej przedsiębiorczości, a na dobrą, a raczej na złą sprawę na spójnośd społeczną nie ma w takim systemie miejsca. A jeśli potem pojawia się o nią troska, to bardziej na zasadzie zabiegu politycznego czy socjotechnicznego niż szczerej dbałości o spójnośd, której sprawiedliwośd społeczna jest niezbywalnym elementem30. W pierwszych latach transformacji politykę społeczną zdominowały działania doraźne, stanowiące reakcję na głęboką recesję gospodarczą, kryzys finansów publicznych paostwa, mające charakter selektywny i osłonowy, chroniący grupy najbardziej zagrożone – osoby bezrobotne i ubogie. Cechą charakterystyczną reform w polityce społecznej była ich niespójnośd, brak ciągłości, podporządkowanie ich przebiegu priorytetom reform gospodarczych i politycznych, niekonsekwencja w realizacji reform, częste korekty w trakcie realizacji31. Nastąpiła decentralizacja polityki społecznej i przekazanie wielu zadao samorządowi lokalnemu. Jak pisze Cezary Żołędowski, w latach 1991-1999 samorządy przejęły niemal całośd urządzeo infrastrukturalnych w edukacji, kulturze, ochronie zdrowia, pomocy społecznej i opiece nad dzieckiem. Równocześnie odbywał się proces częściowego odpaostwowienia polityki społecznej, związany z rozwojem niepublicznych (społecznych i rynkowych) podmiotów zaspokajania potrzeb społecznych i ochrony przed różnego rodzaju ryzykiem socjalnym32. Sposób reformowania polityki społecznej w Polsce po 1990 r. określany jest w literaturze jako „paternalistyczno-rynkowa hybryda”33, nie mająca w zasadzie nic wspólnego z modelami polityki społecznej rozwiniętych paostw kapitalistycznych, a także z koncepcją społecznej gospodarki rynkowej. Nie sprzyja zaspokajaniu potrzeb społecznych obywateli na godziwym poziomie, nie tworzy gwarancji 30 G. W. Kołodko, Świat na wyciągnięcie myśli, Wydawnictwo Prószyoski i S-ka, Warszawa 2010. por. M. Księżopolski, Polityka społeczna… op. cit. s. 265. 32 C. Żołędowski, Uwarunkowania polityki społecznej, [w:] Polityka społeczna. podręcznik akademicki. (red.) G. Firlit-Fesnak, M. Szylko - Skoczny, Wydawnictwo Naukowe PWN 2007 r. 33 M. Księżopolski, Co dalej z polityką społeczną w Polsce? od socjalistycznych gwarancji do paternalistycznorynkowej hybrydy, [w:] M. Rymsza (red.) Reformy społeczne. Bilans dekady. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2004. 31 32 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” bezpieczeostwa socjalnego, nie przeciwdziała marginalizacji i wykluczeniu społecznemu, nie racjonalizuje wydatków publicznych, nie sprzyja rozwojowi, a także wykorzystaniu istniejącego kapitału ludzkiego, prowadzi do dalszej polaryzacji społeczeostwa na biednych i bogatych i poszukiwania perspektyw życiowych - szczególnie przez młode pokolenie poza granicami Polski. 1.4. Zapotrzebowanie na paostwo opiekuocze w społeczeostwie postindustrialnym; nowe ryzyka, nowe wyzwania dla systemów polityki społecznej Przedstawione w powyższej analizie modele czy reżimy polityki społecznej w rozwiniętych krajach kapitalistycznych kształtowały się przez kilka dekad powojennego ładu ekonomicznego w oparciu o wypracowane w tych krajach w epoce industrialnej odmienne wzorce rozwiązao instytucjonalnych bazujące na doktrynach przystających do świata wartości i norm preferowanych w danym społeczeostwie oraz wynikającej stąd wizji rozwoju społecznego. Sukcesy reżimów opiekuoczych i szerzej koncepcji welfare state legitymizowały słusznośd wypracowanego podziału powinności socjalnych i przeciwdziałania ryzykom społecznym pomiędzy sferę publiczną, prywatną i rodzinę aż do kooca lat 70., kiedy to osłabło tempo wzrostu gospodarczego, załamała się polityka pełnego zatrudnienia, a tradycyjna rodzina epoki industrialnej oparta na trwałym małżeostwie, pracy zawodowej mężczyzny i pracy domowej kobiety utraciła swoją stabilnośd. Postindustrialny etap rozwoju gospodarczego i przemiany rodziny stworzyły nowe ryzyka socjalne, stawiając przed reżimami opiekuoczymi wyzwania transformacji dotychczasowych rozwiązao i dostosowania działao do postindustrialnej gospodarki i niestabilnej rodziny. Wypracowane przez kilka dziesięcioleci mechanizmy funkcjonowania reżimów opiekuoczych i charakterystyczne dla nich różnice w interpretacji odpowiedzialności paostwa, rynku i rodziny za bezpieczeostwo socjalne obywateli, znalazło także odzwierciedlenie w przyjętych przez paostwa o różnych modelach (reżimach polityki społecznej) strategiach dostosowawczych. W poniższej analizie chciałabym zwrócid uwagę na kluczowe uwarunkowania nowych ryzyk socjalnych płynące z postindustrialnego rynku pracy i przemian rodziny, wskazując 33 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” równocześnie na sposoby reakcji reżimów opiekuoczych na inny wymiar współczesnego ryzyka socjalnego. Gwałtowny rozwój technologii w drugiej połowie XX w., a w ostatnich dwóch dekadach procesy globalizacji skutecznie przeniosły erę industrialną do historii, zmieniając radykalnie świat pracy i stosunki pracy. Oparty na drugim sektorze (przemysł) kapitalizm ery industrialnej, dający zatrudnienie szerokim rzeszom nisko wykwalifikowanych pracowników, zastąpił rosnący w siłę sektor usług wymagający pracownika lepiej wykształconego, z dużym doświadczeniem i wysokimi kwalifikacjami zawodowymi. Efektem tej kluczowej zmiany jest głęboka polaryzacja świata pracy, niosąca nierówności zawodowe i płacowe, bezrobocie ludzi słabo wykształconych o niskim stażu pracy (brak doświadczenia), niestabilnośd zatrudnienia pracowników „stanowiących zaplecze gospodarki opartej na wiedzy”, łatwo zastępowalnych ze względu na dostatek osób o podobnych, niskich kwalifikacjach. Coraz węższa jest kategoria pracowników na trwale związanych z rynkiem pracy - insiders – wysokiej klasy specjalistów, menedżerów, specjalistów od wiedzy, osiągających wysokie zarobki, z drugiej strony rośnie liczebnośd tych, którzy pozostają przez większośd życia „poza” rynkiem pracy - outsiders - długotrwale bezrobotni, młodzież bez doświadczenia zawodowego, jedyni żywiciele rodzin niepełnych - głównie kobiety, słabo wykształceni, wcześni emeryci (nierzadko zasilający kategorie biednych, wyizolowanych i wykluczonych społecznie). Co więcej, szanse outsiderów na poprawę ich statusu ekonomicznego poprzez integrację z rynkiem pracy są mocno ograniczone. Przy szybkich zmianach technologicznych nadal kurczy się obszar pracy dla słabiej wykwalifikowanych i pracowników bez doświadczenia zawodowego, rosną natomiast wymagania pod adresem kapitału zawodowego wysokiej klasy specjalistów pracujących w branżach usług o wysokim poziomie technologii. Jeżeli zaistnieją na rynku pracy, to będzie to na ogół krótki epizod w ich biografii, charakteryzujący się zatrudnieniem krótkotrwałym - na czas określony, na ogół w tzw. zawodach śmieciowych, nie zwiększających ich kwalifikacji zawodowych i dających groszowy dochód. Nadal większośd z nich - nawet pracując - pozostaje biedna. Pracujący biedni to coraz liczniejsza kategoria pracowników, szacowana w paostwach UE na 7% pracujących (ok. 14 mln). 34 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Postindustrialny świat stoi przed dylematem sprowadzającym się do dwóch scenariuszy; postawid na profesjonalizację, której towarzyszyd będzie masowe wykluczenie z rynku pracy, czy też postawid na masowy rozwój usług, oferujący wszelako mnóstwo nędznej pracy. Obydwa scenariusze wymagają głębokich przemian dotychczasowych instrumentów w polityce społecznej realizowanej w oparciu o założenia modelowe. Przemiany te dotyczą zarówno strategii zatrudnienia, systemu kształcenia i kwalifikacji, kalkulacji kosztów rozwoju usług, stopnia samowystarczalności gospodarstw domowych w zakresie usług związanych z opieką i prowadzeniem domu, ram prawnych rynku pracy (stosunki pracy, regulacje socjalne, elastycznośd zatrudnienia), regulacji płac, programów emerytalnych w zarządzaniu dezindustrializacją. Każdy z reżimów, zachowując wiernośd kluczowym założeniom teoretycznym, proponuje odrębne instrumenty osłabienia konsekwencji gospodarki ery postindustrialnej w sferze zagrożenia bezpieczeostwa socjalnego obywateli, uzyskuje także inne efekty swoich działao. I tak odnosząc się do rynku pracy, w krajach Europy kontynentalnej występuje wysokie ryzyko bezrobocia kobiet oraz niskie szanse bezrobotnych na ponowne zatrudnienie, w krajach śródziemnomorskich bezrobocie dotyka przede wszystkim ludzi młodych i zatrudnionych na własny rachunek, w paostwach skandynawskich mamy do czynienia ze skutecznością instrumentów aktywizacji bezrobotnych i relatywnie wysokim odsetkiem powrotu bezrobotnych na rynek pracy, przy niskim motywowaniu do podejmowania zatrudnienia na własny rachunek. W paostwach reżimu liberalnego relatywnie dobre są rezultaty aktywizacji zawodowej bezrobotnych kobiet. Najlepszym antidotum na niepewnośd zatrudnienia i głęboką segmentację zatrudnienia wydają się byd reżimy socjaldemokratyczne, gdzie stosunkowo dobrze rozwiniętym elastycznym rynkom pracy towarzyszą wysokie i powszechne gwarancje socjalne, zapewniając także w przypadku problemów na rynku pracy, bezpieczeostwo socjalne i godziwe świadczenia socjalne dla gospodarstw domowych. Reżim konserwatywny zapobiega dezorganizacji tradycyjnego świata pracy, jest wstrzemięźliwy w popieraniu elastycznych form zatrudnienia, większośd powinności socjalnych spoczywa na rodzinie. Najmniejszy poziom bezpieczeostwa, a zarazem wysokie ryzyko niepewności, nierówności i ubóstwa gwarantuje reżim liberalny, stroniący od regulacji rynku pracy i rodzinnych zobowiązao socjalnych. 35 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Poza polaryzacją świata pracy, implikującą nierównośd w dostępie do pracy, wzrost bezrobocia, pracujących biednych, ryzyka biedy i wykluczenia społecznego, współczesne reżimy opiekuocze muszą zmierzyd się z nową strukturą wiekową bezrobotnych. Wysokie bezrobocie ludzi młodych do 25 roku życia stało się nasilającą cechą struktury wiekowej bezrobotnych. Według danych Eurostatu za 2010 r. stopa bezrobocia ludzi młodych w 27 paostwach UE wynosiła 19,6%. A zatem co piąty młody człowiek w UE jest bez pracy i możliwości samodzielnego budowania własnej egzystencji, w tym założenia i utrzymania rodziny. W wielu krajach to młodzież ponosi ciężar pogłębiających się nierówności na rynku pracy. Sytuacja poszczególnych krajów jest mocno zróżnicowana. Najmniej bezrobotnych młodych jest w Holandii – 8,1%, najwięcej w Hiszpanii – 40,3%, gdzie ponadto 90% młodych Hiszpanów jest zatrudnionych na umowach czasowych. We Francji stopa bezrobocia młodzieży do 25 lat wynosi 30%, w Wielkiej Brytanii 16,78%. To zróżnicowanie ma związek ze sposobem oddziaływania reżimów opiekuoczych na bezrobocie młodzieży i ich aktywnych polityk rynku pracy. W krajach skandynawskich w programach aktywizujących zawodowo młodych bezrobotnych uczestniczy 2 – 2,5% młodzieży, w krajach Europy kontynentalnej 1,2%. Bezrobocie ma przełożenie na ryzyko biedy wśród młodzieży - najniższe w krajach skandynawskich , gdzie występuje hojny poziom wsparcia socjalnego ze strony paostwa oraz wysoki w Wielkiej Brytanii i Francji, gdzie wsparcie socjalne jest znikome. Ale równocześnie w krajach o najwyższym poziomie bezrobocia młodzieży, takich jak Hiszpania i Włochy, gdzie poziom wsparcia socjalnego dla bezrobotnych młodych obywateli jest nieznaczny, ryzyko biedy w tej populacji nie jest wysokie, bowiem tutaj przed biedą chroni ich dalsze zamieszkiwanie i utrzymywanie przez rodzinę. Tam gdzie niewydolnośd absorpcji młodych ludzi przez rynek pracy jest wspomagana przez reżim opiekuoczy paostwa (kraje skandynawskie) lub usankcjonowaną przez reżim opiekuoczy familizacją ryzyka socjalnego (familizacyjne reżimy konserwatywne), egzystencja bezrobotnej młodzieży nie jest naznaczona biedą. Najgorsza sytuacja dla młodzieży bez pracy występuje w tych krajach, gdzie ani paostwo, ani rodzina nie zapewniają dostatecznej pomocy (reżimy liberalne). Kolejną kluczową kwestią implikującą koniecznośd nowego spojrzenia na możliwośd dzielenia odpowiedzialności za ryzyka socjalne pomiędzy paostwo, rynek i rodzinę, 36 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” są głębokie przeobrażenia rodziny. Rodzina oparta na pracy zawodowej jednego żywiciela odeszła do historii wraz ze wzrostem wykształcenia kobiet i deprecjacją wartości płacy rodzinnej. Aktywnośd zawodowa obojga rodziców stała się warunkiem zapewnienia rodzinie godziwych dochodów, zmieniając zasadniczo sposób realizacji wielu funkcji rodziny i podział ról kobiet i mężczyzn. Aktywnośd obojga rodziców zmniejszyła zasoby czasu pozostającego do dyspozycji rodziny, wprowadziła podwójne obciążenie pracą (zawodową i domową) kobiet, osłabiła opiekuoczą funkcję rodziny i spowodowała wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuocze oraz usługi związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Wzrost zatrudnienia kobiet nastąpił przede wszystkim w sektorze usług (np. w Szwecji 87% zatrudnionych w sektorze usług stanowią kobiety), charakteryzującym się wprawdzie niższym poziomem płac, ale mniej podatnym na wahania koniunktury gospodarczej. Wzrost rodzin z dwojgiem zarabiających rodziców stanowi nie tylko większą gwarancję zadawalających dochodów, ale także chroni przed ryzykiem biedy w przypadku utraty pracy przez jednego z rodziców. Równocześnie takie rodziny są liczącym się konsumentem usług, stanowią zatem źródło tworzenia miejsc pracy. W literaturze przedmiotu można znaleźd określenie ”uniwersalna kobieca ekonomia usług opiekuoczych”, odnoszące się do wysokiego rozwoju sektora usług zatrudniających kobiety, oznaczające, że opłacane kobiety służą innym kobietom w wyręczaniu ich w świadczeniu usług (domowych i opiekuoczych), aby te mogły pracowad zawodowo także w większości w sektorze usług 34. Ale taka sytuacja ma miejsce w krajach, gdzie silne reżimy socjaldemokratyczne dokonały dalekiej defamilizacji obowiązków opiekuoczych, oferując szeroki dostęp do publicznych, bezpłatnych i o wysokiej jakości placówek opieki nad dzieckiem, wprowadziły hojne świadczenia urlopowe dla obojga pracujących rodziców, umożliwiające mężczyznom szerokie włączenie się w proces sprawowania opieki nad dziedmi. W Europie kontynentalnej, głównie w Niemczech oraz w krajach śródziemnomorskich – Hiszpania i Włochy - nie odstąpiono od koncepcji familizmu, w niewielkim stopniu organizując publiczne formy opieki nad dzieckiem i zachowując preferencje socjalne dla rodzin z jednym (męskim) żywicielem. Reżimy liberalne ukierunkowały działania na konkretne grupy np. matki samotnie wychowujące dzieci. 34 M. Langan, I. Ostner, Geschlechterpolitik im Wohlfahrtsstaat, Aspekte im internationalen Vergleich, [w:] K. Braun, G. Fuchs, Ch. Lemke, K. Toens, Feministische Perspektiven der Politikwissenschaft, Muenschen, Wien, Oldenburg 2000. 37 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Głębokim zmianom uległa także struktura rodziny i jej stabilnośd. Tradycyjna rodzina rozumiana jako nuklearny związek oparty na małżeostwie i biologicznym rodzicielstwie stała się jedną z form rodziny, współwystępując z alternatywnymi formami życia rodzinnego takimi jak kohabitacje, małżeostwa bezdzietne z wyboru, samotne rodzicielstwo, zastępcze rodzicielstwo, rodziny zrekonstruowane. Wzrosło także zagrożenie rozpadem dla rodziny opartej na sformalizowanym małżeostwie, do czego w pewnym zakresie przyczynia się praca zawodowa obojga rodziców. Wprawdzie ci rodzice mają większe szanse na dostatnie życie i sprostanie jakże często nadużywanemu przez badaczy, ale także podmioty publiczne oczekiwaniu zapewnienia przez rodziców warunków do dostarczenia „odpowiedniej jakości potomstwa”, ale cierpiąc na chroniczny brak czasu i wymiennośd sprawowania opieki nad dzieckiem, a także jego wychowania, są bardziej narażeni na utratę więzi i bliskości emocjonalnej. Tym bardziej, że wraz z przemianami rynku pracy pogłębiają się sprzeczności pomiędzy oczekiwaniami pracodawców a potrzebami rodziny. Np. elastycznośd zatrudnienia, dyspozycyjnośd, wymóg ciągłego doskonalenia kwalifikacji zawodowych kłóci się nierzadko z koniecznością zapewnienia rodzinie stabilnego rytmu życia i okrada życie rodzinne ze wspólnie spędzanego czasu. Te sprzeczności wymagają włączenia się „trzeciej siły” w postaci paostwa i jego rozwiązao normatywnych i socjalnych, bowiem pozostawienie ich sferze prywatnej pogłębia niestabilnośd rodziny. Na ten aspekt zwraca uwagę Ulrich Beck pisząc m. in. ludzie, wbrew temu co sami sądzą, i co sobie zarzucają, nie są bezpośrednią przyczyną wielu problemów w rodzinie(…). Prawie wszystkie konflikty mają także aspekt instytucjonalny (…), wszystko to co z zewnątrz uderza w rodzinę – za sprawą rynku pracy, systemu zatrudnienia, prawa itp. - jest niesłusznie sprowadzane i minimalizowane do sfery prywatnej (…), ten kto domaga się mobilności na rynku pracy, bez względu na prywatne interesy, ten przyczynia się – właśnie jako apostoł rynku – do rozkładu rodziny35. Rosnąca liczba rozwodów oznacza wzrost liczby rodzin niepełnych, na których wysoką dynamikę wzrostu wpływa także wysoki odsetek urodzeo pozamałżeoskich sięgający w krajach skandynawskich nawet powyżej 50% urodzeo. Rodziny niepełne to przede wszystkim rodziny, gdzie głową rodziny jest na ogół kobieta (90% rodzin niepełnych to rodziny kobiet z dzieckiem lub dziedmi). Wysokie ryzyko pozostawania tej kategorii kobiet poza rynkiem 35 U. Beck, Społeczeostwo ryzyka, W drodze do innej nowoczesności. Warszawa 2002. s. 180. 38 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” pracy wynika po części z niskiego poziomu kwalifikacji – w ogólnej liczbie rodzin niepełnych rośnie liczba bardzo młodych matek, które nie zdążyły przed macierzyostwem ukooczyd szkoły i zdobyd kwalifikacji, ale także z faktu trudności zorganizowania opieki nad dzieckiem. Ich status ekonomiczny – zagrożenie ryzykiem biedy lub wejście na rynek pracy – jest szczególnie mocno uzależniony od transferów socjalnych, dostępności usług opiekuoczych i działao aktywizujących do pracy. W tej mierze reżimy polityki społecznej istotnie się różnią. Największe wsparcie oferuje reżim socjaldemokratyczny. Kraje skandynawskie zachęcają samotne matki do pracy, mimo, że instrumenty tych zachęt są kosztowne, bowiem nie chcą dopuścid, aby ta kategoria kobiet (i ich dzieci) stała się długoterminowymi klientami pomocy socjalnej paostwa. Te działania wspiera szeroko dostępna sied usług opiekuoczych, a w przypadku utraty pracy świadczenia materialne minimalizują ryzyko ubóstwa (w Szwecji ryzyko ubóstwa matek samotnie wychowujących dzieci nie odbiega od przeciętnej dla ogółu ludności). Aktywna polityka na rzecz rodzin – i dotyczy to w zasadzie każdego typu rodziny w paostwach skandynawskich jest nastawiona na szerokie wsparcie publiczne rodzin w realizacji ich funkcji oraz podtrzymywaniu rynku pracy jako głównej bazy dobrobytu; są to w zasadzie skuteczne inwestycje przeciwdziałające niewydolności obu tych sfer – rodziny i rynku, co więcej ta polityka przynosi najlepsze rezultaty w obszarze przyrostu naturalnego, którego załamanie jest widoczne w większości paostw Europy. Jest to także inwestycja w przyszłe szanse na samodzielnośd coraz liczniejszej zbiorowości dzieci wychowujących się w rodzinach niepełnych. We Włoszech i Niemczech (reżimy konserwatywne) szanse samotnych matek na pracę zawodową są znacznie mniejsze, bowiem występuje tu deficyt instytucji opieki nad dzieckiem i nie są też one grupą docelową w programach aktywizacji zawodowej. Przy niskich świadczeniach socjalnych z pomocy społecznej ryzyko biedy tej kategorii rodzin jest wysokie. W Wielkiej Brytanii, charakteryzującej się wysokim odsetkiem rodzin niepełnych, wśród których ponad 1/3 stanowią matki do 24 roku życia, ta kategoria rodzin zagrożona jest bardzo wysokim ryzykiem biedy (reżim liberalny). 39 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 1.5. Zakooczenie Podsumowując powyższe rozważania można powiedzied, że paostwa opiekuocze i ich reżimy polityki społecznej w różny sposób reagują na nowe ryzyka socjalne, powstające w erze postindustrialnego rozwoju kapitalizmu. Zdaniem G. Espinga-Andersena wewnętrzna logika reżimów opiekuoczych nadal się reprodukuje. Paostwa socjaldemokratyczne zareagowały aktywnie (…), położyły większy nacisk na usługi i przesunęły zasoby na rzecz młodszych gospodarstw domowych w celu podtrzymania ich dochodu i maksymalizacji ich zatrudnienia. Reżimy konserwatywne zareagowały pasywnie (…), utrzymały dotychczasowe transfery (…), pasywne podtrzymywanie dochodu stało się ich główną bronią w walce z nowymi formami ryzyka (…), nowe ryzyka i nowe obowiązki zostały przerzucone na rodzinę. Podejście liberalne (…) jest także pasywne – umocniła się wiara, że rynek zapewni rozwiązania socjalne (…) poza bezpośrednią prywatyzacją… jest nacisk na workfare oraz przejście do negatywnych podatków dochodowych…36. Uwidoczniają się natomiast coraz większe różnice pomiędzy paostwami - także paostwami zaklasyfikowanymi do tych samych reżimów opiekuoczych - w kwestii ich polityki wobec ludzi młodych. Np. Australię i Irlandię i Nowa Zelandię cechuje większy stopieo aktywności na rzecz poprawy sytuacji ludzi młodych w porównaniu do Wielkiej Brytanii czy Stanów Zjednoczonych. W tej pierwszej grupie paostw zaklasyfikowanych do reżimu liberalnego mamy też do czynienia ze wzrostem usług, w porównaniu do drugiej grupy pozostającej przy transferach socjalnych. Pytanie o przyszłośd paostwa opiekuoczego to właściwie pytanie o sposób zarządzania starymi i nowymi ryzykami socjalnymi, o obecnośd paostwa w łagodzeniu skutków coraz większej niewydolności rynku jako czynnika umożliwiającego jednostce i jej rodzinie budowad swoją egzystencję. Paostwo wydaje się byd w obecnej sytuacji załamania rynku i osłabienia rodziny jedyną stabilną stroną tego wielkiego trójkąta, ponoszącego wspólnie odpowiedzialnośd za dobrobyt i bezpieczeostwo socjalne obywateli. Konieczna jest zmiana 36 G. Esping –Andersen, Społeczne podstawy…, s. 203-204. 40 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” relacji zarówno pomiędzy paostwem a rynkiem, jak i paostwem a rodziną. Czy jednak wszystkie paostwa są gotowe na przebudowę struktur i zmianę priorytetów swoich reżimów polityki społecznej? Jak na razie największą zdolnośd adaptacyjną wykazały paostwa skandynawskie. Wydaje się zatem, że duch socjaldemokracji stwarza więcej nadziei na osłabienie skutków nowych ryzyk społecznych; proponuje bowiem zrównoważony rozwój społeczno-ekonomiczny, gdzie reformy – i dotyczące rynku i świadczeo socjalnych – opierają się na dążeniu do zapewnienia dobrobytu wszystkim, zgodnie z priorytetem równych szans Johna Rawlsa, który stwierdza, że musimy odwoład się do szans danych tym, którzy mają mniejsze możliwości. Musimy uznad, że otwiera się przed nimi szerszy wachlarz bardziej pożądanych alternatyw, niż byłoby to w innym przypadku37. 37 J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, PWN, Warszawa 1994, s. 413. 41 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Częśd Druga Michał Żejmis MODELE POLITYKI SPOŁECZNEJ NA WARMII I MAZURACH W PERSPEKTYWIE ZREALIZOWANEGO PROJEKTU BADAWCZEGO 42 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.1. Podstawowe informacje o zrealizowanych badaniach Raport prezentuje wyniki badao przeprowadzonych w ramach realizacji projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach”. Przeprowadzono: badania empiryczne w oparciu o technikę zogniskowanych wywiadów grupowych (ang. Focus Group Interview FGI) oraz ilościowe badania ankietowe z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety. Uzupełnienie stanowiły: ankieta internetowa oraz kwestionariuszowe wywiady telefoniczne (ang. Computer Assisted Telephone Interview - CATI), kierowane do przedstawicieli jednostek pomocy społecznej i samorządu terytorialnego. Poniżej zamieszczono podstawowe informacje dotyczące zrealizowanych badao, które powinny ułatwid przegląd prezentowanych dalej wyników. Niniejszy raport wskazuje zjawiska i tendencje występujące w środowiskach lokalnych lub powszechnie na obszarze województwa, które są ilustrowane danymi statystycznymi w zestawieniach tabelarycznych oraz cytatami. Źródłem wszystkich cytowanych treści jest „Analiza badao jakościowych” oparta na materiałach źródłowych stanowiących transkrypcje zogniskowanych wywiadów grupowych (tzw. FGI - ang. Focus Group Interview) zarejestrowanych w trakcie realizacji badania terenowego (sierpieo 2010 - styczeo 2011). Ze względu na przyjętą formułę opracowania, cytaty zawierają odnośniki źródłowe wskazujące jedynie na grupę objętą badaniem (JST, OPS, partnerzy społeczni) bez podania powiatu, nazwy instytucji. Analizowany materiał został opracowany na podstawie wypowiedzi pochodzących z dyskusji w grupach pracowników instytucji pomocy społecznej, jednostek samorządu terytorialnego lub przedstawicieli podmiotów będących lokalnymi partnerami w rozwiązywaniu problemów społecznych. Podjęcie badania terenowego techniką FGI służyło przede wszystkim konfrontowaniu i zebraniu informacji od przedstawicieli zróżnicowanych typów instytucji posiadających wiedzę i perspektywę sytuacji lokalnej i regionalnej o różnym zakresie. Łącznie przeprowadzono 61 zogniskowanych wywiadów grupowych we wszystkich 21 powiatach województwa 43 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” warmiosko-mazurskiego. W 19 powiatach przeprowadzono wywiady w 3 grupach pracowników i działaczy instytucji lokalnych: 1) instytucje pomocy społecznej (gminne i miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej, Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie); 2) jednostki samorządu terytorialnego (urzędy gmin i powiatów); 3) lokalni partnerzy społeczni i gospodarczy (Powiatowe Urzędy Pracy, organizacje pozarządowe, Policja i Straż Miejska, pracodawcy, placówki ochrony zdrowia, inne kategorie w zależności od odpowiedzi na zaproszenie do udziału w spotkaniach). W dwóch powiatach - miasto Elbląg oraz miasto Olsztyn - grupy przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego oraz lokalnych partnerów społecznych i gospodarczych zostały połączone (za zgodą Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej), stąd w powiatach tych przeprowadzono po 2 spotkania obejmujące 3 badane typy instytucji. Łącznie we wszystkich zrealizowanych zogniskowanych wywiadach grupowych w całym województwie uczestniczyło 207 osób, w tym najwięcej przedstawicieli instytucji pomocy społecznej (80 osób), nieco mniej przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego (70) i najmniej lokalnych partnerów społeczno-gospodarczych (57). Liczba uczestników poszczególnych grup fokusowych uwidacznia zainteresowanie kwestiami rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałania zagrożeniom wykluczenia społecznego. Można zauważyd asymetrię w tym względzie pomiędzy aktywnością pomocy społecznej i instytucji stanowiących naturalne wsparcie tych działao w środowiskach lokalnych. Realizacja projektu objęła badania ankietowe (w 21 powiatach), w których łącznie wzięło udział 574 lokalnych instytucji sfery społecznej. Badanie przeprowadzono w dwóch komplementarnych formach (z wykorzystaniem drukowanego kwestionariusza ankiety oraz w drodze ankiety elektronicznej). Badaniem zostało objętych 10 typów instytucji. Dla każdego typu instytucji opracowano oddzielny kwestionariusz ankiety. Większośd pytao kwestionariuszy różnego typu była tożsama, ze względu na potrzebę uchwycenia statystycznego obrazu poszczególnych zagadnieo dla całej zbiorowości instytucjonalnej. Częśd pytao została opracowana dla poszczególnych lub kilku typów instytucji z uwagi na specyfikę badanych zagadnieo. W toku realizacji badania kwestionariusze ankiety dystrybuowano w formie papierowego formularza lub przy wykorzystaniu ankiety elektronicznej. Ankieta internetowa stanowi integralną częśd statystycznego badania 44 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” ankietowego, przeprowadzonego z zastosowaniem wydrukowanego kwestionariusza. Dla potrzeb realizacji ankiety wykorzystano formularz elektroniczny w okresie realizacji badania implementowany i udostępniony przez realizatora badao w sieci www. Respondentami ankiety byli wyłącznie przedstawiciele badanych podmiotów (pracownicy lub działacze). Obszary badanych zagadnieo w toku realizacji badania ilościowego i jakościowego były tożsame. Zogniskowane wywiady grupowe, prowadzone z przedstawicielami podmiotów lokalnych w ramach realizacji badania empirycznego skupiały się wokół dyskusji moderowanej z uwzględnieniem następujących części: kilkuminutowe wprowadzenie; poznanie kontekstu działania instytucji; zdobycie wiedzy na temat istniejących strategii/modeli (wzorców) polityki społecznej w województwie warmiosko-mazurskim; zidentyfikowanie czynników zwiększających efektywnośd i skutecznośd prowadzonej polityki społecznej; wnioski i rekomendacje; krótkie zakooczenie. Wywiady realizowane według przygotowanego scenariusza trwały ok. 1,5-2 godziny każdy. Zostały opracowane i wykorzystane 3 warianty scenariusza wywiadu dla każdej z 3 typów grup fokusowych. W badaniu ilościowym zastosowano 10 rodzajów kwestionariuszy ankiety dla poszczególnych typów badanych instytucji lokalnych (tabela 2 i 3). Tabela 2. Typy instytucji lokalnych w badaniu ankietowym (N=574) Typ instytucji Liczba instytucji danego typu w badanej próbie (N) Udział instytucji danego typu w badanej próbie (%) instytucje pomocy społecznej 115 20,0% szkoły 106 18,5% instytucje samorządu terytorialnego 66 11,5% organizacje pozarządowe 79 13,8% komendy policji i straży miejskiej 27 4,7% kluby integracji społecznej 41 7,1% powiatowe urzędy pracy 20 3,5% instytucje kultury 45 7,8% parafie kościoła rzymskokatolickiego 48 8,4% placówki ochrony zdrowia 27 4,7% Źródło: Zestawienie na podstawie – Analiza wyników badao ankietowych 45 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 3. Instytucje lokalne w badaniu ankietowym według powiatów województwa warmiosko-mazurskiego Typ instytucji Szkoły JST Jednostki pomocy społecznej KIS Komendy Policji lub Straży Miejskiej PUP NGO Parafie kościoła rzymskokatolickiego Lokalne instytucje kultury Placówki ochrony zdrowia Ogółem bartoszycki 7 1 3 3 1 1 1 3 2 1 23 braniewski 6 3 8 1 1 2 4 2 2 1 30 działdowski 6 4 6 1 1 1 2 3 3 1 28 miasto Elbląg 1 2 3 1 2 1 5 1 1 17 elbląski 5 4 7 1 4 2 1 ełcki 7 3 6 1 1 2 2 3 1 28 giżycki 5 2 6 1 1 5 3 2 1 26 gołdapski 3 2 4 2 2 1 2 2 3 1 22 iławski 8 7 7 3 1 2 3 2 2 2 37 kętrzyoski 3 1 7 3 1 1 3 2 1 2 24 lidzbarski 4 5 6 1 1 1 3 1 1 1 24 mrągowski 6 2 3 4 1 2 4 3 2 1 28 nidzicki 1 4 5 1 3 1 4 2 2 1 24 nowomiejski 9 3 8 4 1 1 3 2 2 2 35 olecki 5 4 4 3 1 3 2 3 miasto Olsztyn 1 1 3 3 2 5 3 1 5 24 olsztyoski 7 3 13 1 1 5 4 2 2 38 ostródzki 4 3 10 3 3 1 3 4 2 1 34 piski 7 3 2 3 1 3 2 1 2 24 szczycieoski 4 4 7 1 1 3 2 5 1 28 węgorzewski 4 2 4 2 1 2 3 3 1 22 103 62 120 27 23 69 50 43 28 565* ogółem 40 2 24 25 Źródło: Zestawienie na podstawie – Analiza wyników badao ankietowych *w przypadku 9 ankiet nie podano informacji o powiecie 46 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” W przeprowadzonym badaniu najwyższy zwrot kwestionariuszy ankiety odnotowano w przypadku instytucji pomocy społecznej. Może to świadczyd o proporcjonalnie najwyższym zainteresowaniu pracowników tego typu instytucji w rozwiązywaniu problemów społecznych. Wszyscy adresaci ankiety otrzymali bowiem te same kwestionariusze wraz z kopertami zwrotnymi i analogiczną prośbą o wypełnienie kwestionariusza. Informacje pozyskane w badaniu ankietowym i badaniu jakościowym prowadzonym techniką zogniskowanych wywiadów grupowych, zostały w maju i czerwcu uzupełnione przez zespół Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej o zrealizowane w tym okresie badania: - odrębną ankietę internetową adresowaną do Ośrodków Pomocy Społecznej i Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie, dotyczącą powiatowych i gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych na Warmii i Mazurach (w badaniu udział wzięli przedstawiciele 102 jednostek pomocy społecznej - 85 OPS i 17 PCPR); - badanie CATI skierowane do jednostek pomocy społecznej i jednostek samorządu terytorialnego (w badaniu wzięli łącznie udział 142 respondenci, w tym przedstawiciele 6 powiatów – sekretarze starostw, starostowie; 26 gmin – sekretarze urzędów gmin, burmistrzowie, wójtowie; 8 Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie; 102 Ośrodków Pomocy Społecznej ze wszystkich powiatów województwa). Rezultaty obydwu powyższych badao są prezentowane w dalszych rozdziałach niniejszego raportu. W dalszej części opisu sytuacji społecznej i stanu polityki społecznej w regionie w szerokim zakresie ujęto informacje dostarczone w „Analizie danych zastanych” (listopad 2010). Analiza prezentuje w znacznej części dynamikę zjawisk na przestrzeni 5 lat (2004-2009). Niniejsze opracowanie odnosi się głównie do danych ilustrujących stan obecny, tzn. aktualny w chwili opracowania analizy (większośd zawartych w niej danych pochodzi z zestawieo za 2009 r.). 47 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” W grudniu 2010 oraz marcu 2011 r. w ramach realizacji projektu w Olsztynie, zostały przeprowadzone debaty nt. pomocy społecznej w regionie. W debatach uczestniczyli przedstawiciele lokalnych instytucji pomocy społecznej z różnych powiatów województwa. 2.2. Sytuacja społeczna w regionie Warmii i Mazur Rozpoczynając tą krótką podróż po polityce społecznej w regionie, czytelnik powinien zapoznad się z podstawowymi informacjami o obszarze wędrówki. Województwo warmiosko-mazurskie o powierzchni 24 203 km² jest czwartym (po województwach: mazowieckim, wielkopolskim i lubelskim) pod względem obszaru w Polsce. Region charakteryzuje niska gęstośd zaludnienia, a w okresie 5 lat poprzedzających realizację projektu badawczego „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” odnotowano spadek liczby ludności województwa o 0,11%, z 1 428 714 osób w 2004 r. do 1 427 118 osób w 2009 r. Liczba ludności w analizowanym okresie zmniejszyła się w 16 z 21 powiatów, natomiast wzrosła w 5 powiatach: ełckim, iławskim, nowomiejskim, olsztyoskim oraz w mieście Olsztynie. 2.2.1. Ludnośd regionu Województwo warmiosko-mazurskie dzieli się na 21 powiatów, w tym 2 miasta na prawach powiatu: Olsztyn i Elbląg, zamieszkiwane przez największą liczbę ludności (odpowiednio 176,4 tys. i 126,4 tys. mieszkaoców). Tabela 4 przedstawia powiaty regionu i określa ich wielkośd celem zachowania pełniejszego obrazu sytuacji społecznej regionu prezentowanej czytelnikowi w dalszej części niniejszego opracowania. 48 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 4. Powiaty województwa warmiosko-mazurskiego według liczby ludności (2009) Powiat Liczba mieszkaoców (os.) miasto Olsztyn 176 457 miasto Elbląg 126 419 Olsztyoski 116 766 Ostródzki 104 506 Iławski 90 442 Ełcki 86 238 Szczycieoski 69 286 Działdowski 65 188 Kętrzyoski 64 814 Bartoszycki 60 128 Piski 57 093 Giżycki 56 522 Elbląski 56 389 Mrągowski 50 169 Nowomiejski 43 749 Braniewski 42 927 Lidzbarski 42 501 Olecki 34 111 Nidzicki 33 444 Gołdapski 26 624 Węgorzewski 23 327 województwo warmiosko-mazurskie 1 427 118 Źródło: Zestawienie na podstawie danych GUS Społeczeostwo Warmii i Mazur powoli się starzeje, na co wpływ wywiera odpływ ludzi młodych poszukujących pracy i szans rozwoju w innych regionach kraju i za granicą oraz zmiany wskaźników demograficznych. Na terenie województwa warmiosko-mazurskiego, w okresie ujętym w analizie danych zastanych, nastąpił wzrost wskaźnika urodzeo na 1000 ludności z 10 osób (2004) do 12 osób (2009). Większą liczbę urodzeo w roku 2009, w porównaniu z rokiem 2004, odnotowano we wszystkich powiatach. Jednocześnie w latach 2004-2009 odnotowano wzrost wskaźnika zgonów na 1000 ludności z 8,6 do 9,2 osób. Wzrósł również wskaźnik zgonów niemowląt na każde 1000 urodzeo żywych w województwie z 4,6 osób (2004) do 5,0 osób (2009), chociaż w 9 powiatach odnotowano spadek wartości tego wskaźnika. Równocześnie obserwuje się odpływ ludzi młodych w poszukiwaniu szans życiowych poza regionem. 49 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.2.2. Uwarunkowania ekonomiczne Dane społeczno-ekonomiczne województwa warmiosko-mazurskiego ukazują region o stosunkowo niskich dochodach ludności, z wysokimi wskaźnikami bezrobocia. Sytuacja społeczno-ekonomiczna jest wyraźnie najkorzystniejsza w Olsztynie i wyróżnia to miasto na tle województwa. W niniejszym podrozdziale prezentuję czytelnikowi wskaźniki dostępne w przeprowadzonej analizie danych zastanych, które obrazują wpływ uwarunkowao ekonomicznych na stan i perspektywę polityki społecznej w regionie. W latach 2004-2009 w województwie warmiosko-mazurskim liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON wzrosła o 5,52%. Tylko w jednym z powiatów (piskim) liczba podmiotów gospodarczych zmniejszyła się w tym okresie. We wszystkich zarejestrowanych powiatach, z wyjątkiem mikroprzedsiębiorstw. Olsztyna, Liczba nieznacznie małych wzrosła przedsiębiorstw liczba wzrosła o 12,02% (z wyjątkiem dwóch powiatów: lidzbarskiego i szczycieoskiego). Liczba średnich przedsiębiorstw wzrosła o 6,28% (wzrost nie nastąpił w 8 powiatach). Nastąpił natomiast spadek o 6,21% liczby dużych przedsiębiorstw funkcjonujących na terenie województwa (wzrost odnotowano tylko w 4 powiatach). Na zmieniającą się strukturę podmiotów gospodarczych w regionie zwrócili uwagę uczestnicy badania terenowego (FGI) zrealizowanego w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach”. Na podstawie własnych obserwacji wskazali na wzrost liczby małych firm, co negatywnie wpływa na rynek pracy, gdyż małe, często rodzinne firmy nie zatrudniają dużej liczby pracowników. Jak wspomniano w poprzednim podrozdziale (2.2.1. Ludnośd regionu Warmii i Mazur), społeczeostwo regionu powoli się starzeje. W latach 2004-2009 w regionie nastąpił wzrost 50 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” liczby mieszkaoców w wieku produkcyjnym (65,2% w 2009 r.) oraz wzrost liczby mieszkaoców w wieku poprodukcyjnym (14,4% w 2009 r.). Równocześnie nastąpił spadek liczby mieszkaoców w wieku przedprodukcyjnym (20,4% w 2009 r.). Największy udział ogółu mieszkaoców w wieku poprodukcyjnym jest w powiecie węgorzewskim (16,5%), a najmniejszy w powiecie bartoszyckim (6,5%). W ostatnich latach we wszystkich powiatach województwa zmniejszył się udział zarejestrowanych bezrobotnych w grupie mieszkaoców w wieku produkcyjnym. Obecny poziom bezrobocia rejestrowanego wśród ludności w wieku produkcyjnym dla poszczególnych powiatów przedstawia tabela 5. Tabela 5. Bezrobocie rejestrowane wśród ludności w wieku produkcyjnym powiatów województwa warmiosko-mazurskiego (2009) Powiat Udział zarejestrowanych osób bezrobotnych w ogóle mieszkaoców powiatu w wieku produkcyjnym (%) miasto Olsztyn 5,1 iławski 6,9 miasto Elbląg 8,3 olsztyoski 9,9 nidzicki 10,4 giżycki 10,8 nowomiejski 11,2 mrągowski 12,7 ostródzki 13,2 ełcki 13,6 kętrzyoski 14,3 szczycieoski 14,3 gołdapski 14,4 olecki 14,4 elbląski 14,6 węgorzewski 14,6 działdowski 14,9 lidzbarski 15,8 piski 16,8 braniewski 16,9 bartoszycki 19,3 województwo warmiosko-mazurskie 11,7% Źródło: Zestawienie na podstawie danych GUS 51 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Średnia dochodów z pracy mieszkaoców regionu, podobnie jak w pozostałych częściach kraju, w ostatnich latach wzrastała. Średnie zarobki ludności Warmii i Mazur w latach 2004-2009 wzrosły o 34,25% i wynosiły odpowiednio: 2050,21 PLN i 2752,41 PLN. Najwyższe średnie zarobki w 2009 r. odnotowano w mieście Olsztyn - 3322,34 PLN, a najniższe w powiecie nowomiejskim - 2308,70 PLN. Zaledwie w 3 powiatach średnie zarobki stanowią kwoty wyższe od średniej w województwie (powiat olsztyoski oraz miasta Olsztyn i Elbląg). W 9 powiatach średnie zarobki stanowią poniżej 2500 PLN (elbląski, giżycki, gołdapski, iławski, kętrzyoski, lidzbarski, nidzicki, nowomiejski, węgorzewski). W latach 2004-2009 nastąpił spadek wskaźnika stosunku średnich zarobków w województwie warmiosko-mazurskim do średniej krajowej zarobków ludności (odpowiednio: 85,1% i 83,0%). Najwyższy spadek wartości wskaźnika odnotowano dla powiatu piskiego (-9,4%). Wskaźnik ten - najlepiej pośród analizowanych - odzwierciedla zróżnicowanie sytuacji ekonomicznej ludności w poszczególnych powiatach województwa (tabela 6). Zaledwie w 3 powiatach wskaźnik przekracza 80%, a wyłącznie w mieście Olsztynie średnie zarobki są nieznacznie wyższe od średniej krajowej. 52 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 6. Stosunek średniej zarobków w powiatach województwa warmiosko-mazurskiego do średniej krajowej zarobków Powiat Stosunek średniej zarobków w powiecie do średniej krajowej zarobków (%) miasto Olsztyn 100,2 miasto Elbląg 85,6 Olsztyoski 83,3 Szczycieoski 79,3 Bartoszycki 79,2 Mrągowski 78,8 Piski 78,3 Ełcki 77,9 Braniewski 76,9 Olecki 76,9 Działdowski 76,8 Ostródzki 76,5 Giżycki 75,0 Elbląski 74,6 Lidzbarski 74,4 Węgorzewski 73,8 Nidzicki 73,2 Kętrzyoski 73,1 Gołdapski 71,2 Iławski 70,5 Nowomiejski 69,6 województwo warmiosko-mazurskie 83,0 Źródło: Zestawienie na podstawie danych GUS W okresie objętym analizą danych zastanych (2004-2009) w 8 powiatach województwa nastąpił wzrost wskaźnika stosunku średniej zarobków w powiecie do średniej krajowej zarobków (bartoszycki, działdowski, elbląski, lidzbarski, mrągowski, nidzicki, olsztyoski, węgorzewski). Najwyższy wzrost wskaźnika zanotowano w powiecie mrągowskim (+3,5%). Uczestnicy badania terenowego podnosili kwestię grupy zatrudnionych na lokalnym rynku tzw. „biednych pracujących” – osób, które pozostając w zatrudnieniu otrzymują wynagrodzenie na poziomie krajowego minimum. Ta grupa nie otrzymuje wsparcia, ponieważ ich zarobki przekraczają limity dochodów. Respondenci uważają, że osobom w takiej sytuacji pomoc w stosownym zakresie powinna byd udzielana. Zdaniem 53 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” respondentów brak wsparcia skutkuje dezaktywizacją zawodową w tej grupie: „Osoby te czasami się zniechęcają do aktywności zawodowej gdyż, jak mówią, nie opłaca im się pracowad, bo ten, co siedzi w domu i pracuje na czarno ma lepiej i więcej niż ja38”. W trakcie realizacji zogniskowanych wywiadów grupowych, przedstawiciele instytucji lokalnych prowadzili dyskusje dotyczące związku wysokiego poziomu bezrobocia i sytuacji na regionalnym rynku pracy ze słabym rozwojem gospodarczym regionu, brakiem znaczących zakładów produkcyjnych. Zdania uczestników przeprowadzonego badania były podzielone. Częśd z nich stała w opozycji, twierdząc na podstawie własnych doświadczeo, że brak miejsc pracy jest w dużo wyższym stopniu związany z: - postawami roszczeniowymi klientów pomocy społecznej; - brakiem motywacji do pracy i uzależnieniem od pomocy społecznej; - niechęcią do podejmowania zobowiązao w ramach zawieranej umowy z pracodawcą (np. przestrzegania zakazu przebywania w miejscu pracy w stanie nietrzeźwym); - braku świadomości długofalowych korzyści z podejmowanego zatrudnienia (np. prawa do emerytury, zdobywania kwalifikacji, przekazywania pozytywnych wzorców własnym dzieciom). 2.2.3. Problemy społeczne i obszary wykluczenia społecznego Ocena skali poszczególnych problemów społecznych i ich oddziaływania na powstawanie lub rozszerzanie obszarów wykluczenia społecznego w regionie, której dostarczają wyniki przeprowadzonych badao – jest subiektywnym zwierciadłem doświadczeo pracowników i działaczy lokalnych instytucji polityki społecznej. Uzyskana panorama problemów i wyrażane przez uczestników badao opinie wskazują kluczowe obszary zadao dla wdrażania rozwiązao systemowych i monitoringu lokalnej polityki społecznej. 38 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród partnerów społecznych. 54 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Ocena nasilenia poszczególnych problemów społecznych w lokalnych społecznościach regionu oraz problemów stanowiących najważniejsze obszary zagrożenia wykluczeniem społecznym wskazuje zdecydowanie na bezrobocie, jako kluczową kwestię społeczną Warmii i Mazur. Respondenci, których poproszono w badaniu ankietowym o określenie nasilenia problemów poprzez rangowanie (0 - brak problemu; 1 - niskie nasilenie problemu; 6 - najwyższe nasilenie problemu) - jedynie bezrobociu ogółem przyznali średnio powyżej 5 pkt., uznając przy tym bezrobocie długookresowe za problem o nasileniu nieco niższym. Prawie 2/3 respondentów uznaje bezrobocie za najważniejszy obszar zagrożenia wykluczeniem społecznym (tabela 7). Bezrobocie jest problemem społecznym zdecydowanie najsilniej wiązanym z pozostałymi problemami przez uczestników zogniskowanych wywiadów grupowych. W trakcie dyskusji z bezrobociem kojarzono rozmaite problemy uznawane przez respondentów za pochodne: patologie w rodzinach, problemy wychowawcze, uzależnienia, ubóstwo. 55 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 7. Problemy społeczne, które ze względu na skalę i dotkliwośd stanowią najważniejsze obszary zagrożenia wykluczeniem społecznym w województwie warmioskomazurskim (N=545) Rodzaj problemu Średnia ocen nasilenia problemu Liczba wskazao problemu jako najważniejszego obszaru zagrożenia wykluczeniem społecznym bezrobocie (w tym bezrobocie długookresowe) 58,4 (9,8) 61,2% (10,3%) alkoholizm 11,2 11,7% ubóstwo 9,8 10,3% wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach 8,0 8,4% brak aktywności społecznej, zawodowej i edukacyjnej młodzieży 3,5 3,7% niepełnosprawnośd 1,4 1,5% brak opieki nad ludźmi starymi 0,7 0,7% narkomania 0,7 0,7% przestępczośd (w tym przestępczośd nieletnich) 1,0 (0,7) 1,1% (0,7%) bezdomnośd 0,3 0,4% przemoc domowa 0,3 0,4% sieroctwo 1,53 0,0% Źródło: Zestawienie własne na podstawie – Analiza wyników badao ankietowych W dyskusjach poświęconych identyfikacji grup społecznych, które są w najwyższym stopniu zagrożone wykluczeniem społecznym w środowiskach lokalnych, przedstawiciele instytucji pomocy społecznej, na podstawie własnych doświadczeo pracy z osobami znajdującymi się w trudnej sytuacji życiowej, wskazywali przytaczając uzasadnienia: 1. osoby stare, których liczba przybywa i dla których należy już dziś tworzyd infrastrukturę opiekuoczą (zwłaszcza osoby, które ze względu na wiek lub chorobę tracą samodzielnośd w poruszaniu się); 2. osoby niepełnosprawne, których marginalizacja jest dostrzegalna zwłaszcza na obszarach wiejskich ze względu na ograniczenia mobilności i brak infrastruktury; 3. rodziny wielodzietne, ze szczególnym uwzględnieniem rodzin patologicznych oraz dzieci i młodzieży (negatywne wzorce w rodzinach, brak infrastruktury dla dzieci i młodzieży: kina, domy kultury, ośrodki sportowe, brak wyspecjalizowanej kadry do pracy z dziedmi, brak animatorów kultury); 56 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 4. osoby bezrobotne (jako główne problemy wskazywano: brak miejsc pracy, brak motywacji do pracy, uzależnienie od pomocy społecznej oraz brak mobilności i utrudnienia komunikacyjne np. brak możliwości dojazdu do miejsca pracy ze względu na brak połączeo autobusowych w określonych godzinach); 5. osoby uzależnione, przede wszystkim od alkoholu, których dotykają dodatkowe problemy (bezrobocie, patologie w rodzinach), respondenci wskazywali brak instrumentów pomocy społecznej służących przyśpieszeniu leczenia uzależnieo. Respondenci zwrócili również uwagę na wzrost skali uzależnieo wśród kobiet, zwłaszcza kobiet w młodym wieku i ogólny wzrost wśród młodzieży (częściowy skutek negatywnych wzorców w rodzinach). Dominującym problemem regionu jest bezrobocie. We wszystkich powiatach województwa przedstawiciele instytucji lokalnych uznają ten problem za kluczowy w sferze zagrożeo wykluczeniem społecznym, dlatego kwestii bezrobocia poświęcono odrębny rozdział raportu. Alkoholizm został uznany przez ankietowanych za najważniejszy problem społeczny po bezrobociu, chociaż średnia ocen nasilenia problemu jest niższa i według respondentów nasilenie ubóstwa i wzorców wyuczonej bezradności jest większe. Uczestnicy spotkao zrealizowanych w ramach badania terenowego dyskutowali wokół kwestii alkoholizmu przede wszystkim jako implikującego stan kryzysowy rodziny (współuzależnienie, zjawiska patologiczne, zaburzenia funkcjonowania w życiu codziennym). Zdaniem respondentów problem jest ważny, ponieważ „czyli nie jest to już problem takich pijaczków, którzy są na ulicach i nie wiadomo co z nimi zrobid, tylko jest to problem który przechodzi wręcz na całe rodziny39”. Po alkohol coraz częściej zaczynają sięgad kobiety. Respondenci wiążą z alkoholizmem wzrost bezdomności. 39 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród przedstawicieli JST. 57 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” W ocenie uczestników przeprowadzonego badania ważną grupę w kontekście zagrożeo spychających na margines życia w społeczeostwie stanowi młodzież w wieku szkolnym. Dlatego w badaniu ankietowym ujęto ten problem stanowiący ważny wątek poruszany podczas wywiadów grupowych. Pracownicy szkół za problem stanowiący najpoważniejsze zagrożenie marginalizacją dla młodzieży uznali alkoholizm (16%). Jako niemal równie ważny problem uznali wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach (15%), o których powszechnym występowaniu w zdecydowanej większości powiatów wspominali pracownicy ośrodków pomocy społecznej oraz powiatowych centrów pomocy rodzinie. Respondenci nadawali zbliżoną rangę problemom: braku aktywności młodzieży (14,1%), braku organizacji czasu wolnego (13,7%), ubóstwu (12,4%) i drobnej przestępczości (10,1%). Wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach zostały uznane przez 8,4% respondentów za najważniejszy problem środowisk lokalnych. Obserwacje badawcze wskazują wysokie znaczenie tej kwestii, która w dyskusjach uczestników zogniskowanych wywiadów grupowych była poruszana w odniesieniu do przeważającej części pozostałych problemów: „… większośd podopiecznych u nas to dziedziczy cechy swoich rodziców” 40. Respondenci w badaniu terenowym, podkreślając związek bezrobocia z długotrwałym korzystaniem z pomocy społecznej, wskazywali niezmiennośd sytuacji na przestrzeni ostatnich dekad oraz ciągłośd roszczenia świadczeo: „Można powiedzied, że korzystanie z pomocy to jest kryzys, ale zwrócid trzeba uwagę, że u niektórych ten kryzys trwa po kilkanaście lat”41. Zwracano uwagę na pojawiający się problem załamania wzorców rodziny, co stanowi częstą bezpośrednią przyczynę patologii, szczególnie w wychowywaniu i opiece nad dziedmi. Pojawiła się znaczna liczba rodzin niewydolnych wychowawczo. Stwierdzono, że problem wzrostu skali patologii w rodzinach szczególnie zagraża rodzinom wielodzietnym. W tym 40 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród pracowników OPS/PCPR. 41 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród pracowników OPS/PCPR, 58 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” kontekście zwraca również, wskazywany przez wielu respondentów, uwagę problem braku możliwości umieszczania dzieci w rodzinach zastępczych. Uczestnicy badania zwracali uwagę na koniecznośd inicjowania działao wobec młodzieży, podając przykład „orlików”, które poprzez samo zaistnienie kierunkują młodzież i spełniają funkcje profilaktyczne. |Dzięki temu młodzież zaczęła interesowad się sportem i spędzad aktywnie czas. Przystanek autobusowy przestał byd jedynym miejscem spędzania wolnego czasu. W trakcie rozmów o problemie wyuczonej bezradności w rodzinach i związanym z tą kwestią uzależnieniu od świadczeo pomocy społecznej, respondenci zwrócili uwagę na kwestię mieszkao komunalnych. W regionie występuje znaczący niedostatek mieszkao komunalnych. Istnieje zderzenie potrzeb grup zagrożonych marginalizacją (przede wszystkim osoby ubogie) z opinią społeczności lokalnych kształtowaną w pryzmacie wizerunku części beneficjentów wsparcia nadużywających rozwiązao systemowych: „Osoby, które ciężko pracują, żeby mied swoje mieszkanie biorą kredyty, nie oceniają dobrze takiego zjawiska, zwłaszcza w małych miejscowościach gdzie jest to mocno zauważalne. Pokazuje to, że lepiej nie pracowad, byd sprytnym i dostad mieszkanie, zasiłki, chodzid lepiej ubranym…” 42. Wizerunek osób korzystających ze świadczeo pomocy społecznej jest negatywny, a uczestniczący w badaniu terenowym przedstawiciele instytucji będących partnerami lokalnymi w działaniach na rzecz rozwiązywania problemów społecznych zwrócili uwagę na podłoże tej sytuacji. Frustracja i niezadowolenie społeczeostwa budzi stan mieszkao socjalnych. Osoby, które dostają mieszkanie często o nie dbają. Skala problemu bezdomności w województwie zwiększyła się w ostatnich latach i dotyczy przede wszystkim ośrodków miejskich. Wśród 1250 osób bezdomnych ok. 60% (743 osoby) przebywa w zaledwie 9 miejscowościach - Elblągu (aż 31,1% ogółu), 42 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród partnerów społecznych. 59 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Olsztynie, Ostródzie, Bartoszycach, Giżycku, Ełku, Lidzbarku Warmioskim, Mrągowie, Morągu (wg szacunkowych danych Ośrodków Pomocy Społecznej z dn. 15.09.2010 r.). Analityków niepokoi spadek liczby indywidualnych programów wychodzenia z bezdomności i coraz mniejsza liczba bezdomnych sukcesywnie kooczących programy wychodzenia z bezdomności - rejestrowane wg danych ROPS otrzymywanych z ośrodków gminnych. Uwagę zwraca również bezdomnośd dzieci stanowiących 1,7% ogółu bezdomnych (21). Wśród 1229 dorosłych osób bezdomnych zdecydowanie przeważają mężczyźni (88,4%); osoby w wieku powyżej 40 roku życia (83%), w tym większośd bezwzględną stanowią osoby w wieku powyżej 50 roku życia (51,3%); osoby z wykształceniem podstawowym lub zasadniczym zawodowym (85,92%), w tym większośd bezwzględną stanowią osoby z wykształceniem podstawowym (53,4%). Kwestią, która zdaje się mied w perspektywie następnych lat wzrastające znaczenie, jest problem opieki nad osobami starymi. W dyskusjach skupili się na tym problemie przede wszystkim pracownicy jednostek samorządu terytorialnego i pomocy społecznej. W zgodnej opinii respondentów problem starzenia się społeczności lokalnych wiąże się z migracjami zarobkowymi: „Bardzo dużo osób takich w wieku produkcyjnym wyjechało i zostały same starsze osoby, które potrzebują pomocy, a system pomocą na taką dużą skalę nie dysponuje”43. Funkcjonujące formy aktywizacji osób w podeszłym wieku są dostępne tylko dla ograniczonej części tej grupy. W opinii respondentów problem dotyczy przede wszystkim osób schorowanych, które nie mają możliwości wyjścia z domu i mogą liczyd wyłącznie na pielęgnacyjną opiekę domową lub pobyt w zakładzie opiekuoczo-leczniczym. Przemoc domowa pojawia się w relacjach respondentów głównie jako wynik kumulacji innych problemów - bezrobocia i alkoholizmu. Przemocą domową przeważnie dotknięte są kobiety lub dzieci, najczęściej ze strony dorosłych mężczyzn. Natomiast przestępczośd 43 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród przedstawicieli JST. 60 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” pojawia się w relacjach respondentów głównie w odniesieniu do kradzieży, które uczestnicy wywiadów grupowych (m.in. policjanci w grupach partnerów społeczno-gospodarczych) wiążą z ogólną sytuacją ekonomiczną i wysokim bezrobociem w środowiskach lokalnych: „Dużo osób, które są notowane, są to osoby no z tego kręgu osób bezrobotnych”44. Zdaniem większości rozmówców w dyskusjach grupowych – uzależnienie od narkotyków nie stanowi poważnego zagrożenia w powiatach regionu Warmii i Mazur. Opracowanie wyników badania terenowego podkreśla powszechne dla całego regionu kumulowanie problemów społecznych w rodzinach. Respondenci wymieniali również kryzys rodziny jako autonomiczny problem społeczny, ale większośd opinii kładzie szczególny ciężar na przekazywanie z pokolenia na pokolenie poszczególnych problemów i na wzajemne implikacje kwestii społecznych: „Często w rodzinach występuje dziedziczenie problemów. Bezradnośd, bieda, uzależnienia, bezrobocie przechodzą z pokolenia na pokolenie. Młode osoby czerpią wzorce ze swoich dziadków, rodziców dotkniętych patologiami i powielają te negatywne wzorce w swoim życiu. Żyjąc w „takim małym piekiełku”, często nie wiedząc, że można inaczej, przyzwyczajają się do swojego stanu i nie widzą innych możliwości, innego sposobu na życie. W takich rodzinach występuje bezrobocie, niepełnosprawnośd, uzależnienia, przemoc”45. Wyniki przeprowadzonego badania terenowego wskazują brak rozbudowanej infrastruktury społecznej, w większości powiatów, jako dodatkowy czynnik kumulacji problemów społecznych. W tym kontekście ważne niedostatki dotyczą systemu ochrony zdrowia. Dostępnośd do świadczeo zdrowotnych w powiatach jest ograniczona (brak specjalistów, ograniczona infrastruktura). 44 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród partnerów społecznych. 45 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród przedstawicieli JST. 61 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Panorama najważniejszych problemów społecznych i zagrożeo wykluczeniem społecznym w miastach regionu i na obszarach wiejskich stanowi obraz zbliżony, ale uczestnicy badania podkreślali, że niektóre kwestie bardziej zauważa się na wsi, ze względu na: dojazdy do miejsca pracy, utrudniony kontakt ze specjalistami (wymieniano przykłady: psycholog, doradca zawodowy, pedagog) i ogólnie dostęp do instytucji. 62 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 8. Problemy społeczne, które ze względu na skalę i dotkliwośd stanowią najważniejsze obszary zagrożenia wykluczeniem społecznym w powiatach województwa warmiosko-mazurskiego (N=545) Powiat alkoholizm bezdomnośd bezrobocie długookresowe bezrobocie ogółem Problem najważniejszy brak aktywności społecznej, zawodowej i edukacyjnej młodzieży brak opieki nad ludźmi starymi narkomania niepełnosprawnośd przemoc domowa Ogółem ełcki działdowski lidzbarski olecki braniewski bartoszycki węgorzewski kętrzyoski iławski piski gołdapski ostródzki nowomiejski szczycieoski mrągowski nidzicki giżycki olsztyoski m. Olsztyn elbląski m. Elbląg (N) 4 3 2 5 7 4 2 2 4 1 5 6 12 3 4 4 1 7 7 1 2 86 (%) 14,30% 13,60% 8,70% 19,20% 26,90% 17,40% 11,10% 7,10% 12,10% 4,80% 27,80% 18,20% 35,30% 10,70% 20,00% 16,00% 3,80% 15,20% 25,00% 4,30% 12,50% 15,80% (N) 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 (%) 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 3,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,20% (N) 3 0 2 2 3 5 1 6 0 1 2 1 3 2 0 3 2 6 3 4 0 49 (%) 10,70% 0,00% 8,70% 7,70% 11,50% 21,70% 5,60% 21,40% 0,00% 4,80% 11,10% 3,00% 8,80% 7,10% 0,00% 12,00% 7,70% 13,00% 10,70% 17,40% 0,00% 9,00% (N) 8 13 14 13 13 9 11 13 13 16 8 18 13 16 9 12 17 17 12 12 11 268 (%) 28,60% 59,10% 60,90% 50,00% 50,00% 39,10% 61,10% 46,40% 39,40% 76,20% 44,40% 54,50% 38,20% 57,10% 45,00% 48,00% 65,40% 37,00% 42,90% 52,20% 68,80% 49,20% (N) 3 1 0 0 0 0 0 2 3 0 0 2 0 0 1 0 1 3 2 1 0 19 (%) 10,70% 4,50% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 7,10% 9,10% 0,00% 0,00% 6,10% 0,00% 0,00% 5,00% 0,00% 3,80% 6,50% 7,10% 4,30% 0,00% 3,50% (N) 1 0 0 0 2 0 1 0 1 0 0 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 8 (%) 3,60% 0,00% 0,00% 0,00% 7,70% 0,00% 5,60% 0,00% 3,00% 0,00% 0,00% 0,00% 2,90% 0,00% 0,00% 0,00% 3,80% 0,00% 3,60% 0,00% 0,00% 1,50% (N) 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 (%) 0,00% 4,50% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 3,60% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,40% (N) 0 0 0 1 0 0 0 1 4 0 0 2 0 1 1 0 0 0 0 0 0 10 (%) 0,00% 0,00% 0,00% 3,80% 0,00% 0,00% 0,00% 3,60% 12,10% 0,00% 0,00% 6,10% 0,00% 3,60% 5,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 1,80% (N) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 (%) 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 6,30% 0,20% przestępczośd nieletnich (N) 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 4 (%) 0,00% 0,00% 0,00% 7,70% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 4,00% 0,00% 0,00% 3,60% 0,00% 0,00% 0,70% przestępczośd ogółem (N) 0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 5 (%) 0,00% 4,50% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 3,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 3,60% 0,00% 4,00% 3,80% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,90% (N) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 (%) 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 3,80% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,20% (N) 4 0 4 1 1 3 3 0 3 2 2 1 2 1 3 3 1 6 2 3 2 47 (%) 14,30% 0,00% 17,40% 3,80% 3,80% 13,00% 16,70% 0,00% 9,10% 9,50% 11,10% 3,00% 5,90% 3,60% 15,00% 12,00% 3,80% 13,00% 7,10% 13,00% 12,50% 8,60% (N) 5 3 1 2 0 2 0 3 3 1 1 3 3 4 2 1 1 7 0 2 0 44 (%) 17,90% 13,60% 4,30% 7,70% 0,00% 8,70% 0,00% 10,70% 9,10% 4,80% 5,60% 9,10% 8,80% 14,30% 10,00% 4,00% 3,80% 15,20% 0,00% 8,70% 0,00% 8,10% (N) 28 22 23 26 26 23 18 28 33 21 18 33 34 28 20 25 26 46 28 23 16 545 (%) 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% sieroctwo ubóstwo wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach ogółem Źródło: Zestawienie własne na podstawie – Analiza wyników badao ankietowych 63 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Najwyższy udział wskazao dla dominującego w regionie problemu bezrobocia, włączając wskazania bezrobocia długookresowego, odnotowano w powiatach: piskim (76,2%), miasto Elbląg (68,8%), giżyckim (65,4%), węgorzewskim (61,1%) i lidzbarskim (60,9%). Przy tym najwyższy udział wskazao bezrobocia długookresowego jako zasadniczego obszaru wykluczenia społecznego odnotowano w powiatach: bartoszyckim (21,7%) i kętrzyoskim (21,4%). Problem bezrobocia jest na tyle silnie eksponowany w uzyskanych rezultatach badao zrealizowanych w ramach projektu, że wymaga oddzielnego, bardziej szczegółowego rozpatrzenia. Dlatego kwestii bezrobocia na Warmii i Mazurach poświęcono kolejny podrozdział (2.2.4.). W dwóch powiatach niemalże 1/5 respondentów wskazała ubóstwo jako najważniejszy obszar wykluczenia społecznego: lidzbarskim (17,4%), i węgorzewskim (16,7%). Problemy uzależnieo są wyraźnie zróżnicowane pod względem rodzaju i terytorialnego natężenia w podziale na powiaty. Alkoholizm jest postrzegany przez przedstawicieli instytucji lokalnych jako wyraźnie silniej występujący w lokalnych społecznościach regionu niż narkomania. W pięciu powiatach uzależnienie od alkoholu zostało wskazane jako najważniejszy obszar wykluczenia społecznego przez co najmniej 1/5 respondentów: nowomiejski (35,3%), gołdapski (27,8%), braniewski (26,9%), miasto Olsztyn (25,0%) i mrągowski (20,0%). Natomiast uzależnienie od narkotyków, jako kategorię najważniejszego problemu, wskazano tylko w trzech powiatach: działdowskim, kętrzyoskim i oleckim. Analizowane wyniki przeprowadzonych badao pokazują szereg zjawisk związanych z kryzysem rodziny. Wzorce wyuczonej bezradności są dostrzegane w rodzinach jako ważny obszar wykluczenia społecznego przez przedstawicieli lokalnych instytucji polityki społecznej w zdecydowanej większości powiatów województwa warmiosko-mazurskiego. Ale tylko w dwóch powiatach dotyczy to blisko 1/5 udziału wskazao: ełckim (17,9%) i olsztyoskim (15,2%). 64 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Problemy braku opieki nad ludźmi starymi wskazywano jako najważniejszy obszar wykluczenia w 8 powiatach, w tym wskazujący ten problem respondenci stanowili najwyższy odsetek w powiatach: braniewskim i oleckim (7,7%). Natomiast niepełnosprawnośd wskazano w powiatach: iławskim, kętrzyoskim, mrągowskim, ostródzkim i szczycieoskim. Należy zauważyd, że w powiecie iławskim niepełnosprawnośd, jako najważniejszy obszar wykluczenia społecznego, wskazała ponad 1/10 respondentów (12,1%). Problem sieroctwa, jako najważniejszy obszar zagrożenia wykluczeniem społecznym, został wskazany jedynie w powiecie giżyckim. Problem bezdomności został zauważony przez respondentów badania ankietowego jako najważniejszy obszar wykluczenia społecznego i wskazany tylko w jednym powiecie: iławskim. Respondenci w ogóle nie dostrzegali tego problemu w kategorii najważniejszego zagrożenia wykluczeniem społecznym w miastach na prawach powiatu, w których problem ewidentnie narasta w ostatnich latach. Problem przemocy domowej został wskazany tylko w jednym powiecie (miasto Elbląg). Przestępczośd nie jest postrzegana przez respondentów jako ważny obszar wykluczenia społecznego. W badaniu ankietowym problem został wskazany jako najważniejszy w 7 powiatach, z czego w trzech wskazania dotyczyły przestępczości nieletnich (powiat olecki, nidzicki i miasto Olsztyn). Brak społecznej, zawodowej, edukacyjnej aktywności młodzieży wskazywano w 10 powiatach jako kategorię zasadniczego obszaru wykluczenia społecznego, w tym wskazujący ten problem respondenci stanowili najwyższy odsetek w powiatach: ełckim (10,7%) i iławskim (9,1%). W w dalszej części poszczególnych niniejszego powiatach, w raportu kontekście przedstawiono obszarów problemy problemowych społeczne i celów wyodrębnionych w lokalnych dokumentach strategicznych. 65 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.2.4. Bezrobocie jako główna kwestia społeczna w regionie Wyniki badao przeprowadzonych w ramach realizacji projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach” jednoznacznie wskazują bezrobocie jako utrzymujący się najpoważniejszy problem społeczny w regionie, determinujący kluczowe obszary ekskluzji społecznej. Analiza dynamiki bezrobocia w latach 2004-2010 pokazuje następujące kluczowe tendencje: na terenie wszystkich powiatów województwa zanotowano spadek liczby bezrobotnych - w analizowanym okresie i spadek stopy bezrobocia; na terenie wszystkich powiatów województwa zanotowano również spadek udziału osób - bezrobotnych w ogóle ludności w wieku produkcyjnym; niemal - dwukrotnie wzrosła liczba osób bezrobotnych posiadających wyższe wykształcenie; nastąpił spadek liczby osób bezrobotnych posiadających wykształcenie zasadnicze - zawodowe, gimnazjalne lub niższe; nastąpił spadek liczby osób długotrwale bezrobotnych (pozostających bez zatrudnienia - ponad 12 miesięcy oraz osób pozostających bez zatrudnienia ponad 24 miesiące). Województwo warmiosko-mazurskie pozostaje jednym z regionów o najwyższych wskaźnikach bezrobocia rejestrowanego pomimo, że skala tego zjawiska znacznie się zmniejszyła w ostatnich latach. W analizowanym okresie liczba zarejestrowanych bezrobotnych spadła o 56 419 osób i w roku 2010 stanowiła 65,25% stanu z 2004 r. wynosząc 105 942 osób. Przy tym znacznie zmniejszył się udział osób pozostających bez zatrudnienia w ogóle mieszkaoców województwa w wieku produkcyjnym z 17,9% w 2004 r. do 11,7% w 2009 r.46 (dane dla poszczególnych powiatów prezentuje tabela 5 w podrozdziale 2.2.2.). 46 Brak danych w US dla roku 2010. 66 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wskaźnik stopy bezrobocia w województwie nadal pozostaje na bardzo wysokim poziomie, pomimo dynamicznego spadku w latach 2004-2010 z 29,2% do 20,0%. Obecną stopę bezrobocia w poszczególnych powiatach prezentuje tabela 9. Tabela 9. Stopa bezrobocia w powiatach województwa warmiosko-mazurskiego (2010) Powiat Stopa bezrobocia (%) miasto Olsztyn 6,9 iławski 11,2 miasto Elbląg 16,6 nowomiejski 19,3 olsztyoski 19,5 giżycki 20,0 nidzicki 20,2 olecki 21,1 ostródzki 21,8 gołdapski 22,0 mrągowski 22,1 działdowski 23,8 ełcki 24,5 elbląski 25,4 lidzbarski 26,1 szczycieoski 26,3 węgorzewski 26,9 kętrzyoski 28,3 braniewski 30,9 bartoszycki 31,0 piski 31,5 województwo warmiosko-mazurskie 20,0% Źródło: Zestawienie na podstawie danych GUS 67 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 10. Stopa bezrobocia w powiatach województwa warmiosko-mazurskiego w latach 2006-2010 Ogółem powiat 2006 2007 2008 2009 2010 [%] [%] [%] [%] [%] braniewski 36,7 33,6 30,1 32,9 30,9 działdowski 23,3 19,0 20,3 25,3 23,8 elbląski 29,3 22,5 21,0 25,1 25,4 iławski 20,1 12,8 9,8 11,4 11,2 nowomiejski 25,8 20,0 13,8 19,7 20,0 ostródzki 28,0 22,1 18,9 24,2 21,8 miasto Elbląg 17,9 12,8 11,7 15,7 16,6 ełcki 25,8 21,4 19,6 24,4 24,5 giżycki 29,1 23,1 16,0 19,8 18,9 olecki 24,2 17,6 20,9 22,2 21,1 piski 32,7 28,8 27,3 31,7 31,5 gołdapski 31,1 24,3 23,3 25,1 22,0 węgorzewski 35,8 30,8 26,3 27,8 26,9 bartoszycki 34,7 31,6 31,2 33,8 31,0 kętrzyoski 30,6 25,0 23,1 28,7 28,3 lidzbarski 32,4 27,4 23,5 28,1 26,1 mrągowski 25,4 22,4 19,9 22,4 22,1 nidzicki 25,3 20,4 18,9 20,2 19,5 olsztyoski 23,8 18,8 15,1 20,7 20,3 szczycieoski 27,7 23,2 21,0 25,8 26,3 miasto Olsztyn 6,8 4,4 4,3 7,3 6,9 Źródło: Zestawienie na podstawie danych GUS Analizując stopę bezrobocia na przełomie lat 2006-2010 r. powiatów województwa warmiosko-mazurskiego można stwierdzid, że liczba ta ulegała znacznemu spadkowi do roku 2008, jednak kolejne dwa lata obrazują ponowny wzrost stopy bezrobocia. Jak wynika z analizy największa stopa bezrobocia na przełomie tych lat utrzymuje się w powiecie braniewskim, najmniejsza w mieście Olsztyn i mieście Elbląg. Największą różnicę w spadku bezrobocia w przeciągu ostatnich pięciu lat można zaobserwowad w powiecie giżyckim, gdzie spadek ten wyniósł aż 35%, natomiast najsłabiej wypada powiat działdowski gdzie bezrobocie wzrosło o 2,1 %. 68 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Kwestia bezrobocia została wyeksponowana przez uczestników zogniskowanych wywiadów grupowych we wszystkich powiatach. Przedstawiciele OPS i PCPR prawie we wszystkich przeprowadzonych wywiadach zwracali uwagę na ścisły związek poziomu bezrobocia z liczebnością klientów pomocy społecznej. Ważną tendencją, z punktu widzenia prezentowanych w niniejszym opracowaniu zagadnieo, jest zmniejszenie skali długotrwałego bezrobocia w regionie. W latach 2004-2010 wśród ogółu zarejestrowanych bezrobotnych zdecydowanie zmniejszył się zarówno udział osób pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy (z 52,26% do 28,1%), jak też udział osób pozostających bez pracy powyżej 24 miesięcy (z 26,14% do 11,53%). Przy tym skala rejestrowanego bezrobocia długookresowego zmniejszyła się we wszystkich powiatach województwa. Liczebnośd osób długotrwale bezrobotnych w poszczególnych powiatach prezentuje tabela 11. 69 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 11. Długotrwałe bezrobocie w powiatach województwa warmiosko-mazurskiego (2010) Powiat Liczba zarejestrowanych osób bezrobotnych pozostających bez zatrudnienia powyżej 12 miesięcy Liczba zarejestrowanych osób bezrobotnych pozostających bez zatrudnienia powyżej 24 miesięcy bartoszycki 2 579 1 397 braniewski 1 335 663 działdowski 2 228 1 316 elbląski 1 503 523 ełcki 2 155 827 giżycki 761 211 gołdapski 451 173 iławski 455 132 kętrzyoski 1 449 493 lidzbarski 1 191 563 mrągowski 772 309 nidzicki 356 103 nowomiejski 996 332 olecki 933 479 olsztyoski 1 613 390 ostródzki 2 934 1 324 piski 1 831 751 szczycieoski 2 474 1129 węgorzewski 589 266 miasto Olsztyn 1009 205 miasto Elbląg 2 012 632 województwo warmioskomazurskie 29 726 12 218 Źródło: Zestawienie na podstawie danych GUS Najwięcej zarejestrowanych długotrwale bezrobotnych jest w powiecie bartoszyckim, a najmniej w powiecie nidzickim. W latach 2004-2010 nastąpiły znaczne zmiany w strukturze wykształcenia rejestrowanego bezrobocia. Nastąpił wyraźny wzrost udziału osób z wyższym wykształceniem w ogóle bezrobotnych zarejestrowanych w województwie z 3,43% do 7,35%. Wzrost tego wskaźnika odnotowano we wszystkich 21 powiatach. Pomimo spadku wartości wskaźnika, udział osób z wyższym wykształceniem w ogóle zarejestrowanych bezrobotnych w powiecie miasto Olsztyn jest nadal bardzo wysoki, a ich liczba jest najwyższa w województwie - 1423. Najmniej bezrobotnych posiadających 70 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” wyższe wykształcenie jest zarejestrowanych w powiecie gołdapskim i węgorzewskim – 111 (2010). Na prawie niezmiennym poziomie kształtuje się odsetek osób bezrobotnych z wykształceniem policealnym, średnim i zasadniczym zawodowym (19,24% ogółu bezrobotnych w 2010 r.). Od 2004 r. odsetek zmniejszył się zaledwie o -0,02%. Najwięcej zarejestrowanych osób bezrobotnych posiadających wykształcenie policealne, średnie lub zasadnicze zawodowe jest w powiecie ełckim – 1724, a najmniej w powiecie nidzickim – 340 (2010). Zwraca uwagę znaczny wzrost odsetka zarejestrowanych osób bezrobotnych posiadających wykształcenie średnie ogólnokształcące. W latach 2004-2010 ich udział w ogóle bezrobotnych w województwie wzrósł z 6,65% do 10,67%, ponieważ przy ogólnym wyraźnym zmniejszeniu skali zjawiska bezrobocia w regionie, bezwzględna liczba osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym zarejestrowanych jako bezrobotni zwiększyła się w tym okresie z 10 802 do 11 299. Wzrost nastąpił w 13 powiatach (miasto Elbląg, bartoszycki, braniewski, działdowski, elbląski, ełcki, kętrzyoski, nidzicki, nowomiejski, olecki, olsztyoski, piski, szczycieoski). Najwięcej bezrobotnych osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym jest zarejestrowanych w powiecie ełckim – 912, a najmniej w powiecie węgorzewskim – 178 (2010). We wszystkich powiatach zmniejszył się odsetek osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym wśród zarejestrowanych bezrobotnych, łącznie na terenie całego województwa warmiosko-mazurskiego z 32,35% w 2004 r. do 28,63% w 2010 r. Najwięcej zarejestrowanych osób bezrobotnych posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe jest w powiecie bartoszyckim – 2330, a najmniej w powiecie nidzickim – 544 (2010). We wszystkich powiatach województwa warmiosko-mazurskiego w latach 2004-2010 zmniejszyła się liczba zarejestrowanych osób bezrobotnych z wykształceniem gimnazjalnym i niższym, stanowiąc odpowiednio 38,30% i 34,12% w ogóle zarejestrowanych osób 71 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” bezrobotnych w całym województwie. Najwięcej osób bezrobotnych z wykształceniem gimnazjalnym lub niższym jest zarejestrowanych w powiecie ostródzkim – 2 902, a najmniej w powiecie węgorzewskim – 694 (2010). Powyższe tendencje nie zostały dostrzeżone przez uczestników zogniskowanych wywiadów grupowych, którzy przede wszystkim łączyli brak zatrudnienia z niskim poziomem wykształcenia i młodym wiekiem, związanym z brakiem doświadczenia zawodowego. W wypowiedziach respondentów nie wskazywano wzrostu poziomu bezrobocia wśród osób z wyższym wykształceniem i średnim ogólnokształcącym. Należy zwrócid uwagę na bardzo wyraźne zmniejszenie liczby bezrobotnych pośród ludzi młodych, w wieku do 24 roku życia. W latach 2004-2010 ich liczebnośd obniżyła się o 39,38%, obecnie w całym regionie wynosi 22 922 osób (2010) i jest najwyższa w powiecie ostródzkim (1734), a najniższa w powiecie węgorzewskim (438). Ponad ¾ ogółu zarejestrowanych osób bezrobotnych w regionie stanowią osoby, które ukooczyły 25 rok życia (78,30%). We wszystkich powiatach regionu zarejestrowano spadek ich liczby w latach 2004-2010, łącznie o 41 481 osoby. W koocu analizowanego okresu w województwie warmiosko-mazurskim zarejestrowanych jest 82 950 osób, które ukooczyły 25 rok życia. Wśród nich 9 870 osób ukooczyło 55 rok życia. Udział osób powyżej 55 roku życia w ogóle bezrobotnych w regionie wzrósł przeszło dwukrotnie w latach 2004-2010 (odpowiednio: 3,46% i 9,32%). Starzeniu się ludności regionu Warmii i Mazur towarzyszy szybciej postępujące starzenie się grupy bezrobotnych na tym obszarze. W analizowanym okresie wzrost odsetka osób, które ukooczyły 55 lat nastąpił we wszystkich powiatach województwa. Najwięcej osób bezrobotnych w wieku powyżej 55 roku życia jest zarejestrowanych w mieście Elbląg - 909, a najmniej w powiecie nidzickim – 166 (2010). Wyniki badania terenowego wskazują występowanie zjawiska dziedziczenia statusu w rodzinach osób bezrobotnych. Uczestnicy zogniskowanych wywiadów grupowych zgłaszali 72 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” własne obserwacje wskazujące przekazywanie wzorców bezradności z pokolenia na pokolenie: „Ludzie już od najmłodszych lat mają nieodpowiednie wzorce wśród rodziny, znajomych i po zakooczeniu szkoły, nie widzą innej możliwości funkcjonowania jak zgłoszenie się do pomocy społecznej o zasiłek. To znaczy, rodzice korzystali wcześniej z pomocy społecznej i dzieci automatycznie przyjmują tą zasadę. Dziecko ukooczy osiemnaście, dziewiętnaście lat, już składa podanie do pomocy społecznej. Twierdzi, że dla niego nie ma pracy, dla niego jest rynek zamknięty i jemu się należy pomoc społeczna. Niejednokrotnie nawet nie podejmując próby znalezienia czy podjęcia pracy”47. Odnotowuje się przypadki, sygnalizowane przez respondentów jako stosunkowo częste ukrywania zatrudnienia przez świadczeniobiorców i usługobiorców pomocy społecznej. Beneficjenci pomocy społecznej zasilają szarą strefę rynku, szczególnie w okresie letnim, podejmując się wykonywania prac sezonowych (rolnictwo, budownictwo). W tym okresie w części powiatów respondenci dostrzegają spadek bezrobocia (odnotowywany również w statystykach Powiatowych Urzędów Pracy). Pracodawcy dodatkowo angażują zarejestrowanych bezrobotnych do prac interwencyjnych, którzy po zakooczeniu pracy powracają do pobierania świadczeo. Respondenci uczestniczący w FGI wymieniali grupy wymagające szczególnego wsparcia na rynku pracy: 1. osoby długotrwale bezrobotne; 2. kobiety powracające na rynek pracy po wychowaniu dzieci; 3. młodzież w wieku od 15 do 24 lat, która w najbliższym czasie osiągnie dojrzałośd zawodową; 4. osoby opuszczające zakłady karne; 5. uchodźcy; 6. osoby z terenów, na których funkcjonowały paostwowe gospodarstwa rolne. 47 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród pracowników OPS/PCPR. 73 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.3. Regionalna polityka społeczna w dokumentach strategicznych na Warmii i Mazurach Dla województwa warmiosko-mazurskiego zostały opracowane następujące regionalne dokumenty strategiczne: - Strategia polityki społecznej województwa warmiosko-mazurskiego do 2015 roku; - Wojewódzki program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w województwie warmiosko-mazurskim na lata 2008-2011; - Wojewódzki program na rzecz osób starszych na lata 2009-2013 „Pogodna i bezpieczna jesieo życia na Warmii i Mazurach”; - Wojewódzki program polityki prorodzinnej na lata 2008-2011; - Wojewódzki program przeciwdziałania narkomanii na lata 2009-2012; - Wojewódzki program wyrównywania szans i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu oraz pomocy w realizacji zadao na rzecz zatrudniania osób niepełnosprawnych na lata 2008-2011. Dokumenty opracowano w Regionalnym Ośrodku Polityki Społecznej w Olsztynie. Stanowią one kontynuację programów opracowywanych od roku 1999 r. Największe znaczenie w kontekście ogółu zidentyfikowanych problemów regionu odgrywa strategia polityki społecznej województwa warmiosko-mazurskiego. Pozostałe dokumenty dotyczą wybranych kwestii społecznych. Wśród nich, jako stosunkowo najbardziej dotkliwe, występują: alkoholizm i kwestia opieki nad ludźmi starymi. Należy zwrócid uwagę, że większośd wymienionych powyżej dokumentów przewiduje propozycje rozwiązywania konkretnych problemów tylko do roku 2011 lub 2012. Założenia działao we wskazywanych są obecnie aktualizowane. Strategia polityki społecznej województwa warmiosko-mazurskiego stanowi kierunkowy dokument w zakresie regionalnej polityki społecznej, podejmujący przeciwdziałanie 74 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” zagrożeniom wykluczenia społecznego. Strategią objęte zostały szczegółowe obszary ekskluzji społecznej: ubóstwo, sieroctwo, bezdomnośd, potrzeba ochrony macierzyostwa, bezrobocie, niepełnosprawnośd, długotrwała choroba, bezradnośd w sprawach opiekuoczowychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego (zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych), alkoholizm, narkomania, trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego. Wysoka stopa bezrobocia, zwłaszcza bezrobocia długookresowego, zastój gospodarczy i stagnacja na rynku pracy oraz towarzyszący temu wzrost skali ubóstwa – stanowiły podstawę opracowania zasadniczych kierunków regionalnej polityki społecznej do roku 2015. Obecnie w tym właśnie okresie dostrzega się tendencje, które powinny wpływad na korektę zasadniczych kierunków działao: - zdecydowane obniżenie skali bezrobocia długookresowego; - starzenie się społeczeostwa regionu; - wzrastająca dotkliwośd problemu alkoholowego; - brak aktywności młodzieży, problemy opiekuoczo-wychowawcze i przekazywanie wzorców wyuczonej bezradności w rodzinach; - skumulowane oddziaływanie kwestii społecznych w rodzinach. W ostatnich latach istotnie zmieniła się struktura zasadniczej grupy osób zagrożonych wykluczeniem społecznym – bezrobotnych. Przede wszystkim pod względem wykształcenia. Zagrożenie ekskluzją obejmuje w coraz szerszej skali osoby dobrze wykształcone. Wyniki badao wskazują również szereg zagrożeo dotykających najmłodsze roczniki w wieku produkcyjnym i osoby w wieku poprodukcyjnym. Stanowi to o ciężarze kwestii spoczywającym na ustalonych priorytetach regionalnej polityki społecznej. Zasadnicze znaczenie zachowuje zinstytucjonalizowana pomoc społeczna. Obszary obecnie obowiązującej strategii, które zostały uznane za priorytetowe w oparciu o identyfikację głównych problemów regionu w okresie tworzenia dokumentu: - kryzys rodziny; - marginalizacja grup społecznych; - długotrwałe bezrobocie; - wykorzystanie potencjału partnerów społecznych; 75 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” - kształtowanie świadomości w sferze pomocy społecznej. Podstawowe założenia strategiczne dotyczące sfery pomocy społecznej w regionie obowiązujące obecnie: - wypracowanie stabilnych podstaw i zasad współpracy administracji rządowej i samorządowej z partnerami społecznymi i innymi podmiotami lokalnymi; - opracowanie lokalnych i wojewódzkich programów przeciwdziałania najbardziej istotnym kwestiom społecznym, przy udziale partnerów społecznych; - zmiany ustawowe w zakresie pomocy społecznej m.in. w celu zmniejszania rozbieżności między zadaniami wynikającymi z obowiązującej ustawy o pomocy społecznej a finansowymi możliwościami ich realizacji; - podnoszenie społecznej i zawodowej aktywności mieszkaoców Warmii i Mazur; - zaspokajanie potrzeb socjalnych wszystkich mieszkaoców regionu, ze szczególnym uwzględnieniem grup społecznych narażonych na zjawiska marginalizacji; - kształtowanie postaw tolerancji i zrozumienia wobec sytuacji marginalizowanych grup społecznych; - zmiany mentalności mieszkaoców Warmii i Mazur odnośnie roli i zadao pomocy społecznej oraz kształtowanie świadomości w tej sferze. Ważna rola, jaką pełni zinstytucjonalizowana pomoc społeczna w polityce regionalnej, leży w znacznej mierze w pozaustawowym koordynowaniu działao wszelkich podmiotów współtworzących system społecznego wsparcia. Od tego, w jakim zakresie pomoc społeczna koordynuje lub kierunkuje działania lokalnych partnerów w zakresie wsparcia grup zagrożonych marginalizacją, w znacznej mierze zależy stopieo realizacji najważniejszych celów w tej sferze. Ważne miejsce wśród najpoważniejszych problemów społecznych w powiatach województwa warmiosko-mazurskiego zajmuje problem alkoholizmu, który w opinii lokalnych działaczy i pracowników instytucji polityki społecznej dominuje zdecydowanie wśród problemów uzależnieo w środowiskach lokalnych. Podstawowym dokumentem 76 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” strategicznym w polityce regionalnej, mającym na celu przeciwdziałanie problemom alkoholowym w województwie warmiosko-mazurskim, jest Wojewódzki program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. W zakresie profilaktyki uzależnienia od alkoholu program przewiduje zintensyfikowanie działao społeczności lokalnych na rzecz zapobiegania nadużywaniu alkoholu oraz innych środków psychoaktywnych; podniesienie wiedzy społeczeostwa na temat problemów związanych z używaniem środków psychoaktywnych i możliwości zapobiegania temu zjawisku. W zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych program zakłada zwiększenie dostępności świadczeo w zakresie leczenia, rehabilitacji i reintegracji; modernizację placówek zapewniających leczenie, rehabilitację i reintegrację osób uzależnionych od alkoholu i współuzależnionych; zwiększenie dostępności pomocy terapeutycznej dla uzależnionych od alkoholu osadzonych w zakładach karnych, aresztach śledczych oraz opuszczających te placówki; wdrażanie metod wczesnej diagnozy i krótkich interwencji wobec pacjentów podstawowej opieki zdrowotnej nadużywających alkoholu. W zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie program przewiduje rozwój systemu przeciwdziałania temu zjawisku; zapewnienie profesjonalnej pomocy interwencyjnej i terapeutycznej dzieciom, ofiarom przemocy oraz ich rodzinom. Program przewiduje również stały monitoring problemów alkoholowych na terenie województwa i w wybranych gminach. W zwiększającym się obszarze problemu zapewnienia należytej opieki i zabezpieczenia osób w starszym wieku, najważniejszym dokumentem wyznaczającym kierunki działao w regionie jest Wojewódzki Program na Rzecz Osób Starszych na lata 2009-2013 „Pogodna i bezpieczna jesieo życia na Warmii i Mazurach”. Program ma służyd przede wszystkim poprawie jakości życia i funkcjonowania osób starszych oraz kształtowaniu pozytywnego 77 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” obrazu starości w świadomości społecznej, współpracy międzypokoleniowej i rzecznictwu interesów. W obszarze zdrowia grupy docelowej program zakłada działanie na rzecz ułatwienia osobom starszym dostępu do opieki medycznej; poprawy jakości opieki i usług medycznych; zwiększenia świadomości i wiedzy na temat starzenia i schorzeo wieku starszego. W obszarze systemu wsparcia – infrastruktury i usług socjalnych - program przewiduje wspieranie osób starszych funkcjonujących samodzielnie w swoim środowisku; rozwój systemu opieki nad osobami starszymi nie mogącymi samodzielnie funkcjonowad w swoim środowisku; zapewnienie odpowiedniego poziomu usług socjalnych; stworzenie systemu diagnozowania i monitorowania potrzeb osób starszych; rozwój systemu informacji, poradnictwa i doradztwa; zwiększenie roli organizacji pozarządowych w realizacji usług z zakresu pomocy społecznej. W obszarze aktywności, zainteresowao i potrzeb duchowych osób starszych program zakłada podniesienie aktywności osób starszych i działających na ich rzecz organizacji; zwiększenie aktywności zawodowej osób w wieku powyżej 50 roku życia; wzmocnienie integracji międzypokoleniowej; rozwój wolontariatu osób w wieku powyżej 50 roku życia; zaspokajanie potrzeb duchowych i religijnych osób starszych. W obszarze wizerunku osoby starszej w społeczeostwie program zakłada podnoszenie zakresu wiedzy na temat osób starszych; ograniczanie przejawów dyskryminacji osób starszych; promowanie aktywności osób starszych; zwiększanie zainteresowania mediów tematyką osób starszych; rzecznictwo interesów osób starszych. W celu poprawy funkcjonowania rodzin w regionie przyjęto Wojewódzki program polityki prorodzinnej na lata 2008-2011. W zakresie tworzenia systemu wspierania i promowania prawidłowego funkcjonowania rodzin program przewiduje powstanie lobbingu działao prorodzinnych; uaktywnienie społeczeostwa obywatelskiego do działao na 78 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” rzecz rodziny; wspieranie działao na rzecz sytuacji społecznej, ekonomicznej i prawnej rodzin. W obszarze tworzenia systemu wspierania rodzin w sytuacjach problemowych, kryzysowych, program przewiduje rozwój infrastruktury i usług w zakresie opieki oraz poradnictwa specjalistycznego, w tym rodzinnego; rozwój rodzinnych form opieki nad dzieckiem z rodzin znajdujących się w sytuacjach problemowych, kryzysowych; upowszechnianie informacji o instytucjach i formach pomocy wspierających rodzinę. Wśród szczegółowych kwestii społecznych objętych istniejącymi programami opracowanymi przez samorząd terytorialny województwa warmiosko-mazurskiego najmniej dotkliwy problem według opinii działaczy i pracowników lokalnych instytucji polityki społecznej stanowi narkomania. Wojewódzki Program Przeciwdziałania Narkomanii jest jednocześnie dokumentem opracowanym w oparciu o najbardziej aktualne założenia spośród obowiązujących programów, ponieważ został opracowany w 2009 roku do roku 2012. Program zawiera priorytety: profilaktyka; leczenie, rehabilitacja, postrehabilitacja, a także ograniczenie szkód zdrowotnych; badania, monitoring i ewaluacja zjawiska narkomanii w regionie. Osoby niepełnosprawne i ich problemy zajmują szczególne miejsce w dokumentach strategicznych powiatów województwa warmiosko-mazurskiego. Zwraca bowiem uwagę znaczny udział tej problematyki w sformułowanych obszarach problemowych strategii powiatowych, zwłaszcza w stosunku do proporcjonalnie niższego udziału opinii przedstawicieli lokalnych instytucji polityki społecznej o wysokiej wadze problemu w hierarchii zagrożeo ekskluzją społeczną. Na szczeblu regionalnym kluczowym dokumentem strategicznym, podejmującym problem zagrożenia wykluczeniem społecznym z przyczyny niepełnosprawności, jest uchwalony przez Sejmik Województwa 28.12.2007 r. Wojewódzki program wyrównywania szans i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu oraz pomocy w realizacji zadao na rzecz zatrudniania osób niepełnosprawnych na lata 2008-2011. Cel 79 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” główny przyjętego Programu sformułowano jako: równe szanse, aktywne postawy osób niepełnosprawnych w województwie warmiosko-mazurskim. Współzależne z głównym celem strategicznym Programu priorytety, to: - profilaktyka i ograniczanie skutków niepełnosprawności; - integracja społeczna osób niepełnosprawnych; - integracja zawodowa osób niepełnosprawnych; - rodzina wobec niepełnosprawności; - partnerstwo społeczne na rzecz wyrównywania szans i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych. Zdefiniowane w dokumencie cele ogólne i związane z nimi działania są spójne z innymi regionalnymi dokumentami strategicznymi: Strategią rozwoju społeczno-gospodarczego województwa warmiosko-mazurskiego do roku 2020 i Strategią polityki społecznej województwa warmiosko-mazurskiego do 2015 roku. 2.4. Lokalne strategie rozwiązywania problemów społecznych na Warmii i Mazurach Opracowane i dostępne strategie rozwiązywania problemów społecznych w powiatach i gminach województwa warmiosko-mazurskiego w przewadze obejmują okres realizacji do 2013 lub 2015 roku. Wyniki zrealizowanych badao terenowych wskazują trzy zasadnicze motywacje tworzenia tych dokumentów: 1. wymóg ustawowy; 2. chęd pozyskania środków w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (POKL); 3. uczestnictwo w projektach objętych Poakcesyjnym Programem Wsparcia Obszarów Wiejskich (PPWOW) lub innych projektach, w których ramach planowano opracowanie dokumentów strategicznych. 80 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Zdecydowana większośd respondentów (osób indywidualnych) badania terenowego (FGI) nie uczestniczyła w tworzeniu lokalnych dokumentów strategicznych i nie jest dobrze zorientowana w ich strukturze oraz treści. Niektórzy uczestnicy zogniskowanych wywiadów grupowych zostali uprzedzeni przez pracowników instytucji lokalnych o przedmiocie rozmowy. Było to możliwe poprzez nieformalne kontakty respondentów z osobami, które brały udział w badaniu w terminach lub porach wcześniejszych w stosunku do poinformowanych. W grupach pracowników jednostek samorządu terytorialnego zaobserwowano uczestników spotkao, którzy przynosili ze sobą teksty dokumentów strategicznych. Z ich relacji wynika, że kierowali się chęcią okazania wiedzy na temat dokumentów. 2.4.1. Lokalne dokumenty strategiczne wobec najważniejszych obszarów wykluczenia społecznego w powiatach i wybranych gminach województwa warmiosko-mazurskiego Istotna z punktu widzenia lokalnej polityki społecznej oraz aktywności podmiotów lokalnych w zakresie przeciwdziałania zjawisku wykluczenia społecznego jest zarówno wiedza pracowników ogółu instytucji o dokumentach strategicznych, znajomośd kluczowych obszarów zagrożeo, przyjęte metody tworzenia dokumentów, przebieg procesów decyzyjnych w zakresie wyznaczania priorytetów podejmowanych działao, jak również zgodnośd obszarów priorytetowych z aktualnymi rzeczywistymi potrzebami występującymi w środowisku lokalnym. Dlatego niniejszy podrozdział zawiera omówienie obszarów problemowych wszystkich powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych oraz wybranych strategii gminnych (po 2 w powiecie). Analiza dokonana przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej dostarcza porównania zgodności obszarów problemowych strategii gminnych ze strategiami powiatowymi. Ponadto poniższe podrozdziały opisują obszary problemowe i cele powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych w odniesieniu do aktualnie najważniejszych obszarów wykluczenia społecznego identyfikowanych przez przedstawicieli podmiotów 81 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” polityki społecznej w poszczególnych społecznościach lokalnych. Zestawienie porównawcze opisów obszarów priorytetowych strategii i najważniejszych obszarów wykluczenia społecznego dla poszczególnych powiatów zostało opracowane w oparciu o analizę powiatowych i gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych, przygotowaną w czerwcu 2011 r. przez Martę Nejfelt (FRDL); wyniki kwestionariuszowego badania telefonicznego (CATI) zrealizowanego w maju i czerwcu 2011 r. przez zespół Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej wśród 110 pracowników prawie wszystkich Ośrodków Pomocy Społecznej i Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie w województwie (na pytania nie odpowiedzieli przedstawiciele 8 OPS i 1 PCPR), opracowane przez Małgorzatę Kopertowską (FRDL); „Analizę wyników badao ankietowych” opracowaną w kwietniu 2011 r. przez dr Łukasza Łotockiego (IPS UW), stanowiącą raport cząstkowy z realizacji projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach”. Wymienione badanie CATI obejmowało również przedstawicieli samorządu lokalnego, których opinie zostały ujęte w wynikach badania prezentowanych dalej. Poniższe opisy wskazują zgodnośd i rozbieżności ustalonych obszarów problemowych z obecną sytuacją społeczną w oczach obserwatorów będących stosunkowo najbliżej podejmowanych problemów. Wybór dwóch gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych w powiatach został dokonany celem weryfikacji zgodności tych dokumentów ze strategiami powiatowymi. Uzupełnieniem rozdziału są wyniki ankiety internetowej przeprowadzonej przez zespół Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej wśród pracowników ośrodków pomocy społecznej. Ankieta dotyczyła powiatowych i gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych. Wzięło w niej udział 85 przedstawicieli Ośrodków Pomocy Społecznej, którzy odpowiedzieli na pytania dotyczące gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych oraz 17 przedstawicieli Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie, którzy odpowiedzieli na pytania dotyczące powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych. Zawarte w niniejszym opracowaniu wyniki ankiety internetowej zostały przytoczone na 82 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” podstawie analizy wykonanej przez Dariusza Koszuba (FRDL). W dalszych częściach opracowania omówiono pozostałe wyniki prezentowanych badao. 83 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 12. Zgodnośd lokalnych dokumentów strategicznych wobec problemów społecznych w powiatach województwa warmioskomazurskiego w opinii respondentów Zgodnośd badanych gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych ze strategią powiatową Aktualnośd gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych w opinii pracowników OPS i PCPR Zgodnośd obszarów problemowych oraz celów powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych z deklarowanymi najważniejszymi obszarami zagrożeo wykluczenia społecznego w powiecie Aktualnośd powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych w opinii pracowników OPS i PCPR duża zgodnośd 100% pozytywnych opinii; 2/3 ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu duża zgodnośd 2/3 pozytywnych opinii duża zgodnośd 85% pozytywnych opinii; 15% ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu duża zgodnośd 70% pozytywnych opinii; 16% ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu działdowski duża zgodnośd 85% pozytywnych opinii; 15% ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu średnia zgodnośd 2/3 pozytywnych opinii elbląski i miasto Elbląg duża zgodnośd 90% pozytywnych opinii (elbląski) średnia zgodnośd (elbląski) i duża zgodnośd (miasto Elbląg) 1/3 pozytywnych opinii (elbląski i miasto Elbląg) Powiat bartoszycki braniewski ełcki duża zgodnośd 80% pozytywnych opinii duża zgodnośd 2/3 pozytywnych opinii; 1/3 ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu giżycki średnia zgodnośd 50% pozytywnych opinii; 1/3 ogółu respondentów zastrzega średnia zgodnośd 100% pozytywnych opinii: 15% ogółu respondentów zastrzega 84 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu gołdapski średnia zgodnośd 100% pozytywnych opinii; 1/3 ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu duża zgodnośd 1/3 pozytywnych opinii duża zgodnośd 85% pozytywnych opinii; 1/3 ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu średnia zgodnośd 2/3 pozytywnych opinii; nieliczna częśd ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu kętrzyoski średnia zgodnośd 85% pozytywnych opinii; 1/3 ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu średnia zgodnośd ¾ pozytywnych opinii lidzbarski średnia zgodnośd 100% pozytywnych opinii średnia zgodnośd 2/3 pozytywnych opinii duża zgodnośd 2/3 pozytywnych opinii; 2/3 ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu iławski mrągowski duża zgodnośd 85% pozytywnych opinii duża zgodnośd 80% pozytywnych opinii średnia zgodnośd 80% pozytywnych odpowiedzi; większośd ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu nowomiejski średnia zgodnośd 100% pozytywnych opinii; 50% ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu duża zgodnośd 80% pozytywnych opinii olecki mała zgodnośd 100% pozytywnych opinii średnia zgodnośd 100% pozytywnych opinii; nidzicki 85 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 15% ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu duża zgodnośd (olsztyoski) 90% pozytywnych opinii; ¼ ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu średnia zgodnośd ¾ pozytywnych opinii; ¼ ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu ostródzki duża zgodnośd 85% pozytywnych opinii; 15% ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu duża zgodnośd 60% pozytywnych opinii; piski średnia zgodnośd (ogólne obszary problemowe) 80% pozytywnych opinii; 20% ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu średnia zgodnośd (ogólne obszary problemowe) 2/3 pozytywnych opinii szczycieoski średnia zgodnośd 100% pozytywnych opinii średnia zgodnośd brak pozytywnych opinii – całkowity brak wiedzy ogółu respondentów duża zgodnośd 100% pozytywnych opinii; 50% ogółu respondentów zastrzega koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu duża zgodnośd 60% pozytywnych opinii olsztyoski i miasto Olsztyn węgorzewski Źródło: zestawienie na podstawie „Analizy wyników badao ankietowych” oraz roboczych analiz wyników badania telefonicznego CATI (M. Kopertowska, FRDL, czerwiec 2011) lokalnych dokumentów strategicznych dla województwa warmiosko-mazurskiego (M. Nejfelt, FRDL, czerwiec 2011). 86 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.4.1.1. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie bartoszyckim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w powiecie bartoszyckim obejmuje następujące obszary problemowe: patologie społeczne, dysfunkcja rodziny, marginalizacja grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, długotrwałe bezrobocie. Strategie gminy Bartoszyce i gminy Bisztynek we wszystkich obszarach problemowych pokrywają się z problemami wyznaczonymi przez strategię powiatową. Z faktu, iż obszary problemowe w strategii powiatowej są takie same jak w strategiach gminnych wynika, że cele strategiczne również są tożsame. Wyróżnione cele strategiczne to: ograniczenie zjawiska patologii społecznych, wspieranie prawidłowego funkcjonowania rodziny, ograniczenie zjawiska marginalizacji społecznej osób i grup społecznych, pomoc osobom niepełnosprawnym w funkcjonowaniu w środowisku lokalnym, wzmocnienie kwalifikacji kadr pomocy społecznej. Podobnie jak w całym województwie warmiosko-mazurskim, w powiecie bartoszyckim jako problem najpoważniejszy postrzegane jest bezrobocie (60% wskazao w badaniu ankietowym), w tym bezrobocie długookresowe (10% wskazao). Zarówno ten problem, jak pozostałe wskazywane jako aktualnie najważniejsze problemy społeczne (wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach, ubóstwo i alkoholizm), znajdują odzwierciedlenie w lokalnych dokumentach strategicznych. Zdecydowana większośd biorących udział w wywiadach telefonicznych (CATI) pracowników OPS i PCPR (2/3 respondentów) stwierdziła, że obowiązująca powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych jest dziś aktualna, tzn. odpowiada zmieniającym się uwarunkowaniom lokalnym, w szczególności problemom społecznym i potrzebom marginalizowanych grup ludności powiatu. Reszta respondentów odpowiedziała, że tego nie wie. Również 2/3 respondentów badania telefonicznego stwierdziła, że gminna strategia rozwiązywania problemów społecznych w gminie właściwej dla reprezentowanej przez nich jednostki pomocy społecznej jest aktualna, tzn. odpowiada zmieniającym się uwarunkowaniom lokalnym, w szczególności problemom społecznym i potrzebom 87 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” marginalizowanych grup ludności danej gminy w powiecie bartoszyckim. Pozostali respondenci stwierdzili, że obowiązująca w ich gminie strategia jest aktualna, ale wymaga częściowej weryfikacji. 2.4.1.2. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie braniewskim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w powiecie braniewskim wyszczególnia następujące obszary strategiczne: pomoc rodzinie i dziecku, wspieranie osób niepełnosprawnych, zapobieganie bezdomności oraz profilaktyka i przeciwdziałanie uzależnieniom, przeciwdziałanie długotrwałemu bezrobociu, współpraca z organizacjami pozarządowymi. Obszary te w części pokrywają się z obszarami problemowymi strategii gminy Braniewo i Pieniężno. Oprócz wyżej wymienionych obszarów problemowych, strategia gminy Braniewo zakłada również takie problemy, jak: budownictwo socjalne, edukacja publiczna, transport, pomoc społeczna i polityka prorodzinna, ochrona zdrowia. Z kolei w strategii gminy Pieniężno do obszarów problemowych należą: bezrobocie, patologia i dysfunkcje rodziny, edukacja społeczeostwa i zajęcia pozaszkolne dzieci, integracja społeczna i problemy osób starszych oraz niepełnosprawnych. Cele strategiczne w powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych są zbliżone do celów umieszczonych w strategiach gminnych. Do celów strategii powiatowej należą: zmodernizowanie istniejącego systemu pomocy dziecku, zapobieganie niepełnosprawności i ograniczanie jej skutków, problematyka rozwiązywania problemów uzależnienia, tworzenie systemu wsparcia osób długotrwale bezrobotnych, sprawny system współpracy samorządu powiatowego z organizacjami pozarządowymi. Cele w gminnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych w niektórych obszarach są zbliżone do celów strategii powiatowej. Oprócz wymienionych powyżej celów strategicznych, dokumenty gminne uwzględniają także: ograniczenie patologii i dysfunkcji rodziny, aktywizowanie i integrowanie społeczne, gospodarkę mieszkaniową zapewniającą mieszkaocom gminy podstawowe potrzeby 88 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” mieszkaniowe. Główne obszary problemowe powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych zachowują zgodnośd z najważniejszymi obszarami zagrożeo wykluczeniem społecznym identyfikowanymi w badaniu ankietowym. ¾ ankietowanych w powiecie braniewskim wskazało bezrobocie jako problem najważniejszy, w tym ¼ respondentów wskazała bezrobocie długookresowe. Pozostali wskazali alkoholizm i ubóstwo. Aktualnośd Powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych dla powiatu braniewskiego, czyli zgodnośd ze zmieniającymi się uwarunkowaniami lokalnymi, w szczególności z problemami społecznymi i potrzebami marginalizowanych grup ludności powiatu – w przeprowadzonym badaniu telefonicznym wskazywało 70% pracowników lokalnych OPS i PCPR. Wśród nich tylko 16% respondentów dostrzega potrzebę częściowej weryfikacji strategii. Niespełna co trzeci ankietowany odpowiedział, że tego nie wie. Zdecydowana większośd badanych telefonicznie pracowników ośrodków pomocy społecznej (85%) postrzega jako aktualną i zgodną z bieżącymi potrzebami gminną strategię rozwiązywania problemów społecznych w swoim środowisku lokalnym, w tym odosobniony głos o potrzebie częściowej weryfikacji strategii gminnych (15%). 2.4.1.3. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie działdowskim W powiecie działdowskim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych uwzględnia obszary problemowe: kryzys rodziny, marginalizacja grup społecznych, bezrobocie, współpraca partnerów społecznych z administracją publiczną, kształtowanie świadomości w sferze pomocy społecznej. Obszary problemowe strategii gmin Działdowo i Płośnica są zbliżone do obszarów problemowych strategii powiatowej. Dodatkowymi obszarami problemowymi uwzględnianymi w strategiach gminnych są: bezproduktywne spędzanie czasu przez dzieci i młodzież, biernośd społeczna, izolacja osób niepełnosprawnych i starszych, uzależnienia. Celami jakie stawia powiatowa strategia są: prawidłowo funkcjonująca rodzina, zmniejszanie zjawiska marginalizacji, niwelowanie skutków 89 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” bezrobocia, opracowanie standardów usług, które muszą spełniad organizacje pozarządowe ubiegające się o realizację działao związanych z pomocą społeczną. Z kolei do celów strategicznych gmin zaliczamy: aktywizację młodzieży i dzieci, prawidłowo funkcjonującą rodzinę, zwiększenie aktywności społecznej, wzrost integracji osób starszych i niepełnosprawnych, zwiększenie poczucia bezpieczeostwa. Bezrobocie postrzegane jako najpoważniejszy problem społeczny (61,5% respondentów badania ankietowego) znajduje miejsce wśród obszarów problemowych dokumentów strategicznych. Natomiast problem uzależnieo (alkoholizm i narkomania) dostrzegane przez ok. 1/4 ankietowanych w powiecie działdowskim, znajdują odzwierciedlenie tylko w strategiach gminnych. To samo dotyczy problemu braku aktywności społecznej, zawodowej, edukacyjnej młodzieży, chociaż ten problem częściowo mieści się w obszarze – kryzys rodziny, podobnie jak wskazywane wzorce wyuczonej bezradności. Niespełna 2/3 badanych telefonicznie pracowników lokalnych OPS i PCPR uważa, że powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych jest aktualna, tzn. odpowiada zmieniającym się uwarunkowaniom lokalnym, w szczególności problemom społecznym i potrzebom marginalizowanych grup ludności powiatu. Pozostali respondenci odpowiedzieli, że tego nie wiedzą. Wyższy jest udział respondentów, którzy jako aktualną postrzegają strategię gminną obowiązującą we właściwej miejscowo, swojej gminie (85%). Przy tym pojawił się głos o konieczności częściowej weryfikacji strategii gminnej (15%). 2.4.1.4. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w mieście Elbląg Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych miasta Elbląga jako jedno ze swoich najważniejszych założeo zakłada przede wszystkim wskazanie i określenie kierunków rozwiązywania najistotniejszych problemów w obszarze pomocy społecznej. Skupia się ona na osobach niepełnosprawnych, ale poza tym uwzględnia rodziny, dzieci i młodzież, osoby bezdomne oraz osoby zagrożone marginalizacją i wykluczeniem 90 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” społecznym. Jej celem jest także zapewnienie osobom niepełnosprawnym godnego życia oraz poprawy jakości życia, jak również wspieranie osób bezrobotnych w procesie aktywizacji zawodowej. Strategia ta kładzie nacisk na zapewnienie mieszkaocom miasta wysokiej jakości usług społecznych, zapobieganie rozszerzaniu się zjawiska bezdomności, profilaktykę i rozwiązywanie problemów alkoholowych oraz zmniejszanie zagrożenia narkomanią. Obszary problemowe w Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych dla miasta Elbląga są zgodne z wynikami badania ankietowego, w którym poza najczęściej wskazywanym problemem bezrobocia (ok. 2/3 wskazao) respondenci postrzegają jako najważniejsze problemy: ubóstwo (1/4 wskazao) i przemoc domową. Przygotowana przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej analiza wyników badania telefonicznego (CATI) ukazuje opinie pracowników ośrodków pomocy społecznej w zakresie aktualności lokalnych dokumentów strategicznych. Większośd respondentów uważa, że obowiązująca strategia gminna (ok. 90% odpowiedzi) jest aktualna, tzn. odpowiada zmieniającym się uwarunkowaniom lokalnym, w szczególności problemom społecznym i potrzebom marginalizowanych grup ludności gminy. Pojawił się jednakże też głos zaprzeczający aktualności gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych. 2.4.1.5. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie elbląskim W powiecie elbląskim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych wyróżnia następujące problemy: profilaktyka niepełnosprawności, rehabilitacja społeczna, rehabilitacja zawodowa, wspomaganie rodziny wobec niepełnosprawności, stwarzanie warunków dla rozwoju partnerstwa społecznego. Strategie gmin Pasłęk i Markusy przedstawiają zbliżone obszary problemowe, ale oprócz nich skupiają się również na: 91 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” budownictwie socjalnym, edukacji publicznej, pomocy społecznej i polityce prorodzinnej, ochronie zdrowia, edukacji. Do celów strategicznych powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych należy: zapewnienie osobom niepełnosprawnym godnego życia od urodzenia do wieku starczego, podnoszenie jakości życia rodziny i jej bezpieczeostwa socjalnego, oddziaływanie na aktywizację zawodową bezrobotnych oraz łagodzenie skutków bezrobocia. Oprócz wymienionych celów strategie gminne wyznaczają następujące cele: fachowa pomoc społeczna mobilizująca lokalną społecznośd do efektywnych działao zmierzających do polepszenia jakości życia, skuteczne rozwiązywanie problemów alkoholowych i zahamowanie tempa wzrostu popytu na narkotyki, wzrost świadomości edukacyjnej, poprawa infrastruktury społeczno – kulturalnej. Rozwiązanie problemu uważanego za najważniejszy przez ok. 2/3 respondentów badania ankietowego w powiecie elbląskim – bezrobocie znajduje miejsce w celach obowiązujących dokumentów strategicznych. Obszary problemowe obowiązujących strategii gminnych w większym stopniu odpowiadają pozostałym problemom społecznym wskazywanym przez respondentów badania ankietowego – ubóstwo (ok. 1/5 wskazao), wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach i brak aktywności społecznej, zawodowej, edukacyjnej młodzieży. Przygotowana przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej analiza wyników badania telefonicznego (CATI) ujmuje obydwa powiaty: elbląski i miasto Elbląg. Aktualnośd powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych łącznie nie została pozytywnie zweryfikowana w przeprowadzonym badaniu telefonicznym. Przeszło połowa ankietowanych pracowników ośrodków pomocy społecznej oznajmiła swoją niewiedzę w zakresie zgodności strategii z bieżącymi potrzebami reprezentowanych społeczności lokalnych. Dokonane porównanie Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych dla powiatu elbląskiego i miasta Elbląga wskazuje zbliżone obszary problemowe. Dostrzeżone różnice skupiają się głównie w: profilaktyce niepełnosprawności, rehabilitacji społecznej, rehabilitacji zawodowej, wspomaganiu rodziny wobec niepełnosprawności oraz stworzeniu warunków dla partnerstwa społecznego. Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych 92 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” przygotowana dla Elbląga również skupia się na osobach niepełnosprawnych, ale poza tym uwzględnia rodziny, dzieci i młodzież, osoby bezdomne oraz osoby zagrożone marginalizacją i wykluczeniem społecznym. Wspólnymi celami obu strategii jest zapewnienie osobom niepełnosprawnym godnego życia oraz poprawy jakości życia, jak również wspieranie osób bezrobotnych w procesie aktywizacji zawodowej. Oprócz tego, strategia dla powiatu elbląskiego za cel uznała podnoszenie jakości życia rodziny i jej bezpieczeostwa socjalnego. Natomiast strategia dla miasta Elbląga kładzie nacisk na zapewnienie mieszkaocom miasta wysokiej jakości usług społecznych, zapobieganie rozszerzaniu się zjawiska bezdomności, profilaktykę i rozwiązywanie problemów alkoholowych oraz zmniejszanie zagrożenia narkomanią. Obszary problemowe w Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych dla miasta Elbląga są zgodne z wynikami badania ankietowego, w którym poza najczęściej wskazywanym problemem bezrobocia (ok. 2/3 wskazao) respondenci postrzegają jako najważniejsze problemy: ubóstwo (1/4 wskazao) i przemoc domową. 2.4.1.6. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie ełckim W powiecie ełckim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych uwzględnia obszary problemowe dotyczące: niepełnosprawności i osób w starszym wieku, bezrobocia, osób uzależnionych od alkoholu i narkotyków, dzieci i młodzieży, bezdomności. Problem niepełnosprawności i osób starych pojawia się w strategii powiatowej, jak również w strategiach gmin Kalinowo i Stare Juchy. Innymi problemami poruszanymi w gminnych strategiach są: marginalizacja grup społecznych, a także patologie społeczne, przestępczośd, uzależnienia; dysfunkcje i osłabienie roli rodziny; pomoc społeczna. Cele strategiczne gminnych strategii niewiele różnią się od celów w strategii powiatu ełckiego. Powiatowe, jak i gminne cele strategiczne to: przeciwdziałanie kryzysowi rodziny, przeciwdziałanie marginalizacji społecznej, przeciwdziałanie długotrwałemu i strukturalnemu bezrobociu, poprawa bezpieczeostwa socjalnego oraz współpraca jednostek pomocy społecznej 93 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” z organizacjami pozarządowymi. Zatem w lokalnych dokumentach strategicznych znajduje odzwierciedlenie problem społeczny uznany przez ponad połowę respondentów badania ankietowego za najważniejszy obszar wykluczenia społecznego - bezrobocie, w tym bezrobocie długookresowe. Drugi z najczęściej wskazywanych przez respondentów problem ubóstwa znajduje miejsce w kilku obszarach problemowych, ale konkretne odniesienie znajduje dopiero w celach strategii powiatowej. W stosunku do pozostałych obszarów zagrożenia wykluczeniem społecznym wskazywanych przez respondentów (wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach, brak społecznej, zawodowej, edukacyjnej aktywności młodzieży i alkoholizm) powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych zachowuje zgodnośd enumerowanych obszarów. Zrealizowane badanie oparte na kwestionariuszowych wywiadach telefonicznych dostarcza niejednoznaczne opinie pracowników ośrodków pomocy społecznej. 2/3 ankietowanych uważa, że strategia powiatowa jest aktualna, tzn. odpowiadająca zmieniającym się uwarunkowaniom lokalnym, w szczególności bieżącym problemom społecznym i potrzebom marginalizowanych grup ludności powiatu, w tym 1/3 respondentów uwzględnia koniecznośd częściowej weryfikacji strategii. 1/3 respondentów zgłasza niewiedzę w tym zakresie. Natomiast respondenci badania telefonicznego w zdecydowanej większości stwierdzili aktualnośd gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych (ponad 80%). 2.4.1.7. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie giżyckim W Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w powiecie giżyckim wyróżniono następujące obszary problemowe: rozwój systemu wsparcia grup zagrożonych wykluczeniem lub wykluczonych społecznie, aktywizacja i integracja grup szczególnego ryzyka w tym osób niepełnosprawnych, rozwój form współpracy środowisk działających w sferze pomocy społecznej oraz ochrony zdrowia, utrzymanie standardów placówek/jednostek infrastruktury socjalnej i zdrowotnej w powiecie giżyckim. Obszary problemowe w strategii gminy Ryn oraz 94 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Kruklanki są tożsame z obszarami strategii powiatowej w zakresie marginalizacji grup społecznych oraz kształtowania świadomości w sferze pomocy społecznej. Innymi obszarami wyróżnionymi w gminnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych są: kryzys rodziny, długotrwałe bezrobocie, wykorzystanie potencjału partnerów społecznych. Z uwagi na to, że obszary problemowe strategii powiatowej w pewnym zakresie różnią się od obszarów problemowych w strategiach gminnych, to również cele strategiczne są częściowo różne. Strategia powiatowa wyznacza następujące cele: ograniczenie wykluczenia społecznego wśród rodzin powiatu giżyckiego poprzez zwiększenie skuteczności działao w ramach pomocy społecznej, działania koordynujące, konsultacyjne i doradcze dla kadry pomocy społecznej, opracowywanie i realizacja lokalnych programów aktywizujących, rozwój współpraca samorządów z NGO, inicjowanie tworzenia lokalnych grup wsparcia i samopomocowych. Natomiast w strategiach gminnych przyjęto cele: prawidłowo funkcjonującą rodzinę, sprawny i skuteczny system zapobiegania marginalizacji grup społecznych, wysoką świadomośd mieszkaoców województwa. Problem bezrobocia, uznany przez ok. ¾ respondentów badania ankietowego za najważniejszy obszar wykluczenia społecznego, znajduje odpowiednie obszary problemowe i cele w lokalnych dokumentach strategicznych. Analiza wykonana przez FRDL wskazuje, że podobnie problem ubóstwa, który również był wskazywany przez respondentów. Natomiast trzeci ze wskazanych w badaniu ankietowym problemów społecznych – alkoholizm - nie został wyróżniony w powiatowych i gminnych dokumentach strategicznych. Zdaniem uczestniczących w badaniu telefonicznym przedstawicieli OPS i PCPR powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych jest aktualna, tzn. odpowiada dzisiejszym, zmieniającym się uwarunkowaniom lokalnym, w szczególności problemom społecznym i potrzebom marginalizowanych grup ludności powiatu giżyckiego (wszystkie odpowiedzi). Przy tym pojawił się głos, że strategia wymaga częściowej weryfikacji (15%). Natomiast zdania respondentów dotyczące gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych są podzielone. Niespełna połowa respondentów uważa, że strategia gminna obowiązująca w reprezentowanych przez nich gminach są aktualne, niespełna 1/3 respondentów podziela to zdanie z zastrzeżeniem, że strategie wymagają częściowej weryfikacji, natomiast niespełna 1/3 respondentów twierdzi, że strategie gminne są nieaktualne. 95 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.4.1.8. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie gołdapskim W powiecie gołdapskim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych wyszczególnia obszary problemowe: wspieranie osób niepełnosprawnych; zapobieganie niedostosowaniu społecznemu, uzależnieniom i przestępczości; zbudowanie systemu opieki nad dzieckiem i rodziną w sytuacji kryzysowej oraz podejmowanie działao zapobiegających wykluczeniu społecznemu różnych grup. Gmina Dubeninki w swojej Gminnej Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych skupia powyższe obszary problemów i oprócz tego zwraca również uwagę na problem dotyczący samotności osób niepełnosprawnych oraz przewlekle chorych. W celach strategicznych powiatowa strategia wyszczególnia: preferowanie firm przystosowujących miejsca pracy dla osób niepełnosprawnych, pomoc psychologiczną, pedagogiczną i prawną ofiarom przemocy, propagowanie wzorca prawidłowo funkcjonującej rodziny oraz utworzenie bazy informacji o miejscach czasowego schronienia dla ofiar przemocy. Cele strategiczne znajdujące się w strategii gminy Dubeninki i Banie Mazurskie w niewielkim stopniu odpowiadają celom powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych. Gminne strategie za cele strategiczne obierają m.in. stworzenie perspektyw dla dzieci i młodzieży, zmniejszenie rozmiarów aktualnie istniejących problemów, zwiększenie aktywności społecznej, pobudzenie aktywności i integracji osób niepełnosprawnych oraz osób starszych ze strony społeczności lokalnej, ograniczenie bezrobocia do poziomu średniej krajowej. Obszary problemowe wyszczególnione w powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych są zgodne z najważniejszymi obszarami wykluczenia społecznego wskazywanymi przez respondentów badania ankietowego. Jako problem najważniejszy przede wszystkim wskazywano bezrobocie (55%), w tym bezrobocie długookresowe (11%). Ważnym problemem z punktu widzenia obserwacji respondentów jest alkoholizm (1/3 wskazao) i nieco mniej ważnym, ale też dostrzeżonym - wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach (11%). 96 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tylko 1/3 respondentów telefonicznego badania (CATI) stwierdziła, że powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych jest aktualna, 2/3 wyraziło niewiedzę w tej kwestii. Natomiast wszyscy badani uznali za aktualne gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych, w 1/3 z zastrzeżeniem, że strategia gminna wymaga weryfikacji. 2.4.1.9. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie iławskim W powiecie iławskim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych obejmuje następujące obszary problemowe: trudności w funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych w środowisku lokalnym, długotrwałe bezrobocie, dysfunkcje rodziny, marginalizacja grup społecznych szczególnego ryzyka. Oprócz wyżej wymienionych problemów strategie gmin Iława i Zalewo obejmują następujące obszary problemowe: profilaktykę niepełnosprawności, rehabilitację społeczną, patologie społeczne, marginalizację grup społecznych. Do postawionych celów strategicznych powiatowej strategii zaliczamy: aktywizację zawodową bezrobotnych z grup szczególnego ryzyka, wspieranie prawidłowego funkcjonowania rodziny, ograniczenie zjawiska wykluczenia społecznego szczególnego ryzyka, wzmocnienie kwalifikacji kadr pomocy społecznej. Strategie gmin Iława i Zalewo wyznaczyły następujące cele strategiczne: przeciwdziałanie marginalizacji grup zagrożonych wykluczeniem społecznym, zmniejszanie zjawiska patologii wśród mieszkaoców gminy, prowadzenie działao na rzecz prawidłowo funkcjonującej rodziny, wspieranie rozwoju organizacji pozarządowych na terenie gminy. Podobnie, jak w pozostałych powiatach województwa problemem warmiosko-mazurskiego, społecznym jest najczęściej bezrobocie (1/3 wskazywanym respondentów), najważniejszym które znajduje odzwierciedlenie w obszarach problemowych strategii powiatowej. Drugim najczęściej wskazywanym problemem jest niepełnosprawnośd (1/5 respondentów), która również znajduje odzwierciedlenie w strategii powiatowej. Obszary problemowe tego dokumentu, jak również strategii gminnych, są również zasadniczo zgodne ze wskazaniami respondentów 97 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” badania ankietowego dotyczącymi większości pozostałych obszarów wykluczenia społecznego, dotykającymi głównie kwestii marginalizacji społecznej oraz sytuacji rodziny: ubóstwo, wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach, brak aktywności społecznej, zawodowej, edukacyjnej młodzieży. W lokalnych dokumentach strategicznych nie wyróżniono problemów: braku opieki nad ludźmi starymi oraz bezdomności, które również były wskazywane w badaniu ankietowym jako problemy najważniejsze. W opinii 2/3 spośród respondentów przeprowadzonego badania telefonicznego powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych jest aktualna tzn. odpowiada dzisiejszym zmieniającym się uwarunkowaniom lokalnym, problemom społecznym i potrzebom marginalizowanych grup ludności powiatu iławskiego. Przy tym pojawił się odosobniony głos o konieczności weryfikacji części strategii. Wśród pozostałych respondentów zdania są podzielone na głosy: przeczący oraz wyrażający niewiedzę w tym zakresie. Zdecydowana większośd respondentów stwierdziła natomiast aktualnośd gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych (ok. 85%), przy tym 1/3 badanych wskazała koniecznośd częściowej weryfikacji dokumentu. Pojawił się odosobniony głos przeczący aktualności strategii gminnych. 2.4.1.10. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie kętrzyoskim W powiecie kętrzyoskim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych uwzględnia następujące obszary problemowe: dziecko i rodzina, osoby niepełnosprawne, długotrwale bezrobotni, organizacje pozarządowe działające w sferze pomocy społecznej. Strategie gmin Reszel i Kętrzyn wyznaczają problemy: wykluczenie społeczne – indywidualne i grupowe, kryzys rodziny, długotrwałe bezrobocie, wykorzystanie potencjału partnerów społecznych, mała aktywnośd społeczna. Celami strategicznymi, jakie wyznacza powiatowa strategia są: wielofunkcyjny i sprawnie działający system rodzin zastępczych i placówek opiekuoczowychowawczych, przyjazny system wsparcia dla osób niepełnosprawnych, zmniejszenie skali 98 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” zjawiska długotrwałego bezrobocia, dobrze poinformowane i sprawnie działające instytucje wspierające politykę społeczną. Gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych wyznaczają cele strategiczne: stworzenie warunków dla wzrostu aktywizacji gospodarczej, rozbudowa infrastruktury turystycznej powiatu, zapewnienie mieszkaocom bezpieczeostwa publicznego i socjalnego oraz poprawa stanu oświaty, kultury, opieki społecznej i zdrowotnej, użytkowanie warunków środowiska naturalnego zgodnie z zasadami ekorozwoju, profilaktyka i likwidowanie zjawiska wykluczenia społecznego. Najważniejszy problem społeczny powiatu, za który ok. 60% respondentów badania ankietowego uznała bezrobocie w (w odpowiednio tym 10% bezrobocie sformułowanych długookresowe), obszarach znajduje problemowych odzwierciedlenie powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych. Natomiast zgodnośd obszarów problemowych strategii powiatowej z pozostałymi wskazywanymi przez respondentów obszarami wykluczenia społecznego nie jest pełna. Do tychże należą: alkoholizm i narkomania (łącznie 1/5 wskazao), brak społecznej, zawodowej, edukacyjnej aktywności młodzieży oraz wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach. Jednakże zdecydowana większośd (ok. ¾) respondentów wywiadów telefonicznych stwierdziła, że powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych jest aktualna i odpowiada bieżącym problemom społecznym oraz potrzebom marginalizowanych grup ludności powiatu kętrzyoskiego. Pozostała ok. ¼ respondentów stwierdziła, że tego nie wie. Zdecydowana większośd respondentów uznała również za aktualną właściwą dla siebie strategię gminną (ok. 85%), przy tym częśd respondentów wskazała koniecznośd częściowej weryfikacji strategii (niespełna 1/3). 2.4.1.11. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie lidzbarskim Wyniki analizy dokumentów strategicznych przeprowadzonej przez FRDL wskazują, że w powiecie lidzbarskim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych wyznacza takie 99 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” same obszary problemowe, jak strategia gminy Lidzbark Warmioski, a są to: kryzys funkcji rodziny, marginalizacja osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, niewłaściwe warunki do prawidłowego funkcjonowania osób niepełnosprawnych w społeczeostwie. Natomiast różnią się obszary problemowe strategii gminy Orneta. W strategii rozwiązywania problemów społecznych dla tej gminy wyróżniono: budownictwo socjalne, edukację publiczną, ochronę zdrowia, pomoc społeczną i politykę prorodzinną oraz rozwiązywanie problemów alkoholowych i narkomanii. Obszary problemowe strategii powiatowej pokrywają się z obszarami strategii gminy Lidzbark Warmioski, w związku z czym cele strategiczne obydwu strategii są tożsame. Należą do nich: prawidłowo funkcjonująca rodzina, bezpieczny system wsparcia społecznego, środowisko przyjazne osobom niepełnosprawnym. Z kolei cele strategiczne gminy Orneta to: prężna gospodarka mieszkaniowa zapewniająca mieszkaocom gminy bezpieczne zamieszkiwanie, świadome i aktywne społeczeostwo, kapitał ludzki oparty na wiedzy, zdrowe społeczeostwo, świadome zagrożeo, profesjonalna pomoc społeczna, wzmacniająca świadomośd społeczną, rozwiązywanie problemów alkoholowych i narkomanii. Obszary problemowe dokumentów strategicznych w ograniczonym stopniu odpowiadają obszarom wykluczenia społecznego uznanym za najważniejsze przez respondentów badania ankietowego: bezrobocie (ok. 80%), w tym bezrobocie długookresowe, a także alkoholizm i ubóstwo. Jednakże 2/3 respondentów przeprowadzonego badania telefonicznego uznała strategię powiatową za aktualną, odpowiadającą dzisiejszym, zmieniającym się uwarunkowaniom lokalnym, w szczególności problemom społecznym i potrzebom zmarginalizowanych grup ludności powiatu. Pozostała 1/3 respondentów stwierdziła swoją o tym niewiedzę. Wszyscy uczestnicy tego samego badania telefonicznego uznali, że gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych zachowują zupełną aktualnośd. 100 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.4.1.12. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie mrągowskim Strategia powiatu mrągowskiego swym zakresem obejmuje następujące obszary problemowe: marginalizacja grup społecznych - uzależnienia i patologie, bezpieczeostwo socjalne - system świadczeo i placówki opiekuoczo – wychowawcze, bezrobocie i jego skutki, kryzys rodziny, patologie, dzieci i młodzież, osoby niepełnosprawne i osoby starsze, współpraca z organizacjami pozarządowymi. Z kolei strategie gmin Mrągowo i Mikołajki wyznaczają takie obszary problemowe, jak: edukacja publiczna, ochrona zdrowia, pomoc społeczna, polityka prorodzinna, rozwiązywanie problemów alkoholowych i narkomanii, bezrobocie. Do celów strategicznych powiatowej strategii należą: przeciwdziałanie długotrwałym skutkom bezrobocia, zabezpieczenie potrzeb socjalnych poprzez stworzenie sprawnego systemu świadczeo i opieki, sprawny system zapobiegania marginalizacji społecznej, zapobieganie patologiom i uzależnieniom, sprawny system zapobiegania kryzysowi rodziny oraz kompleksowe wsparcie rodziny. Natomiast do celów strategii gminnych należą: świadome i aktywne społeczeostwo, kapitał ludzki oparty na wiedzy, zdrowe społeczeostwo, świadome zagrożeo, efektywne rozwiązywanie problemów alkoholowych i narkomanii. Obszary problemowe strategii powiatowej są zgodne z najważniejszymi obszarami wykluczenia społecznego wskazanymi przez respondentów badania ankietowego: bezrobocie (50% wskazao), ubóstwo (30% wskazao) oraz wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach i brak społecznej, zawodowej, edukacyjnej aktywności młodzieży. Zdecydowana większośd (2/3 respondentów) przedstawicieli OPS i PCPR, którzy wzięli udział w badaniu telefonicznym uznała, że powiatowa strategia zachowuje aktualnośd względem bieżących problemów społecznych oraz potrzeb marginalizowanych grup ludności powiatu, ale wymaga przy tym częściowej weryfikacji. Pojawiły się odosobnione głosy respondentów, że: strategia jest całkowicie aktualna oraz wyrażający niewiedzę w tej kwestii. Zdecydowana większośd ankietowanych uważa również za aktualne gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych (ok. 85%). 101 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.4.1.13. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie nidzickim W Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych powiatu nidzickiego wyróżniono obszary problemowe: pomoc osobom i rodzinom dotkniętym bezrobociem, wspieranie osób niepełnosprawnych, starych, chorych i ich rodzin, opieka nad dzieckiem i rodziną, zapobieganie marginalizacji grup społecznych, wykorzystanie potencjału partnerów społecznych. Strategie gmin Kozłowo i Nidzica wyznaczają następujące obszary problemowe: marginalizacja grup społecznych, osoby niepełnosprawne, stare i przewlekle chore, kryzys rodziny, osoby długotrwale bezrobotne i bierne zawodowo. Powiatowa strategia przyjęła następujące cele strategiczne: ograniczenie zjawiska bezrobocia, integracja ze społecznością środowisk wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem społecznym, wzmocnienie systemu działającego na rzecz prawidłowego funkcjonowania rodzin, usprawnienie systemu pomocy społecznej. Gminne strategie zakładają zbliżone cele strategiczne, ale do nich włączono również: organizacje pozarządowe jako partnerów w realizacji zadao pomocy społecznej, sprawny i skuteczny system zapobiegania marginalizacji grup społecznych. Powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych obejmuje obszary problemowe zachowujące względną zgodnośd z najważniejszymi problemami społecznymi wskazywanymi przez respondentów w badaniu ankietowym – bezrobocie (ponad 50% wskazao), ubóstwo i wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach. W strategii powiatowej nie wyróżniono obszarów uzależnieo, a problem alkoholizmu, jako najważniejszy obszar wykluczenia społecznego, wskazała ¼ respondentów w badaniu ankietowym. Większośd pracowników OPS i PCPR uczestniczących w przeprowadzonym badaniu telefonicznym stwierdziła, że powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych jest aktualna, czyli odpowiada bieżącym problemom społecznym i potrzebom marginalizowanych grup ludności powiatu (80% odpowiedzi respondentów). Przy tym, większośd uznała, że strategia powinna zostad koniecznie poddana częściowej weryfikacji. Również większośd respondentów 102 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” stwierdziła, że gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych są aktualne (80% odpowiedzi). 2.4.1.14. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie nowomiejskim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w powiecie nowomiejskim uwzględnia następujące obszary problemowe: kryzys wartości i funkcji rodziny, brak integracji działao na rzecz osób niepełnosprawnych, poprawę funkcjonowania rodziny w powiecie nowomiejskim, marginalizację grup społecznych, narastające zjawisko uzależnieo. Częśd obszarów problemowych strategii powiatowej jest tożsama z obszarami strategii gminnych. Oprócz wymienionych obszarów gminy Kurzętnik i Nowe Miasto Lubawskie w swoich strategiach uwzględniły: marginalizację grup społecznych, rehabilitację społeczną, rehabilitację zawodową, rodzinę wobec niepełnosprawności, stwarzanie warunków dla rozwoju partnerstwa społecznego. Do celów strategicznych dokumentu należą: poprawa funkcjonowania rodziny w powiecie nowomiejskim, zintegrowanie działao na rzecz osób niepełnosprawnych w zakresie rehabilitacji zawodowej i społecznej, ograniczenie skutków bezrobocia, ograniczenie zjawiska marginalizacji grup społecznych, zmniejszenie skali zjawiska uzależnieo w powiecie nowomiejskim. Z kolei gminne strategie wyznaczają następujące cele: ograniczenie zjawiska marginalizacji grup szczególnego ryzyka, wspieranie prawidłowego funkcjonowania rodziny, zmniejszenie liczby osób i rodzin zagrożonych patologiami społecznymi, zmniejszenie zjawiska wykluczenia społecznego osób bezrobotnych. Obszary problemowe powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych są zasadniczo zgodne z najważniejszymi obszarami wykluczenia społecznego wskazanymi przez respondentów badania ankietowego. Problemem społecznym uznanym za najważniejszy jest bezrobocie (2/3 wskazao). Poza tym, do wskazywanych najważniejszych problemów społecznych należą: wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach, alkoholizm i ubóstwo. Aktualnośd, czyli zgodnośd strategii powiatowej z bieżącą sytuacją w zakresie 103 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” problemów społecznych oraz potrzeb marginalizowanych grup ludności potwierdzają opinie pracowników lokalnych OPS i PCPR uzyskane w ramach realizacji wywiadów telefonicznych (CATI). Zdecydowana większośd stwierdziła, że strategia powiatowa jest całkowicie aktualna (ok. 85%). Ich opinie dotyczące gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych nie są tak jednoznaczne. Wprawdzie wszyscy respondenci twierdzą, że strategie gminne są aktualne, ale połowa respondentów z zastrzeżeniem, że wymagają częściowej weryfikacji. 2.4.1.15. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie oleckim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w powiecie oleckim uwzględnia następujące obszary problemowe: bezrobocie i ubóstwo, niepełnosprawnośd i długotrwała choroba, alkoholizm i narkomania, kryzys rodziny oraz bezdomnośd. Strategie gminy Kowale Oleckie i Świętajno uwzględniają trochę inny zakres problemowy, a mianowicie gmina Świętajno w opracowanej strategii głównie skupia się na infrastrukturze, promocji gminy, rozwoju turystyki, poziomie edukacji i rozwoju przedsiębiorczości. Z uwagi na różne obszary problemowe, cele strategiczne powiatowej strategii różnią się od celów strategii gminnej. Strategia powiatu oleckiego wyróżnia cele: zmniejszanie rozmiarów ubóstwa i bezrobocia, poprawę warunków uczestnictwa w życiu społecznym, ograniczenie zjawiska patologii społecznych, prawidłowo funkcjonującą rodzinę. Do celów gminnych strategii zaliczyd możemy: zwiększenie działao inwestycyjnych gminy, wsparcie rozwoju przedsiębiorczości, wspieranie rozwoju działalności gospodarstw rolnych, wspieranie rozwoju turystyki w gminie, integracja rodziny oraz zmniejszenie obszarów wykluczenia. Powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych odzwierciedla najważniejsze obszary wykluczenia społecznego najczęściej wskazywane przez respondentów badania ankietowego: bezrobocie (2/3 wskazao) i alkoholizm. Ze wskazanych także przez respondentów obszarów wykluczenia strategia powiatowa nie wyodrębnia braku opieki nad ludźmi starymi i przestępczości nieletnich. Uczestniczący w wywiadach telefonicznych pracownicy ośrodków pomocy 104 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” społecznej zgodnie twierdzą, że zarówno strategia powiatowa, jak też strategie gminne są aktualne wobec dzisiejszych, zmieniających się stale, uwarunkowao lokalnych, problemów społecznych, w szczególności potrzeb marginalizowanych grup ludności powiatu. Przy tym pojawił się też głos o konieczności częściowej weryfikacji strategii powiatowej (1/5 odpowiedzi). 2.4.1.16. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w mieście Olsztyn Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych miasta Olsztyn stawia sobie za priorytet opracowanie rzetelnej diagnozy i analizy potrzeb, z udziałem różnych partnerów społecznych, stanowiącą szansę na zwiększenie skuteczności i efektywności dotychczas podejmowanych działao. Według autorów tej strategii skuteczna pomoc charakteryzuje się usunięciem lub ograniczeniem dysfunkcji poprzez wspomaganie osób i rodzin w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych. Niniejsza strategia zawiera w sobie następujące obszary problemowe: ubóstwo, bezrobocie, niepełnosprawnośd i choroby przewlekłe, bezradnośd w sprawach rodzin z problemami opiekuoczo wychowawczymi, alkoholizm i inne uzależnienia oraz przemoc w rodzinie. Kierunkiem wytyczonym w Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych miasta Olsztyn jest przede wszystkim: zabezpieczenie miejsc w placówkach opieki społecznej ludziom starszym, grupom osób o ograniczonej zdolności radzenia sobie samemu oraz wspierania instytucji zajmujących się działalnością społeczną, doradczą opieką społeczną, 105 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” doskonalenie działao ośrodka pomocy społecznej w zakresie pomocy środowiskowej, a także zabezpieczenie opieki socjalnej dla bezrobotnych, bez szansy uzyskania pracy. Przygotowana przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej analiza wyników badania telefonicznego (CATI) ukazuje opinie pracowników ośrodków pomocy społecznej w zakresie aktualności lokalnych dokumentów strategicznych. Miasto Olsztyn wyróżnia się pod względem wskazao respondentów badania ankietowego dotyczących najważniejszych obszarów wykluczenia społecznego. Według pracowników Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej dominują tu dwa problemy wskazywane jako najważniejsze: bezrobocie i alkoholizm. Trzecim ze wskazywanych problemów jest przestępczośd nieletnich, która znajduje częściowe odzwierciedlenie w kilku obszarach i celach strategicznych tego miasta. 2.4.1.17. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie olsztyoskim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w powiecie olsztyoskim jest jednym z podstawowych dokumentów strategicznych dotyczących przyszłych działao władz samorządowych. Zawiera ona następujące obszary problemowe: rodziny dysfunkcyjne, wyrównywanie szans życiowych osób niepełnosprawnych i ich rodzin; pomoc osobom starszym, przewlekle, psychicznie chorym oraz niepełnosprawnym intelektualnie; wykrywanie zagrożeo i interweniowanie w rodzinach. Powyższe obszary w większości są tożsame z obszarami problemowymi strategii gminy Barczewo. Oprócz wyżej wymienionych problemów w strategii gminy Barczewo dostrzega się również problem marginalizacji grup społecznych oraz różnego rodzaju uzależnienia. Z kolei w strategii gminy Stawiguda wyróżnianymi problemami społecznymi są: bezrobocie, ubóstwo, alkoholizm i narkomania. Obszary problemowe gminnej strategii pokrywają 106 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” się z powiatową strategią w zakresie dotyczącym problematyki osób niepełnosprawnych, chorych oraz w starszym wieku. Powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych za cele strategiczne przyjmuje: sprawne funkcjonowanie ośrodków pomocy społecznej, skuteczną współpracę jednostek pomocy społecznej oraz wystarczające wsparcie specjalistyczne w pomocy społecznej. Strategie gminy Barczewo oraz gminy Stawiguda także uwzględniają powyższe cele strategiczne, ale oprócz nich za cel stawiają również sprawny i skuteczny system przeciwdziałania i zapobiegania skutkom długotrwałego bezrobocia, prawidłowo funkcjonującą rodzinę, poprawę sytuacji osób niepełnosprawnych, długotrwale chorych i w starszym wieku, zapobieganie marginalizacji grup społecznych oraz ograniczenie patologii społecznych. Najważniejsze obszary wykluczenia społecznego wskazywane przez respondentów badania ankietowego w powiecie olsztyoskim ukazują, że zdecydowanie dominuje tu problem bezrobocia (ok. 90% odpowiedzi). Obszary problemowe strategii powiatowej w części są zgodne ze wskazaniami najważniejszych problemów społecznych. Wspomniana kwestia bezrobocia i jej skutki – zawarta jest w kilku obszarach problemowych. W strategii powiatu olsztyoskiego nie wyróżniono obszaru problemowego dotyczącego braku społecznej, zawodowej, edukacyjnej aktywności młodzieży. Równie często wskazywane jako najważniejsze są dwa problemy: bezrobocie i alkoholizm. Pracownicy ośrodków pomocy społecznej, którzy wzięli udział w przeprowadzonym badaniu telefonicznym w zdecydowanej większości uznają Powiatowe Strategie Rozwiązywania Problemów Społecznych dla powiatu olsztyoskiego się i miasta uwarunkowaniom Olsztyn lokalnym, za aktualne, bieżącym czyli odpowiadające problemom społecznym zmieniającym i potrzebom marginalizowanych grup ludności (ok. ¾ respondentów). Przy tym niektórzy zastrzegają koniecznośd weryfikacji części strategii (ok. ¼ respondentów). Również niespełna ¼ respondentów wyraża swoją niewiedzę na ten temat. Respondenci badania telefonicznego wyrażają opinię o aktualności strategii rozwiązywania problemów społecznych gminy, którą reprezentują (ponad 90% respondentów), przy tym częśd wyraża koniecznośd weryfikacji jej części (ok. ¼ respondentów). 107 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” W analizie dokumentów strategicznych dokonanej przez Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej dostrzeżono, że obszary problemowe Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych powiatu olsztyoskiego i Strategii miasta Olsztyn są zbliżone. W strategiach obydwu powiatów wyróżniono problemy dotyczące: sytuacji rodziny, osób niepełnosprawnych, osób starszych oraz przewlekle chorych. W strategii miasta Olsztyn wyróżniono również problem bezrobocia oraz marginalizacji grup społecznych. Zbliżone są także cele zawarte w obydwu strategiach. Różnice dotyczą przede wszystkim koncentracji strategii powiatu olsztyoskiego na funkcjonowaniu, współpracy, wsparciu i doskonaleniu jednostek pomocy społecznej. Z kolei strategia Olsztyna została skoncentrowana na zapobieganiu i zwalczaniu kryzysów rodziny, bezdomności, bezrobocia, problemu uzależnieo, marginalizacji oraz dyskryminacji. Zgodnośd obszarów problemowych strategii dotyczy również wskazywanych przez respondentów problemów ubóstwa (18,5% wskazao) oraz wzorców wyuczonej bezradności w rodzinach (11%). 2.4.1.18. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie ostródzkim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w powiecie ostródzkim wyznacza zróżnicowane obszary problemowe, są to: bezrobocie, alkoholizm, narkomania, kryzys rodziny, niepełnosprawnośd, problemy wieku podeszłego, problemy mniejszości społecznych. Są one zbliżone do obszarów problemowych strategii gmin Ostróda i Morąg, które za takie przyjmują: budownictwo socjalne, edukację publiczną, pomoc społeczną i przeciwdziałanie przemocy w rodzinie, rozwiązywanie problemów alkoholowych i narkomanii. Celami strategicznymi powiatowej strategii jest: przeciwdziałanie skutkom długotrwałego bezrobocia, prawidłowo funkcjonująca rodzina, przeciwdziałanie marginalizacji społecznej, ograniczanie alienacji ludzi starszych i niepełnosprawnych, sprawny system współpracy jednostek pomocy społecznej z organizacjami pozarządowymi. Cele strategiczne zawarte w strategiach gmin Ostróda i Morąg są takie same i zakładają: 108 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” prężną gospodarkę mieszkaniową, zapewniającą mieszkaocom gminy bezpieczne zamieszkiwanie; świadome i aktywne społeczeostwo; kapitał ludzki oparty na wiedzy; zdrowe społeczeostwo, świadome zagrożeo, efektywne rozwiązywanie problemów alkoholowych i narkomanii. Obszary problemowe strategii powiatowej odpowiadają najważniejszym obszarom wykluczenia wskazywanym przez respondentów badania ankietowego. Najczęściej wskazywane to: bezrobocie (niespełna 60% wskazao) oraz alkoholizm (niespełna ¼ wskazao). Pozostałe wskazane przez respondentów problemy to: niepełnosprawnośd, wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach oraz brak społecznej, zawodowej, edukacyjnej aktywności młodzieży. Większośd respondentów badania telefonicznego przeprowadzonego z pracownikami ośrodków pomocy społecznej uważa, że powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych jest całkowicie aktualna, tzn. odpowiada dziś zmieniającym się uwarunkowaniom lokalnym, w szczególności problemom społecznym i potrzebom marginalizowanych grup ludności powiatu (ok. 60% respondentów). Reszta ankietowanych wyraża swoją niewiedzę w tym zakresie. Przekonanie o aktualności strategii gminnej jest jeszcze wyraźniejsze, wyrażone przez ok. 85% respondentów. Przy tym pojawił się odosobniony głos o konieczności weryfikacji części strategii (15%). 2.4.1.19. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie piskim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w powiecie piskim uwzględnia ogólne obszary problemów takie, jak: rynek pracy, edukacja, pomoc społeczna, opieka zdrowotna, kultura i sport, bezpieczeostwo socjalne, ochrona środowiska. Z faktu, że obszary problemowe strategii powiatowej są sformułowane ogólnie wynika, że zakres problemów gminnych strategii mieści się w powiatowych kategoriach problemowych. Gminy Orzysz i Ruciane-Nida wyszczególniają w swoich strategiach takie problemy jak: bezrobocie, uzależnienia, przemoc w rodzinie, problemy osób starszych i niepełnosprawnych. Do celów 109 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” strategicznych dokumentu w powiecie piskim zaliczamy: zintegrowany system wsparcia rodziny ze szczególnym uwzględnieniem pozycji dzieci i młodzieży, aktywizacja i integracja grup zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz partnerstwo na rzecz aktywności obywatelskiej. Gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych wyznaczają bardziej szczegółowe cele, aniżeli strategia powiatowa. Do strategicznych celów w gminach zaliczamy: promowanie zatrudnienia oraz wsparcie osób bezrobotnych, zapobieganie powstawaniu nowych problemów związanych z uzależnieniami, przeciwdziałanie przemocy w gminie, wyrównanie szans życiowych osób niepełnosprawnych, prawidłowo funkcjonująca rodzina, promowanie wśród dzieci i młodzieży prawidłowych nawyków żywieniowych. Specyfiką powiatu piskiego jest identyfikacja przez przedstawicieli instytucji lokalnych w badaniu ankietowym bezrobocia jako niemal wyłącznego obszaru wykluczenia społecznego w powiecie (90% wskazao respondentów). Przy tym respondenci nie wskazywali w ogóle bezrobocia długookresowego. Jedynym problemem społecznym dostrzeżonym w badaniu ankietowym jako najważniejszy, poza bezrobociem, jest ubóstwo (10%). Trudno zatem stwierdzid zgodnośd lub niezgodnośd obszarów problemowych strategii ze wskazywanymi problemami społecznymi. Można jedynie stwierdzid, że powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych może zawierad bardziej skonkretyzowane obszary problemowe. W opinii pracowników OPS i PCPR z trenu powiatu, którzy wzięli udział w badaniu telefonicznym strategia powiatowa jest całkowicie aktualna (2/3 respondentów). 1/3 respondentów wyraziła swoją o tym niewiedzę. Podobne zdanie respondenci wyrażali o strategiach gminnych, w większości stwierdzając ich aktualnośd (80%) - w części zastrzegając koniecznośd weryfikacji części strategii (20%). 2.4.1.20. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie szczycieoskim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w powiecie szczycieoskim wyznacza obszary problemowe: opieka nad rodziną, program wspierania niepełnosprawnych, 110 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” długotrwałe bezrobocie, współpraca z organizacjami pozarządowymi, opieka nad starszymi ludźmi. Strategie gmin Szczytno i Świętajno wyznaczają podobne obszary problemowe tyle, że wyróżniają jeszcze: pomoc społeczną w Szczytnie, profilaktykę i rozwiązywanie problemów alkoholowych, mieszkalnictwo, zły stan infrastruktury technicznej, zbyt słabą promocję gminy, słaby rozwój turystyki, niski poziom edukacji (wykształcenie; kwalifikacje). Powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych wyznacza cele: rozwój infrastruktury umożliwiającej utworzenie kompleksowego systemu wsparcia rodzin i dziecka w środowisku życia, zapobieganie niepełnosprawności i ograniczanie jej skutków, zwalczanie bezrobocia, nawiązanie współpracy z organizacjami pozarządowymi. Cele strategii gminnych w niektórych obszarach są tożsame, a w części wyznaczają inne cele. Należą do nich: sprawna i efektywna pomoc społeczna gwarantem poprawy jakości życia mieszkaoców Szczytna, zahamowanie wzrostu używania substancji psychoaktywnych przez mieszkaoców miasta Szczytno, budownictwo komunalne, zwiększenie działao inwestycyjnych gminy, poprawa stanu infrastruktury technicznej, zapewnienie dostępu mieszkaocom obszaru gminy do usług, wsparcie rozwoju przedsiębiorczości, wspieranie rozwoju działalności gospodarstw rolnych. Powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych zawiera obszary problemowe zgodne z najczęściej wskazywanymi przez respondentów badania ankietowego obszarami wykluczenia społecznego: bezrobociem (połowa wskazao respondentów) oraz wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach (ok. 1/5 wskazao respondentów). Strategia może zostad skonkretyzowana w odniesieniu do pozostałych wskazywanych przez respondentów obszarów wykluczenia społecznego: ubóstwo, przestępczośd, alkoholizm, brak społecznej, zawodowej, edukacyjnej aktywności młodzieży. Przedstawiciele ośrodków pomocy społecznej uczestniczący w przeprowadzonym badaniu telefonicznym nie posiadają wiedzy o aktualności powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych (100% odpowiedzi – nie wiem). Całkowicie przeciwnie odpowiadali natomiast na pytanie dotyczące aktualności strategii gminnych – wszyscy respondenci stwierdzili ich zupełną aktualnośd. Wykazana asymetria bardzo wyraźnie potwierdza znacznie większą wiedzę i oparcie w działaniach o strategię gminną niż strategię powiatową. 111 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.4.1.21. Lokalne dokumenty strategiczne wobec problemów społecznych w powiecie węgorzewskim Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w powiecie węgorzewskim uwzględnia następujące obszary problemowe: kryzys rodziny, wykluczenie społeczne, długotrwałe bezrobocie, kształtowanie świadomości w sferze pomocy społecznej. Gmina Węgorzewo oraz Burdy w swoich strategiach zakładają powyższe obszary problemowe, a także wykorzystanie potencjału partnerów społecznych. Do celów strategicznych zarówno powiatowej strategii, jak i gminnych strategii zaliczyd można: prawidłowo funkcjonującą rodzinę, profilaktykę i likwidowanie lub co najmniej minimalizowanie zjawiska wykluczenia społecznego, sprawny i skuteczny system przeciwdziałania i zapobiegania skutkom długotrwałego bezrobocia, świadomośd roli i zadao pomocy społecznej. Obszary problemowe powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych są zasadniczo zgodne z najważniejszymi obszarami wykluczenia społecznego wskazywanymi przez respondentów badania ankietowego. ¾ respondentów wskazało bezrobocie, w tym bezrobocie długookresowe. Respondenci wskazali również wzorce wyuczonej bezradności w rodzinach oraz alkoholizm. Ten ostatni problem może zostad skonkretyzowany w obszarach i celach strategii powiatowej. Większośd przedstawicieli OPS i PCPR biorących udział w przeprowadzonym badaniu telefonicznym (CATI) stwierdziła, że Powiatowa Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych powiatu węgorzewskiego jest całkowicie aktualna, tzn. odpowiada bieżącym problemom społecznym i potrzebom społeczności lokalnej (60%). Pozostała częśd respondentów wyraziła swoją o tym niewiedzę (40%). Natomiast wszyscy respondenci wyrazili przekonanie o aktualności strategii gminnej, przy czym połowa z nich zastrzegła, że strategia gminna wymaga częściowej weryfikacji. 112 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.5. Powiatowe i Gminne Strategie Rozwiązywania Problemów Społecznych wobec najważniejszych problemów społecznych Warmii i Mazur według pracowników ośrodków pomocy społecznej W przeprowadzonym w maju i czerwcu 2011 r. przez zespół Fundacji Rozwoju Demokracji Lokalnej badaniu internetowym z wykorzystaniem elektronicznego kwestionariusza ankiety pozyskano informacje od respondentów reprezentujących 102 lokalne jednostki pomocy społecznej (85 OPS i 17 PCPR). Według deklaracji ankietowanych pracowników Ośrodków Pomocy Społecznej zidentyfikowano główne obszary zainteresowania gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych, wśród których zdecydowanie dominuje bezrobocie (97%) uznawane powszechnie za najpoważniejszy problem społeczny całego regionu. Pozostałe z najczęściej identyfikowanych to: uzależnienia (67%), osoby niepełnosprawne (67%), ludzie starzy (57%), kryzys rodziny (55%) oraz przemoc domowa (51%). Wśród innych obszarów gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych respondenci wymieniali ponadto: ubóstwo, patologie społeczne, ochronę zdrowia, edukację społeczną. Tabela 13. Główne obszary Gminnych Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych identyfikowane przez pracowników Ośrodków Pomocy Społecznej (N=85) Obszary zainteresowania strategii gminnej % bezrobocie 97% kryzys rodziny 55% osoby niepełnosprawne 67% uzależnienia 67% przemoc domowa 51% przestępczośd 14% marginalizacja 35% ludzie starzy 57% brak aktywności społecznej, zawodowej i edukacyjnej młodzieży 39% Inne 11% Źródło: Analiza wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 113 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wykres 1. Główne obszary Gminnych Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych identyfikowane przez pracowników Ośrodków Pomocy Społecznej (N=85) Marginalizacja 7% Osoby starsze 11% Przestępczośd 3% Przemoc domowa 10% Brak akceptacji społecznej, zawodowej i edukacyjnej młodzieży 8% Inne 2% Bezrobocie 20% Uzależnienia 14% Kryzys w rodzinie 11% Osoby niepełnosprawne 14% Źródło: Analiza wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 Według przedstawicieli Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie główne obszary zainteresowania 17 powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych dotyczą osób niepełnosprawnych (100%), kryzysu rodziny (94%), bezrobocia (65%), a także uzależnieo i przemocy domowej (53%). Wśród innych obszarów zainteresowania wyrażanego w powiatowych dokumentach strategicznych respondenci wymieniali następujące obszary: patologie społeczne, służba zdrowia i promocja zdrowia, zapewnienie równych szans życia społecznego uchodźcom, udzielanie pomocy usamodzielniającym się wychowankom, bezdomnośd. 114 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 14. Główne obszary Powiatowych Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych identyfikowane przez pracowników Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie (N=17) Obszary powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych % bezrobocie 65% kryzys rodziny 94% osoby niepełnosprawne 100% uzależnienia 53% przemoc domowa 53% przestępczośd 24% marginalizacja 35% osoby starsze 24% brak aktywności społecznej, zawodowej i edukacyjnej młodzieży 12% inne 29% Źródło: Analiza wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 Wykres 2. Główne obszary Powiatowych Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych identyfikowane przez pracowników Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie (N=17) Przestępczośd; 5% Marginalizacja; 7% Osoby starsze; 5% Przemoc domowa; 11% Brak aktywności społecznej, zawodowej i edukacyjnej młodzieży; 3% Uzależnienia; 11% Osoby niepełnosprawne; 20% Bezrobocie; 13% Inne; 6% Kryzys w rodzinie; 19% Źródło: Analiza wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 115 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.5.1. Powiatowe strategie rozwiązywania problemów społecznych w lokalnej polityce społecznej na Warmii i Mazurach Uczestnicy zogniskowanych wywiadów grupowych, którzy w ramach przeprowadzonego badania terenowego podejmowali dyskusję nt. dokumentów dotyczących reprezentowanych powiatów – zwrócili uwagę na dobiegający kooca okres realizacji i wąski zakres znacznej ich części. Realizatorów badania zaniepokoił stan wiedzy uczestników wywiadów grupowych o konkretnych informacjach i rozwiązaniach zapisanych w strategiach powiatowych. Brak wiedzy w tym zakresie dotyczy przede wszystkim przedstawicieli urzędów samorządu terytorialnego oraz podmiotów będących lokalnymi partnerami (m.in. organizacje pozarządowe, pracodawcy). Uczestniczący w przeprowadzonym badaniu pracownicy i działacze tych instytucji zostali określeni jako „najmniej zorientowani” w odniesieniu do bardziej zorientowanych przedstawicieli ośrodków pomocy społecznej („Analiza badao jakościowych”). Przeszło 1/3 (36,6%) ankietowanych przedstawicieli instytucji lokalnych nie posiada wiedzy o istnieniu strategii rozwiązywania problemów społecznych w powiecie. W opracowaniu wyników przeprowadzonego badania statystycznego zwrócono uwagę na trudnośd w spójnym planowaniu działao przez zróżnicowane instytucje lokalne przy zidentyfikowanym bardzo niskim poziomie znajomości priorytetów przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w środowisku lokalnym. 116 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 15. Wiedza pracowników i działaczy instytucji lokalnych o istnieniu i funkcjonowaniu powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych (N=561) Czy dla powiatu została opracowana i obowiązuje powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych? Tak Powiat Nie Nie wiem Ogółem N % N % N % N % bartoszycki 11 50,0% 1 4,5% 10 45,5% 22 100,0% braniewski 17 63,0% 1 3,7% 9 33,3% 27 100,0% działdowski 11 50,0% 11 50,0% 22 100,0% miasto Elbląg 12 66,7% 5 27,8% 18 100,0% elbląski 13 52,0% 12 48,0% 25 100,0% ełcki 13 44,8% 1 3,4% 15 51,7% 29 100,0% giżycki 17 63,0% 1 3,7% 9 33,3% 27 100,0% gołdapski 11 61,1% 7 38,9% 18 100,0% Iławski 25 71,4% 10 28,6% 35 100,0% kętrzyoski 18 62,1% 11 37,9% 29 100,0% lidzbarski 19 76,0% 1 4,0% 5 20,0% 25 100,0% mrągowski 12 57,1% 4 19,0% 5 23,8% 21 100,0% nidzicki 19 73,1% 7 26,9% 26 100,0% nowomiejski 23 67,6% 2 5,9% 9 26,5% 34 100,0% olecki 15 57,7% 1 3,8% 10 38,5% 26 100,0% miasto Olsztyn 16 57,1% 1 3,6% 11 39,3% 28 100,0% olsztyoski 31 67,4% 1 2,2% 14 30,4% 46 100,0% ostródzki 19 61,3% 2 6,5% 10 32,3% 31 100,0% piski 14 60,9% 2 8,7% 7 30,4% 23 100,0% szczycieoski 19 63,3% 11 36,7% 30 100,0% węgorzewski 9 47,4% 1 5,3% 9 47,4% 19 100,0% 344 61,3% 20 3,6% 197 35,1% 561 100,0% ogółem 1 5,6% Źródło: Analiza wyników badao ankietowych Respondenci w umiarkowanej większości deklarowali wiedzę o istnieniu powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych. Ogółem tylko 2/3 respondentów stwierdziło, że dla reprezentowanych przez nich powiatów została opracowana powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych. Aż 1/3 respondentów przyznaje, że tego 117 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” nie wie. Zachodzą w tym względzie znaczące różnice pomiędzy poszczególnymi powiatami. W dwóch powiatach niewiedzę o powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych zadeklarowała ponad połowa respondentów: ełckim (51,7%) i działdowskim (50%). Wyniki ogólnego zestawienia prezentuje wykres 3. Wykres 3. Wiedza pracowników i działaczy instytucji lokalnych o istnieniu i funkcjonowaniu powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych (N=561) Nie wiem 35,1% Tak 61,3% Nie 3,6% Źródło: Analiza wyników badao ankietowych Uczestnicy badania terenowego w dyskusjach poświęconych strategiom powiatowym w większości nie potrafili określid, czy reprezentowana przez nich instytucja brała udział w pracach nad stworzeniem strategii powiatowej. Respondenci nie byli też w stanie stwierdzid, czy dokumenty strategiczne na poszczególnych szczeblach samorządu terytorialnego na danym terenie są ze sobą zgodne. Przeprowadzona analiza danych zastanych potwierdza, że strategie rozwiązywania problemów społecznych w poszczególnych powiatach nawiązują do Wojewódzkiej Strategii Polityki Społecznej, w czym dokumentują obowiązujący wzorzec polityki społecznej dla całego regionu. 118 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Uczestnicy zogniskowanych wywiadów grupowych mieli trudności z określeniem zawartości merytorycznej strategii powiatowych. Częśd z nich zna jedynie zapisane w dokumencie główne kierunki. Wskazywano problem tworzenia strategii o zbliżonej treści (patrz także podrozdziały 2.5.3. i 2.5.4.). Jako przyczynę wymieniano: - metodę pracy autorów strategii („kopiuj / wklej”); - ustawę, w myśl której na pomoc społeczną są nakładane stosunkowo liczne obowiązki (ograniczone możliwości koncentracji pracy nad strategiami); - odzwierciedlenie kierunków strategii wojewódzkiej; - ograniczona wiedza dotycząca nowych metod i form pracy w obszarze polityki społecznej. Zdaniem uczestników badania terenowego – strategie powiatowe nie zawsze stanowią rzeczywisty element polityki społecznej. W części gmin i powiatów powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych jest realnym elementem wyznaczającym kierunki postępowania. Częśd respondentów przyznała, że strategie lokalne bywają „półkownikami”, czyli dokumentami zalegającymi bezczynnie na półkach. Naszym życzeniem jest, by niniejszy raport nie stał się „półkownikiem” w Paostwa biurze. W zrealizowanym w maju i czerwcu br. badaniu internetowym przedstawiciele Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie stwierdzili, że w 100% strategii powiatowych, właściwych dla terenu działao reprezentowanej jednostki, brak zapisanych kwestii budżetowych, a niemal połowa (41%) nie zawiera harmonogramu realizacji. Okres ewaluacji/ monitoringu powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych wynosi średnio 1 rok. 119 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 16. Okres ewaluacji / monitoringu powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych (N=17) Okres ewaluacji / monitoringu przewidziany w powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych Udział regulacji zawartych w powiatowych strategiach rozwiązywania problemów społecznych według deklaracji respondentów (%) raz w roku 70% raz na dwa lata 0% raz na trzy lata 6% inny okres 12% brak regulacji w treści dokumentu 12% Źródło: Analiza wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 Wykres 4. Okres ewaluacji / monitoringu powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych (N=17) Brak zapisów w dokumencie na ten temat 12% Raz na rok 70% Inny okres 12% Raz na trzy lata 6% Źródło: Analiza wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 Powiatowe strategie rozwiązywania problemów społecznych w zdecydowanej większości zawierają regulacje dotyczące ewaluacji i monitoringu. Najczęściej strategie przewidują koniecznośd dokonywania działao objętych tymi regulacjami raz do roku (70%). W 12% przypadków respondenci stwierdzili brak w treści strategii regulacji zobowiązujących do wykonywania ewaluacji i monitoringu. 120 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Według przedstawicieli PCPR tylko 30% strategii powiatowych właściwych dla reprezentowanych powiatów posiada wypracowane i zawarte w treści strategii wskaźniki. Dla pozostałych 70% dokumentów nie opracowano żadnych wskaźników. Przy tym zaledwie w ok. 17% badanych przypadków opracowano wartości docelowe wskaźników. Tabela 17. Formy udostępniania powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych mieszkaocom powiatu (N=17) Forma udostępniania Powiatowe strategie rozwiązywania problemów społecznych udostępnione w badanych powiatach strona internetowa starostwa powiatowego 71% strona internetowa PCPR 59% dostępna w siedzibie starostwa powiatowego do wglądu 18% dostępna w siedzibie PCPR do wglądu 71% inne formy udostępniania 0% Źródło: Analiza wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 Wykres 5. Formy udostępniania powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych mieszkaocom powiatu (N=17) Strona internetowa PCPR; 59% Strona internetowa Starostwa Powiatowego; 71% Dostępna w siedzibie Starostwa Powiatowego; 18% Dostępna w siedzibie PCPR do wglądu; 71% Źródło: Analiza wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 121 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” W przypadku 71% badanych powiatów powiatowe strategie rozwiązywania problemów społecznych są dostępne do wglądu w siedzibie Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie. 71% strategii zamieszczonych jest na stronach internetowych Starostw Powiatowych. 59% strategii zamieszczonych jest na stronach internetowych Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie. 18% Strategii dostępnych jest w siedzibie Starostw Powiatowych do wglądu. 2.5.2. Gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych w lokalnej polityce społecznej na Warmii i Mazurach Prawie ¾ spośród respondentów, którzy odpowiedzieli w badaniu ankietowym na pytanie o istnienie w ich gminie strategii rozwiązywania problemów społecznych stwierdziło, że gminna strategia rozwiązywania problemów społecznych została opracowana i obowiązuje w gminie (73,7%). Zatem wyraźnie więcej przedstawicieli instytucji lokalnych deklaruje wiedzę o istnieniu i obowiązywaniu strategii gminnej, niż o strategii powiatowej. Ponad połowa respondentów twierdzi, że reprezentowana przez nich instytucja brała udział w pracach nad przygotowaniem strategii gminnej (54%). 37% respondentów temu zaprzecza. Ponad 8% respondentów nie potrafiło udzielid odpowiedzi na to pytanie. Największy udział wśród deklarujących uczestnictwo reprezentowanej instytucji w pracach nad strategią gminną odnotowano dla podmiotów pomocy społecznej (94,3%) oraz samorządu terytorialnego (80%). 122 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 18. Wiedza pracowników i działaczy instytucji lokalnych o istnieniu i funkcjonowaniu gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych (N=441) Czy dla gminy została opracowana i obowiązuje obecnie gminna strategia rozwiązywania problemów społecznych? Tak Nie (N) (%) bartoszycki 13 (N) Ogółem Nie wiem (%) (N) (%) (N) (%) 65% 7 35% 20 100% braniewski 19 73% 7 27% 26 100% działdowski 17 74% 6 26% 23 100% miasto Elbląg 8 89% 1 11% 9 100% elbląski 21 84% 2 8% 25 100% ełcki 21 88% 3 13% 24 100% 5 22% 23 100% 2 13% 15 100% 2 3 8% giżycki 15 65% gołdapski 13 87% iławski 24 80% 2 7% 4 13% 30 100% kętrzyoski 17 81% 2 10% 2 10% 21 100% lidzbarski 14 74% 1 5% 4 21% 19 100% mrągowski 13 59% 9 41% 22 100% nidzicki 19 83% 4 17% 23 100% nowomiejski 21 81% 1 4% 4 15% 26 100% olecki 20 80% 2 8% 3 12% 25 100% miasto Olsztyn 5 42% 7 58% 12 100% olsztyoski 29 81% 3 8% 4 11% 36 100% ostródzki 19 70% 8 30% 27 100% piski 13 72% 5 28% 18 100% szczycieoski 25 81% 6 19% 31 100% węgorzewski 13 81% 3 19% 16 100% ogółem 327 100% 96 100% 441 100% wysoki poziom wiedzy 16 13% 100% Źródło: Zestawienie własne na podstawie – Analiza wyników badao ankietowych Wyniki badania ankietowego wskazują stosunkowo przedstawicieli instytucji lokalnych o gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych właściwej dla danego obszaru. Zaledwie w 9 powiatach udział respondentów stwierdzających własną niewiedzę nt. strategii gminnej przekracza 20%, w tym najwyższy jest w następujących: miasto Olsztyn (58%), mrągowskim (41%), bartoszyckim (35%), ostródzkim (30%), piskim (28%), braniewskim (27%), działdowskim (26%), giżyckim (22%) i lidzbarskim (21%). Wysoki odsetek odpowiedzi „nie wiem” w Olsztynie wiąże się ze statusem miasta na prawach powiatu. 123 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych są dokumentami stosunkowo dobrze znanymi pracownikom i działaczom instytucji lokalnych, m.in. dlatego, że stanowią instrumenty projektowania społecznego w środowisku lokalnym. Uczestnicy zogniskowanych wywiadów grupowych postawili tezę, że: „…gdyby nie było w ustawie o pomocy społecznej wymogu posiadania strategii, ani w innych dokumentach, gdzie człowiek stara się o środki, to by tych dokumentów na poziomie gminy nigdy nie było”48. Wyniki ogólnego zestawienia prezentuje wykres 6. Wykres 6. Wiedza pracowników i działaczy instytucji lokalnych o istnieniu i funkcjonowaniu gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych (N=85) Nie wiem; 17,1% Nie; 8,8% Tak; 73,7% Źródło: Analiza wyników badao ankietowych W zrealizowanym w maju i czerwcu br. badaniu internetowym przedstawiciele OPS stwierdzili w 86% przypadków, że w strategii gminnej właściwej dla terenu działao danej jednostki, brak zapisanych kwestii budżetowych. Ich obecnośd w treści strategii potwierdziło 6% respondentów, a 8% stwierdziło własną o tym niewiedzę. Można przypuszczad, że częśd spośród 94% respondentów wykazujących znajomośd strategii mogła zajrzed do treści 48 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród przedstawicieli JST. 124 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” dokumentu, odpowiadając na pytanie w formularzu on-line. Według 61% respondentów gminne w strategie reprezentowanych rozwiązywania przez nich problemów gminach, społecznych, zawierają obowiązujące harmonogram realizacji, a 35% nie zawiera. Najczęściej strategie gminne nie zawierają regulacji zobowiązujących do prowadzenia ewaluacji lub monitoringu. Tabela 19. Okres ewaluacji / monitoringu gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych (N=85) Okres wykonywania ewaluacji / monitoringu przewidywany w treści gminnej strategii rozwiązywania problemów społecznych Udział regulacji zawartych w gminnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych według deklaracji respondentów (%) raz w roku 26% raz na dwa lata 17% raz na trzy lata 15% inny okres 8% brak regulacji w treści dokumentu 34% Źródło: Analiza wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 Wykres 7. Okres ewaluacji / monitoringu gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych (N=85) Raz na trzy lata; 15% Inny okres; 8% Raz na dwa lata; 17% Raz w roku; 26% Brak regulacji w treści dokumentu; 34% Źródło: Analiza wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 125 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych w większości nie zawierają regulacji dotyczących planowania ewaluacji i monitoringu (34%). Najczęściej w strategii przewiduje się ewaluację i monitoring raz na rok (26%). Według przedstawicieli OPS zbliżony jest udział w ogóle badanych gmin strategii gminnych, które posiadają (47%) i tych, które nie posiadają (46%), wypracowanych i zawartych w treści strategii wskaźników. 7% respondentów nie potrafiło precyzyjnie odpowiedzied na postawione pytanie o zamieszczeniu wskaźników w strategii. W 30% ogółu badanych przypadków opracowano wartości docelowe wskaźników. W 66% respondenci stwierdzili brak wartości docelowych określonych dla wskaźników. Natomiast 4% respondentów badania internetowego pośród przedstawicieli OPS nie potrafiło odpowiedzied na pytanie – czy w gminnym dokumencie strategicznym są przypisane wartości docelowe wskaźnikom planowanym do osiągnięcia w założonym horyzoncie czasowym. Tabela 20. Formy udostępniania gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych mieszkaocom powiatu (N=17) Forma udostępniania Gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych udostępnione w badanych gminach (%) strona internetowa urzędu miasta/urzędu gminy 59% strona internetowa ops 18% dostępna w siedzibie urzędu miasta/urzędu gminy do wglądu 24% dostępna w siedzibie ops do wglądu 78% inne formy udostępniania 1% Źródło: Analiza wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 126 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wykres 8. Formy udostępniania gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych mieszkaocom powiatu (N=17) Dostępna w siedzibie Urzędu miasta/Urzędu Gminy do wglądu; 24% Dostępna w siedzibie OPS do wglądu; 78% Inne formy udostępniania; 1% Strona internetowa OPS; 18% Strona internetowa Urzędu Miasta/Urzędu Gminy; 59% Źródło: Analiza wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 W przypadku 78% gmin, strategie rozwiązywania problemów społecznych są dostępne do wglądu w siedzibie Ośrodka Pomocy Społecznej. 59% Strategii zamieszczonych jest na stronach internetowych Urzędów Miast/Gmin. 24% strategii dostępnych jest w siedzibach Urzędów Miast/Gmin. 18% strategii dostępnych jest na stronach internetowych Ośrodków Pomocy Społecznej. Innym wskazany sposób publikacji Strategii stanowi Biuletyn Informacji Publicznej MOPS (w tym przypadku można zakwalifikowad odpowiedź do publikacji na stronach internetowej OPS). 2.5.3. Tworzenie lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych Wypowiedzi uczestników badania terenowego wskazują, że udział w tworzeniu lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych w województwie warmiosko-mazurskim 127 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” najczęściej biorą pracownicy jednostek samorządu terytorialnego, pracowników pomocy społecznej, rzadziej dotyczy to partnerów lokalnych. Z kolei niespełna połowa (48,9%) ankietowanych w przeprowadzonym badaniu stwierdziła, że reprezentowana przez nich instytucja uczestniczyła w tworzeniu powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych, niewiele mniejsza grupa odpowiedziała przecząco (41,6%). Prawie co dziesiąty ankietowany wyraził niewiedzę o udziale instytucji w pracach nad strategią (9,4%). W badaniu ankietowym udział instytucji w opracowaniu strategii powiatowej najczęściej zaznaczali przedstawiciele: organów samorządu terytorialnego, pomocy społecznej, Powiatowych Urzędów Pracy, Klubów Integracji Społecznej. Najrzadziej w tworzeniu dokumentu strategicznego uczestniczą: Policja, Straż Miejska, instytucje kultury i pozarządowe organizacje społeczne. Etapy budowania strategii dla określonego terenu w całym województwie są podobne. Podczas tworzenia strategii istotna jest postawa miejscowych władz samorządowych. Skład zespołu zadaniowego jest zależny od miejscowych uwarunkowao. Zadanie stworzenia strategii powiatowej często jest delegowane do ośrodków pomocy społecznej (metoda samodzielnego opracowania – podrozdział 2.5.4.). Ankieta internetowa zrealizowana z udziałem ośrodków pomocy społecznej ukazała znaczny udział konsultacji prowadzonych w procesie tworzenia lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych. Przedstawiciele wszystkich Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie i 89% Ośrodków Pomocy Społecznej uczestniczących w ankiecie stwierdzili, że w trakcie opracowania odpowiednio strategii powiatowych i gminnych właściwych ze względu na teren działania reprezentowanej jednostki - były organizowane konsultacje. Według przedstawicieli PCPR odnoszących się do strategii powiatowych, konsultacje nie były organizowane w 7% badanych przypadkach, natomiast 4% ankietowanych nie potrafi udzielid odpowiedzi na to pytanie. Zauważyd można zróżnicowanie rodzajów podmiotów, z którymi konsultowane są dokumenty strategiczne w trakcie ich opracowania. Różnica dotyczy szczebla 128 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” samorządowego. Według informacji udzielonych przez respondentów ankiety internetowej – w spotkaniach, warsztatach i innych rodzajach konsultacji dotyczących opracowania powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych, częściej niż konsultacjach dotyczących opracowania gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych, uczestniczą organizacje pozarządowe, Powiatowe Urzędy Pracy lub Miejskie Urzędy Pracy oraz inne podmioty nie określone w poniższej tabeli. Natomiast w konsultacjach dotyczących strategii gminnych częściej biorą udział: Służba zdrowia, Straż Miejska i Policja, ośrodki kultury, parafie kościelne lub związki wyznaniowe oraz placówki oświatowe. Tabela 21. Podmioty, z którymi prowadzono konsultacje w trakcie opracowania lokalnych dokumentów strategicznych (N=104) Podmiot Powiatowe strategie rozwiązywania problemów społecznych konsultowane z określonym rodzajem podmiotów (%) Gminne strategie rozwiązywania problemów społecznych konsultowane z określonym rodzajem podmiotów(%) (%) (N) (%) (N) służba zdrowia 35% 56 71% 6 straż miejska/policja 59% 58 74% 10 ośrodek kultury 18% 45 57% 3 parafia kościelna lub związek wyznaniowy 12% 19 22% 2 organizacja pozarządowa 71% 48 62% 12 urząd pracy (miejski/powiatowy) 76% 55 70% 13 placówka oświatowa 47% 57 72% 8 inne 35% 15 17% 6 Źródło: Zestawienie na podstawie Analizy wyników ankiety internetowej dla pracowników jednostek pomocy społecznej, FRDL Olsztyn 2011 Wywiady telefoniczne przeprowadzone z przedstawicielami OPS i PCPR oraz jednostek samorządu terytorialnego (badanie CATI) dostarczyły informacji o uczestnictwie tych podmiotów w opracowaniu powiatowych i gminnych strategii rozwiązywania problemów 129 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” społecznych. Pracownicy OPS i PCPR częściej deklarują, że strategię opracował zespół, w którym uczestniczyła reprezentowana jednostka pomocy społecznej (47,9%), niż przedstawiciele starostw powiatowych, urzędów gmin oraz burmistrzowie i wójtowie (25%). 15,6% przedstawicieli samorządu potwierdza przy tym, że został powołany zespół, który nad strategią pracował, ale reprezentowane przez nich jednostki w pracach nie brały udziału. To samo przyznaje 10,9% badanych pracowników OPS i PCPR. Opracowanie obowiązującej strategii rozwiązywania problemów społecznych przez eksperta lub ekspertów zewnętrznych deklaruje 8,8% przedstawicieli jednostek pomocy społecznej i 6,2% przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego. Spośród tych ostatnich również 6,2% jako autorów strategii powiatowej wskazuje pracowników miejscowe jednostki samorządu. Prawie połowa przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego nie potrafi odpowiedzied na pytanie o sposób tworzenia powiatowej strategii rozwiązywania problemów społecznych (46,9%), podobnie jak prawie 1/3 pracowników jednostek pomocy społecznej (32,8%). Tabela 22. Sposoby opracowania powiatowych strategii rozwiązywania problemów społecznych i uczestnictwo w tym procesie jednostek samorządu terytorialnego oraz Ośrodków Pomocy Społecznej i Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie Sposób opracowania dokumentu strategicznego Przedstawiciele starostw powiatów i urzędów gmin Przedstawiciele OPS i PCPR praca zespołu, w którym podmiot uczestniczył 25% 47,9% praca zespołu, w którym podmiot nie uczestniczył 15,7% 10,9% praca eksperta / ekspertów zewnętrznych 6,2% 8,8% praca pracowników miejscowej jednostki samorządu terytorialnego 6,2% 0 brak wiedzy 46,9% 32,8% Źródło: Zestawienie na podstawie roboczej analizy wyników badania telefonicznego CATI (M. Kopertowska, FRDL, czerwiec 2011) W przypadku strategii gminnych uwagę zwraca wyraźnie wyższy udział badanych podmiotów w pracach zespołów tworzących te lokalne dokumenty strategiczne. Przedstawiciele samorządu terytorialnego deklarują wiedzę o stosunkowo częstym 130 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” tworzeniu strategii przez pracowników jednostek, które reprezentują. Zwraca również uwagę niemal całkowity brak zaangażowania ekspertów zewnętrznych. Tabela 23. Sposoby opracowania gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych i uczestnictwo w tym procesie jednostek samorządu terytorialnego oraz Ośrodków Pomocy Społecznej i Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie Sposób opracowania dokumentu strategicznego Przedstawiciele starostw powiatów i urzędów gmin Przedstawiciele OPS i PCPR praca zespołu, w którym podmiot uczestniczył 69,3% 74,1% praca zespołu, w którym podmiot nie uczestniczył 3,8% 7,7% praca eksperta / ekspertów zewnętrznych 0 3,5% praca pracowników miejscowej jednostki samorządu terytorialnego 19,2% 2,8% brak wiedzy 7,7% 11,9% Źródło: Zestawienie na podstawie roboczej analizy wyników badania telefonicznego CATI (M. Kopertowska, FRDL, czerwiec 2011) 2.5.4. Procesy decyzyjne w wyznaczaniu priorytetów działalności lokalnych podmiotów polityki społecznej Wyznaczanie celów i planowanie działao przez podmioty lokalne w powiatach województwa warmiosko-mazurskiego w ograniczonym stopniu obejmuje wykorzystanie priorytetów objętych dokumentami strategicznymi. W tym kontekście istotną rolę odgrywa charakter procesu opracowania strategii rozwiązywania problemów społecznych dla poszczególnych powiatów. Udział podmiotów lokalnych, zakres i głębokośd dokonywanej diagnozy sytuacji na danym obszarze oraz konsultowanie szacunkowych kosztów planowanych przedsięwzięd mają istotne znaczenie dla zgodności celów i priorytetów działao podmiotów lokalnych z nakreślonymi w strategiach powiatowych. Zatem ważnym etapem procesu wyznaczania priorytetów działalności podmiotów lokalnych są rozstrzygnięcia w zakresie przyjmowanej metody opracowania strategii dla danego obszaru i jej wdrożenie. 131 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wyniki zrealizowanego badania terenowego wskazują, że w jednostkach odpowiedzialnych za opracowanie strategii rozwiązywania problemów społecznych przyjęto trzy różne sposoby realizacji tego zadania sklasyfikowane w „Analizie badao jakościowych” jako metody opracowania strategii w regionie, różne ze względu na rodzaj decyzji: o samodzielnym opracowaniu strategii, przez ekspertów albo z udziałem podmiotów lokalnych. Klasyfikacja sposobów opracowania lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych w regionie Warmii i Mazur obejmuje49: 1. metodę partycypacyjną; 2. metodę ekspercką; 3. metodę samodzielnego opracowania. W toku prowadzonych badao nie ustalono, która z opisanych poniżej metod dominowała w okresie opracowania i przyjmowania lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych w województwie. Metoda partycypacyjna, zastosowana w części gmin i powiatów województwa, pozwoliła zogniskowad wiedzę i kreatywnośd uczestników życia środowiska lokalnego poprzez organizowanie warsztatów i spotkao grupowych dla prowadzenia prac nad strategią. Metoda umożliwiła budowanie konsensusu wokół przyjmowanych w dokumentach rozwiązao. W niektórych badanych gminach i powiatach, w których zastosowano tą metodę, prace grup przedstawicieli podmiotów lokalnych wspierali eksperci. W przeprowadzonym badaniu terenowym wskazano wady i zagrożenia, jakie mogą występowad przy tworzeniu dokumentów strategicznych z udziałem podmiotów lokalnych. Jako zalety metody partycypacyjnej wymieniano: zaangażowanie instytucji i środowisk 49 Dane statystyczne dotyczące sposobu opracowywania startego zawierają tabele 21 i 22. 132 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” najbardziej zainteresowanych kształtem przyjmowanych rozwiązao, wykorzystanie lokalnych zasobów merytorycznych i organizacyjnych, możliwośd bieżącej weryfikacji prowadzonych prac ze strony lokalnych środowisk, wzmacnianie wspólnoty. Wadami metody partycypacyjnej są: stosunkowo długi czas tworzenia dokumentu wymagany koniecznością koordynowania pracy w dużej grupie, dodatkowe koszty związane z udziałem dużej liczby osób w zespole, potencjalne trudności w uzyskaniu konsensusu przez duży zespół oraz trudności w uzyskaniu obiektywizmu podejścia do podejmowanych rozwiązao. Metoda ekspercka obejmowała samodzielną pracę zespołów specjalistów, którzy zajmowali się przygotowaniem dokumentu we własnym gronie, korzystając z informacji zewnętrznych (np. konsultacje z podmiotami lokalnymi) wyłącznie w razie określonej przez siebie potrzeby. W przeprowadzonym badaniu terenowym wskazano wady i zagrożenia, jakie mogą występowad przy opracowaniu dokumentów strategicznych przez ekspertów zewnętrznych. Jako zalety metody eksperckiej wskazywano: komfort pracy niewielkiego zespołu i związany z tym krótki czas tworzenia dokumentu, potencjał wiedzy i doświadczenia wyspecjalizowanych ekspertów, obiektywizm w podejściu do podejmowanych zagadnieo. Do wad metody należą: brak weryfikacji prowadzonych prac ze strony środowisk lokalnych (występuje w przypadku stosowania metody partycypacyjnej), brak znajomości kontekstu lokalnego, autorytatywne ustalenie hierarchii problemów, dystansowanie się realizatorów opracowanej strategii do zawartych w niej ustaleo, potencjalnie wysoki koszt. Najpoważniejszy kłopot dotyczący stosowania metody eksperckiej opracowania dokumentu strategicznego, wymieniany przez uczestników zogniskowanych wywiadów grupowych, to tworzenie strategii przez ekspertów zewnętrznych na zasadzie „kopiuj-wklej”. 133 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Przytaczano przypadki powstawania dokumentów ze zmienionymi nagłówkami tekstu, których zawartośd merytoryczna dotyczyła innej gminy lub powiatu. Metoda samodzielnego opracowania wybierana w części gmin i powiatów polega na indywidualnej pracy nad tekstem dokumentu podejmowanej przez osobę zatrudnioną w instytucji przygotowującej strategię (dyrekcja OPS lub PCPR, stażysta, pracownik urzędu odpowiedzialnego za rozwój lokalny). Jako zalety metody samodzielnego opracowania wymieniano: stosunkowo krótki czas tworzenia dokumentu, wiedzę i doświadczenie osób zajmujących się opracowaniem strategii, komfort pracy samodzielnej lub w niewielkiej grupie, zaangażowanie osób bezpośrednio zainteresowanych podjęciem planowanych rozwiązao oraz możliwośd wykorzystania lokalnych zasobów. Do wad metody samodzielnego opracowania zostały zaliczone: niedostatek umiejętności osób pracujących nad przygotowaniem dokumentu w zakresie programowania, brak dystansu i obiektywizmu w podejściu. Wyniki zrealizowanego badania terenowego wskazują wyraźnie, że w procesach decyzyjnych wyznaczania priorytetów dla działalności lokalnych podmiotów polityki społecznej większe znaczenie odgrywają gminne dokumenty strategiczne kosztem strategii powiatowych - rzadziej identyfikowanych i wyraźnie słabiej znanych przedstawicielom wszystkich rodzajów instytucji wyodrębnionych w badaniu. Potwierdzają to wyniki badania ankietowego. W planowaniu działao na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu podmioty polityki społecznej wyraźnie częściej odwołują się do gminnych dokumentów strategicznych lub powszechnych aktów prawa, niż do dokumentów powiatowych i regionalnych. 68,4% instytucji odwołuje się do gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych, 50,7% do ustaw, 36% do rozporządzeo rządowych, a 29,8% do gminnych strategii rozwoju lokalnego. Do odpowiednich dokumentów strategicznych powiatu odwołuje się wyraźnie mniej podmiotów, w tym do powiatowych 134 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” strategii rozwiązywania problemów społecznych 39,7%; do powiatowych strategii zatrudnienia 18,8%; powiatowych strategii rozwoju lokalnego 18,4%. Mniejsze znaczenie dla wyznaczania planów i projektów dotyczących problemów społecznych i obszarów wykluczenia mają dla podmiotów lokalnych miejscowe uchwały rady powiatu (22,4% wskazao) oraz decyzje i zarządzenia starosty (21,3%). Jeszcze mniejsze znaczenie odgrywają w omawianym aspekcie dokumenty wydawane przez władze regionalne – decyzje i zarządzenia wojewody (19,5% wskazao) oraz uchwały Sejmiku Województwa (11%). 14% instytucji podejmuje plany i projekty w zakresie przeciwdziałania zjawisku wykluczenia społecznego także w oparciu o inne dokumenty, wśród których w przeprowadzonym badaniu ankietowym w odpowiedziach respondentów powtarzały s ię następujące: uchwały rady miasta, lokalny program opieki nad rodziną i dzieckiem, uchwały rady gminy, gminny lub powiatowy program przeciwdziałania przemocy w rodzinie, gminny program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, powiatowy program na rzecz osób niepełnosprawnych, program aktywności lokalnej, gminny program przeciwdziałania narkomanii, zarządzenie Komendanta Głównego Policji. 2.6. Podmioty lokalnej polityki społecznej na Warmii i Mazurach50 Przekrój powiatów województwa warmiosko-mazurskiego jest zróżnicowany pod względem liczebności, profilów działalności lokalnych podmiotów polityki społecznej oraz zakresu i jakości prowadzonej działalności dotykającej problemów społecznych i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Celem zrealizowanego badania nie było określenie potencjału podmiotów lokalnych, ale wyniki przyniosły kilka istotnych spostrzeżeo. Przede wszystkim – pracownicy i działacze badanych instytucji lokalnych 50 Rozdział opracowano w oparciu o wyniki badania FGI. 135 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” są przekonani o istnieniu w powiatach potencjału instytucjonalnego i zasobów ludzkich wystarczających do realizacji celów lokalnej polityki społecznej – „wierzą we własne siły”. W rezultacie wymiany opinii uczestników zogniskowanych wywiadów grupowych, w perspektywie porównawczej można przyjąd, że wraz ze wzrostem wielkości powiatu i miejscowości rośnie przekonanie o potencjale instytucjonalnym – większej liczbie instytucji, które są lepiej przygotowane do podejmowania działao (odpowiada to rzeczywistości strukturalnej). Oceniono, że najbardziej zaangażowane w rozwiązywanie problemów społecznych są instytucje sektora publicznego, a najmniej przedsiębiorstwa prywatne i inne podmioty działające „w biznesie”. Zróżnicowane jest zaangażowanie sektora pozarządowego (III sektor). Niewielkie powiaty i najmniejsze miejscowości charakteryzuje niewielka liczba lub brak organizacji pozarządowych. Niedostatek inicjatyw obywatelskich jest istotnym czynnikiem różniącym obszary lokalne ze względu na potencjał podmiotów polityki społecznej. Respondenci badania terenowego wskazywali możliwe ograniczenia potencjału podmiotów lokalnej polityki społecznej: - braki kadrowe, w tym specjaliści (psycholodzy, pedagodzy, pracownicy socjalni); - przeciążenie pracą biurową pracowników socjalnych; - ograniczenia lokalowe; - wypalenie zawodowe pracowników lub brak motywacji do pracy; - brak doświadczenia wspólnych przedsięwzięd realizowanych przez kilka podmiotów; - ograniczona wiedza pracowników jednostek samorządu terytorialnego o jego roli w kształtowaniu polityki społecznej; 2.6.1. Aktywnośd instytucji polityki społecznej w środowiskach lokalnych W powiatach województwa warmiosko-mazurskiego najbardziej ścisłe, bezpośrednie kontakty z osobami i grupami zagrożonymi wykluczeniem społecznym mają organizacje 136 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” pozarządowe i instytucje pomocy społecznej. Organizacje pozarządowe w niewielkim stopniu świadczą wsparcie finansowe. Przede wszystkim świadczą wsparcie w postaci doradztwa i poradnictwa, pomoc w integrowaniu społeczności lokalnej, pomoc psychologiczną. Wyniki badania terenowego wskazują znaczące zaangażowanie organizacji lokalnych właśnie w tych obszarach. Ośrodki Pomocy Społecznej w społecznościach lokalnych często wychodzą z inicjatywą wsparcia poprzez pracowników socjalnych, którzy pierwsi kontaktują się z osobami lub rodzinami, które z różnych powodów znajdują się w nowej dla nich trudnej sytuacji socjalnej. Prawie wszystkie ankietowane w badaniach ilościowych organizacje pozarządowe (92% organizacji; N=71) i parafie kościoła rzymskokatolickiego (90% parafii; N=50) prowadzą aktywną działalnośd na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w środowisku lokalnym. Pośród organizacji pozarządowych są to w większości podmioty o profilach działalności związanej z niepełnosprawnością, pomocą społeczną, edukacją oraz dziedmi i młodzieżą. Ponad połowa parafii kościelnych prowadzi działalnośd przez powołaną do tego celu lokalną wyznaniową organizację społeczną. 1/3 parafii kościelnych prowadzi bezpośrednie działania przeciw wykluczeniu społecznemu. Według danych Urzędu Statystycznego w Olsztynie w województwie warmioskomazurskim zarejestrowanych jest 3 631 pozarządowych organizacji społecznych (2008). W województwie funkcjonuje łącznie 116 Ośrodków Pomocy Społecznej, 2 Miejskie Ośrodki Pomocy Społecznej w Elblągu i Olsztynie oraz 19 Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie. Instytucje te współpracują ze sobą stosunkowo ściśle tworząc najbardziej aktywny potencjał w środowiskach lokalnych pośród ogółu podmiotów polityki społecznej. Wydaje się, że niewielka liczebnośd organizacji pozarządowych w mniejszych ośrodkach powiatowych i miejscowościach determinuje niedowartościowanie roli tych podmiotów w lokalnej polityce społecznej, w zakresie przeciwdziałania zjawisku wykluczenia społecznego, co odzwierciedlają wypowiedzi respondentów części zrealizowanych wywiadów. 137 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Ośrodki Pomocy Społecznej w ramach tworzonej sieci, wykazują aktywnośd w nawiązywaniu współpracy pozainstytucjonalnej angażując specjalistów i inne osoby świadczące usługi na rzecz osób potrzebujących m.in. psychologów, terapeutów ds. uzależnieo, terapeutów udzielających wsparcia ofiarom przemocy, specjalistów w zakresie pracy socjalnej, asystentów rodziny, pedagogów szkolnych. 2.6.2. Osoby zagrożone wykluczeniem społecznym korzystające z działao prowadzonych przez instytucje lokalne Udział osób i grup zagrożonych wykluczeniem społecznym wśród odbiorców działao instytucji lokalnych jest stosunkowo wysoki. 6,8% respondentów badania ankietowego zrealizowanego wśród przedstawicieli podmiotów o różnym profilu aktywności uznało, że wszyscy odbiorcy ich działao to osoby zagrożone wykluczeniem społecznym. 17,6%, że ponad połowa, a 8,3%, że połowa. 32,7% respondentów odpowiedziało więc, że co najmniej połowa odbiorców działao instytucji jest zagrożona wykluczeniem społecznym. 23,4% uznało, że grupa ta stanowi mniej niż połowę, 28,4%, że są to osoby nieliczne. Największy udział osób zagrożonych wykluczeniem został wskazany przez organizacje pozarządowe, Powiatowe Urzędy Pracy oraz jednostki pomocy społecznej. Stosunkowo zróżnicowany jest udział osób i grup zagrożonych wykluczeniem społecznym w działaniach lokalnych instytucji polityki społecznej w poszczególnych powiatach (tabela 23). Należy zwrócid uwagę na powiaty, w których udział osób i grup marginalizowanych wśród odbiorców działao instytucji lokalnych – w opinii prawie połowy respondentów przekracza 1/3 ogółu. Zdecydowanie wyróżnia się pod tym względem miasto Elbląg (40%). Przy tym średnia dla wszystkich powiatów wynosi 24,4%, a do powiatów o najwyższym udziale osób i grup marginalizowanych wśród odbiorców działao instytucji lokalnych należą: szczycieoski (38,4% ankietowanych), gołdapski (37,6%), nidzicki (36%), mrągowski (33,4%), iławski (32,3%), lidzbarski (31,8%), i olecki (31,8%). 138 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 24. Udział osób zagrożonych wykluczeniem społecznym wśród ogółu odbiorców działao instytucji lokalnych w powiatach województwa warmiosko-mazurskiego (N=487) Udział osób lub grup zagrożonych wykluczeniem wśród ogółu odbiorców działao Powiat Wszyscy (N) (%) bartoszycki braniewski działdowski miasto Elbląg elbląski ełcki giżycki gołdapski iławski kętrzyoski lidzbarski mrągowski nidzicki nowomiejski olecki miasto Olsztyn olsztyoski ostródzki piski szczycieoski węgorzewski ogółem 2 8,30% 2 13,30% 1 2 2 7 1 3 1 4,20% 8,70% 6,30% 6,50% 25,90% 4,50% 16,70% 4,00% 1 4 1 3 4,50% 15,40% 2,80% 10,30% 1 3,80% 32 6,6% Ponad połowa Pół na pół Mniej niż połowa (N) (%) (N) (%) (N) (%) (N) (%) 5 26,30% 1 5,30% 6 31,60% 7 4 16,70% 3 12,50% 8 33,30% 6 4 1 5 2 28,60% 26,70% 5,90% 20,80% 8,70% 31,30% 25,80% 3,70% 27,30% 16,70% 32,00% 12,90% 27,30% 7,70% 19,40% 17,20% 22,20% 34,60% 17,60% 20,1% 11 4 7 7 8 52,40% 26,70% 41,20% 29,20% 34,80% 6,30% 19,40% 25,90% 22,70% 16,70% 16,00% 48,40% 27,30% 23,10% 25,00% 34,50% 33,30% 34,60% 23,50% 29,2% 8 1 6 3 8 4 6 2 7 5 4 9 3 98 1 1 3 1 2 3 3 2 4 3 2 5 3 5,90% 4,20% 13,00% 6,30% 3,20% 7,40% 13,60% 16,70% 8,00% 12,90% 13,60% 7,70% 13,90% 10,30% 1 39 5,90% 8,0% 6 7 5 3 4 15 6 6 9 10 6 9 4 142 Ogółem Nieliczni Nikt (N) (%) 36,80% 19 100% 7 29,20% 24 100% 4 5 7 10 8 19,00% 33,30% 41,20% 41,70% 34,80% 50,00% 35,50% 25,90% 31,80% 22,20% 40,00% 9,70% 22,70% 38,50% 30,60% 24,10% 33,30% 26,90% 47,10% 31,2% 21 15 17 24 23 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 11 7 7 4 10 3 5 10 11 7 6 7 8 152 (N) Nie wiem (%) 1 5,90% 1 3,20% 1 3,80% 1 4 5,90% 0,8% (N) (%) 2 3 6,50% 11,10% 2 11,10% 5 1 1 3 1 2 16,10% 4,50% 3,80% 8,30% 3,40% 11,10% 20 4,1% 31 27 22 18 25 31 22 26 36 29 18 26 17 487 Źródło: Analiza wyników badao ankietowych 139 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Działania podejmowane przez lokalne podmioty polityki społecznej na rzecz rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu są zróżnicowane, a najczęściej podejmowane inicjatywy zależą od rodzaju instytucji. Ponad połowa jednostek pomocy społecznej zadeklarowała w pierwszym rzędzie realizację projektów celowych (76% uczestniczących w badaniu ankietowym), a prawie połowa świadczenie pomocy bezpośredniej (49,3%). Ponadto do działao najczęściej wymienianych przez przedstawicieli jednostek pomocy społecznej należą: organizacja konferencji, spotkao i imprez oraz współpraca z innymi organizacjami. Wśród organów samorządu terytorialnego w powiatach województwa, ponad połowa zadeklarowała realizację projektów celowych (52% uczestniczących w badaniu ankietowym). Niewiele mniej zadeklarowało udzielanie bezpośredniej pomocy lub wsparcia (43%). Przedstawiciele samorządów wskazali również następujące działania jako podejmowane w ramach rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu: utrzymywanie funkcjonujących placówek pomocy społecznej, współpraca z innymi instytucjami i organizacja imprez, animowanie społeczności lokalnej, rozwój infrastruktury społecznej, monitoring środowisk zagrożonych. Ponad połowa lokalnych organizacji pozarządowych do podejmowanych wśród omawianych działao zalicza najczęściej świadczenie pomocy bezpośredniej (60%). Poza tym najczęściej organizacje pozarządowe realizują projekty społeczne lub organizują spotkania, debaty, seminaria i imprezy. Respondenci w większości dobrze oceniają działalnośd organizacji pozarządowych. Zastrzegają jednakże, że można będzie uznad pracę organizacji pozarządowych jako pozytywną, jeśli będzie realizowana w długim okresie. Szkoły deklarują w pierwszym rzędzie działania prawie wyłącznie związane z rozwiązywaniem problemów i przeciwdziałaniem wykluczeniu ludzi młodych. Ponad połowa placówek szkolnych wskazuje realizację programów wychowawczych (60% ankietowanych placówek), organizuje warsztaty, spotkania i inne zajęcia pozalekcyjne (56%). Prawie 1/3 szkół współpracuje w tym zakresie z przedstawicielami innych instytucji (32%). Do innych wymienianych inicjatyw w zakresie przeciwdziałania wykluczeniu młodzieży 140 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” należą: spotkania z rodzicami, inne działania wspierające uczniów, działania w komisjach i zespołach specjalistycznych oraz inwestycje w infrastrukturę. Co najmniej połowa ankietowanych Klubów Integracji Społecznej (62%), Powiatowych Urzędów Pracy (54%) i lokalnych instytucji kultury (62%) podejmuje bezpośrednie wsparcie i realizuje projekty celowe (odpowiednio 50%, 54% i 50%). Pozostałe działania, jak np. współpraca z innymi podmiotami, są realizowane rzadziej. Dostarczanie pomocy bezpośredniej deklaruje zdecydowana większośd parafii biorących udział w badaniu ankietowym (78%), a niektóre do inicjatyw na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu zaliczają też działalnośd duszpasterską (22%). Obok działalności gminnych i miejskich Komisji ds. Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w zakresie profilaktyki, ważną rolę w środowiskach lokalnych pełnią grupy anonimowych alkoholików (kluby AA), zorganizowane najczęściej przy miejscowych parafiach kościoła rzymskokatolickiego. Zajęcia w grupach prowadzą terapeuci ds. uzależnieo. Wyraźnie rzadziej od powyżej wymienionych rodzajów instytucji podobne inicjatywy podejmują komendy Policji i Straży Miejskiej. Przedstawiciele tychże najczęściej wskazywali współpracę z innymi instytucjami i udział w komisjach oraz dokonywane kontrole i interwencje (37%). Przedstawiciele instytucji ochrony zdrowia, jako podejmowane działania przeciw zjawisku wykluczenia społecznego, wymieniają: wsparcie psychologiczne, bezpłatny dostęp do badao i likwidację barier architektonicznych. Szczegółowe informacje o podejmowanych inicjatywach przez konkretne podmioty lokalne w powiatach zawiera „Analiza wyników badao ankietowych” autorstwa dr Ł. Łotockiego (IPS UW). Przytoczone powyżej wyniki badania statystycznego wskazują istotną rolę projektów systemowych pośród całokształtu działao realizowanych przez jednostki pomocy społecznej 141 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” i jednostki samorządu terytorialnego. Potwierdzenie można odnaleźd w rezultatach badania telefonicznego (CATI) przeprowadzonego w maju i czerwcu br. przez FRDL – 89,3% badanych ośrodków pomocy społecznej realizuje projekty systemowe, 96,5% przedstawicieli tych jednostek uczestniczących w badaniu twierdzi, że projekty systemowe przynoszą pozytywne efekty, a 88,3% badanych jednostek planuje realizację projektu systemowego w przyszłości. 2.7. Skutecznośd i efektywnośd działao lokalnych instytucji polityki społecznej na Warmii i Mazurach Przedstawiciele lokalnych instytucji polityki społecznej oceniają, że najskuteczniejsze działania przeciw wykluczeniu społecznemu są prowadzone w zakresie rozwiązywania następujących problemów: niepełnosprawnośd, bezdomnośd, brak opieki nad ludźmi starymi, sieroctwo, przestępczośd nieletnich, przemoc domowa i narkomania. Jako najmniej skuteczne postrzegają działania na rzecz rozwiązywania problemów takich, jak: bezrobocie (ze wskazaniem na bezrobocie długookresowe), alkoholizm, ubóstwo, brak aktywności społecznej, zawodowej i edukacyjnej młodzieży. Przedstawiciele instytucji lokalnych podzielili się co do oceny skuteczności działao prowadzonych na rzecz rozwiązywania problemów przemocy domowej i narkomanii. Zostały one uznane z jednej strony za jedne z najskuteczniejszych, z drugiej zaś za nie skuteczne. Opinie są w tym względzie podzielone (wyniki badania statystycznego). Zróżnicowanie ocen było także wyraźne wśród uczestników badania terenowego. Pojawiły się przykłady skuteczności w działaniu konkretnych instytucji lokalnych, ale dominują oceny niskiej skuteczności w rozwiązywaniu miejscowych problemów. Oceny efektywności działao w środowiskach lokalnych uzyskane w wynikach badania statystycznego również nie są jednoznaczne. Powyżej 60% pozytywnych ocen efektywności 142 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” działao przeciwko wykluczeniu społecznemu wskazują pracownicy pomocy społecznej (63%), Klubów Integracji Społecznej (68,8%) i Powiatowych Urzędów Pracy (91,6% zdecydowanie najwyższe oceny). Sceptycznie do efektywności działao przeciwko wykluczeniu społecznemu odnoszą się księża i pracownicy ochrony zdrowia. Połowa badanych parafii rzymskokatolickich ocenia stosunek osiąganych rezultatów do ponoszonych nakładów jako niekorzystny. Tak samo twierdzą wszystkie uczestniczące w badaniu placówki ochrony zdrowia. Najbardziej efektywne działania na rzecz rozwiązywania problemów społecznych odnotowano w deklaracjach respondentów w powiatach: nidzickim (79,2% ocen pozytywnych), miasto Elbląg (73,4%), piskim (68,2%), oleckim (64,0%), ostródzkim (61,3%), elbląskim (60%). Przy tym, wyróżniającymi się powiatami, w których odsetek opinii o zdecydowanie korzystnym stosunku rezultatu prowadzonych działao do ponoszonych nakładów przekroczył 1/10 wskazao respondentów są: nidzicki (16,7%), giżycki (12,5%), gołdapski (11,8%). Na przeciwległym biegunie ocen efektywności działao lokalnych instytucji polityki społecznej znajdują się 4 powiaty, w których 1/10 respondentów stwierdziła zdecydowanie niekorzystny stosunek osiąganych rezultatów działao do ponoszonych nakładów: ełcki (12%), gołdapski (11,8%), braniewski (11,1%) i węgorzewski (10,5%). Ogółem oceny negatywne są wyraźnie mniej liczne przy rozproszeniu danych w powiatach. Najwięcej ujemnych ocen bilansu efektywności odnotowano w powiecie węgorzewskim (47,3%). Szczegółowe zestawienie przedstawia tabela 25. 143 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 25. Ocena efektywności działao na rzecz rozwiązywania problemów społecznych przez lokalne instytucje polityki społecznej w powiatach województwa warmioskomazurskiego (N=523) Ocena efektywności działao na rzecz rozwiązywania problemów społecznych przez lokalne instytucje polityki społecznej Stosunek osiąganych rezultatów do ponoszonych nakładów jest zdecydowanie korzystny Stosunek osiąganych rezultatów do ponoszonych nakładów jest raczej korzystny Stosunek osiąganych rezultatów do ponoszonych nakładów jest raczej niekorzystny Stosunek osiąganych rezultatów do ponoszonych nakładów jest zdecydowanie niekorzystny (N) (%) (N) (%) (N) (%) (N) (%) (N) (%) (N) (%) 2 9,5% 9 42,9 5 23,8% 2 9,5% 3 14,3% 21 100,0% braniewski 14 51,9% 5 18,5% 3 11,1% 5 18,5% 27 100,0% działdowski 8 38,1% 5 23,8% 1 4,8% 7 33,3% 21 100,0% 15 100,0% Powiat bartoszycki miasto Elbląg 1 6,7% 10 66,7% 4 26,7% elbląski 1 4,0% 14 56,0% 2 8,0% Nie wiem Ogółem 8 32,0% 24 100,0% ełcki 1 4,0% 9 36,0% 5 20,0% 3 12,0% 7 28,0% 25 100,0% giżycki 3 12,5% 9 37,5% 4 16,7% 1 4,2% 7 29,2% 24 100,0% gołdapski 2 11,8% 6 35,3% 4 23,5% 2 11,8% 3 17,6% 17 100,0% iławski 2 5,9% 14 41,2% 6 17,6% 2 5,9% 10 29,4% 34 100,0% kętrzyoski 13 52,0% 4 16,0% 1 4,0% 7 28,0% 25 100,0% lidzbarski 12 54,5% 4 18,2% 2 9,1% 4 18,2% 22 100,0% mrągowski 9 47,4% 8 42,1% 2 10,5% 19 100,0% 3 12,5% 24 100,0% 8 25,0% 32 100,0% 7 28,0% 25 100,0% nidzicki 4 16,7% 15 62,5% 2 8,3% nowomiejski 2 6,3% 12 37,5% 7 21,9% 16 64,0% 2 8,0% olecki 3 9,4% miasto Olsztyn 1 4,2% 8 33,3% 7 29,2% 2 8,3% 6 25,0% 24 100,0% olsztyoski 2 4,7% 16 37,2% 9 20,9% 2 4,7% 14 32,6% 43 100,0% ostródzki 2 6,5% 17 54,8% 2 6,5% 2 6,5% 8 25,8% 31 100,0% 15 68,2% 2 9,1% 5 22,7% 22 100,0% piski szczycieoski 1 3,6% 11 39,3% 5 17,9% 2 7,1% 9 32,1% 28 100,0% węgorzewski 1 5,3% 4 21,1% 7 36,8% 2 10,5% 5 26,3% 19 100,0% ogółem 25 4,8% 241 46,1% 99 18,9% 30 5,7% 128 24,5% 523 100,0% Źródło: Analiza wyników badao ankietowych 144 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Dane przedstawione powyżej wskazują zróżnicowanie ocen efektywności działao w środowiskach lokalnych. Zdaniem uczestników badania terenowego, efektywnośd podejmowanych działao w wysokim stopniu zależy od postawy władz lokalnych - stopnia przychylności i wsparcia określonych inicjatyw. Zależy od tego możliwośd pozyskania dodatkowych środków finansowych na realizację podejmowanych zadao (np. wsparcie w procedurze aplikacji o dofinansowanie). Poważnym ograniczeniem skuteczności i efektywności działao instytucji lokalnych jest niechęd części osób korzystających ze wsparcia zarówno do współpracy lub uczestnictwa w proponowanych przedsięwzięciach, jak też do jakichkolwiek docelowych zmian ich sytuacji życiowej. Z analizy wynika, że zdarzają się osoby, które mimo kompleksowych działao pracowników pomocy społecznej pozostają bezrobotnymi z wyboru. Respondenci wywiadów grupowych podkreślali, że otrzymali instrumenty przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w postaci projektów systemowych, ale przy wielu zaletach wdrażanych rozwiązao te instrumenty nie sprawdzają się w pełni. Przede wszystkim ze względu na okres ich realizacji, ograniczony ramami formalnymi. Projekty są rozpisywane na dany rok budżetowy, wsparcie trwa zazwyczaj kilka miesięcy. To zdaniem respondentów zdecydowanie zbyt krótki termin, żeby odwrócid sytuację osób i grup marginalizowanych, zmienid położenie ludzi tkwiących w „marazmie” od kilku, kilkunastu, a czasami kilkudziesięciu lat: „Zbyt długo pozostawiono tych ludzi samych sobie i umacniano ich w tej sytuacji biedy, niezaradności i dano na to przyzwolenie, żeby teraz w ciągu kilku miesięcy zmienid ich nastawienie i przywrócid ich do społeczeostwa, przywrócid na rynek pracy”51. Projekty systemowe są oceniane bardzo pozytywnie w części powiatów, gdzie przyniosły pożądane efekty. W pozostałych powiatach efekty nie zostały zauważone lub zauważone zostały wyłącznie efekty krótkotrwałe. 51 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród pracowników OPS/PCPR. 145 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Pracownicy i działacze instytucji lokalnych w trakcie FGI negatywnie ocenili szkolenia organizowane dla osób bezrobotnych. Osoby te, cechujące się w oczach respondentów przeciętnie niską motywacją („niechęcią”) do pracy i uzależnieniem od pomocy społecznej, są zachęcane do udziału w szkoleniach nieadekwatnych do potrzeb rynku pracy. Szkolenia te często zupełnie nie odpowiadają zapotrzebowaniu pracodawców. Organizatorzy szkoleo nie prowadzą rozpoznania lokalnego rynku pracy. W efekcie szkolenia generują dużą liczbę osób przygotowanych do pracy w określonym zawodzie, na który zapotrzebowanie na danym obszarze jest znikome. Skutecznośd i efektywnośd działao lokalnych instytucji polityki społecznej jest ograniczona przez niedostateczny stan kadr. Zdaniem respondentów wyłącznie indywidualna praca z ludźmi przynosi pewne efekty: „Zanika idea takiej typowej pracy socjalnej, a pojawia się biurokracja, wymagania, ciągłe dorzucanie Miejskiemu Ośrodkowi Pomocy różnych zadao, sprawozdao, które przy tej samej kadrze pracowniczej, socjalnej znacznie utrudniają pracę. Trudno prowadzid systematyczną pracę z rodziną, jeżeli ma się 100 środowisk, mówię sto środowisk prowadzid, mówię przykładowo. Wiem, że niektórzy mają 150 i 200 ale nawet kwestia tych 100, to jest dużo za dużo, żeby systematycznie prowadzid pracę”52. Respondenci zidentyfikowali również problem dublowania działao i „sztucznego napędzania statystyk”: „Jeśli opieka społeczna odsyła do PUP podopiecznego tylko po to, aby się zarejestrował jako bezrobotny, ale wiadomo że i tak nie podejmie zatrudnienia, to jest sztuczne napędzanie statystyk. A musi się zarejestrowad tylko po to, żeby PUP płacił ubezpieczenie zdrowotne. I taka osoba chodzi od urzędu do urzędu i każdy urząd ma tych samych klientów”53. Przedstawiciele lokalnych partnerów społeczno-gospodarczych pozytywnie oceniają efektywnośd aktywnych form działao podejmowanych przez Powiatowe Urzędy Pracy. Zdaniem respondentów, osoby starające się o pomoc z PUP najczęściej tą pomoc otrzymują: 52 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród pracowników OPS/PCPR. 53 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród partnerów społecznych. 146 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” szkolenia, staże, prace interwencyjne, przyuczenie do zawodu, przekwalifikowanie. Pomoc jest wykorzystywana i aktywizacja często kooczy się sukcesem. Respondenci twierdzili, że często są oferty pracy jednak nikt nie chce z nich skorzystad. Tabela 26. Najczęściej występujące ograniczenia skuteczności przeciwdziałania zagrożeniom wykluczenia społecznego w opiniach respondentów zogniskowanych wywiadów grupowych Ograniczenia najczęściej identyfikowane przez przedstawicieli instytucji pomocy społecznej Ograniczenia najczęściej identyfikowane przez przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego Ograniczenia najczęściej identyfikowane przez przedstawicieli lokalnych partnerów społecznogospodarczych - nadmiar obowiązków przypadających na poszczególnych pracowników; - rozwiązania systemowe; - brak standardów działania; - brak lokalnej polityki społecznej nastawionej na profilaktykę; - brak przychylności i wsparcia ze strony władz lokalnych; - niechęd do zmian ludzi zgłaszających się do pomocy społecznej; - krótkotrwałe efekty realizowanych projektów; - brak długofalowych działao na rzecz osób potrzebujących; - ograniczona możliwośd podjęcia legalnego zatrudnienia przez klientów pomocy społecznej; - brak środków finansowych - krótkotrwałe i niekompleksowe działania pomocowe; - brak instrumentów wykonania planowanych działao; - ograniczenia kadrowe; - nadmiar zadao do wykonania; - brak chęci beneficjentów do korzystania z oferowanego wsparcia; - niechęd osób bezrobotnych do podejmowania zatrudnienia, zwłaszcza na dłuższy okres czasu; - uzależnienie od pomocy społecznej; - brak współpracy lub chęci podejmowania współpracy przez jednostki pomocy społecznej - rozwiązania systemowe; - nadopiekuoczośd paostwa; - brak koordynacji działao instytucji realizujących cele w zakresie pomocy społecznej; - postawa roszczeniowa klientów pomocy społecznej; - za dużo pomocy finansowej, za mało pracy socjalnej; - brak środków finansowych; - niewystarczająca ilośd pracowników socjalnych; - dublowanie realizowanych działao; - nieprawidłowe funkcjonowanie zespołów interdyscyplinarnych Źródło: Zestawienie na podstawie zestawieo najczęstszych przeszkód pomocy identyfikowanych przez respondentów zogniskowanych wywiadów grupowych – Analiza badao jakościowych 147 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 27. Czynniki skuteczności i efektywności działao lokalnych instytucji polityki społecznej Czynnik Oddziaływanie czynnika na skutecznośd i efektywnośd działao lokalnych instytucji polityki społecznej Finanse Czynnik o dużym wpływie na skutecznośd i efektywnośd działao lokalnych instytucji polityki społecznej. Ograniczenie środków finansowych oddziałuje silnie negatywnie na osiągane rezultaty. Dzięki finansom można zatrudniad specjalistów, proponowad beneficjentom szeroki zakres wsparcia bez dodatkowych nakładów. W przypadku pomocy społecznej ograniczenie działao do wypłaty świadczeo wpływa negatywnie na aktywizację klientów: „…mieliśmy super specjalistę psychologa, rewelacyjna była dziewczyna, powiedziała, że za takie pieniądze ona 54 nie będzie siedziała…” . Ludzie Czynnik o dużym wpływie na skutecznośd i efektywnośd działao lokalnych instytucji polityki społecznej. Znaczenie zasadnicze ma wykształcenie / przygotowanie do pracy oraz podejście do pracy. Zasoby kadrowe, jako czynnik wpływu na skutecznośd i efektywnośd działao, są porównywane z dostępnością środków finansowych. Bez dostępu do fachowców, zaangażowanych w pracę nie osiągnie się zamierzonych efektów. Lokalna władza Czynnik o średnim wpływie na skutecznośd i efektywnośd działao lokalnych instytucji polityki społecznej. Kluczowe znaczenie ma podejście lokalnych władz samorządowych (miejscowe rady powiatu, gminy, burmistrz, starosta itd.) do podejmowanych inicjatyw. W trakcie realizacji badao w opiniach respondentów zidentyfikowano stosunkowo niewielką reprezentację gmin i powiatów, w których władza lokalna w ograniczonym stopniu dostrzega problemy społeczne skupiając uwagę na kwestiach nośnych / medialnych. Zasoby techniczne Czynnik o średnim wpływie na skutecznośd i efektywnośd działao lokalnych instytucji polityki społecznej. Respondenci przeprowadzonego badania empirycznego uznawali zasoby reprezentowanych przez siebie podmiotów w większości jako „wystarczające”. Niektóre instytucje lokalne zgłaszają problemy lokalowe. Niektóre Ośrodki Pomocy Społecznej „nie mieszczą się”, „nie mają gdzie prowadzid zajęd”. Źródło: Na podstawie zestawienia: Analiza badao jakościowych Powyższe zestawienie ujmuje czynniki, których wpływ na skutecznośd i efektywnośd działao lokalnych instytucji polityki społecznej został uznany za duży lub średni w toku dyskusji respondentów badania terenowego. W zgodnej opinii respondentów czynnikami o największym znaczeniu w omawianym kontekście są środki finansowe oraz ludzie. Znaczenie tego ostatniego czynnika w kontekście podejścia i motywacji do pracy było eksponowane w wywiadach ze wszystkimi grupami respondentów: „Osoba pracująca 54 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród pracowników OPS/PCPR 148 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” na rzecz polityki społecznej, realizująca politykę społeczną może byd naprawdę wykwalifikowana jak tylko możliwe jest. Na przykład pracownik socjalny, może mied wszystkie możliwe specjalizacje, wykształcenie odpowiednie, jeżeli nie będzie zaangażowany, jeżeli będzie przychodził do pracy zrobid to, co trzeba i pójśd do domu, to trudno będzie o efektywnośd”55. Znaczącym ograniczeniem skuteczności i efektywności pracy instytucji lokalnych jest nadmierne obciążenie pracowników na określonych stanowiskach różnymi zadaniami. Zdaniem respondentów skutecznośd i efektywnośd byłaby wyższa, gdyby zostali zatrudnieni dodatkowi pracownicy wyspecjalizowani w realizacji zadao związanych z konkretnymi grupami (np. osoby niepełnosprawne, rodziny dotknięte przemocą, uzależnieni). Respondenci nisko ocenili efektywnośd pracy socjalnej, uzasadniając ocenę znajomością uwarunkowao systemowych. Uważają, że pracownik socjalny w większym stopniu powinien byd zaangażowany w terenie (prowadzenie wywiadów środowiskowych, diagnozowanie problemów, interwencje). Pracownik socjalny powinien w mniejszym stopniu zajmowad się: wypisywaniem decyzji, sprawozdawczością, odpowiedziami na wpływające pisma. 2.8. Współpraca lokalnych instytucji polityki społecznej W opinii pracowników i działaczy lokalnych instytucji polityki społecznej, współpraca w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom wykluczenia społecznego układa się dobrze lub poprawnie. Taki wniosek można sformułowad na podstawie relacji udzielonych w toku prowadzonych badao. Charakterystycznymi elementami współpracy w niewielkich ośrodkach miejskich i na obszarach wiejskich jest nieformalny wymiar inicjowania doraźnych działao, elastyczne formy komunikacji pomiędzy instytucjami i wzajemna znajomośd konkretnych kwestii, którymi w środowisku lokalnym zajmują się niektórzy partnerzy instytucjonalni. 55 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród przedstawicieli JST. 149 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Pracownicy podmiotów lokalnych często komunikują się w konkretnych sprawach poza godzinami urzędowania, posługują się prywatnymi telefonami, przekazują nieoficjalne informacje użyteczne w rozwiązywaniu bieżących kwestii. Opisany powyżej model przepływu informacji nie obejmuje wszystkich typów instytucji i środowisk lokalnych. Równolegle zidentyfikowano sieci przepływu informacji, które kształtują się w układzie instytucjonalnym, a nie terytorialnym. Luki informacyjne występują między poszczególnymi typami instytucji w powiatach, a podmioty lokalne sprawniej komunikują się ze swoimi odpowiednikami w sąsiednich powiatach. Dotyczy to przede wszystkim Ośrodków Pomocy Społecznej. Ten problem nie występuje na obszarach objętych funkcjonowaniem powołanych zespołów interdyscyplinarnych: „Dopiero koleżanki były na szkoleniu i na pewno zamierzamy się do powołania takiego zespołu, bo faktycznie ten przepływ tych informacji, jeżeli spada jakiś tam problem na nasz MOPS, później wiadomo Policja ma jakieś tam swoje informacje, psycholog ma jakieś tam swoje i po prostu to jest takie... nie ma, nie ma przecieku tych informacji. Te informacje zawsze są, że tak powiem różne, a jak taki zespół się powoła, jednak taka grupa osób się zbierze i zawsze łatwiej jest rozwiązad ten problem”56. Cele i zadania poszczególnych typów instytucji lokalnych są zróżnicowane, podobnie jak charakter współpracy pomiędzy poszczególnymi typami. W poniższej tabeli przedstawiono wskazania współpracy instytucjonalnej deklarowane przez respondentów reprezentujących poszczególne podmioty lokalne. Zestawienie uwzględnia podmioty wskazywane najczęściej tzn. co najmniej przez ¼ przedstawicieli danego typu instytucji uczestniczących w przeprowadzonym badaniu. 56 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród pracowników OPS/PCPR. 150 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 28. Partnerzy instytucji lokalnych we współpracy na rzecz rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałaniu zjawisku wykluczenia społecznego (N=527) Typ instytucji lokalnej Instytucje lokalne najczęściej wskazywane jako partnerzy współpracy w rozwiązywaniu problemów społecznych i przeciwdziałaniu zagrożeniom wykluczenia społecznego (% wskazao) Jednostki pomocy społecznej (N=106) - PUP (93,2%) - Policja (90,4%) - szkoła lub placówka edukacyjna (80,8%) - placówka ochrony zdrowia (57,5%) - organizacja pozarządowa (57,5%) - parafia Kościoła Rzymsko-Katolickiego lub lokalne zgromadzenie innego kościoła / związku wyznaniowego (42,5%) - lokalna instytucja kultury (34,2%) Jednostki samorządu terytorialnego (N=66) - GOPS / MOPS (95,2%) - PUP (95,2%) - szkoła lub placówka edukacyjna (78,6%) - Policja (76,2%) - PCPR (61,9%) - lokalna instytucja kultury (47,6%) - organizacja pozarządowa (47,6%) - placówka ochrony zdrowia (35,7%) - parafia Kościoła Rzymsko-Katolickiego lub lokalne zgromadzenie innego kościoła / związku wyznaniowego (33,3%) Kluby Integracji Społecznej (N=41) - PUP (100%) - szkoła lub placówka edukacyjna (81,3%) - Policja (75%) - placówka ochrony zdrowia (56,3%) - lokalna instytucja kultury (43,8%) - organizacja pozarządowa (37,5%) - Straż Miejska (25%) Lokalne instytucje kultury (N=44) - GOPS / MOPS (83,3%) - PUP (58,3%) - szkoła lub placówka edukacyjna (50%) - organizacja pozarządowa (50%) - inna lokalna instytucja kultury (41,7%) - parafia Kościoła Rzymsko-Katolickiego lub lokalne zgromadzenie innego kościoła / związku wyznaniowego (33,3%) - Policja (33,3%) - urząd lokalnego samorządu (33,3%) - PCPR (25%) Organizacje pozarządowe (N=71) - GOPS / MOPS (91,7%) - urząd lokalnego samorządu (54,2%) - PUP (50%) - szkoła lub placówka edukacyjna (45,8%) - organizacja pozarządowa (41,7%) 151 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” - lokalna instytucja kultury (33,3%) - Policja (33,3%) Parafie kościelne (N=50) - Policja (66,7%) - GOPS / MOPS (55,6%) - szkoła lub placówka edukacyjna (55,6%) - lokalna instytucja kultury (33,3%) - placówka ochrony zdrowia (33,3%) Placówki ochrony zdrowia (N=28) - PCPR (100%) - GOPS / MOPS (71,4%) - PUP (71,4%) - Policja (57,1%) - szkoła lub placówka edukacyjna (28,6%) - organizacja pozarządowa (28,6%) - uczelnia wyższa (28,6%) Policja (N=28) - GOPS / MOPS (94,7%) - szkoła lub placówka edukacyjna (73,7%) - PCPR (68,4%) - urząd lokalnego samorządu (47,4%) - placówka ochrony zdrowia (36,8%) - organizacja pozarządowa (31,6%) - lokalna instytucja kultury (26,3%) - PUP (26,3%) Powiatowe Urzędy Pracy (N=23) - GOPS / MOPS (100%) - PCPR (92,3%) - organizacja pozarządowa (53,8%) - Policja (46,2%) - szkoła lub placówka edukacyjna (30,8%) Szkoły (N=106) - GOPS / MOPS (98,6%) - Policja (94,2%) - inna szkoła lub placówka edukacyjna (56,5%) - lokalna instytucja kultury (53,6%) - PCPR (50,7%) - PUP (49,3%) - parafia Kościoła Rzymsko-Katolickiego lub lokalne zgromadzenie innego kościoła / związku wyznaniowego (46,4%) - kuratorium oświaty (43,5%) - placówka ochrony zdrowia (39,1%) - urząd lokalnego samorządu (39,1%) Źródło: Zestawienie na podstawie – Analiza wyników badao ankietowych Respondenci badania ankietowego wskazali najważniejsze instytucje lokalne spośród współpracujących z reprezentowanymi przez nich podmiotami. Odnotowane preferencje uwypuklają ogromną rolę pomocy społecznej na szczeblu lokalnym odgrywaną w przeciwdziałaniu marginalizacji społecznej. Jako najważniejsi partnerzy współpracy 152 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” w środowisku lokalnym - ośrodki pomocy społecznej były wymieniane najczęściej przez: jednostki samorządu terytorialnego, komendy Policji i Straży Miejskiej, organizacje pozarządowe, Powiatowe Urzędy Pracy oraz placówki ochrony zdrowia. Dla samych OPS najważniejszymi partnerami we współpracy są PUP oraz Policja. Powiatowe Urzędy Pracy są również najważniejszymi partnerami we współpracy dla Klubów Integracji Społecznej. W przypadku ośrodków pomocy społecznej odnotowano wypowiedzi uczestników badania terenowego (FGI) wskazujące brak inklinacji wspólnego działania w niektórych powiatach ze strony instytucji, które niezbyt często współpracują z OPS (PUP – realizacja porozumieo o działaniach na rzecz konkretnych beneficjentów; Policja – realizacja procedury „niebieskiej karty” w sprawach związanych z przemocą domową lub kwestiami opiekuoczowychowawczymi). Powodów takiego stanu rzeczy należy upatrywad w stylu zarządzania poszczególnymi jednostkami na szczeblu lokalnym. Trudno ocenid po czyjej stronie leży wskazywana „powściągliwośd” we współpracy i jakie są rzeczywiste przyczyny jej ograniczeo. Jako instytucje, z którymi współpraca bywa utrudniona respondenci wymieniali ponadto: kuratoria oświaty, urzędy miast i urzędy gmin, szkoły. Należy pamiętad, że wskazania zostały sformułowane na podstawie własnych, subiektywnych odczud i doświadczeo. Przedstawiciele instytucji lokalnych, uczestniczący w zrealizowanym badaniu terenowym, wskazywali współpracę podejmowaną przez reprezentowane przez siebie instytucje sektora społecznego. Do przykładów pozytywnych doświadczeo respondentów należy współpraca z: Bankiem Żywności, Polskim Czerwonym Krzyżem, Związkiem Emerytów i Rencistów, Uniwersytetem Trzeciego Wieku, Polskim Związkiem Głuchych, Polskim Związkiem Niewidomych, Caritas, organizacją Amazonki, Towarzystwem Przyjaciół Dzieci. Warto zwrócid uwagę na pozytywne opinie respondentów pod adresem rad sołeckich, o czynnym rozwiązywaniu problemów swoich mieszkaoców przez te organy samorządowe. Pracownicy ośrodków pomocy społecznej wymieniali rady sołeckie obok organizacji 153 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” pozarządowych i pracodawców jako „instytucje z poza systemu”, z którymi współpraca w zakresie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu układa się najlepiej. W środowiskach lokalnych regionu dostrzegana jest relatywnie duża aktywnośd pozarządowych organizacji społecznych w pozyskiwaniu środków zewnętrznych (krajowe i unijne fundusze pomocowe) na potrzeby realizacji projektów w zakresie pomocy społecznej. Dzięki temu organizacje wspierają działania podmiotów powołanych do realizacji celów pomocy społecznej - organizują dodatkowe formy wsparcia: szkolenia, spotkania aktywizujące osoby i grupy zagrożone marginalizacją, rehabilitację (np. turnusy rehabilitacyjne), aktywny wypoczynek (np. wyjazdy wakacyjne), organizację czasu wolnego (np. animacje kulturowe). Uczestnicy badania empirycznego są zgodni, że: „(…) z każdym rokiem współpraca z podmiotami (pozarządowymi - przyp. autora), które realizują podobne zadania, jest coraz lepsza. Coraz więcej tych podmiotów się pojawia, różnego rodzaju stowarzyszeo, fundacji, związków”57. 2.8.1. Ograniczenia współpracy lokalnych instytucji polityki społecznej W opinii pracowników i działaczy instytucji lokalnych – do najważniejszych ograniczeo współpracy pomiędzy podmiotami lokalnymi w zakresie działao na rzecz rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałania zjawisku wykluczenia społecznego, w powiatach województwa lub warmiosko-mazurskiego ograniczone statystycznego), środki finansowe brak motywacji należy zaliczyd (odpowiedzi przede 86,6% beneficjentów wszystkim: respondentów podejmowanych brak badania działao (68,9%), niedostateczną aktywnośd społeczności lokalnej (64,3%), ograniczoną liczebnośd specjalistycznej kadry (48,1%). Ograniczenia rzadziej wymieniane przez respondentów jako najważniejsze stanowią: przepisy prawa (31,6%), peryferyjne położenie (29,9%), infrastruktura instytucji (20,1%), formalizm lokalnych organów samorządowych 57 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród partnerów społecznych. 154 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” (19,6%), brak informacji o problemach (15,5%). 1,6% respondentów nie zauważa występowania ograniczenia współpracy instytucjonalnej w środowisku lokalnym. Wykres 9. Ograniczenia w zakresie działao na rzecz rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałaniu zjawisku wykluczenia społecznego. (N=527) Niedostateczna aktywnośd społeczności lokalnej; 24% Brak motywacji beneficjentów podejmowanych działao; 26% Ograniczona liczebnośd specjalistycznej kadry; 18% Brak lub ograniczone środki finansowe; 32% Źródło: Analiza wyników badao ankietowych W trakcie badania FGI przedstawiciele instytucji lokalnych wskazali dodatkowe ograniczenia: brak czasu, niechęd do współpracy organów samorządowych i brak współpracy z urzędami. Uczestnicy badania terenowego podkreślali koniecznośd ścisłej współpracy różnych typów instytucji lokalnych na rzecz realizacji celów dotyczących stricte pomocy społecznej. Podkreślano ważną rolę rozpoczynających działalnośd zespołów interdyscyplinarnych i położono nacisk na potrzebę ich sukcesywnego funkcjonowania. Zwrócono uwagę, że tam, gdzie zespoły rozpoczęły działalnośd, komunikacja pomiędzy instytucjami została usprawniona (podrozdział 2.7.). Wyrażano obawy, że porozumienia o powołaniu zespołów interdyscyplinarnych są w większości gmin i powiatów realizowane „naokoło” („niedbale”, „ad hoc” - przyp. autora), przy okazji realizacji innych zadao, co może spowodowad zakłócenia funkcjonowania zespołów: „…a zamysł był taki, że będzie to taki zespół, który 155 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” będzie problemy rozwiązywał wspólnie, w zespole, który ma tożsamośd prawną, który może potem wnioskowad do sądu. Nie było zamysłem powielanie braku komunikacji np. Policja wyśle swoje, ktoś inny wyśle swoje i tak dalej. W konsekwencji do tej rodziny biegnie kilkanaście osób zupełnie niepotrzebnie, bo może byd to tylko jedna osoba”58. Podmioty pomocy społecznej często wymieniają informacje dotyczące poszczególnych klientów. Te same osoby bywają klientami więcej niż jednej placówki, ale placówki lokalne (GOPS, MOPS, PCPR) nie posiadają spójnego systemu wymiany informacji. Nie ma spójnego systemu informatycznego zawierającego wszystkie dane o osobie. W opinii respondentów powinna powstad instytucja koordynująca działania polityki społecznej, której zadaniem byłoby między innymi przetwarzanie danych klientów – kto z jakiej korzysta pomocy, dlaczego nie podejmuje aktywności zawodowej. Przede wszystkim chodzi o zacieśnienie współpracy instytucjonalnej: „…Sama polityka społeczna w kraju jest dobrze określona. Od strony prawnej paostwo się wywiązało z zadao ustawowych i dało pomocy społecznej umocowania prawne takie jak trzeba. Oczywiście, można tam poprawid to czy tamto. Współpraca jak będzie to, to będziemy pozyskiwad wtedy, może i pozyska się inne narzędzia jeszcze, inne te. Ale, ale... bo o co chodzi? Chodzi o to, żeby nie każdy na własną rękę, prawda. Siostra środowiskowa coś tam zrobi, w środowisku danym czy w rodzinie. No coś tam zrobiła i ... zrobiła i poszła do siebie, prawda. Pracownik socjalny pójdzie, coś tam zrobi. Chodzi o to, żeby to skoordynowad i w czasie i jakoś tak z sensem to robid”59. Częśd respondentów, przede wszystkim w grupach lokalnych partnerów społecznogospodarczych wskazywała problem nadopiekuoczości paostwa, którego konsekwencje mają negatywny wpływ na współpracę między instytucjami i osiągane efekty działao. Duże wsparcie pomocy społecznej, możliwośd pobierania zasiłków i wsparcia rzeczowego sprawia, że pomoc dla rodzin i bezrobotnych w dużej części przypadków prowadzi do bierności zawodowej ludzi zdolnych do pracy. 58 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród partnerów społecznych. 59 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród przedstawicieli JST. 156 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 157 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.8.2. Pracodawcy w lokalnej polityce społecznej Rola pracodawców w przeciwdziałaniu zjawisku wykluczenia społecznego w regionie oraz na rzecz aktywizacji zawodowej grup zagrożonych wykluczeniem jest ograniczona. Pracodawcy głównie zajmują się zatrudnianiem pracowników i rzadko podejmują współpracę na rzecz realizacji dodatkowych, z ich punktu widzenia, działao w sferze społecznej. Ważną obserwację w tym względzie stanowi absencja pracodawców w zogniskowanych wywiadach grupowych (grupy lokalnych partnerów społeczno-gospodarczych) w trakcie realizacji opisywanych badao. Wśród ogółu instytucji lokalnych - 39,6% współpracuje z pracodawcami w różnych formach, natomiast ponad połowa (59,1%) w ogóle z pracodawcami nie współpracuje (wyniki badao ankietowych). Z pracodawcami współpracują głównie Powiatowe Urzędy Pracy (wszystkie spośród ankietowanych), Kluby Integracji Społecznej (50%) i organizacje pozarządowe (41%). Względna większośd ogółu współpracujących z pracodawcami ankietowanych instytucji lokalnych ocenia tą współpracę dostatecznie (43,1%). Ponad 1/3 badanych podmiotów uznaje współpracę z pracodawcami za bardzo dobrą lub dobrą (36,2%). Tylko 15,7% respondentów ocenia tą współpracę niedostatecznie, a 4,9% respondentów nie wie, jaką wystawid ocenę. Wśród ankietowanych najlepsze oceny współpracy z pracodawcami wystawili pracownicy szkół (44,8% ocen dobrych i bardzo dobrych) oraz jednostek pomocy społecznej (40,7% najlepszych ocen). Pracodawcy nawiązują współpracę z Ośrodkami Pomocy Społecznej w ramach realizacji projektów systemowych, przyjmując beneficjentów, zawierając kontrakty socjalne z pracownikami socjalnymi: na staże zawodowe, praktykę zawodową beneficjentów, a także do pracy. Pracodawcy uczestniczą w przedsięwzięciach organizacji pozarządowych związanych z pomocą społeczną: wsparcie zbiórek żywności, przygotowanie paczek dla dzieci, współorganizacja spotkao wigilijnych itp. 158 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wyraźnie dobrze o przebiegu nawiązywanej współpracy z pracodawcami wypowiadali się uczestnicy badania terenowego, które przyniosło pozytywne opinie w tym względzie, podbudowane niezadowoleniem uczestników wywiadów grupowych z powodu powszechnego braku lub ograniczonego zakresu tej współpracy. Poniższe zestawienie ilustruje stosunkowo mało liczne przypadki współpracy lokalnych instytucji polityki społecznej z pracodawcami w poszczególnych powiatach województwa warmioskomazurskiego według informacji pozyskanych w badaniu ankietowym. Tabela 29. Współpraca instytucji lokalnych z pracodawcami w powiatach województwa warmiosko-mazurskiego (N=568) Czy podmiot współpracuje z pracodawcami? Tak Nie bartoszycki 37,5% 62,5% Nie wiem Ogółem 100,0% braniewski 40,0% 53,3% działdowski 58,3% 41,6% 6,6% 100,0% miasto Elbląg 66,6% 33,3% 100,0% elbląski 26,6% 73,3% 100,0% ełcki 50,0% 50,0% 100,0% 14,2% 100,0% giżycki 71,4% 14,2% gołdapski 28,5% 71,4% 100,0% 100,0% iławski 31,2% 68,7% 100,0% kętrzyoski 11,1% 88,8% 100,0% lidzbarski 53,8% 46,1% 100,0% mrągowski 33,3% 66,6% 100,0% nidzicki 27,2% 72,7% 100,0% nowomiejski 61,5% 38,4% 100,0% olecki 50,0% 50,0% 100,0% miasto Olsztyn 66,6% 33,3% 100,0% olsztyoski 36,3% 63,6% 100,0% ostródzki 26,6% 73,3% 100,0% piski 30,0% 70,0% 100,0% szczycieoski 30,7% 61,5% węgorzewski 25,0% 75,0% ogółem 39,6% 59,1% 7,6% 100,0% 100,0% 1,3% 100,00% Źródło: Analiza wyników badao ankietowych 159 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Najliczniejsze spośród podmiotów deklarujących współpracę z pracodawcami reprezentują powiaty: giżycki (71,4% respondentów w powiecie), olecki (61,5%) oraz dwa miasta na prawach powiatu – Elbląg i Olsztyn (po 66,6%). Natomiast w aż ośmiu powiatach odnotowano udział podmiotów nie współpracujących z pracodawcami na poziomie 70% ogółu i wyższym: kętrzyoskim (88,8% badanych podmiotów), węgorzewskim (75%), elbląskim (73,3%), ostródzkim (73,3%), nidzickim (72,7%), gołdapskim (71,4%) oraz piskim (70%). 2.8.3. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w lokalnej polityce społecznej Zdecydowana większośd spośród OPS i PCPR, Powiatowych Urzędów Pracy, Klubów Integracji Społecznej, pozarządowych organizacji społecznych i jednostek samorządu terytorialnego utrzymuje kontakty lub współpracuje z Regionalnym Ośrodkiem Polityki Społecznej w Olsztynie (90% wskazao w badaniu ankietowym). Przedstawiciele 35% instytucji stwierdzili, że reprezentowany podmiot nie współpracuje z ROPS. Nie poddano badaniu relacji z ROPS pozostałych instytucji: szkół, komend Policji i Straży Miejskiej, parafii kościelnych, placówek ochrony zdrowia i instytucji kultury. Prawie wszystkie podmioty współpracujące z ROPS pozytywnie wyrażają się o tej współpracy, oceniając jako bardzo dobrą (64%) albo dobrą (7,7%). Natomiast 14,8% podmiotów lokalnych uznaje współpracę z ROPS za dostateczną. Nikt nie ocenia współpracy z ROPS negatywnie. Szczegóły prezentuje wykres 10. 160 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wykres 10. Ocena współpracy z Regionalnym Ośrodkiem Polityki Społecznej w Olsztynie (N=560) Dobra; 7,7% Dostateczna; 14,8% Bardzo dobra; 88,4% Źródło: Analiza wyników badao ankietowych Opinie sceptyczne pojawiły się jednakże w dyskusjach uczestników wywiadów grupowych, którzy zgłaszali niezadowolenie z przesyłania zbyt licznych kwestionariuszy ankiet. Podczas badania pojawiły się pojedyncze głosy dotyczące częstego dystrybuowanie ankiet, które uznano za bezcelowe, ponieważ ich zakres powtarza się oraz nie przyczynia się do podnoszenia skuteczności działao na rzecz rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. 2.8.4. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w lokalnej polityce społecznej Większośd lokalnych podmiotów polityki społecznej nie utrzymuje bezpośrednich kontaktów roboczych z Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej (58,6%). Przeszło 1/3 instytucji takie kontakty utrzymuje, ale najczęściej są to kontakty sporadyczne (27,5%). Zaledwie 9,9% badanych instytucji lokalnych utrzymuje bezpośrednie relacje z MPiPS, w tym 7% w formie stałych kontaktów roboczych, a jedynie 2,9% w formie stałej współpracy. 161 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Zdecydowanie najbardziej ścisłe kontakty robocze z Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej utrzymują Powiatowe Urzędy Pracy. Głównie PUP-y utrzymują stałe kontakty lub współpracę z MPiPS, natomiast zarówno wśród jednostek samorządu terytorialnego, jak też OPS i PCPR przeważają albo sporadyczne kontakty, albo zupełny brak kontaktów roboczych z ministerstwem. Dotyczy to także wszystkich pozostałych typów instytucji, poza parafiami kościelnymi, których relacje z MPiPS nie zostały poddane badaniu. 4% ankietowanych w ogóle nie wie, czy reprezentowana przez nich instytucja lokalna utrzymuje kontakty robocze z MPiPS. 2.9. Aktywnośd społeczności lokalnych na Warmii i Mazurach Przedstawiciele lokalnych instytucji we wszystkich powiatach województwa wyrażają negatywne opinie nt. partycypacji społeczności lokalnych w rozwiązywaniu problemów społecznych. Zdaniem przedstawicieli wszystkich rodzajów instytucji uczestniczących w przeprowadzonym badaniu – osoby i środowiska zagrożone wykluczeniem społecznym wykazują brak motywacji do podejmowania działao, niechęd do aktywizacji zawodowej i nie podejmują współpracy w ramach inicjatyw wsparcia. Bezwzględna większośd ankietowanych albo dostrzega niską aktywnośd społeczności lokalnej w rozwiązywaniu problemów społecznych (72,5%), albo dostrzega średnią aktywnośd (21,6%). Pozostała niespełna 1/20 respondentów przeprowadzonego badania dostrzega brak aktywności społeczności lokalnej (3,9%) lub dostrzega wysoką aktywnośd (2%). Obraz aktywności społeczności lokalnych w przekroju województwa przedstawia wykres 11. Żaden z powiatów województwa warmiosko-mazurskiego nie wyróżnia się na tym tle pozytywnie. Tylko w trzech powiatach przynajmniej 1/3 przedstawicieli badanych instytucji lokalnych określiła aktywnośd miejscowych społeczności jako średnią lub wysoką (nidzicki, olecki, kętrzyoski). Aktywnośd społeczności poszczególnych powiatów ilustruje tabela 29. 162 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 30. Aktywnośd społeczności powiatów województwa warmiosko-mazurskiego w rozwiązywaniu problemów społecznych Powiat Jaka jest aktywnośd społeczności lokalnej w zakresie rozwiązywania problemów społecznych w powiecie? Dostrzegam Dostrzegam Dostrzegam Dostrzegam wysoką średnią niską aktywnośd brak aktywności aktywnośd aktywnośd Ogółem społeczności społeczności społeczności społeczności lokalnej lokalnej lokalnej lokalnej (N) (%) (N) bartoszycki 4 braniewski 1 działdowski 1 4,80% 1 miasto Elbląg 1 5,90% 5 elbląski 1 4,00% 7 ełcki 1 3,80% 6 giżycki 1 3,70% 2 gołdapski 5 iławski 1 2,70% 10 kętrzyoski 8 lidzbarski 1 4,00% 4 mrągowski 6 nidzicki 8 nowomiejski 7 olecki 1 4,00% 9 miasto Olsztyn 6 olsztyoski 1 2,20% 15 ostródzki 1 3,00% 8 piski 1 4,80% 2 szczycieoski 6 węgorzewski 1 ogółem 11 2,00% 121 Źródło: Analiza wyników badao ankietowych (%) (N) (%) 17,40% 3,60% 4,80% 29,40% 28,00% 23,10% 7,40% 27,80% 27,00% 27,60% 16,00% 28,60% 30,80% 20,00% 36,00% 21,40% 32,60% 24,20% 9,50% 20,00% 5,30% 21,60% 19 27 18 11 17 19 22 13 24 19 20 14 18 24 14 21 30 22 17 20 17 406 82,60% 96,40% 85,70% 64,70% 68,00% 73,10% 81,50% 72,20% 64,90% 65,50% 80,00% 66,70% 69,20% 68,60% 56,00% 75,00% 65,20% 66,70% 81,00% 66,70% 89,50% 72,50% (N) (%) 1 4,80% 2 7,40% 2 2 5,40% 6,90% 1 4,80% 4 1 1 11,40% 4,00% 3,60% 2 1 4 1 22 6,10% 4,80% 13,30% 5,30% 3,90% (N) (%) 23 28 21 17 25 26 27 18 37 29 25 21 26 35 25 28 46 33 21 30 19 560 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Najwyższy odsetek pozytywnych opinii działaczy i pracowników podmiotów polityki społecznej o aktywności społeczności lokalnych odnotowujemy w następujących powiatach: olecki (40%), miasto Elbląg (35,3%), olsztyoski (34,8%), elbląski (32%), iławski (29,7%). Do powiatów charakteryzujących się zdecydowaną przewagą deklarowanej przez respondentów niską aktywnością społeczności lokalnej lub zupełnym jej brakiem należy zaliczyd: braniewski (96,4%), węgorzewski (94,8%), działdowski (90,5%), giżycki (88,9%), piski (85,8%). 163 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wykres 11. Ocena aktywności społeczności lokalnych w przekroju województwa warmiosko-mazurskiego (N=560) Dostrzegam brak aktywności społeczności lokalnej 4% Dostrzegam niską aktywnośd społeczności lokalnej 71,60% Brak danych 1,40% Dostrzegam średnią aktywnośd społeczności lokalnej 21,10% Dostrzegam wysoką aktywnośd społeczności lokalnej 1,90% Źródło: Analiza wyników badao ankietowych W dyskusjach grupowych wymieniano obszary wiejskie jako cechujące się niższą aktywnością osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Wiele gmin w powiatach województwa warmiosko-mazurskiego stanowią tereny byłych Paostwowych Gospodarstw Rolnych, których mieszkaocy w mniejszym stopniu podejmują inicjatywy społeczne. Pojawiły się głosy, że obszary te zamieszkują głównie ludzie bez pracy, bez ambicji, bez pomysłu na siebie, którzy nie chcą podejmowad jakichkolwiek aktywności, gdyż pozbawieni są chęci na zmiany. Partnerzy społeczno-gospodarczy w dyskusjach dotyczących sytuacji społecznej i stanu polityki społecznej w środowiskach lokalnych zaznaczali, że brak aktywności wiąże się często 164 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” z mentalnością i wpływa na wzrost marginalizacji: „Ludzie niechętnie wyjeżdżają poza miejsce zamieszkania w poszukiwaniu pracy, są mało operatywni, mało mobilni”60. Od aktywności społeczności lokalnej zależy w znacznej mierze efektywnośd i skutecznośd podejmowanych działao. Beneficjenci w ważnej części decydują o powodzeniu realizowanych projektów. Realizacja projektów społecznych pozwala na generowanie brakujących środków pieniężnych służących realizacji celów integracyjnych. Ale poważne ograniczenie, w opinii respondentów, często stanowi brak beneficjentów chętnych do skorzystania z oferowanych form wsparcia. Są osoby, które nie chcą zmieniad własnego położenia socjalnego. 2.10. Ograniczenia lokalnej polityki społecznej na Warmii i Mazurach Ograniczenia w zakresie realizacji celów lokalnej polityki społecznej związanych z rozwiązywaniem problemów społecznych i przeciwdziałaniem zjawisku wykluczenia grup społecznych w środowisku lokalnym dotyczą instytucji o zróżnicowanym profilu działalności. Pomimo to ograniczenia te są tożsame dla przeważającej części lokalnych podmiotów. Ograniczenia najczęściej opisywane przez uczestników zrealizowanych wywiadów grupowych we wszystkich powiatach są również najczęściej wskazywane przez respondentów badania ankietowego. Przy tym kwestie wskazywane najczęściej jako ograniczenia są też uznawane najczęściej za najważniejsze. Najczęstszym i uznawanym za najważniejsze ograniczeniem działalności na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w powiatach województwa warmioskomazurskiego jest brak środków finansowych (84,5% wskazao instytucji lokalnych). Przedstawiciele instytucji lokalnych poświęcili znaczną uwagę na brak zaangażowania ze strony mieszkaoców powiatów i jako bardzo istotne ograniczenia wskazywali brak 60 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród partnerów społecznych. 165 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” motywacji beneficjentów podejmowanych działao (71,4%) i niedostateczną aktywnośd społeczności lokalnej (66,8%). Kolejnym z ograniczeo najczęściej wskazywanych i równocześnie uznawanych przez częśd respondentów za najważniejsze jest liczebnośd specjalistycznej kadry (49,8%). W dyskusjach poświęconych temu ograniczeniu podczas zogniskowanych wywiadów grupowych uczestnicy badania wskazywali związek z brakiem środków finansowych, jak też ze złą organizacją pracy wymuszoną rozwiązaniami systemowymi. Pozostałe ograniczenia wskazywane przez pracowników i działaczy instytucji lokalnych, to: peryferyjne położenie (34,6%), przepisy prawa (32,9%), infrastruktura instytucji (19,8%), formalizm lokalnych organów samorządowych (18,4%), brak informacji o problemach (12,7%) i ograniczenia współpracy z innymi lokalnymi podmiotami polityki społecznej (11,3%). 5,3% respondentów wskazuje inne problemy, natomiast 5,1% zgłasza niewiedzę lub brak jakichkolwiek ograniczeo działao przeciw wykluczeniu społecznemu potencjalnie prowadzonych przez reprezentowaną przez siebie instytucję. Uczestnicy zrealizowanego badania terenowego raczej pozytywnie wypowiadali się o finansowaniu działao z funduszy unijnych. Jednakże w kontekście identyfikacji ograniczeo działalności na rzecz rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, w toku dyskusji potwierdzały się problemy związane z realizacją dofinansowanych projektów. Projekty systemowe narzucają na Ośrodki Pomocy Społecznej osiągnięcie konkretnych wskaźników. Beneficjenci kooczący kontrakt socjalny często nie mają zatrudnienia i ponownie wpadają w marazm. Brak motywacji beneficjentów działao i ogólny brak aktywności społeczności lokalnych, jako poważne ograniczenie działao przeciwko marginalizacji pojawiło się w wypowiedziach pracowników Ośrodków Pomocy Społecznej. Pracownicy niejednokrotnie podejmują próby motywowania swoich podopiecznych jednak bardzo często z mizernym skutkiem. 166 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Zdaniem pracowników instytucji pomocy społecznej, brak aktywności osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej jest częściowo związany z dostępnością świadczeo pieniężnych – „dużą ilością” zasiłków, która zdaniem respondentów badania sprawia, że osoby pobierające świadczenia mogą uzyskiwad wyższy dochód od decydujących się na podjęcie pracy. Uczestnicy wywiadów grupowych wskazywali brak instrumentów motywacji świadczeniobiorców: „Są rodziny, które naprawdę potrzebują pomocy ze względu na to, że diametralnie zmieniła się ich sytuacja np. kiedy jeden z członków zachorował, stracił pracę, wtedy wchodzi pracownik socjalny, pracuje z nimi. Praca socjalna i świadczenia pieniężne. Ale gro ludzi, którzy pobierają nienależnie pieniądze”61. Brak motywacji dotyczy często kobiet. Mężczyźni częściej podejmują prace okresowe. W opinii pracowników pomocy społecznej opisujących postawy kobiet pobierających świadczenia socjalne. Dostają one na tyle wysoki zasiłek, że pójście do pracy staje się nieopłacalne i czasochłonne. Pracownicy lokalnych instytucji pomocy społecznej uczestniczący w badaniu terenowym, do najważniejszych ograniczeo instytucjonalnych w zakresie rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu zaliczyli: - brak środków finansowych jako ograniczenie najbardziej istotne, przede wszystkim na zatrudnianie dostatecznej liczby specjalistów i tworzenie niezbędnej infrastruktury; - niewystarczającą liczbę pracowników (pracownicy socjalni są obciążeni dużą liczbą klientów / rodzin i mają trudności w „wykonywaniu tej właściwej pracy socjalnej”); - nadmiernie rozbudowane zakresy obowiązków pracowników socjalnych (praca z osobami i rodzinami wymagającymi wsparcia, zadania administracyjne, opracowanie dokumentów, inne obowiązki); - nieodpowiednie funkcjonowanie systemu (projekty systemowe narzucają rozbudowane zobowiązania formalne, brak spójności systemu – rozproszenie instytucji powoduje, że często do najbardziej potrzebujących rodzin „nikt nie dociera”); 61 ograniczenia komunikacyjne (niedostatek połączeo autobusowych lub kolejowych Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród pracowników OPS/PCPR 167 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” oraz koszty przejazdu beneficjentów pomocy specjalistycznej, szkoleo, inicjatyw lokalnych). Kwestią niezwykle istotną z punktu widzenia realizacji podstawowych celów przeciwdziałaniu zagrożeniom wykluczenia społecznego, jest brak rozdziału pracy socjalnej i zadao administracyjnych. Dyskusje dotyczące tej kwestii powtarzały się niemal w każdej grupie pracowników pomocy społecznej. Główną funkcją w praktyce OPS pozostaje wypłacanie świadczeo pieniężnych. Uczestnicy badania oceniali pracę socjalną jako działania „dodatkowe” i oceniali ogólnie jako nieefektywną, uzasadniając to podstawowym ograniczeniem w postaci obowiązków związanych z zadaniami administracyjnymi. Pracownicy ośrodków pomocy społecznej są tymi zadaniami nadmiernie obciążeni. Realizacja celów ich działalności jest ograniczona. 2.11. Monitoring działao lokalnych instytucji polityki społecznej na Warmii i Mazurach Bezwzględna większośd ankietowanych instytucji lokalnych w regionie w ogóle nie prowadzi monitoringu skuteczności i efektywności własnych działao na rzecz rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu – 52,9%. Kwestie te weryfikuje 44,2% ankietowanych podmiotów. 2,9% respondentów w tym się nie orientuje. 168 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 31. Monitoring skuteczności i efektywności własnych działao instytucji lokalnych w powiatach województwa warmiosko-mazurskiego(N=573) Powiat Czy placówka prowadzi badania skuteczności i efektywności? Ogółem Tak Nie Nie wiem bartoszycki 50,0% 50,0% 100,0% braniewski 47,1% 52,9% 100,0% działdowski 61,5% 38,5% 100,0% miasto Elbląg 55,6% 33,3% 11,1% 100,0% elbląski 46,7% 46,7% 6,7% 100,0% ełcki 42,9% 57,1% 100,0% giżycki 25,0% 75,0% 100,0% gołdapski 55,6% 44,4% 100,0% iławski 43,8% 50,0% kętrzyoski 60,0% 40,0% lidzbarski 31,3% 62,5% mrągowski 45,5% 54,5% 100,0% nidzicki 61,5% 38,5% 100,0% nowomiejski 58,3% 41,7% 100,0% olecki 41,7% 58,3% 100,0% miasto Olsztyn 36,4% 63,6% 100,0% olsztyoski 34,6% 61,5% 3,8% 100,0% ostródzki 41,2% 52,9% 5,9% 100,0% piski 30,0% 70,0% szczycieoski 50,0% 43,8% węgorzewski 33,3% 66,7% ogółem 44,9% 52,6% 6,3% 100,0% 100,0% 6,3% 100,0% 100,0% 6,3% 100,0% 100,0% 2,6% 100,0% Źródło: Analiza wyników badao ankietowych Warto zwrócid uwagę, że dla sześciu powiatów odnotowano co najmniej ok. 2/3 odpowiedzi stwierdzających albo brak jakichkolwiek działao instytucji służących monitoringowi skuteczności i efektywności, albo brak na ten temat wiedzy wśród badanych przedstawicieli tych instytucji: giżyckiego (75%), piskiego (70%), lidzbarskiego (68,7%), węgorzewskiego (66,6%), olsztyoskiego (66,4%) oraz miasto Olsztyn (63,6%). W powiatach województwa warmiosko-mazurskiego najwyższy odsetek instytucji lokalnych prowadzących badania skuteczności i efektywności podejmowanych działao odnotowano dla: Powiatowych Urzędów Pracy (76,9%), jednostek pomocy społecznej (60,3%) oraz szkół (55,2%). 169 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Najwyższy odsetek instytucji lokalnych, które nie prowadzą monitoringu podejmowanych działao odnotowano dla: placówek ochrony zdrowia (100%), parafii kościoła rzymskokatolickiego (88,9%), komend Policji i Straży Miejskiej (84,2%). Monitoringu skuteczności i efektywności realizowanych działao nie prowadzi również większośd badanych pozarządowych organizacji społecznych (71,4%) i jednostek samorządu terytorialnego (58,5%) oraz prawie połowa Klubów Integracji Społecznej (43,8%). Pracownicy i działacze lokalnych instytucji polityki społecznej dostrzegają potrzebę udziału kadry reprezentowanych podmiotów w szkoleniach z zakresu monitoringu i ewaluacji podejmowanych działao. Twierdzi tak 92,8% respondentów badania telefonicznego (CATI) reprezentujących jednostki pomocy społecznej. Wyniki przeprowadzonych badao wskazują, że działania prowadzone na rzecz rozwiązywania problemów społecznych i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w świetle wypowiedzi respondentów są przeważnie efektywne, to znaczy zachowują korzystny stosunek ponoszonych nakładów do stopnia osiąganych w ich efekcie rezultatów. Bezwzględna większośd respondentów (54,4%) uznała działania lokalnych podmiotów polityki społecznej za zdecydowanie lub raczej efektywne. Mniej liczni stwierdzili, że działania lokalnych podmiotów polityki społecznej są zdecydowanie lub raczej nieefektywne (23,6%). Lokalne instytucje polityki społecznej nie prowadzą systematycznego monitoringu skuteczności i efektywności realizowanych działao. Pracownicy instytucji lokalnych nie są szkoleni w tym zakresie i reprezentują ogólnie niski stan wiedzy o narzędziach i metodach diagnozowania stanu polityki społecznej. Lokalne diagnozy społeczne najczęściej są wykonywane w ogólnym zarysie, na podstawie fragmentarycznych danych. W toku prowadzonych dyskusji przedstawiciele instytucji lokalnych twierdzili, że diagnozy sytuacji społecznej na danym terenie są często wykonywane przez pojedynczych pracowników socjalnych lub urzędników. Wyniki badania terenowego wskazują, że kadra lokalnych 170 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” instytucji polityki społecznej często nie dysponuje kompetencjami w zakresie diagnozowania stanu polityki społecznej, ani metod i narzędzi monitoringu skuteczności i efektywności prowadzonych działao. Tylko 41,9% ankietowanych uznało, że pracownicy reprezentowanej placówki posiadają wiedzę o narzędziach i metodach diagnozowania stanu polityki społecznej. Nie jest to duży odsetek biorąc pod uwagę możliwy zawyżony wynik twierdzących odpowiedzi na to pytanie. Reszta respondentów (58,1%) albo stwierdziła, że pracownicy reprezentowanej placówki takiej wiedzy nie posiadają (32,5%) albo wyrazili brak własnej orientacji w tym zakresie (25,8%). Wysoki odsetek niezorientowanych może stanowid dodatkowe potwierdzenie niskiego poziomu kompetencji badawczych personelu instytucji. Najwyższy odsetek (powyżej 50%) respondentów twierdzących, że pracownicy reprezentowanej przez nich instytucji lokalnej posiadają wiedzę o narzędziach i metodach diagnozowania stanu polityki społecznej, odnotowano dla pomocy społecznej, Klubów Integracji Społecznej, samorządu terytorialnego i Powiatowych Urzędów Pracy. Szczegółowe zestawienie dla wszystkich typów instytucji lokalnych zawiera tabela 31. Należy odnotowad, że dla ośmiu powiatów województwa w badaniu ankietowym zarejestrowano udział co najmniej 2/3 przedstawicieli lokalnych instytucji polityki społecznej, którzy nie potwierdzili kompetencji kadr reprezentowanych podmiotów w zakresie znajomości narzędzi i metod diagnozowania stanu polityki społecznej. Największy odsetek respondentów nie potwierdzających takich kompetencji odnotowano w mieście Olsztyn (78,6%). Dane dla poszczególnych powiatów prezentuje tabela 32. 171 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 32. Wiedza pracowników instytucji lokalnych w województwie warmioskomazurskim o narzędziach i metodach diagnozowania stanu polityki społecznej w opinii respondentów badania ankietowego (N=562) Typ instytucji lokalnej Czy pracownicy instytucji posiadają wiedzę nt. narzędzi i metod diagnozowania stanu polityki społecznej? Tak (%) Nie (%) Nie wiem (%) jednostki pomocy społecznej 68,9% 21,6% 9,5% powiatowe urzędy pracy 61,5% 7,7% 30,8% jednostki samorządu terytorialnego 59% 17,9% 23,1% kluby integracji społecznej 56,3% 31,3% 12,5% organizacje pozarządowe 30,4% 52,2% 17,4% parafie Kościoła Rzymsko-Katolickiego 22,2% 55,6% 22,2% szkoły 17,9% 35,8% 46,3% lokalne instytucje kultury 16,7% 41,7% 41,7% komendy policji lub straży miejskiej 15,8% 57,9% 26,3% placówki ochrony zdrowia 0% 57,1% 42,9% ogółem 41,9% 32,3% 25,8% Źródło: Analiza wyników badao ankietowych 172 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 33. Wiedza pracowników i działaczy instytucji lokalnych nt. narzędzi i metod diagnozowania stanu polityki społecznej (powiaty województwa warmiosko-mazurskiego) Czy pracownicy placówki posiadają wiedzę nt. narzędzi i metod diagnozowania stanu polityki społecznej? Tak Nie Ogółem Nie wiem (N) (%) (N) (%) (N) (%) (N) (%) bartoszycki 7 31,8% 11 50,0% 4 18,2% 22 100,0% braniewski 12 42,9% 7 25,0% 9 32,1% 28 100,0% działdowski 8 38,1% 6 28,6% 7 33,3% 21 100,0% miasto Elbląg 7 41,2% 5 29,4% 5 29,4% 17 100,0% elbląski 13 54,2% 8 33,3% 3 12,5% 24 100,0% ełcki 12 46,2% 7 26,9% 7 26,9% 26 100,0% giżycki 8 30,8% 9 34,6% 9 34,6% 26 100,0% gołdapski 6 33,3% 7 38,9% 5 27,8% 18 100,0% iławski 11 29,7% 17 45,9% 9 24,3% 36 100,0% kętrzyoski 16 55,2% 5 17,2% 8 27,6% 29 100,0% lidzbarski 8 34,8% 8 34,8% 7 30,4% 23 100,0% mrągowski 7 33,3% 5 23,8% 9 42,9% 21 100,0% nidzicki 13 50,0% 9 34,6% 4 15,4% 26 100,0% nowomiejski 18 51,4% 11 31,4% 6 17,1% 35 100,0% olecki 8 32,0% 10 40,0 7 28,0% 25 100,0% miasto Olsztyn 6 21,4% 12 42,9% 10 35,7% 28 100,0% olsztyoski 19 42,2% 19 42,2% 7 15,6% 45 100,0% ostródzki 15 45,5% 11 33,3% 7 21,2% 33 100,0% piski 10 43,5% 6 26,1% 7 30,4% 23 100,0% szczycieoski 9 30,0% 11 36,7% 10 33,3% 30 100,0% węgorzewski 6 31,6% 8 42,1% 5 26,3% 19 100,0% ogółem 219 39,4% 192 34,5% 145 26,1% 556 100,0% Źródło: Analiza wyników badao ankietowych 173 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wykres 14. Wiedza pracowników nt. narzędzi i metod diagnozowania stanu polityki społecznej Brak danych 2,1% Nie wiem 25,8% Tak 38,2% Nie 34,0% Źródło: Analiza wyników badao ankietowych Respondenci twierdzą, że skutecznośd działao powinna byd oceniana w długim okresie czasu, ponieważ trudno jest obiektywnie oceniad wpływ działao na osobę długotrwale znajdującą się w trudnej sytuacji życiowej zaraz po zakooczeniu realizacji programu wsparcia. Większośd uczestników przeprowadzonego badania terenowego dostrzegała koniecznośd dokonywania monitoringu działao z zakresu polityki społecznej prowadzonych we własnych środowiskach lokalnych: „Należy badad, żeby siły i środki nie szły po prostu na darmo. Chociaż, no rewelacji tu na pewno, przynajmniej na początku, w pierwszych latach nie będzie”62. Badani nie potrafili określid konkretnych metod i narzędzi, za pomocą których monitoring powinien byd realizowany. W toku dyskusji poszczególnych grup kształtowały się dwa stanowiska: 1) zwolenników badania skuteczności i efektywności lokalnej polityki społecznej metodami ilościowymi; 62 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród partnerów społecznych. 174 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2) zwolenników badania skuteczności i efektywności lokalnej polityki społecznej metodami jakościowymi. Zdaniem przedstawicieli pomocy społecznej – reprezentowana przez nich instytucja dysponuje szeregiem własnych danych pochodzących ze sprawozdawczości wewnętrznej, wiedzy pracowników socjalnych, które są wykorzystywane w ograniczonym stopniu. W opinii respondentów te dane mogą byd wykorzystywane systematycznie do prowadzenia monitoringu skuteczności i efektywności. Spostrzeżenia respondentów wskazują, że sprawozdawczośd jednostek pomocy społecznej oparta na obecnie obowiązujących zasadach gromadzi szeroki zasób danych. Ale sprawozdania w dużej części zawierają informacje, które nie są wykorzystywane do prowadzenia dalszych analiz i formułowania użytecznych wniosków. W trakcie FGI pojawiły się głosy pojedynczych osób, że sprawozdawczośd ma głównie charakter ilościowy i pokazuje suche liczby, a jak podkreślają uczestnicy zrealizowanych badao za tymi liczbami stoją konkretne osoby, ich osobiste sukcesy i dramaty. Uczestnicy badania empirycznego wskazali metody i narzędzia, którymi posługują się w codziennej pracy, a które ich zdaniem mogą byd wykorzystywane do monitoringu skuteczności i efektywności: 1) stały monitoring beneficjentów wsparcia; 2) ankieta; 3) wywiad środowiskowy (jako zaletę tej techniki wskazywano szeroki zasięg badania: poza osobą badaną pozwala także na weryfikację opinii i zasobów otoczenia); 4) sprawozdania; 5) wewnętrzne i zewnętrzne badania ewaluacyjne, m.in. realizowanych projektów. 175 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 2.12. Charakterystyka lokalnej polityki społecznej na Warmii i Mazurach Ocena polityki społecznej dokonana przez uczestników badania terenowego jest zróżnicowana. Większośd z nich oceniła zachodzące przemiany pozytywnie. Jako korzystne wskazywano wzrost współpracy między instytucjami. Bardzo pozytywną tendencją dostrzeżoną przez badanych jest powolne, ale stopniowe odchodzenie od świadczeo finansowych na rzecz działao aktywizacyjno-integracyjnych. Jako przykład podawana jest gmina Lubawa, gdzie funkcjonuje: 7 świetlic socjoterapeutycznych i środowiskowych dla dzieci, 2 Młodzieżowe Kluby Integracji Społecznej, 1 Klub Integracji Społecznej, ośrodki przedszkolne w strukturach OPS. Jak stwierdziła respondentka reprezentująca instytucję lokalną z gminy Lubawa: „ (…) To jest też takie wsparcie dla kobiet, żeby pomóc się usamodzielnid. Dzieci to jest jedno, a to, żeby one mogły dzieci zostawid pod opieką i móc sobie znaleźd pracę”63. Ocena polityki społecznej dokonywana przez uczestników wywiadów grupowych w znacznej mierze odnosi się do postępowania lokalnych władz samorządowych. Respondenci odwołują się do praktycznych rozwiązao. Wyodrębniono dwa typy władz lokalnych: 1. Samorząd terytorialny posiadający wiedzę i zrozumienie dla zagadnieo związanych z lokalną polityką społeczną, zaangażowany w realizację celów lokalnej polityki społecznej (zapewnienie budżetu, zasobów technicznych do efektywnego działania). 2. Samorząd terytorialny traktujący lokalną politykę społeczną jako „przykry obowiązek”, nie zaangażowany w realizację celów lokalnej polityki społecznej (zapewnienie minimalnego budżetu gwarantującego funkcjonowanie, ale nie zapewniającego efektywności działao). 63 Cytat pochodzi z FGI przeprowadzonego wśród pracowników OPS/PCPR 176 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Uczestnicy badania terenowego w prowadzonych dyskusjach nie potrafili precyzyjnie określid celów regionalnej i lokalnej polityki społecznej. Podkreślali, że w codziennej pracy koncentrują się na „wycinku zagadnienia”, który dotyczy zadao nałożonych na nich przez przełożonych. Cele regionalnej i lokalnej polityki społecznej określano ogólnie jako: pomoc ludziom znajdującym się w trudnych sytuacjach życiowych takich, jak bezrobocie, uzależnienie, problemy opiekuoczo-wychowawcze, niepełnosprawnośd. Charakterystycznym dla funkcjonowania systemu przeciwdziałania zagrożeniom wykluczenia społecznego w środowiskach lokalnych regionu jest szeroki zakres aktywności pozarządowych organizacji społecznych w pozyskiwaniu środków na realizację celów związanych z przeciwdziałaniem zagrożeniom wykluczenia społecznego. Zdaniem respondentów w lokalnej polityce społecznej brakuje wyraźnych priorytetów działao profilaktycznych. Zwiększenie znaczenia profilaktyki może przełożyd się na zmniejszenie liczby i zakresu problemów społecznych. W przeprowadzonym badaniu ankietowym respondenci zostali poproszeni o wskazanie trzech elementów charakteryzujących lokalną politykę społeczną w powiecie. Łącznie zebrano 498 charakterystyk (elementów). Charakterystyki te odnoszą się do różnych aspektów polityki społecznej i w związku z powyższym podzielono je na odnoszące się do następujących kategorii: 1. rodzaj (obszar) działao leżących w zakresie polityki społecznej; 2. potencjał dla polityki społecznej (kadrowy, instytucjonalny, finansowy, programowy), w tym deficyty; 3. sytuacja społeczno-ekonomiczna; 4. styl działao charakterystycznych dla polityki społecznej. W odniesieniu do pierwszego obszaru, tj. „Rodzaj (obszar) działao leżących w zakresie polityki społecznej” wyodrębniono następujące podkategorie: - rodzina; - integracja i walka z wykluczeniem; 177 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” - bezrobocie i rynek pracy; - edukacja i szkolenia; - niepełnosprawnośd; - ubóstwo i trudna sytuacja materialna; - pomoc dzieciom i młodzieży; - alkoholizm i narkomania; - pomoc społeczna i zabezpieczenie społeczne; - walka z patologiami społecznymi; - kultura; - ochrona zdrowia; - wspieranie organizacji pozarządowych i innych podmiotów; - poradnictwo; - rozwój; - pozyskiwanie środków; - pomoc osobom starszym lub chorym; - aktywizacja środowiska lokalnego; - inne. W odniesieniu do pozostałych trzech kategorii wyodrębniono podkategorię dotyczącą nacechowania pozytywnego bądź negatywnego charakterystyki. Przykładowo nacechowanie pozytywne w odniesieniu do wskazania w kategorii „potencjał” oznacza posiadanie zasobów, nacechowanie negatywne oznacza natomiast deficyt. Nacechowanie pozytywne w odniesieniu do wskazania w kategorii „sytuacja społeczno-ekonomiczna” oznacza dobrą sytuację, nacechowanie negatywne – występowanie problemów społecznych. Nacechowanie pozytywne w odniesieniu do wskazania w kategorii „styl działao charakterystycznych dla polityki społecznej” oznacza zadowolenie ze wskazanej charakterystyki, nacechowanie negatywne oznacza deficyty w tym zakresie. Najczęściej występującym typem charakterystyki wskazywanym przez respondentów był „Rodzaj (obszar) działao leżących w zakresie polityki społecznej” (61,2% wskazao), następnie 178 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” „Potencjał dla polityki społecznej (kadrowy, instytucjonalny, finansowy, programowy)” oraz „Styl działao charakterystycznych dla polityki społecznej” (po 13,9%). Nieco rzadziej wymieniane były charakterystyki mieszczące się w kategorii „Sytuacja społecznoekonomiczna” (11%). 179 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 34. Typy charakterystyki lokalnej polityki społecznej w badaniu ankietowym % rodzaj (obszar) działao leżących w zakresie polityki społecznej 61,2 potencjał dla polityki społecznej (kadrowy, instytucjonalny, finansowy, programowy) 13,9 styl działao charakterystycznych dla polityki społecznej 13,9 sytuacja społeczno-ekonomiczna 11,0 ogółem 100,0 Źródło: Analiza wyników badao ankietowych W ramach charakterystyki „Rodzaj (obszar) działao leżących w zakresie polityki społecznej” najczęściej wymieniano: bezrobocie i rynek pracy, rodzinę, integrację i walkę z wykluczeniem społecznym. Tabela 35. Obszary działao leżących w zakresie lokalnej polityki społecznej według respondentów badania ankietowego Obszar działao % bezrobocie i rynek pracy 15,7 rodzina 13,4 integracja i walka z wykluczeniem 13,1 niepełnosprawnośd 8,9 pomoc społeczna i zabezpieczenie społeczne 6,9 rozwój 6,6 ubóstwo i trudna sytuacja materialna 5,6 walka z patologiami społecznymi 5,6 edukacja i szkolenia 3,9 pomoc dzieciom i młodzieży 3,9 pozyskiwanie środków 3,0 wspieranie organizacji pozarządowych i innych podmiotów 2,0 aktywizacja środowiska lokalnego 2,0 kultura 1,6 pomoc osobom starszym lub chorym 1,3 alkoholizm i narkomania 1,0 ochrona zdrowia 0,3 poradnictwo 0,3 inne 4,9 ogółem 100,0 Źródło: Analiza wyników badao ankietowych 180 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” W ramach charakterystyki „Potencjał dla polityki społecznej (kadrowy, instytucjonalny, finansowy, programowy)” przeważały odpowiedzi nacechowane negatywnie, tj. wskazujące na deficyty tego potencjału (60,9%). 33,3% stanowiły odpowiedzi wskazujące na zasoby tego potencjału, natomiast 5,8% odpowiedzi zakwalifikowano jako neutralne (w analizie statystycznej trudno było je zakwalifikowad do jednego z tych typów). Tabela 36. Nacechowanie w ramach kategorii „Potencjał dla polityki społecznej (kadrowy, instytucjonalny, finansowy, programowy)” w badaniu ankietowym % Negatywne 60,9 Pozytywne 33,3 Neutralne 5,8 Ogółem 100,0 Źródło: Analiza wyników badao ankietowych W ramach charakterystyki „Styl działao charakterystycznych dla polityki społecznej” przeważały odpowiedzi nacechowane pozytywnie, tj. wskazujące na dobre oceny tego stylu (68,1%). 21,7% stanowiły odpowiedzi wskazujące negatywne oceny stylu; 10,1% odpowiedzi w analizie statystycznej trudno było zakwalifikowad jako pozytywne bądź negatywne. Tabela 37. Nacechowanie w ramach kategorii „Styl działao charakterystycznych dla polityki społecznej” w badaniu ankietowym % Pozytywne 68,1 Negatywne 21,7 Neutralne 10,1 Ogółem 100,0 Źródło: Analiza wyników badao ankietowych W ramach charakterystyki „Sytuacja społeczno-ekonomiczna” wspominano wyłącznie o problemach, stąd 100% charakterystyk (55 jednostek) zakwalifikowano jako charakterystykę negatywną. 181 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” W wyrażanych ocenach polityki społecznej na Warmii i Mazurach, niektórzy uczestnicy badania terenowego starali się wskazad zróżnicowanie lokalnej polityki społecznej w powiatach. Nadawane przy tym cechy różnicujące nie stanowiły kategorii polityki społecznej, a były to m.in.: uwarunkowania historyczne i gospodarcze, położenie geograficzne, zasoby i potencjał społeczno-gospodarczy. W opinii uczestników zogniskowanych wywiadów grupowych w województwie warmiosko mazurskim istnieje wzorzec (model) polityki społecznej kreowanej w znacznej mierze przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej. Wzorzec ten ma zdaniem respondentów dwie postacie: idealną i rzeczywistą. W postaci idealnej – zdaniem zwolenników tego wzorca, to ROPS powinien kształtowad regionalną politykę społeczną na podstawie kierunków wyznaczonych przez szczebel centralny oraz w oparciu o dane lokalne zawarte w strategiach powiatowych konstruowanych w oparciu o strategie gminne. 2.13. Wnioski i rekomendacje Podsumowując sytuację w regionie Warmii i Mazur z punktu widzenia sfery polityki społecznej, należałoby stwierdzid, że kluczowymi problemami implikującymi ograniczony margines realizacji celów integracji społecznej są: wysokie bezrobocie wraz z towarzyszącymi zjawiskami obejmującymi warmiosko-mazurską rodzinę oraz brak środków finansowych na konieczną rozbudowę zakresu działao i infrastruktury instytucji lokalnych. W realnych uwarunkowaniach ekonomicznych i społecznych, przy dostępnych zasobach poniżej sformułowane wnioski i rekomendacje wykraczają poza jaskrawe potrzeby wspierania tworzenia miejsc pracy i wygospodarowania dodatkowych środków celem pokrycia widocznych deficytów. Należy zaznaczyd, iż w województwie warmiosko-mazurskim odrębny, charakterystyczny model polityki społecznej nie uwidacznia się, ponieważ wyniki przeprowadzonych badao potwierdzają, że w regionie i w poszczególnych powiatach nie ma odrębnych modeli polityki 182 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” społecznej. W teorii nie ma ich na tych poziomach, zatem wyniki wskazują pozytywne potwierdzenie ich braku. Sam „model” jest tu rozumiany jako „wzorzec”, czyli realizowany w praktyce kształt polityki społecznej na danym terenie (np. sposób postępowania lokalnych instytucji polityki społecznej w obliczu wymogów ustawowych, realizowane wytyczne na poziomie regionu, powiatu itd.). W toku realizacji badania ustalono, że realizacja polityki społecznej w powiatach nie odbiega od wytyczonego wzorca. Respondenci zrealizowanego badania terenowego zidentyfikowali wzorzec realizowanej polityki społecznej kreowany przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Olsztynie, który w praktyce przekłada się na odzwierciedlanie lokalnych dokumentów strategicznych (podrozdział 2.12.). Między powiatami zachodzą znaczące podobieostwa wynikające z uwarunkowao systemowych dla i społeczno-ekonomicznych, dlatego poszczególnych powiatów zasadniczo nie odrębnych wzorców i modeli wyodrębniono. Można stwierdzid, że rezultatem projektu jest empiryczne potwierdzenie teorii w badanym zakresie. Jak wspomniano w regionie Warmii i Mazur istnieje wzorzec regionalnej polityki społecznej kształtowany uregulowaniami ustawowymi oraz tożsamymi dla całego regionu głównymi czynnikami społeczno-ekonomicznymi. Zasadnicze tendencje rozwojowe są wspólne dla powiatów województwa i podlegają tym samym oddziaływaniom. Środowisko instytucjonalne lokalnej polityki społecznej nie jest zróżnicowane terytorialnie w stopniu uzasadniającym wnioskowanie funkcjonowania rozbieżności uprawniających do twierdzenia o odmiennych wzorcach, czy też modelach lokalnych. Uwzględniając tematykę opracowania podejmującego systematyczny i syntetyczny w założeniu zbiór wyników badao przeprowadzonych w ramach realizacji projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach” – w niniejszym zestawieniu wniosków i rekomendacji w szczególnym świetle postawiono pomoc społeczną, której rola nadal jest kluczowa w obszarze eliminowania skutków realnej marginalizacji społecznej w regionie. 183 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 38. Wnioski z realizacji projektu badawczego oraz rekomendacje dla regionalnej i lokalnej polityki społecznej na Warmii i Mazurach Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Termin realizacji Stan wdrożenia A – rekomendacje kluczowe 1. 2. Wyniki przeprowadzonych badao wskazują, że jednym z ważnych ograniczeo potencjału podmiotów lokalnej polityki społecznej jest niedostateczna wiedza pracowników jednostek samorządu terytorialnego o jego roli w kształtowaniu polityki społecznej. Wyniki zrealizowanych badao ukazały niski poziom znajomości dokumentów strategicznych wśród pracowników i działaczy lokalnych instytucji polityki społecznej. Rekomenduje się szeroką promocję idei polityki społecznej poprzez: - prowadzenie kampanii informacyjnej o lokalnej polityce społecznej, która zostanie opracowana z uwzględnieniem dwóch grup docelowych: pracowników jednostek samorządu terytorialnego oraz mieszkaoców powiatów regionu. - prowadzenie debat / paneli dyskusyjnych w środowiskach lokalnych oraz wśród przedstawicieli JST z udziałem zaproszonych specjalistów z obszaru polityki społecznej. Rekomenduje się przeprowadzenie działao upowszechniających znaczenie lokalnych strategii rozwiązywania problemów społecznych jako elementu kształtującego model polityki społecznej na szczeblu lokalnym. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Olsztynie Promocja powinna mied charakter ciągły wynikający z przygotowanego planu promocji. Obszarem objętym promocją powinno byd całe województwo. Działanie ciągłe JST oraz OPS powinny w trakcie prac nad strategią upowszechniad jej założenia oraz włączyd w jej opracowywanie szerokie spektrum podmiotów z obszaru polityki społecznej oraz Działanie ciągłe JST OPS JST OPS 184 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Termin realizacji Stan wdrożenia mieszkaoców. 3. Wyniki badao wskazują, że wybór metody tworzenia dokumentów strategicznych zdeterminowany jest poprzez ograniczenia finansowe oraz potencjał pracowników ośrodka pomocy społecznej. W konsekwencji prowadzi to do powielania się dokumentów oraz braków metodologicznych np. brak określonych wskaźników, brak systemu monitoringu i ewaluacji. 1. Rekomenduje się upowszechnianie dobrych praktyk z zakresu tworzenia dokumentów strategicznych na szczeblu lokalnym Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Olsztynie Po przyjęciu przez Radę Gminy rocznego sprawozdania z realizacji strategii należy je upowszechnid wśród podmiotów zaangażowanych w jej realizację oraz wśród mieszkaoców. Należy upowszechniad dobre praktyki w zakresie tworzenia lokalnych dokumentów strategicznych poprzez upowszechnianie założeo i rezultatów projektów (m.in. PPWOW, „Kompleksowe wsparcie polityki społecznej w Gminie Barczewo” oraz „Wsparcie rozwoju polityki społecznej w gminie Nidzica”) oraz badao ewaluacyjnych (np. Dobre 2012 185 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Termin realizacji Stan wdrożenia ---------------------------------------------------- 2. Rekomenduje się, podczas tworzenia strategii, przeprowadzenie pogłębionej analizy rzeczywistych problemów społecznych, które znajdą odzwierciedlenie w celach głównych dokumentu. ---------------------- JST OPS strategie - badanie jakościowe i ilościowe powiatowych i gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych, Polska Fundacja Ośrodków Wspomagania Rozwoju Gospodarczego "OIC Poland") ------------------------------JST oraz OPS powinny w trakcie tworzenia strategii na szczeblu lokalnym przeprowadzid pogłębioną analizę problemów społecznych. Można do tego wykorzystad metodologię stworzoną w ramach projektów realizowanych w ramach działania 7.2.1 PO KL: „Kompleksowe wsparcie polityki społecznej w Gminie Barczewo” oraz „Wsparcie rozwoju polityki społecznej -------------------- ---------------------- 2012 186 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Termin realizacji Stan wdrożenia w gminie Nidzica”. Pracownicy JST / OPS odpowiedzialni z przygotowanie analiz problemów społecznych powinni wziąd udział w szkoleniach z zakresu diagnozy stanu lokalnej polityki społecznej oraz wiedzy nt. metod i narzędzi monitoringu lokalnej polityki społecznej oraz ewaluacji. ------------------------------------------------Rekomenduje się bieżące aktualizowanie strategii w odniesieniu do zidentyfikowanych problemów i potrzeb na poziomie lokalnym. ----------------------- 3. JST OPS ----------------------------------W trakcie przygotowania sprawozdania z realizacji strategii, na podstawie otrzymanych danych oraz analizy zmian społecznogospodarczych należy prowadzid proces aktualizacji strategii, która powinna byd dokumentem żywym. ----------------------- --------------------- Działanie ciągłe 187 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Termin realizacji Stan wdrożenia Wyniki badao wskazują katalog najważniejszych problemów regionu wśród których w perspektywie analizowanego okresu lat 2004-2009 i wcześniej zdecydowanie najistotniejszym pozostaje bezrobocie. 4. Najważniejsze obszary problemowe w obecnych warunkach koncentrują się nadal wokół zagrożeo marginalizacją następujących grup społecznych w środowiskach lokalnych: 1) osoby bezrobotne i ich rodziny (kwestia wzorców wyuczonej bezradności); 2) osoby uzależnione (przede wszystkim dotknięte problemem alkoholowym, w mniejszym stopniu kwestia dotyczy problemu narkomanii); JST Rekomenduje się dokonanie aktualizacji lokalnych dokumentów strategicznych na poziomie gminnym i powiatowym OPS Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Olsztynie prowadzi aktualizację regionalnych dokumentów strategicznych, które będą przyjęte uchwałą Semiku Województwa WarmioskoMazurskiego do kooca 2011 r. W następstwie zmian dokonanych w dokumentach regionalnych należy dokonad aktualizacji dokumentów strategicznych na poziomie powiatów i gmin. 2012 r. 188 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Termin realizacji Stan wdrożenia 3) osoby i rodziny najuboższe; 4) młodzież nieaktywna zawodowo, społecznie i nie ucząca się; 5) ludzie starzy pozostający bez należytej opieki i zabezpieczenia; 6) osoby bezdomne 5. Wyniki badania wskazują na ograniczenia dostępności infrastruktury społecznej w powiatach regionu oraz niewystarczającą dostępnośd komunikacyjną w niektórych powiatach. Ograniczenia dostępu do infrastruktury społecznej są szczególnie widoczne na obszarach wiejskich. Należy wspierad rozbudowę infrastruktury społecznej w powiatach, w których sied infrastrukturalna w dziedzinach edukacji, kultury, zdrowia jest mniej dostępna – zwłaszcza na obszarach o niższej przeciętnej gęstości zaludnienia. JST OPS Zgodnie z ustawowymi zapisami gminy, powiaty i samorząd województwa mają obowiązek przygotowania raz w roku oceny zasobów pomocy społecznej. Ocena ta powinna byd podstawą planowania strategicznego JST w obszarze pomocy społecznej oraz elementem planowania budżetu na następny rok. 2012 189 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Termin realizacji Stan wdrożenia 6. Lokalne instytucje polityki społecznej w ograniczonym stopniu monitorują skutecznośd i efektywnośd prowadzonych działao. Ponadto nie prowadzą ewaluacji realizowanych działao. Doświadczenie przeprowadzonych badao ankietowych wskazuje również umiarkowane zainteresowanie weryfikacją stanu polityki społecznej ze strony podmiotów lokalnych. 1. Należy rozważyd opracowanie kompleksowego systemu monitorowania polityki społecznej na poziomie lokalnym oraz ewaluacji podejmowanych działao. JST OPS ------------------------------------------------- ---------------------- Należy prowadzid na szczeblu lokalnym stałą ewaluację strategii rozwiązywania problemów społecznych. JST OPS Należy wykorzystad zaproponowane w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach” metody prowadzenia monitoringu i ewaluacji działao w zakresie realizacji polityki społecznej (sposób i narzędzia monitoringu lokalnych polityk społecznych). ------------------------------Należy prowadzid monitoring polityki społecznej na poziomie lokalnym oraz ewaluację podejmowanych działao w tym obszarze. Efektem powinny byd cyklicznie publikowane Rekomendacja powinna byd wdrażana stale w etapach obejmujących kolejne lata realizacji zadao w zakresie monitoringu i ewaluacji podejmowanych działao. ----------------- -------------------- 2012 190 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Termin realizacji Stan wdrożenia raporty zawierające analizę wyników badao ilościowych i jakościowych wspartych analizą danych zastanych. Pozwoli to lepiej planowad działania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom wykluczenia społecznego. 7. 8. W obecnych warunkach instytucjonalnych przeciwdziałania najważniejszym zagrożeniom wykluczenia społecznego, w obliczu zmian ustawowych o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy – ważną kwestią na poziomie lokalnym stała się realizacja porozumieo lokalnych instytucji rynku pracy i ośrodków pomocy społecznej. OPS w środowiskach lokalnych są głównym instytucjonalnym ogniwem Należy wypracowad formułę sprawnej współpracy różnych podmiotów w zakresie polityki społecznej na wszystkich poziomach funkcjonowania (gminny, powiatowy, wojewódzki). JST OPS Ośrodki pomocy społecznej stworzą i będą promowad katalog dobrych praktyk opisujących zasady współpracy lokalnych instytucji rynku pracy i ośrodków pomocy społecznej. 2012 OPS powinny na szczeblu lokalnym zlecid podmiotowi 191 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Termin realizacji Stan wdrożenia spajającym system wsparcia grup marginalizowanych, w zakresie zaspokajania niezbędnych, podstawowych potrzeb życiowych osób i rodzin oraz umożliwienia bytowania w warunkach odpowiadających godności człowieka. 1. Rekomenduje się przeprowadzenie cyklu szkoleo dla zespołów interdyscyplinarnych. JST OPS zewnętrznemu przeprowadzenie szkoleo w zakresie funkcjonowania zespołów interdyscyplinarnych (m.in. szkolenia prawne, szkolenia z „miękkich: umiejętności zwiększających skutecznośd i efektywnośd pracy zespołowej). ---------------------------------------------- ---------------------- ----------------------------------- 2. Rekomenduje się prowadzenie działao promujących EFS jako narzędzie przygotowania i realizacji projektów w partnerstwie w ramach zespołów interdyscyplinarnych. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Olsztynie Podczas spotkao organizowanych przez ROPS kierowanych do JST, NGO należy promowad realizację projektów w partnerstwie w ramach zespołów interdyscyplinarnych. ------------------------------------------ --------------------- ------------------------------------ 2012 ---------------------- ------------------------- Działanie ciągłe -------------------- ------------------------- JST zbiorą informacje 192 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Termin realizacji Stan wdrożenia 3. Rekomenduje się stworzenie katalogu dobrych praktyk opisującego funkcjonowanie zespołów interdyscyplinarnych. JST OPS Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Olsztynie 9. 10. Wyniki zrealizowanych badao wskazują na brak aktywności społeczności lokalnych jako najważniejsze ograniczenia współpracy instytucjonalnej w środowisku lokalnym. Na poziomie regionalnym należy opracowad katalog dobrych praktyk przeznaczonych dla instytucji lokalnych dotyczących form aktywizacji społeczności lokalnych na rzecz pobudzania współpracy instytucjonalnej w środowisku lokalnym. Zidentyfikowano ograniczenia w zakresie działao Rekomenduje się opracowanie katalogu dobrych praktyk o realizowanych Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Olsztynie OPS/PCPR JST nt. zespołów interdyscyplinarnych funkcjonujących we wszystkich powiatach i gminach województwa warmiosko-mazurskiego. 2012 W oparciu o dostępne dane ROPS opracuje katalog dobrych praktyk funkcjonowania zespołów interdyscyplinarnych na terenie województwa warmiosko-mazurskiego. ROPS na podstawie informacji przekazanych przez OPS /PCPR przygotuje katalog dobrych praktyk w obszarze aktywizacji społeczności lokalnych na rzecz pobudzania współpracy. Instytucjonalnej w środowisku lokalnym 2012 Na podstawie zebranych przez JST danych zostanie 2012 193 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Termin realizacji Stan wdrożenia profilaktycznych, zwłaszcza w zakresie szczegółowych priorytetów działao instytucji polityki społecznej na szczeblu lokalnym. działaniach w zakresie profilaktyki społecznej na szczeblu powiatu i gminy. jednostki organizacyjne JST NGO opracowany przez ROPS katalog dobrych praktyk w zakresie profilaktyki społecznej na szczeblu powiatu i gminy. Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Olsztynie 194 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Stan wdrożenia B - rekomendacje horyzontalne 1. Realizacja programów w ramach funduszy wspierających finansowanie celowych projektów społecznych pozwala lokalnym podmiotom polityki społecznej na uzupełnienie środków, których niedostatek uniemożliwia przynajmniej częściowe rozszerzanie niezbędnych działao w zakresie rozwiązywania problemów społecznych. Rekomenduje się kontynuację realizacji projektów systemowych w kolejnym okresie programowania. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Komisja Europejska Projekty systemowe zajmują bardzo istotne miejsce w działaniach podejmowanych przez jednostki pomocy społecznej i jednostki samorządu terytorialnego. 2. Wyniki przeprowadzonych badania wskazują, że pracownicy socjalni w zbyt małym stopniu są zaangażowani Rekomenduje się podjęcie stosownych działao na zmian legislacyjnych dotyczących zakresu zadao Ośrodków Pomocy Społecznej i pracowników socjalnych, w tym racjonalizacji Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej ROPS przy wsparciu władz województwa, JST oraz NGO w trakcie prac i konsultacji nad założeniami do kolejnego okresu programowania powinien lobbowad o włączenie projektów systemowych do działao przewidzianych do finansowania z Europejskiego Funduszu Społecznego. Konsultacje zostaną przeprowadzone przez podmiot zewnętrzny wśród przedstawicieli ośrodków 195 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Lp. Wniosek Rekomendacja Adresat rekomendacji Sposób wdrażania Status: Stan wdrożenia w terenie (prowadzenie wywiadów środowiskowych, diagnozowanie konkretnych problemów, interwencje), a w zbyt dużym stopniu są zaangażowani w prace biurowe (wypisywanie decyzji, sprawozdawczośd, przyjmowanie wpływających pism). pracy socjalnej. Decyzje w tej sprawie powinny poprzedzid konsultacje merytoryczne z instytucjami i osobami prowadzącymi badania lub prace teoretyczne w zakresie pracy socjalnej pomocy społecznej. Na podstawie przeprowadzonych konsultacji zostaną wypracowane szczegółowe propozycje zmian legislacyjnych przedłożone do gabinetu Ministra Pracy i Polityki Społecznej. 196 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Częśd Trzecia Ewa Kulesza METODY PROWADZENIA MONITORINGU I EWALUACJI DZIAŁAO W ZAKRESIE REALIZACJI POLITYKI SPOŁECZNEJ (SPOSÓB I NARZĘDZIA MONITORINGU LOKALNYCH POLITYK SPOŁECZNYCH) 197 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 3.1. Wskaźniki ilościowe jako podstawa oceny efektywności działao Proces realizacji każdej strategii polityki społecznej powinien byd monitorowany; należy systematycznie pytad, czy i w jaki sposób działania służące osiągnięciu wytyczonych celów są realizowane. Monitorowanie nie jest kontrolą ani audytem, jego istotą jest śledzenie i analizowanie faktycznego rozwoju. Poza monitoringiem konieczna jest również ewaluacja, która powinna się opierad na wskaźnikach ilościowych umożliwiających ocenę efektywności podejmowanych działao, postęp w realizacji celów (naturalnie, różnym obszarom polityki społecznej odpowiadają różne wskaźniki). Według badao przeprowadzonych przez FRDL, najważniejszymi przyczynami wykluczenia społecznego są kolejno: bezrobocie (62,1% wskazao), alkoholizm (11,5%), ubóstwo (10,4%), wzorce wyuczonej bezradności (7,8%). Dopiero na dalszych miejscach wymieniane są: brak aktywności społecznej, zawodowej i edukacyjnej młodzieży (3,4%), niepełnosprawnośd (1,5%), brak opieki nad ludźmi starymi (0,7%), narkomania (0,7%). Wskazanie aż 62% ankietowanych (pracowników i działaczy lokalnych instytucji polityki społecznej) na bezrobocie jako przyczynę wykluczenia społecznego jest znamienne. Należy przypuszczad, że duża częśd alkoholizmu ma swoje źródło w braku pracy i perspektyw na jej znalezienie, podobnie ubóstwo i problemy wychowawcze z młodzieżą. Zatem bezrobocie to główna przyczyna problemów społecznych na Warmii i Mazurach. Powstaje pytanie, w jaki sposób rozwiązad problem bezrobocia. Ocena Ministerstwa Rozwoju Regionalnego dotycząca szans rozwojowych województwa warmiosko-mazurskiego 198 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” (a tym samym szans na nowe miejsca pracy) jest dośd pesymistyczna64. Wymienia się bariery rozwojowe, które utrudniają poprawę sytuacji: niską atrakcyjnośd dla kapitału zewnętrznego, niewielką innowacyjnośd sektora nauki oraz przedsiębiorstw, ubóstwo, niskie kwalifikacje siły roboczej, słabą jakośd kształcenia, słabą dostępnośd komunikacyjną oraz niewystarczającą dostępnośd infrastruktury cyfrowej. Oznacza to, że szansą młodych ludzi z omawianego regionu jest edukacja, która uczyni ich konkurencyjnymi na rynku pracy w tzw. metropoliach (Warszawie, Trójmieście, Poznaniu), a także za granicą. Obok edukacji ważną rolę odgrywa również kultura. Ujmowanie polityki społecznej wąsko - jako rozwiązywanie bieżących problemów społecznych - jest zatem niewystarczające; należy widzied ją szeroko, aby zapobiec negatywnym zjawiskom społecznym w przyszłości. Idąc tym tropem wskaźniki oceniające postęp w polityce społecznej nie powinny ograniczad się do obszaru rozwiązywania problemów społecznych w krótkim okresie (ubóstwo, przemoc), ale dotyczyd także sfer determinujących postęp społeczny w dłuższej (10-20 letniej) perspektywie, zwłaszcza edukacji, kultury, sportu. Podsumowując, rozwiązując problem ekskluzji społecznej należy myśled i działad dwutorowo: pomagad ludziom tu i teraz oraz zapobiegad wykluczeniu określonych grup w przyszłości. Autorzy zdają sobie sprawę z trudności, jakie wiążą się z opracowywaniem wskaźników diagnozujących politykę społeczną, jednak bez właściwej diagnozy trudno o właściwe działania. Owskaźnikowanie strategii nie jestem bowiem celem samym w sobie, celem jest właściwa ocena efektywności podejmowanych działao, ocena. 64 „Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji. Wnioski z analiz”; www.mrr.gov.pl Badanie przeprowadziło Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i we współpracy z Instytutem Badao Strukturalnych w 2009 r. na potrzeby średniookresowej strategii regionalnej. 199 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Istnieje kilka zasadniczych źródeł opracowywanych regularnie danych o życiu społecznym: 1) GUS; 2) Wojewódzki Urząd Pracy oraz Powiatowy Urząd Pracy; 3) sprawozdania dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej opracowywane przez gminne i powiatowe instytucje społeczne (Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, Ośrodki Pomocy Społecznej, Kluby Integracji Społecznej, Domy Pomocy Społecznej, Placówki Specjalistycznego Poradnictwa, Placówki Opiekuoczo-Wychowawcze, Ośrodki AdopcyjnoOpiekuocze, Ośrodki Interwencji Kryzysowej, Ośrodki Wsparcia); 4) Komenda Wojewódzka Policji; 5) Warmiosko-Mazurskie Centrum Zdrowia Publicznego; 6) Paostwowa Komisja Wyborcza; 7) Okręgowa Komisja Egzaminacyjna; 8) System Informacji Oświatowej; 9) Kuratorium Oświaty. Istotne jest pytanie o trafnośd zewnętrzną (kryterialną) wskaźników, które oferują wymienione instytucje. Trafnośd wskaźnika mówi, w jakim stopniu mierzy on zjawiska, które badamy; trafnośd zewnętrzna wskaźnika oznacza, że zmiany wskaźnika współwystępują ze zmianami innych wskaźników mówiących o danym zjawisku. Jeśli, na przykład, spadek liczby osób korzystających z pomocy w ośrodkach pomocy społecznej koreluje ze wzrostem liczby miejsc pracy i ze wzrostem zarobków, to posiada on wysoką trafnośd zewnętrzną. Inny przykład: wskaźnik zatrudnienia charakteryzuje się lepszą trafnością zewnętrzną niż stopa bezrobocia rejestrowanego, tzn. jego zmiany lepiej obrazują poprawę bądź pogorszenie sytuacji na rynku pracy (stopa bezrobocia rejestrowanego często zależy od przepisów regulujących przyznawanie zasiłków). Nie wszystkie charakteryzują się wskaźniki opracowywane zadawalającą wysoką przez instytucje trafnością pomocy zewnętrzna społecznej (kryterialną), a do monitoringu należy wybierad tylko spełniając ten warunek (innymi słowy wskazują 200 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” dobrze postęp w danej dziedzinie). Określenie stopnia trafności zewnętrznej poszczególnych wskaźników wymaga kompetencji i odpowiednich badao analitycznych (arbitralne decyzje urzędników są niewystarczające). Wskaźniki można podzielid na trzy grupy: wskaźniki produktu, wskaźniki rezultatu i wskaźniki wpływu. Wskaźniki produktu odnoszą się bezpośrednio do działao i wyrażone są w jednostkach fizycznych lub walutowych (np. liczba osób korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa). Wskaźniki rezultatu odnoszą się do efektów działao w krótkim okresie; zazwyczaj wyrażone są w jednostkach procentowych (spadek procentowy liczby osób potrzebujących pomocy). Wskaźniki wpływu (oddziaływania) pokazują efekty działao w długim okresie. Duża częśd wskaźników opracowywanych przez instytucje pomocy społecznej ma charakter wskaźnika produktu, które są niewystarczające dla oceny postępu w polityce społecznej. Podczas sporządzania oceny realizacji strategii społecznej w okresie ok. 5 lat, należy odwoład się do wskaźników rezultatu. Zasadne zatem wydaje się byd stosowanie innych wskaźników do ewaluacji w krótszych i dłuższych okresach. Poniżej przedstawiono zbiór wskaźników opracowywanych przez wybrane instytucje, w tym GUS, instytucje zarządzające i pośredniczące PO KL, ROPS, starostwa powiatowe; przedstawiono także propozycje nie opracowywanych dotychczas wskaźników (jako pomysł pod rozwagę lokalnych decydentów). Poniższe zestawienie może służyd jako baza wskaźników do wykorzystania przy ewaluacji lokalnych polityk społecznych. 201 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 39. Wskaźniki ewaluacji pomocy społecznej Wskaźnik Źródło wskaźnika Wskaźniki z GUS Wskaźniki PO KL (Priorytet I. Zatrudnienie i integracja społeczna) 1) 2) 3) 4) 1) 2) 3) 4) Wskaźniki PO KL. (Priorytet VII. Promocja integracji społecznej) 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) Wskaźniki z monitoringu polityki społecznej w województwie 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) Liczba miejsc w domach i zakładach pomocy społecznej Liczba całodobowych placówek opiekuoczo-wychowawczych dla dzieci i młodzieży, w tym socjalizacyjnych, rodzinnych, interwencyjnych, wielofunkcyjnych Małżeostwa zawarte w ciągu roku na 1000 ludności Rozwody na 1000 ludności Odsetek instytucji pomocy społecznej, które zawarły kontrakty socjalne z ponad 10% wszystkich swoich klientów Liczba osób, które zakooczyły udział w projektach dotyczących integracji społecznej: młodzież zagrożona wykluczeniem społecznym (15-25 lat), więźniowie, osoby przebywające w zakładach poprawczych, Romowie, osoby niepełnosprawne Odsetek projektów instytucji pomocy społecznej realizowanych w partnerstwie publiczno-społecznym Liczba projektów w zakresie pomocy i integracji społecznej realizowanych w partnerstwie publiczno-społecznym Liczba klientów instytucji pomocy społecznej, którzy zakooczyli udział projektach dotyczących aktywnej integracji, w tym osoby z terenów wiejskich Liczba klientów instytucji pomocy społecznej objętych kontraktami socjalnymi w ramach realizowanych projektów Liczba osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, które zakooczyły udział w projekcie Liczba projektów wspierających rozwój inicjatyw na rzecz aktywizacji i integracji społeczności lokalnych Odsetek klientów instytucji pomocy społecznej będących w wieku aktywności zawodowej i nie pracujących, którzy zostali objęci działaniami aktywnej integracji Odsetek klientów instytucji pomocy społecznej, którzy zostali objęci kontraktami socjalnymi Wskaźnik efektywności – odsetek beneficjentów, którzy podjęli pracę w okresie do 6 miesięcy po zakooczeniu udziału w projekcie w łącznej liczbie osób, które wzięły udział w projektach Liczba poradni specjalistycznych, w tym rodzinnych, prowadzonych przez powiat i gminę. Liczba osób, które skorzystały z poradnictwa specjalistycznego, w tym rodzinnego, prowadzonego przez powiat lub gminę. Liczba dzieci, które wróciły do rodzin biologicznych z: domów dziecka, rodzinnych domów oraz rodzin zastępczych. Liczba dzieci skierowanych do: domów dziecka, rodzinnych domów oraz rodzin zastępczych Liczba osób, korzystających z: poradni dla osób uzależnionych, ośrodków dla osób uzależnionych. Liczba rodzin i osób w rodzinach korzystających ze świadczeo pomocy społecznej. Liczb osób korzystająca zaświadczeo pomocy społecznej z powodu braku umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placówki opiekuoczo-wychowawcze 202 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24) 25) 26) 27) 28) 29) 30) 31) 32) 33) 34) Liczba rodzin zastępczych Liczba osób bezdomnych, korzystających ze świadczeo pomocy społecznej. Liczba osób objętych usługami opiekuoczymi Liczba osób, korzystających z pomocy społecznej z powodu: alkoholizmu, narkomanii, trudności w przystosowaniu się do życia po opuszczeniu zakładów karnych, a także placówek opiekuoczo-wychowawczych Liczba organizacji pozarządowych, działających na terenie województwa w sferze polityki społecznej, w tym: pomocy społecznej oraz profilaktyce uzależnieo. Liczba poradni odwykowych i profilaktyki osób uzależnionych Liczba stacjonarnych ośrodków terapii uzależnieo Liczba osób objętych leczeniem w stacjonarnych ośrodkach terapii uzależnieo w województwie Liczba osób, korzystających z pomocy społecznej z powodu: bezdomności, niepełnosprawności, alkoholizmu, narkomanii, bezrobocia, trudności w przystosowaniu się do życia po opuszczeniu zakładów karnych Liczba wdrażanych programów wychodzenia z bezdomności Liczba dzieci niepełnosprawnych objętych wczesnym wspomaganiem rozwoju Liczba osób objętych wsparciem organizacji pozarządowych Liczba osób, korzystających z pomocy społecznej z powodu ubóstwa Liczba organizacji pozarządowych, którym udzielono dotacji na realizację zadao pomocy społecznej oraz profilaktyki uzależnieo Wielkośd środków finansowych przeznaczonych na dotacje dla organizacji pozarządowych na realizację zadao pomocy społecznej oraz profilaktyki uzależnieo, w stosunku do budżetu gminy / powiatu / województwa (podane w stosunku procentowym) Liczba podopiecznych pomocy społecznej, którzy usamodzielnili się w wyniku uczestnictwa w programach realizowanych przez gminne jednostki pomocy społecznej. Przeciętny okres korzystania ze świadczeo okresowych pomocy społecznej. Czy OPS/PCPR posiada aktualną i dostępną informację na temat prowadzonych usług, z której mogłaby skorzystad każda zainteresowana osoba? Liczba realizowanych przez gminę/powiat programów aktywizujących podopiecznych pomocy społecznej Liczba osób objętych programem (programami) Liczba osób, które ukooczyły program (programy) Liczba osób, które usamodzielniły się poprzez uczestnictwo w programie (programach) i wyszły z kręgu świadczeniobiorców pomocy społecznej. Liczba spotkao z mieszkaocami gmin, poświęconych sprawom lokalnym, w których uczestniczyli przedstawiciele pomocy społecznej. Liczba spotkao OPS/PCPR z partnerami społecznymi i podmiotami, działającymi w sferze polityki społecznej, w tym: pomocy społecznej oraz profilaktyce uzależnieo Liczba wolontariuszy działających w środowisku lokalnym w sferze polityki społecznej, w tym: pomocy społecznej oraz profilaktyce uzależnieo Liczba organizacji pozarządowych, działających na terenie gminy w sferze polityki społecznej, w tym: pomocy społecznej oraz profilaktyce uzależnieo Czy na terenie powiatu utworzony został bank informacji o alternatywnych 203 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” formach wsparcia? 35) Liczba przestępstw stwierdzonych w zakooczonych przygotowawczych przeciwko rodzinie i opiece Wskaźniki ze strategii powiatowych 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) postępowaniach Poprawa parametrów technicznych obiektów jednostek organizacyjnych powiatu realizujących zadania z zakresu pomocy społecznej Spadek liczby barier architektonicznych dla niepełnosprawnych w obiektach użyteczności publicznej Wzrost udziału dzieci korzystających z opieki i wychowania bez udziału biologicznych rodziców, wychowywanych w rodzinach zastępczych. Liczba dzieci objętych dożywianiem Kwota pozyskanych zewnętrznych środków finansowych i liczba udzielonych zapomóg Ilośd odbytych zajęd terapeutycznych oraz uczestników biorących w nich udział Liczba działao służących popularyzacji idei rodziny zastępczej 204 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 40. Wskaźniki ewaluacji ochrony zdrowia Wskaźnik Źródło wskaźnika Wskaźniki z GUS Wskaźniki z monitoringu polityki społecznej w województwie Wskaźniki ze strategii powiatowych 1) 2) 3) 4) 5) 1) 2) Wydatki na ochronę zdrowia w budżecie gmin, powiatów i województw Łóżka w szpitalach ogólnych na 10 tys. ludności Liczba zakładów opieki zdrowotnej Liczba praktyk lekarskich Liczba ludności na 1 aptekę Liczba dzieci objętych wczesnym wspomaganiem rozwoju Liczba dzieci niepełnosprawnych objętych pomocą psychologicznopedagogiczną na teranie przedszkola i szkoły 1) Programy profilaktyki prozdrowotnej: liczba programów i liczba uczestniczących dzieci i młodzieży Poszerzenie zakresu usług medycznych świadczonych przez szpitale Liczba zmodernizowanych lub wyremontowanych obiektów i oddziałów szpitalnych oraz wartośd inwestycji Liczba zakupionego sprzętu oraz aparatury medycznej, liczba badao wykonanych nowym sprzętem, czas oczekiwania na usług Liczba organizacji pozarządowych, którym udzielono dotacji z zakresu zdrowia Wielkośd środków finansowych przeznaczonych na dotacje dla organizacji pozarządowych na realizacje zadao z zakresu zdrowia Liczba organizacji pozarządowych działających w obszarze integracji społecznej osób starszych Liczba imprez i uczestników, których celem była integracja społeczna osób starszych Wskaźnik satysfakcji uczestnictwa w imprezach integracyjnych osób starszych Liczba organizacji pozarządowych, którym udzielono dotacji z zakresu integracji społecznej osób starszych (gmina, województwo) Wielkośd środków finansowych przeznaczonych na dotacje dla organizacji pozarządowych na realizacje zadao z zakresu integracji społecznej osób starszych 2) 3) 4) Propozycje wskaźników nowych 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 205 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 41. Wskaźniki ewaluacji tworzenia warunków do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych Wskaźnik Źródło wskaźnika Wskaźniki z GUS Wskaźniki z monitoringu polityki społecznej w województwie Propozycje wskaźników nowych 1) 2) 3) 4) 5) 1) Liczba mieszkao Przeciętna powierzchnia użytkowa w m kw. na jednego mieszkaoca Liczba mieszkao komunalnych Liczba mieszkao TBS Wydatki na gospodarkę mieszkaniową JST Liczba mieszkao dostosowanych do potrzeb niepełnosprawnych 1) Odsetek gospodarstw domowych żyjących w mieszkaniach pozbawionych podstawowych wygód Odsetek mieszkao komunalnych w złym stanie technicznym 2) 206 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 42. Wskaźniki ewaluacji aktywizacji zawodowej bezrobotnych Wskaźnik Źródło wskaźnika Wskaźniki z GUS Wskaźniki PO KL. (Priorytet I. Zatrudnienie i integracja społeczna) 1) 2) 3) 4) 1) Liczba pracujących ogółem Liczb pracujących kobiet Zatrudnienie ogółem i w sektorze prywatnym Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w zł (powiaty, województwo) Udział osób, które podjęły prace w okresie do 6 miesięcy po zakooczeniu projektu w liczbie osób biorących udział w projekcie, w tym udział osób, które podjęły samo zatrudnienie Wskaźniki z monitoringu polityki społecznej w województwie 1) Liczba programów na rzecz aktywizacji społeczno-zawodowej długotrwale bezrobotnych 2) Liczba osób objętych programem na rzecz aktywizacji społeczno-zawodowej długotrwale bezrobotnych 3) Efektywnośd programów aktywizacji społeczno-zawodowej długotrwale bezrobotnych 4) Liczba osób długotrwale bezrobotnych, które podjęły zatrudnienie 5) Liczba osób niepełnosprawnych zatrudnionych na otwartym rynku pracy 6) Liczba Centrów Integracji Społecznej, Zakładów Aktywności Zawodowej, Klubów Integracji Społecznej 7) Odsetek osób bezrobotnych w wieku do 24 roku życia włącznie w stosunku do ogółu bezrobotnych w województwie 8) Liczba bezrobotnych w wieku 18-24 lat pozostający bez pracy przez okres dłuższy niż 6 miesięcy 9) Liczba osób bezrobotnych w wykształceniem gimnazjalnym i poniżej 10) Liczba osób bezrobotnych z wykształceniem wyższym 11) Odsetek osób w wieku 25-64 lata kształcących się ustawicznie 12) Liczba bezrobotnych w wieku 55-64 lata pozostający bez pracy przez okres dłuższy niż 1 rok Wskaźniki ze strategii powiatowych 1) Spadek ilości osób niepełnosprawnych wśród osób zarejestrowanych jako bezrobotne 2) Spadek udziału osób bez kwalifikacji wśród osób zarejestrowanych jako bezrobotne 3) Kwota refundacji jednego stanowiska pracy podmiotom prowadzącym działalnośd gospodarczą 4) Szkolenia i kursy w celu przekwalifikowania, podwyższenia kwalifikacji zawodowych grup najbardziej zagrożonych bezrobociem, w tym kobiet po urlopach macierzyoskich, osób po 50 roku życia, niepełnosprawnych 5) Liczba uczestników prac interwencyjnych i robót publicznych 6) Wzrost liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych na terenie powiatu 7) Wzrost liczby podmiotów gospodarczych kalendarzowym na terenie powiatu 8) Wzrost liczby osób zatrudnionych w niepublicznych podmiotach gospodarczych funkcjonujących na terenie powiatu 9) Wzrost ilości uczestników kursów i szkoleo organizowanych pod kątem rozwoju zakładanych w danym roku 207 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” lokalnej przedsiębiorczości 10) Spadek liczby absolwentów szkół powiatowych, którzy jednocześnie spełniają następujące warunki: nie kontynuują nauki; zamieszkują na terenie powiatu; zarejestrowali się jako bezrobotni w ciągu roku od ukooczenia szkoły; pozostają jako bezrobotni dłużej niż rok. 11) Spadek udziału (rok do roku) długotrwale bezrobotnych wśród osób zarejestrowanych jako bezrobotne Propozycje wskaźników nowych 1) Liczba osób bezrobotnych, które znalazły zatrudnienie za granicą i poza województwem 208 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 43. Wskaźniki ewaluacji poprawy bezpieczeostwa i ochrony prawnej Wskaźnik Źródło wskaźnika Wskaźniki z monitoringu polityki społecznej w województwie 1) 2) Przestępstwa stwierdzone w zakooczonych postępowaniach przygotowawczych – ogółem Przestępstwa stwierdzone w zakooczonych postępowaniach przygotowawczych – kradzież rzeczy Przestępstwa stwierdzone w zakooczonych postępowaniach przygotowawczych – kradzież z włamaniem Przestępstwa stwierdzone w zakooczonych postępowaniach przygotowawczych – rozbój, kradzież rozbójnicza, wymuszenie rozbójnicze (powiat, województwo) Wskaźnik przestępczości w województwie Wskaźniki dotyczące przestępczości narkotykowej Wskaźniki ze strategii powiatowych 1) Spadek liczby kradzieży pospolitych oraz przestępstw popełnianych na turystach 2) Spadek liczby przestępstw przeciwko mieniu publicznemu 3) Wzrost wskaźników przeciwpożarowej 4) Liczba sprzętu oraz jego wartośd do monitoringu oraz powierzchnia objęta monitoringiem 5) Spadek ogólnej liczby popełnianych przestępstw 6) Poprawa wskaźników charakteryzujących sprawnośd systemów ratownictwa medycznego 7) Poprawa wskaźników charakteryzujących sprawnośd systemów ratowniczogaśniczych 8) Odsetek uczniów objętych programami edukacyjnymi w zakresie poszczególnych form bezpieczeostwa. 9) Liczba bezpłatnych porad prawnych udzielonych w starostwie na 10 tys. mieszkaoców Wskaźniki z GUS 1) 2) 3) 4) ilościowych i jakościowych systemu ochrony 209 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 44. Wskaźniki ewaluacji edukacji Wskaźnik Źródło wskaźnika Wskaźniki z OKE Sprawdzian szóstoklasisty: 1. 2. 3. Średni wynik i % poprawnych odpowiedz % uzyskanych punktów z poszczególnych części sprawdzianu: czytania, pisania, rozumowania, korzystania z informacji, wykorzystania wiedzy w praktyce Edukacyjna Wartośd Dodana Wyniki egzaminu gimnazjalnego: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Średni wynik i % poprawnych odpowiedzi z całego testu Średni wynik i % poprawnych odpowiedzi części humanistycznej % poprawnych odpowiedzi uzyskanych w poszczególnych zakresach: czytanie i odbiór tekstów kultury i tworzenie własnego tekstu Średni wynik i % poprawnych odpowiedzi w części matematyczno-przyrodniczej % poprawnych odpowiedzi w poszczególnych zakresach: umiejętne stosowanie terminów, pojęd i procedur, wyszukiwanie i stosowanie informacji, wskazywanie i opisywanie faktów, związków i zależności, stosowanie zintegrowanej wiedzy i umiejętności Średni wynik i % poprawnych odpowiedzi z języka angielskiego % poprawnych odpowiedzi z poszczególnych umiejętności: odbiór tekstu słuchanego, odbiór tekstu czytanego, reagowanie językowe Edukacyjna Wartośd Dodana (ogólny, w części humanistycznej i matematycznoprzyrodniczej) Wyniki matur: 1. 2. % uczniów, którzy zdali maturę: licea ogólnokształcące, licea uzupełniające, licea profilowane, technika, technika uzupełniające Średni wynik (w %) z j. angielskiego, j. niemieckiego, j. rosyjskiego, j polskiego, matematyki, biologii, chemii, fizyki i astronomii, geografii, historii, historii sztuki, informatyki, wiedzy o społeczeostwie – oddzielnie dla poziomu podstawowego i rozszerzonego Wyniki egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe Wskaźniki z GUS 1. 2. 1) 2) 3) 4) 5) W technikach W szkołach zawodowych Liczba miejsc w placówkach przedszkolnych (gminy) Liczba dzieci przypadająca na jeden oddział przedszkolny Liczba miejsc w żłobkach i oddziałach żłobkowych Liczba dzieci uczęszczających do placówek przedszkolnych (gminy) Odsetek wydatków na oświatę i wychowanie w wydatkach gmin, powiatów 210 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” i województw Wskaźniki z Systemu Informacji Oświatowej 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) Wskaźniki PO KL (Priorytet III. Wysoka jakośd oświaty) 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) Wskaźniki ze strategii 1) 2) Liczba i powierzchnia boisk przy palcówkach oświatowych Liczba urządzeo rekreacyjno-sportowych przy placówkach oświatowych Liczba pracowni komputerowych Liczba pracowni języków obcych Liczba hal sportowych, sal gimnastycznych i basenów przy placówkach oświatowych Liczba pracowni do prowadzenia praktycznej nauki zawodu. Liczba komputerów w szkołach Odsetek komputerów w szkołach ze stałym dostępem do Internetu Liczba uczniów korzystających z zajęd pozalekcyjnych Liczba uczestników różnych form zajęd pozaszkolnych Liczba uczniów, którzy otrzymują pomoc materialną w postaci pokrywania kosztów zakwaterowania Liczba i wysokośd stypendiów za wyniki w nauce i osiągnięcia sportowe Liczba uczniów korzystających z wypoczynku w okresie ferii zimowych Liczba i wysokośd dodatków wiejskich i mieszkaniowych przyznanych nauczycielom Wynagrodzenia, nagrody i dodatki motywacyjne dla nauczycieli Odsetek nauczycieli dyplomowanych w placówkach Liczba uczniów przypadająca na 1 komputer w placówkach oświatowych Liczba szkół, w których upowszechniono narzędzie i metodologię pomiaru EWD Liczba podstaw programowych na poziomie szkoły podstawowej, gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej objętych przeglądem w celu lepszego ich zorientowania na potrzeby rynku pracy Liczba opracowanych i upowszechnionych innowacyjnych programów nauczania w zakresie przedsiębiorczości, przedmiotów matematyczno-przyrodniczych i technicznych Liczba nauczycieli kształcenia zawodowego oraz instruktorów praktycznej nauki zawodu, którzy uczestniczyli w trwających co najmniej dwa tygodnie stażach i praktykach w przedsiębiorstwach w ramach projektu Odsetek szkół oceniających jakośd własnej pracy z wykorzystaniem wskaźnika EWD Odsetek szkół objętych zmodernizowanym systemem nadzoru pedagogicznego, uwzględniającym pomiar EWD Odsetek obowiązujących podstaw programowych na poziomie szkoły podstawowej, gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej, które zostały zweryfikowane w celu lepszego ich zorientowania na potrzeby rynku pracy w odniesieniu do wszystkich podstaw programowych na poziomie szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych Odsetek nauczycieli kształcenia zawodowego i instruktorów praktycznej nauki zawodu, którzy uczestniczyli w trwającym co najmniej dwa tygodnie doskonaleniu zawodowym w przedsiębiorstwach w stosunku do ogólnej liczby tych nauczycieli Wzrost ilości uczniów zaangażowanych w młodzieżową przedsiębiorczośd Poprawa parametrów technicznych obiektów szkół zarządzanych przez Powiat 211 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 3) 4) powiatowych 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) Propozycje wskaźników nowych 14) 15) 16) 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) 18) 19) 20) 21) Poprawa parametrów technicznych obiektów szkół zarządzanych przez Powiat Wzrost liczby kierunków kształcenia w szkołach powiatowych, w tym zawodowego Wyposażenie obiektów infrastruktury społeczno-edukacyjnej (internaty, stołówki) Liczba oraz powierzchnia zbudowanych lub zmodernizowanych obiektów dydaktycznych Liczba zmodernizowanych pracowni komputerowych Liczba nowych stanowisk z dostępem do Internetu Liczba zakupionych urządzeo dydaktycznych i pomocy naukowych Liczba uczniów korzystających z nowej zmodernizowanej infrastruktury oświatowej Liczba zakupionego sprzętu na potrzeby obiektów sportowych Liczba i powierzchnia wybudowanych lub zmodernizowanych obiektów sportowych Liczba uczniów korzystających z wybudowanej lub zmodernizowanej infrastruktury sportowej Powierzchnia zmodernizowanych obiektów dydaktycznych Liczba oraz powierzchnia pracowni specjalistycznych Liczba wdrożonych systemów informatycznych Liczba uczniów biorących udział w bezpłatnych zajęciach dodatkowych organizowanych przez szkołę z matematyki, j. angielskiego itd. Liczba uczniów biorących udział w imprezach edukacyjnych Liczba dzieci wyjeżdżających w ramach wymiany międzyszkolnej za granicę Liczba dzieci objętych programami edukacyjnymi realizowanymi przez organizacje pozarządowe. Odsetek dzieci mających w domu stały dostęp do Internetu Odsetek dzieci posiadających w domu dostęp do komputera Odsetek lekcji, podczas których wykorzystuje się komputery i Internet Jakośd sprzętu komputerowego i oprogramowania w szkołach Liczba zajęd ukierunkowanych na poznanie Internetu jako źródła wiedzy. Ocena jakości nauczania przez uczniów Liczba maturzystów wybierająca studia techniczne Liczba maturzystów planujących emigrowad Liczba wspólnych działao placówek edukacyjnych z sektorem biznesu Liczba zajęd dzieci i młodzieży z umiejętności uczenia się Liczba dzieci w placówkach przedszkolnych przypadająca na 1 nauczyciela z wykształceniem pedagogicznym Odsetek dzieci w placówkach przedszkolnych uczęszczających na lekcję angielskiego Średnia cena przedszkola jako procent średniej płacy w województwie Odsetek placówek przedszkolnych objętych poradnictwem logopedycznym Ocena ankietowa odbywanych staży i praktyk przez uczniów szkół zawodowych i techników Niezależna (zewnętrzna) ocena nauczycieli Liczba organizacji pozarządowych, którym udzielono dotacji z zakresu edukacji (gmina, powiat, województwo) 212 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 22) Wielkośd środków finansowych przeznaczonych na dotacje dla organizacji pozarządowych na realizacje zadao z zakresu edukacji 213 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 45. Wskaźniki ewaluacji działao w zakresie kultury, sportu i rekreacji Źródło wskaźnika 1) Księgozbiór w woluminach w placówkach bibliotecznych (gminy, powiaty, województwa) 2) Wypożyczenia w woluminach na 1 czytelnika (gminy , powiaty, województwa) 3) Liczba wystaw własnych (powiat, województwo) 4) Liczba wystaw obcych (powiat, województwo) 5) Liczba młodzieży szkolnej zwiedzającej muzea (powiaty, województwa) 6) Odsetek wydatków na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w wydatkach ogółem (gminy, powiaty, województwo) 7) Odsetek wydatków na kulturę fizyczna i sport w wydatkach ogółem (gminy, powiaty, województwo) Wskaźniki z GUS Wskaźniki strategii powiatowych Wskaźnik ze Propozycje nowych wskaźników 1) Liczba imprez turystycznych i rekreacyjnych 2) Liczba przedsięwzięd kulturalnych zrealizowanych przez Powiat oraz przy współudziale samorządu powiatowego (liczba uczestników) 3) Liczba kampanii promujących lokalne i regionalne produkty kulturowe i liczba ich uczestników 4) Wzrost liczby osób biorących udział w imprezach sportowych w tym o znaczeniu krajowym i międzynarodowym 5) Wzrost liczby dzieci i młodzieży osób biorących udział w imprezach sportowych masowych (szkolnych), w tym niepełnosprawnych 6) Wzrost liczby obiektów infrastruktury sportowej 7) Wzrost liczby klubów, zrzeszeo, stowarzyszeo i innych organizacji związanych ze sportem, funkcjonujących na terenie powiatu, a także wzrost liczby ich członków 8) Powierzchnia zmodernizowanych obiektów sportowych 9) Liczba oraz powierzchnia nowych obiektów sportowych 10) Powierzchnia zmodernizowanych terenów sportowych i rekreacyjnych 1) Liczba bibliotek multimedialnych 2) Atrakcyjnośd księgozbioru i zasobów multimedialnych w bibliotekach 3) Liczba imprez organizowanych w domach kultury oraz liczba ich uczestników 4) Uczestnictwo dzieci i młodzieży w spektaklach muzycznych i teatralnych 5) Liczba zajęd w przedszkolach i szkołach poświęconych różnorodności kulturowej i otwartości na nią 6) Płace pracowników kultury 7) Liczba biletów do kina, teatru, filharmonii, muzeów, wystaw dofinansowanych z budżetów gminnych 8) Długośd ścieżek rowerowych 9) Odsetek mieszkaoców uprawiających sport przynajmniej raz w tygodniu 10) Liczba otwartych placów zabaw dla dzieci 11) Wskaźnik poczucia tożsamości lokalnej 12) Liczba organizacji pozarządowych, którym udzielono dotacji z zakresu kultury, sportu i rekreacji 13) Wielkośd środków finansowych przeznaczonych na dotacje dla organizacji pozarządowych na realizacje zadao z zakresu kultury, sportu i rekreacji 214 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 14) Wydatki samorządów gminnych i samorządu województwa na kulturę i ochronę dziedzictwa kulturowego 215 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 46. Wskaźniki ewaluacji działao w zakresie rozwoju kapitału społecznego Wskaźnik Źródło wskaźnika Wskaźniki z monitoringu polityki społecznej w województwie Wskaźniki ze strategii powiatowych Propozycje wskaźników nowych 1) 2) 3) 1) 2) 3) 4) 5) 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) Liczba szkoleo organizowanych przez powiat dla organizacji pozarządowych i jego przedstawicieli Odsetek JST, które realizują z organizacjami pozarządowymi programy współpracy Frekwencja podczas wyborów samorządowych (w I turze) Liczba form komunikacji samorządu z mieszkaocami Stopieo zadowolenia interesantów z obsługi urzędu Ilośd skarg na pracę urzędów Wielkośd środków finansowych z budżetu na wspieranie działalności organizacji pozarządowych Liczba kontraktowanych usług w organizacjach pozarządowych Liczba wspólnych spotkao przedstawicieli JST z organizacjami pozarządowymi Liczba aktywnie działających organizacji pozarządowych Liczba osób pracujących w organizacjach pozarządowych Liczba wolontariuszy działających w organizacjach pozarządowych Liczba działao JST, których celem było rozpowszechnienie idei wolontariatu Odsetek programów współpracy z organizacjami pozarządowymi, które zostały uchwalone przed koocem poprzedniego roku Odsetek programów współpracy przygotowywany z udziałem organizacji pozarządowych Niezależna ocena współpracy JST z organizacjami pozarządowymi 216 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 47. Wskaźniki ewaluacji działao w zakresie praw człowieka Wskaźnik Źródło wskaźnika Propozycje wskaźników nowych 1) 2) 3) 4) 5) 6) 3.2. - Liczba działao służących uświadomieniu dyskryminacji ze względu na płed Liczba działao służących uświadomieniu dyskryminacji ze względu ma orientację seksualną Liczba działao służących uświadomieniu dyskryminacji ze względu na narodowośd Liczba działao służących uświadomieniu praw dziecka Liczba organizacji pozarządowych, którym udzielono dotacji na działania z zakresu rozpowszechniania i ochrony praw człowieka (gmina, województwo) Wielkośd środków finansowych przeznaczonych na dotacje dla organizacji pozarządowych na realizacje zadao z zakresu praw człowieka Propozycja narzędzia ewaluacji gminnej i powiatowej polityki społecznej Dla każdej gminy i powiatu należy określid 6 wskaźników syntetycznych stanowiących operacjonalizację najważniejszych dla nich obszarów działao polityki społecznej; - Wybór najważniejszych obszarów polityki społecznej w poszczególnych gminach i powiatach będzie różny, w zależności od przyjętych w strategii celów (wynikających z kolei z potrzeb); - W zależności od perspektywy czasowej, w jakiej gmina (powiat) ocenia politykę społeczną, należałoby wyodrębnid przynajmniej dwie grupy wskaźników: 6 wskaźników do krótkookresowej oceny i 6 wskaźników do oceny polityki społecznej w dłuższym okresie; - Każdy ze wskaźników syntetycznych ma powstad w oparciu o szereg wskaźników szczegółowych. Dobór wskaźników szczegółowych powinien wynikad z ich trafności zewnętrznej; - Analiza rzetelności pozwoli wykluczyd wskaźniki szczegółowe, które silnie ze sobą korelują (oznaczałoby to powielanie zawartości informacyjnej jednego z nich); - Najlepiej, żeby wskaźniki miały charakter względny (np. liczba aptek na 10 tys. mieszkaoców), umożliwi to porównywania obliczonych wartości nie tylko 217 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” z przyjętym wzorem (wartością docelową), ale także pomiędzy daną gminą (powiatem) a inną jednostką terytorialną; - Częśd wskaźników szczegółowych będzie stymulantami, w inne – destymulantami. Stymulantą nazywamy cechę, której wysoka wartośd jest pożądana z punktu widzenia rozwoju społeczno-gospodarczego. W przypadku destymulanty jest odwrotnie: pożądane jest, aby jej wartośd była jak najniższa; - Wskaźniki szczegółowe (z powodu różnych jednostek, w jakich się wyrażają) muszą zostad wystandaryzowane; - Standaryzacja jest zabiegiem powszechnie stosowanym w analizach statystycznych i polega na zastąpieniu wskaźnika szczegółowego xi, jego zestandaryzowana (przyjmująca wartości w przedziale od -1 do 1) wartością zi , zgodnie z formułą: zi xi xi , si gdzie: xi - średnia arytmetyczna wskaźnika i, si - odchylenie standardowe wskaźnika i. - Wskaźnik syntetyczny może byd prostą sumą arytmetyczną wskaźników szczegółowych, wówczas jednak każdemu wskaźnikowi szczegółowemu przypisujemy taką samą wagę, znaczenie. Alternatywą jest przypisanie różnych wag; - Wskaźniki syntetyczne zostaną poddane normalizacji, dzięki czemu przyjmą wartości od 0 do 1, przy czym wartośd 1 zostaje przypisana wartości docelowej max xi, czyli tej, do której gmina zmierza, a 0 – najmniejszej dopuszczalnej min - x ; i Do normalizacji wskaźników-stymulant (rosną wraz z poprawą sytuacji, np. liczba zatrudnionych) wykorzystad należy następujący wzór: 218 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wi xi min xi max xi min xi , gdzie, i – 1…6 - numery poszczególnych wskaźników syntetycznych Wi - wartośd znormalizowanego wskaźnika syntetycznego i xi - wyjściowa wartośd wskaźnika syntetycznego i min xi - minimalna dopuszczalna wartośd wskaźnika i max xi - docelowa wartośd wskaźnika i - Z kolei dla wskaźników-destymulant (gdy ich wartośd rośnie, sytuacja się pogarsza, np. liczba osób korzystających z pomocy społecznej) wykorzystad należy transformację przeciwną: Wi max xi xi max xi min xi i – 1…6 - numery poszczególnych wskaźników syntetycznych Wi - wartośd znormalizowanego wskaźnika syntetycznego i xi - wyjściowa wartośd wskaźnika syntetycznego i min xi - minimalna dopuszczalna wartośd wskaźnika i max xi - docelowa wartośd wskaźnika i - Na równoboczny sześcian o długości boku 1 nałożone zostaną dane z osiągniętych wskaźników syntetycznych przez gminę X (zob. wykres 15). Przedstawiona metoda 219 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” pozwoli gminie (powiatowi) dowiedzied się, jak daleko jej do założonego celu w poszczególnych obszarach; na jakich polach jednostka samorządowa dobrze sobie radzi, a jakie są jej słabe strony. Wykres 15. Wyniki gminy X w stosunku do przyjętych wartości docelowych Nakładanie figur w kolejnych latach pokaże realizowany postęp (bądź regres) w polityce społecznej (zob. wykres 16). 220 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wykres 16. Wyniki gminy X w 2011 r. i 2012 r. na tle wartości docelowych - W przypadku zastosowania tych samych wskaźników szczegółowych i syntetycznych w kilku gminach, narządzie daje możliwośd dokonania porównania między jednostkami terytorialnymi (w takim przypadku wskaźniki muszą byd względne). Porównania będą szczególnie wartościowe pomiędzy gminami o tym samym charakterze: między gminami miejskimi, między gminami miejsko-wiejskimi, między gminami wiejskimi i w koocu między miastami na prawach powiatu (zob. wykres 17). 221 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Wykres 17. Wyniki gminy X i gminy Y w 2011 r. na tle wartości docelowych - Zaletą zaproponowanego narzędzia jest także to, że można je zastosowad do porównania jednostek samorządowych (gmin lub powiatów) pod względem wagi, jaką przywiązują do obszarów polityki społecznej innych od pomocy społecznej. Różnica między modelami polityki społecznej bowiem zasadza się głównie na tym, że przypisuje się w nich różne znaczenie (wagi) poszczególnym politykom szczegółowym. Wyniki badao mogą unaocznid, że gmina Y realizuje o wiele więcej działao w zakresie edukacji przedszkolnej niż gmina Y. Poniżej przedstawiono propozycję wskaźników syntetycznych dla gminy, a następnie (w tabeli) wskaźniki szczegółowe, które stanowiłyby podstawę do ich utworzenia. Przykładowe wskaźniki syntetyczne dla gminy: 1. pomoc społeczna i tworzenie warunków do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych, 2. edukacja przedszkolna, 3. edukacja podstawowa i gimnazjalna, 222 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 4. kultura i prawa człowieka, 5. sport i rekreacja, 6. kapitał społeczny. Tabela 48. Wskaźniki szczegółowe dla gmin według grup tematycznych I. Pomoc społeczna, tworzenie warunków do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych i integracja społeczna osób starszych 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) 18) 19) Liczba miejsc w domach i zakładach pomocy społecznej na 10 tys. mieszkaoców Odsetek instytucji pomocy społecznej, które zawarły kontrakty socjalne z ponad 10% wszystkich swoich klientów Odsetek projektów instytucji pomocy społecznej realizowanych w partnerstwie publiczno-społecznym Liczba miejsc w domach i zakładach pomocy społecznej na 10 tys. mieszkaoców Liczba całodobowych placówek opiekuoczo-wychowawczych dla dzieci i młodzieży, w tym socjalizacyjnych, rodzinnych, interwencyjnych, wielofunkcyjnych na 10 tys. mieszkaoców Odsetek klientów instytucji pomocy społecznej będących w wieku aktywności zawodowej i nie pracujących, którzy zostali objęci działaniami aktywnej integracji Liczba osób, które zakooczyły udział w projektach dotyczących integracji społecznej: młodzież zagrożona wykluczeniem społecznym (15-25 lat), więźniowie, osoby przebywające w zakładach poprawczych, Romowie, osoby niepełnosprawne na 10 tys. mieszkaoców Odsetek klientów instytucji pomocy społecznej, którzy zostali objęci kontraktami socjalnymi Odsetek osób, korzystających z pomocy społecznej z powodu: bezdomności, niepełnosprawności, alkoholizmu, narkomanii, bezrobocia, trudności w przystosowaniu się do życia po opuszczeniu zakładów karnych Liczba organizacji pozarządowych, działających na terenie województwa w sferze polityki społecznej, w tym: pomocy społecznej oraz profilaktyce uzależnieo na 10 tys. mieszkaoców Liczba organizacji pozarządowych, którym udzielono dotacji na realizację zadao pomocy społecznej oraz profilaktyki uzależnieo Odsetek budżetu gminy przeznaczony na dotacje dla organizacji pozarządowych na realizację zadao pomocy społecznej oraz profilaktyki uzależnieo Liczba realizowanych przez gminę / powiat programów aktywizujących podopiecznych pomocy społecznej Liczba osób objętych programami aktywizującymi podopiecznych pomocy społecznej w stosunku do liczby beneficjentów pomocy społecznej Odsetek osób, które usamodzielniły się poprzez uczestnictwo w programach aktywizujących i wyszły z kręgu świadczeniobiorców pomocy społecznej Odsetek gospodarstw domowych żyjących w mieszkaniach pozbawionych podstawowych wygód Liczba organizacji pozarządowych działających w obszarze integracji społecznej osób starszych na 10 tys. mieszkaoców Liczba uczestników imprez, których celem była integracja społeczna osób starszych na 10 tys. mieszkaoców Odsetek środków finansowych przeznaczonych na dotacje dla organizacji pozarządowych na realizacje zadao z zakresu integracji społecznej osób starszych w wydatkach gmin 223 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” II. Edukacja przedszkolna (i żłobki) 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) Liczba miejsc w żłobkach i oddziałach żłobkowych na 1000 dzieci w wieku 0-2 lata Liczba dzieci przypadająca na jedną opiekunkę w żłobku i oddziałach żłobkowych Odsetek dzieci uczęszczających do placówek przedszkolnych w ogólnej liczbie dzieci w wieku 3-5 lat Odsetek dzieci w placówkach przedszkolnych uczęszczających na lekcję angielskiego Liczba dzieci w placówkach przedszkolnych przypadająca na jednego nauczyciela Odsetek placówek przedszkolnych objętych poradnictwem logopedycznym Średnia opłata za przedszkole jako procent średniej płacy w województwie Średnia opłata za żłobek jako procent średniej płacy w województwie III. Edukacja podstawowa i gimnazjalna 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) Odsetek poprawnych odpowiedz w sprawdzianie szóstoklasisty Odsetek poprawnych odpowiedzi w teście gimnazjalnym Odsetek poprawnych odpowiedzi w części matematyczno-przyrodniczej testu gimnazjalnego Odsetek poprawnych odpowiedzi z języka angielskiego w teście gimnazjalnym Odsetek placówek oświatowych posiadających boiska Odsetek placówek oświatowych posiadających hale sportowe Liczba dzieci przypadająca na 1 komputer w szkole podstawowej Liczba dzieci przypadająca na 1 komputer w gimnazjum Odsetek komputerów w szkołach ze stałym dostępem do Internetu Odsetek szkół oceniających jakośd własnej pracy z wykorzystaniem wskaźnika EWD Odsetek szkół objętych zmodernizowanym systemem nadzoru pedagogicznego, uwzględniającym pomiar EWD Odsetek uczniów biorących udział w bezpłatnych zajęciach dodatkowych organizowanych przez szkołę z matematyki Odsetek uczniów biorących udział w bezpłatnych zajęciach dodatkowych organizowanych przez szkołę z j. angielskiego Odsetek dzieci wyjeżdżających w ramach wymiany międzyszkolnej za granicę Odsetek dzieci objętych programami edukacyjnymi realizowanymi przez organizacje pozarządowe. Odsetek lekcji, podczas których wykorzystuje się komputery i Internet IV. Kultura i prawa człowieka 1) Wypożyczenia w woluminach na 1 czytelnika 2) Odsetek wydatków na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w wydatkach gmin ogółem 3) Liczba uczestników przedsięwzięd kulturalnych zrealizowanych przez samorząd gminny na 1000 mieszkaoców 4) Liczba biletów do kina, teatru, filharmonii, muzeów, wystaw dla mieszkaoców gminy dofinansowanych z budżetów gminnych na 10 tys. mieszkaoców 5) Liczba bibliotek multimedialnych na 10 tys. mieszkaoców 6) Uczestnictwo dzieci i młodzieży w spektaklach muzycznych i teatralnych na 10 tys. mieszkaoców w wieku 7-18 lat 7) Liczba zajęd w przedszkolach i szkołach poświęconych różnorodności kulturowej na 10 tys. mieszkaoców 8) Odsetek środków finansowych przeznaczonych na dotacje dla organizacji pozarządowych na realizacje zadao z zakresu kultury w ogólnej sumie dotacji dla NGO’s 9) Liczba działao służących uświadomieniu równouprawnieniu kobiet i mężczyzn na 10 tys. mieszkaoców 10) Liczba działao służących uświadomieniu występowania różnych form dyskryminacji: ze względu na narodowośd, orientację seksualna, kolor skóry na 10 tys. mieszkaoców 224 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 11) Odsetek środków finansowych przeznaczonych na dotacje dla organizacji pozarządowych na realizacje zadao z zakresu praw człowieka w ogólnej sumie dotacji dla NGO’s V. Sport i rekreacja 1) Odsetek wydatków na kulturę fizyczna i sport w wydatkach gminy ogółem 2) Liczba uczestników imprez turystycznych i rekreacyjnych na 10 tys. mieszkaoców 3) Liczba osób biorących udział w imprezach sportowych na 10 tys. mieszkaoców 4) Powierzchnia obiektów infrastruktury sportowej na 10 tys. mieszkaoców 5) Powierzchnia terenów rekreacyjnych i sportowych na 10 tys. mieszkaoców 6) Liczba pływalni na 10 tys. mieszkaoców 7) Liczba klubów, zrzeszeo, stowarzyszeo i innych organizacji związanych ze sportem na 10 tys. mieszkaoców 8) Długośd ścieżek rowerowych na km kw. 9) Odsetek mieszkaoców uprawiających sport przynajmniej raz w tygodniu 10) Liczba otwartych placów zabaw dla dzieci na 10 tys. mieszkaoców VI. Kapitał społeczny 1) Liczba szkoleo i spotkao organizowanych przez gminę dla organizacji pozarządowych i jego przedstawicieli na 10 tys. mieszkaoców 2) Liczba konsultacji społecznych na 10 tys. mieszkaoców 3) Odsetek wydatków gminnych przeznaczanych na dotacje dla organizacji pozarządowych 4) Liczba aktywnie działających organizacji pozarządowych na 10 tys. mieszkaoców 5) Liczba osób pracujących w organizacjach pozarządowych na 10 tys. mieszkaoców 6) Liczba wolontariuszy działających w organizacjach pozarządowych na 10 tys. mieszkaoców Propozycje wskaźników syntetycznych dla powiatów stanowią: 1) aktywizacja zawodowa bezrobotnych, 2) opieka nad rodziną i dzieckiem, 3) ochrona zdrowia, integracja społeczna osób niepełnosprawnych, 4) bezpieczeostwo i ochrona prawna, 5) edukacja w liceach, 6) edukacja w technikach i szkołach zawodowych. 225 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Tabela 49. Wskaźniki szczegółowe dla powiatów według grup tematycznych I. Aktywizacja zawodowa bezrobotnych 1) Liczba osób objętych programem na rzecz aktywizacji społeczno-zawodowej długotrwale bezrobotnych na 1000 bezrobotnych 2) Wskaźnik zatrudnienia 3) Odsetek osób niepełnosprawnych, które pracują 4) Liczba uczestników szkoleo i kursów w celu przekwalifikowania, podwyższenia kwalifikacji zawodowych grup najbardziej zagrożonych bezrobociem, w tym kobiet po urlopach macierzyoskich, osób po 50 roku życia, niepełnosprawnych na 1000 bezrobotnych 5) Liczba uczestników prac interwencyjnych i robót publicznych na 1000 bezrobotnych 6) Spadek odsetka absolwentów szkół powiatowych, którzy jednocześnie spełniają następujące warunki: nie kontynuują nauki; zamieszkują na terenie powiatu; zarejestrowali się jako bezrobotni w ciągu roku od ukooczenia szkoły; pozostają jako bezrobotni dłużej niż rok 7) Odsetek długotrwale bezrobotnych wśród osób zarejestrowanych jako bezrobotne II. Opieka nad rodziną i dzieckiem 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) Liczba osób, które skorzystały z poradnictwa specjalistycznego, w tym rodzinnego, prowadzonego przez powiat na 10 tys. mieszkaoców Liczba całodobowych placówek opiekuoczo-wychowawczych dla dzieci i młodzieży, w tym socjalizacyjnych, rodzinnych, interwencyjnych, wielofunkcyjnych na 10 tys. mieszkaoców Liczba rodzin i osób w rodzinach korzystających ze świadczeo pomocy społecznej na 10 tys. mieszkaoców Liczba samotnych matek objętych pomocą na 10 tys. mieszkaoców Liczba dzieci w domach dziecka, rodzinnych domach dziecka oraz rodzinach zastępczych na 10 tys. mieszkaoców Odsetek dzieci korzystających z opieki i wychowania bez udziału biologicznych rodziców, wychowywanych w rodzinach zastępczych Liczba działao służących popularyzacji idei rodziny zastępczej na 10 tys. mieszkaoców III. Ochrona zdrowia i integracja społeczna osób niepełnosprawnych 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) Odsetek wydatków na ochronę zdrowia w wydatkach powiatów ogółem Łóżka w szpitalach ogólnych na 10 tys. mieszkaoców Liczba zakładów opieki zdrowotnej na 10 tys. mieszkaoców Liczba praktyk lekarskich na 10 tys. mieszkaoców Liczba ludności na 1 aptekę Czas oczekiwania na zabiegi w szpitalach Liczba uczestników w programach profilaktyki zdrowotnej na 10 tys. mieszkaoców Liczba osób, które zakooczyły udział w projektach dotyczących integracji społecznej niepełnosprawnych na 10 tys. mieszkaoców 9) Odsetek środków finansowych przeznaczonych na dotacje dla organizacji pozarządowych na realizacje zadao z zakresu zdrowia w budżecie powiatu IV. Bezpieczeostwo i ochrona prawna 1) Liczby kradzieży pospolitych na 10 tys. mieszkaoców 2) Liczba przestępstw popełnianych na turystach na 10 tys. mieszkaoców 3) Liczby przestępstw przeciwko mieniu publicznemu na 10 tys. mieszkaoców 226 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 4) Odsetek uczniów objętych programami edukacyjnymi w zakresie poszczególnych form bezpieczeostwa 5) Wskaźniki charakteryzujące sprawnośd systemów ratownictwa medycznego 6) Wskaźniki charakteryzujące sprawnośd systemów ratowniczo-gaśniczych 7) Powierzchnia objęta monitoringiem 8) Liczba bezpłatnych porad prawnych udzielonych w starostwie na 10 tys. mieszkaoców V. Edukacja w liceach 1) Odsetek uczniów, którzy zdali maturę 2) Średni wynik (w %) z j. angielskiego, matematyki, biologii, chemii, fizyki i astronomii, informatyki, – oddzielnie dla poziomu podstawowego i rozszerzonego 3) Odsetek liceów posiadających boiska 4) Odsetek liceów posiadających sale gimnastyczne 5) Liczba uczniów przypadająca na 1 komputer w szkole 6) Odsetek komputerów w szkołach ze stałym dostępem do Internetu 7) Odsetek szkół oceniających jakośd własnej pracy z wykorzystaniem wskaźnika EWD 8) Odsetek szkół objętych zmodernizowanym systemem nadzoru pedagogicznego, uwzględniającym pomiar EWD 9) Odsetek uczniów biorących udział w bezpłatnych zajęciach dodatkowych organizowanych przez szkołę z matematyki 10) Odsetek uczniów biorących udział w bezpłatnych zajęciach dodatkowych organizowanych przez szkołę z j. angielskiego 11) Odsetek młodzieży wyjeżdżających w ramach wymiany międzyszkolnej za granicę 12) Odsetek młodzieży objętych programami edukacyjnymi realizowanymi przez organizacje pozarządowe. 13) Odsetek lekcji, podczas których wykorzystuje się komputery i Internet 14) Odsetek maturzystów, którzy planują emigrowad 15) Odsetek maturzystów, którzy wybierają studia techniczne VI. Edukacja w technikach i szkołach zawodowych 1) Wyniki egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe w technikach 2) Wyniki egzaminu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe w szkołach zawodowych 3) Odsetek obowiązujących podstaw programowych, które zostały zweryfikowane w celu lepszego ich zorientowania na potrzeby rynku pracy 4) Odsetek nauczycieli kształcenia zawodowego i instruktorów praktycznej nauki zawodu, którzy uczestniczyli w trwającym co najmniej dwa tygodnie doskonaleniu zawodowym w przedsiębiorstwach w stosunku do ogólnej liczby tych nauczycieli 5) Liczba pracowni specjalistycznych przypadająca na jedną szkołę zawodową 6) Liczba pracowni specjalistycznych przypadająca na jedno technikum 7) Liczby kierunków kształcenia zawodowego przypadających na jedno technikum 8) Liczby kierunków kształcenia zawodowego przypadające na jedną szkołę zawodową 9) Liczba wspólnych działao placówek edukacyjnych z sektorem biznesu przypadająca na 1 szkołę 10) Liczba spotkao przedstawicieli starostwa powiatowego z przedsiębiorcami na temat trafności zewnętrznej jakości kształcenia zawodowego 227 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Literatura 1. Gosta Esping-Andersen, Społeczne podstawy gospodarki postindustrialnej, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2010, 2. R. Titmuss, Social Policy. An Introduction, London 1974. 3. M. Księżopolski, Polityka społeczna, Wybrane problemy porównao międzynarodowych, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice 1999.; 4. M. Księżopolski, Polityka społeczna w różnych krajach i modele polityki społecznej, [w:]: Polityka społeczna. Podręcznik akademicki, *red:+ G. Firlit-Fesnak, M. SzylkoSkoczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. 5. G. Esping-Andersen, The Three Worlds of Welfare Capitalism, Princeton, New Jersey, 1990. 6. M. Księżopolski, Polityka społeczna; wybrane problemy porównao międzynarodowych, Katowice 1999, 7. F. Castles, Working Class and Welfare, London 1986., Needs-based Strategies of Social Protection in Australia and New Zealand, [w:] G. Esping –Andersen, Welfare States in Transition, London 1996. 8. S. Leibfried, Towards a European Welfare State: On Integrating Poverty Regimes in the European Community, [w:] Z. Ferge, J. E. Kolberg, Social Policy in Changing Europe, Campus Verlag Frankfurt 1992. 9. S. Bislev, H. Hansen, The nordic welfare states and the single european market, Kopenhaga 1991. 10. G. W. Kołodko, Świat na wyciągnięcie myśli, Wydawnictwo Prószyoski i S-ka, Warszawa 2010. 11. C. Żołędowski, Uwarunkowania polityki społecznej, *w:+ Polityka społeczna. podręcznik akademicki. (red.) G. Firlit-Fesnak, M. Szylko - Skoczny, Wydawnictwo Naukowe PWN 2007 r. 228 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 12. M. Księżopolski, Co dalej z polityką społeczną w Polsce? od socjalistycznych gwarancji do paternalistyczno-rynkowej hybrydy, *w:+ M. Rymsza (red.) Reformy społeczne. Bilans dekady. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2004. 13. M. Langan, I. Ostner, Geschlechterpolitik im Wohlfahrtsstaat, Aspekte im internationalen Vergleich, [w:] K. Braun, G. Fuchs, Ch. Lemke, K. Toens, Feministische Perspektiven der Politikwissenschaft, Muenschen, Wien, Oldenburg 2000. 14. U. Beck, Społeczeostwo ryzyka, W drodze do innej nowoczesności. Warszawa 2002. 15. Identyfikacja i delimitacja obszarów problemowych i strategicznej interwencji. Wnioski z analiz; www.mrr.gov.pl Badanie przeprowadziło Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i we współpracy z Instytutem Badao Strukturalnych w 2009 r. na potrzeby średniookresowej strategii regionalnej. 229 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” Materiały źródłowe 1. „Analiza danych zastanych”, listopad 2010 – oprac. Krzysztof Krukowski (Katedra Organizacji i Zarządzania, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu WarmioskoMazurskiego w Olsztynie) 2. „Analiza badao jakościowych”, kwiecieo 2011 – oprac. Krzysztof Krukowski (Katedra Organizacji i Zarządzania, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu WarmioskoMazurskiego w Olsztynie) 3. „Analiza wyników badao ilościowych - ankietowych”, kwiecieo 2011 (opracowana z zastosowaniem oprogramowania SPSS) - oprac. Łukasz Łotocki (Instytut Polityki Społecznej, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego) 4. Analiza wyników ankiety internetowej dla przedstawicieli Ośrodków Pomocy Społecznej i Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie (materiał roboczy), czerwiec 2011 – oprac. Dariusz Koszuba (Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej w Olsztynie) 5. Analiza wyników ankiety telefonicznej dla przedstawicieli Ośrodków Pomocy Społecznej, Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie i sekretarzy starostw powiatowych, starostów oraz sekretarzy urzędów gmin, burmistrzów, wójtów (materiał roboczy), czerwiec 2011 – oprac. Małgorzata Kopertowska (Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej w Olsztynie) 6. Analiza powiatowych i wybranych gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych w województwie warmiosko-mazurskim (materiał roboczy), czerwiec 2011 – oprac. Marta Nejfelt (Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej w Olsztynie) 7. Strategia polityki społecznej województwa warmiosko-mazurskiego do 2015 roku 8. Wojewódzki program profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych w województwie warmiosko-mazurskim na lata 2008-2011 9. Wojewódzki program na rzecz osób starszych na lata 2009-2013 „Pogodna i bezpieczna jesieo życia na Warmii i Mazurach” 10. Wojewódzki program polityki prorodzinnej na lata 2008-2011 230 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 11. Wojewódzki program przeciwdziałania narkomanii na lata 2009-2012 12. Wojewódzki Program Wyrównywania Szans i Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu oraz Pomocy w Realizacji Zadao na Rzecz Zatrudniania Osób Niepełnosprawnych na lata 2008-2011 13. Strategia Rozwiązywania problemów Społecznych w powiecie węgorzewskim na lata 2003-2015 14. Powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych na lata 2003-2015 15. Powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych w powiecie gołdapskim na lata 2007-2013 16. Powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych w powiecie giżyckim w latach 2011-2018 17. Strategia integracji i rozwiązywania problemów społecznych powiatu piskiego na lata 2007-2013 18. Powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych w powiecie kętrzyoskim na lata 2011-2020 19. Strategia rozwiązywania problemów społecznych w powiecie bartoszyckim na lata 20072015 20. Strategia rozwiązywania problemów społecznych w powiecie braniewskim 21. Strategia rozwiązywania problemów społecznych w powiecie w powiecie działdowskim 22. Strategia rozwiązywania problemów społecznych powiatu elbląskiego na lata 2009-2013 23. Powiatowa strategia rozwiązywania problemów społecznych do 2015 roku w powiecie ełckim 24. Strategia rozwiązywania problemów społecznych w powiecie iławskim. do roku 2015 25. Strategia rozwiązywania problemów społecznych powiatu lidzbarskiego na lata 20062015 26. Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych Powiatu Mrągowskiego na lata 20112020 27. Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w Powiecie Nidzickim do 2015 roku 28. Strategia rozwiązywania problemów społecznych w powiecie nowomiejskim do roku 2014 231 Raport koocowy z badao, realizowanych w ramach projektu „Modele polityki społecznej na Warmii i Mazurach - badania” 29. Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych w Powiecie Ostródzkim do 2013r. 30. Strategia rozwiązywania problemów społecznych w powiecie olsztyoskim do 2010 roku 31. Strategia pomocy społecznej dla powiatu szczycieoskiego do 2015 roku 32. Strategia rozwiązywania problemów społecznych Miasta Olsztyn do 2015 roku 33. Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w Elblągu 2009-2020 232