Pruski cawx, litewski kaukas, kuroński kauks – rozwój mitonimu od

Pruski cawx, litewski kaukas, kuroński
kauks – rozwój mitonimu od pierwszych wzmianek do czasów teraźniejszych
Dalia Kiseliūnaitė
Karina Kukure
Celem abstraktu jest odzwierciedlenie współdziałania kilku wizerunków mitologicznych na
tle językowym oraz folklorowym. Problem stwarza złożone rozprzestrzenienie znaczeń w
leksykografii, onomastyce oraz folklorze leksemy bałtyjskiej *kauk-as. W języku pruskim w
słowniczku Elbląga wspominany jest Cawx E 11 [PKEŽ 2: 148 pr., la. *káukas, ale MK
2007: 95 pr. kaũks] < balt. *káuk-as tłumaczony ‚Teufel‘ (pl. diabeł). Otóż mamy kilka istot
mitologii bałtyjskiej, które z pozoru wypełnieją pobobne lub dublujące się funkcje, w
języku wyrażane różnymi leksemami (nie mówimy tutaj o szeregu synonimów-eufemizmów
lit. velnias /la. velns ‚diabeł‘): lie. vélnias/la. ve ns, lie. kaũkas/pr. káuk(a)s, por. la. kaũcȩns
‚ropucha‘, pr. pickūls K III 5519 ‚Teufel‘ (> lie. wspr. pikùlas‘t.s.‘, por. la. dial. pikuls ‚ t.s.‘
ME III: 213), pr. pyculs E10 ‚Hölle‘, Picullus, Pecols (pomniki XVI-XVII) < pr. *Pikūls
(PKEŽ 3: 280) ‘bóg podziemia, zmarłych, diabeł‘, Barstucke (z wariantami) ‚die kleine
Mennichen‘ (Sudauen, BRMŠ 2: 129), Pockols, Pockollus ‚die fliegende Geister oder Teufel‘
(Sudauen, BRMŠ 2: 128), la. Pūķis ‚nosiciel bogactwa, duch‘ > lie. dial. pūkis/-ys ‚t.s.‘, lie.
áitvaras ‚istota mitologiczna, nosiciel dobra materialnego‘.
Mówiąc o baltyjskiej leksemie *kaukas, widzimy, iż dla pr. słowa Cawx E w słowniczku
przypisywane jest znaczenie ‚Teufel‘, którego to porównując z Pikūls spotykanym w innych
źródłach, nie moglibyśmy rozszyfrować bez głębszego, dokładniejszego studiowania.
Prusiści niemalże jednomyślnie zgadzają się z tym, iż wskazanie konkretnego znaczenia pr.
*kaukas wskazuje na źródła E autora niechęć, niemożność lub niepróbowanie rozróżnienia
wspomnianych mitonimów. Ogólnie przyjęto (przynajmniej tak tłumaczymy studentom), że
„pr. *kaukas‚ lit. kaukas ‚pewien ‚penata‘, którego jako ‚velnias, Teufel‘, przetłumaczyło dla
prusów tak wciskane chrześcijaństwo“ (PKEŽ 2: 149), podobnie jak się stało z lie. vélnias,
la. ve ns ‚bóg zmarłych‘> ‚istota chtonna, antypod Boga‘ >‘diabeł, szatan‘, analogicznie pr.
Pikūls ‚bóg zmarłych‘> ‚Teufel‘. Nasuwa się zatem pytanie czy przedstawiając źródła języka
pruskiego nie powinniśmy ostrożniej komentować znaczenia słowa Cawx? Oczywiście
przedstawiając pozycję samego źródła wystarczą odpowiedniki niem. Teufel. W celu
głębszego zapoznania się z językiem pruskim oraz etnologią warto było by wspomnieć
drugie znaczenie słowa Cawx ‚duch ziemi (w postaci człowieka, niskiego wzrostu, brodaty)‘.
Odczytem tym próbujemy uzasadnić myśl V. Mažiulisa iż znaczenie „pr. kauk(a)s w ustach
zwykłych ludzi (nierozumiejących po niemiecku i mało wiedzących o chrześciaństwie)
mówiących E dialektem długo pozostało stare ‚kaukas, pewnego rodzaju penat‘ (nie diabeł,
Teufel).
Podstawą jest onomastyka i folklor:
1. rozprzestrzenienie rdzenia kauk- oraz jego wariantów w onomastyce bałtyjskiej,
semantyce i na tle geograficznym;
2. rozprzestrzenienie mitonimu *kaukas w folklorze bałtów (funkcje, obraz, synonimika,
transformacje znaczeń);
3. wpływ współdziałania chrześciaństwa oraz kultur na rozwój mitonimu.