Pytania i zadania - Corona Regni Poloniae - plik w

Polska za panowania Kazimierza Wielkiego
Spis treści:
Polska za panowania Kazimierza Wielkiego ..............................................................................................................1
Początek rządów ........................................................................................................................................................1
Sojusz polsko-węgierski .........................................................................................................................................2
Kompromis z Luksemburgami i Krzyżakami ..............................................................................................................2
Zjazd w Wyszehradzie ...........................................................................................................................................2
Pokój w Namysłowie - 1348 r. ...............................................................................................................................2
Pokój z Krzyżakami w Kaliszu - 1343 r. ..................................................................................................................2
Nabytki terytorialne Polski ....................................................................................................................................2
Polityka wewnętrzna .................................................................................................................................................3
Fortyfikowanie kraju ..............................................................................................................................................3
Powstanie uniwersytetu w Krakowie ........................................................................................................................3
Organizacja krakowskiej uczelni ............................................................................................................................3
Początki monarchii stanowej .....................................................................................................................................4
Napływ ludności żydowskiej ......................................................................................................................................4
Ruś Halicko-Włodzimierska .......................................................................................................................................4
Legenda Kazimierza Wielkiego ..................................................................................................................................5
Pytania i ćwiczenia.....................................................................................................................................................6
Tekst do analizy .........................................................................................................................................................6
Literatura pomocnicza ...............................................................................................................................................7
1.
2.
3.
4.
Następcą Władysława Łokietka został jego syn Kazimierz Wielki.
W 1335 r. odbył się w Wyszehradzie zjazd monarchów, na którym król czeski Jan Luksemburski zrzekł się
praw do korony polskiej.
W 1343 r. został zawarty kompromisowy pokój z Krzyżakami w Kaliszu. Krzyżacy zwrócili Kujawy, lecz
zatrzymali Pomorze Gdańskie jako wieczystą jałmużnę.
W 1364 r. Kazimierz Wielki ufundował w Krakowie Akademię. Kazimierz Wielki był ostatnim władcą
Królestwa Polskiego z dynastii Piastów.
Kazimierz, syn Władysława Łokietka i Jadwigi, urodził się w 1310 r. Na króla Polski został koronowany
w 1333 r. Był czterokrotnie żonaty. Z żadnego z tych małżeństw nie doczekał się męskiego potomka. Po śmierci
ostatniego Piasta w 1370 r. władzę w Polsce przejął zgodnie z zawartym układem jego siostrzeniec Ludwik
Węgierski.
Początek rządów
Następcą Władysława Łokietka został jego syn Kazimierz, zwany Wielkim. Sytuacja niedawno
odrodzonego państwa była trudna. Pod panowaniem młodego króla znajdowała się Wielkopolska i Małopolska,
a zatem mniej niż połowa obszaru dawnej monarchii piastowskiej. Państwo było wyniszczone długotrwałymi
wojnami i niejednolite pod względem gospodarczym, administracyjnym oraz prawnym. Nowego króla popierała
tylko część możnowładców i rycerstwo.
Nie sprzyjała Kazimierzowi również sytuacja międzynarodowa, wyjątkowo skomplikowana w czasie,
kiedy wstępował na tron. Pretensje do korony polskiej zgłaszał król czeski Jan Luksemburski. Poważnym
zagrożeniem byli Krzyżacy, którzy okupowali Pomorze Gdańskie i Kujawy. Zakon krzyżacki pozostawał w sojuszu
z królem czeskim. Nie rezygnowała z podboju ziem polskich marchia brandenburska.
Liliana Sosnowska - materiały edukacyjne
1
Sojusz polsko-węgierski
Aby zrównoważyć zagrożenie ze strony Czech, Kazimierz Wielki podtrzymał zapoczątkowany przez ojca
sojusz z panującymi na Węgrzech Andegawenami. Elżbieta, siostra Kazimierza, była zresztą żoną króla
węgierskiego Karola Roberta. Przymierze z Węgrami miało jednak swoją cenę. Jeszcze w początkowym okresie
panowania Kazimierz zawarł z królem węgierskim układ, na mocy którego władca Węgier zostanie spadkobiercą
króla Polski, jeśli ten nie będzie miał syna. Ponieważ Andegawenowie byli stroną zdecydowanie silniejszą, więc
król Polski, prowadząc politykę zagraniczną, musiał się liczyć z opinią węgierskiego sojusznika.
Kompromis z Luksemburgami i Krzyżakami
Zjazd w Wyszehradzie
Wkrótce po objęciu władzy Kazimierz Wielki podjął rokowania z królem czeskim. Wyniszczony wojnami
kraj potrzebował pokoju. Prowadzenie rozmów z Luksemburgami i Krzyżakami było jedynym rozsądnym
rozwiązaniem w ówczesnej sytuacji Polski. Na kompromisowe rozwiązanie sporu nalegał również król węgierski.
Jesienią 1335 r. odbył się w węgierskim Wyszehradzie uroczysty zjazd władców Węgier, Czech i Polski. Jan
Luksemburski zrzekł się praw do korony polskiej w zamian za opłatę dwudziestu tysięcy kop groszy praskich.
Była to olbrzymia suma, z której zgromadzeniem Kazimierz Wielki miał trudności. Do niedawna panowało wśród
historyków przekonanie, że podczas zjazdu w Wyszehradzie Kazimierz Wielki uznał zwierzchnictwo czeskie nad
księstwami śląskimi. Obecnie pogląd ten jest kwestionowany przez wielu badaczy przeszłości. Bez względu
zresztą na to, jakie były ustalenia zjazdu, trzeba stwierdzić, że król Polski podejmował w późniejszym okresie
działania, mające na celu odzyskanie Śląska.
Pokój w Namysłowie - 1348 r.
W 1343 r. zaangażował się w wojnę toczoną między Janem Luksemburskim i księciem żagańskim.
Występując jako sojusznik władcy Czech, zdobył i przyłączył do Królestwa Polskiego miasto Wschowę. W 1345 r.
doszło do wojny Kazimierza Wielkiego z Janem Luksemburskim. Król czeski najechał Królestwo Polskie. Oblegał
nawet Kraków, lecz został odparty. Kazimierz Wielki nie zdołał jednak wyprzeć Czechów ze Śląska. Karol
Luksemburski (następca zmarłego w tym czasie Jana) ogłosił Śląsk krajem należącym do korony czeskiej.
Zawarty w 1348 r. pokój w Namysłowie faktycznie oznaczał uznanie władzy czeskiej na Śląsku. W 1368 r. zmarł
bezpotomnie Bolko Świdnicki, ostatni książę piastowski na Śląsku, który zachowywał niezależność od korony
czeskiej. Jego dobra przeszły na własność Karola Luksemburskiego.
Pokój z Krzyżakami w Kaliszu - 1343 r.
W sporze z Krzyżakami król polski odwołał się do sądu papieskiego. Proces odbył się w Warszawie w
1339 r. Sędziowie wydali korzystny dla Polski wyrok, nakazujący zakonowi zwrot Kujaw, Pomorza Gdańskiego i
ziemi chełmińskiej oraz zapłatę wysokiego odszkodowania. Krzyżacy jednak wyroku nie uznali. Król polski
zdecydował się zatem na podpisanie kompromisowego pokoju z zakonem krzyżackim w Kaliszu w 1343 r. Polska
odzyskała Kujawy, a Pomorze Gdańskie Kazimierz ofiarował Krzyżakom jako „wieczystą jałmużnę". Nie zrzekał
się tym samym całkowicie praw do tej dzielnicy. Pokój okazał się trwały: przez ponad sześćdziesiąt lat nie
dochodziło do wojen między Królestwem Polskim i zakonem krzyżackim.
Nabytki terytorialne Polski
Kompromis z Luksemburgami i Krzyżakami nie oznaczał całkowitej rezygnacji z utraconych ziem, które
nadal uważano za część Korony Królestwa Polskiego (łac. Corona Regni Poloniae). Korona Królestwa Polskiego od połowy XIV w. nazwą tą określano państwo polskie powstałe po rozbiciu dzielnicowym. Podkreślano w ten
Materiały edukacyjne
Liliana Sosnowska
sposób prawa zwierzchnie do poszczególnych terytoriów, niezależnie od osoby panującego. Terminem tym
obejmowano także wszystkie ziemie historycznie i etnicznie polskie. W trakcie swojego panowania Kazimierz
Wielki podporządkował sobie książąt mazowieckich, chociaż ostateczne przyłączenie Mazowsza do Królestwa
nastąpiło dopiero po wygaśnięciu miejscowej linii Piastów w XVI w. Uzyskał także od Brandenburgii ziemię
wałecką z grodami Wałcz, Drahim i Czaplinek. Powstał tym samym pomost między Królestwem Polskim
i Pomorzem Zachodnim. Król starał się o uzależnienie książąt pomorskich od państwa polskiego, lecz związki te
okazały się nietrwale. Hołd Kazimierzowi Wielkiemu złożyły także rody władające Santokiem i Drezdenkiem,
ważnymi strategicznie grodami w granicach Brandenburgii. Ten związek lenny wygasł jednak po śmierci króla.
Polityka wewnętrzna
Fortyfikowanie kraju
Kazimierz Wielki starał się wzmocnić system obronny kraju. Stare grody, otoczone wałami z drewna
i ziemi, nie zapewniały już skutecznej obrony w razie wojny. Dlatego król popierał budowę zamków warownych
z cegły i kamienia. Za jego panowania wzniesiono ich około pięćdziesięciu, zwłaszcza na granicy ze Śląskiem.
Miasta otaczano murami obronnymi. Zreorganizowano siły zbrojne. Wojsko podzielono na oddziały
zwane chorągwiami. W celu poprawy ładu wewnętrznego wzmocniono urząd starostów i usprawniono
sądownictwo.
Król powołał do życia - po raz pierwszy w dziejach państwa polskiego - pieniężny skarb państwowy. Jego
podstawą były dochody z górnictwa solnego, ceł, podatków gruntowych oraz prywatnych majątków monarchy.
W czasach panowania Kazimierza Wielkiego Królestwo przeżywało okres dużego rozwoju gospodarczego.
Władca nadawał miastom liczne przywileje. Popierał akcję kolonizacyjną i lokacje nowych miast oraz wsi. Nowe
miasta zakładane były czasem z powodów pozaekonomicznych. Na przykład Kazimierz obok Krakowa miał być
przeciwwagą dla silnej politycznie i ekonomicznie pozycji mieszczaństwa krakowskiego. Wzrost zamożności
społeczeństwa wywołał ożywienie życia kulturalnego.
Powstanie uniwersytetu w Krakowie
Organizacja krakowskiej uczelni
Rozwijające się państwo odczuwało dotkliwy brak wykształconej kadry, zwłaszcza prawników. W
królestwie nie było wyższej uczelni, Kazimierz Wielki podjął więc starania o powołanie uniwersytetu. W
średniowieczu akt ten wymagał zgody papieża. W 1363 r. udało się do Awinionu, do papieża Urbana V,
poselstwo królewskie z prośbą o otwarcie w Krakowie wyższej uczelni nazywanej studium powszechnym (łac.
studium generale). Papież odniósł się życzliwie do prośby polskiego władcy. Dnia 12 maja 1364 r. Kazimierz
Wielki wystawił akt erekcyjny uczelni. Status studium generale był wzorowany na uniwersytetach włoskich w
Bolonii i Padwie. Przewidywał on dużą autonomię uczelni. Profesorów mieli wybierać studenci. Przewidywano
trzy wydziały: nauk wyzwolonych, prawa i medycyny. Szczególnie rozbudowany był wydział prawa, który składał
się z ośmiu katedr (trzy katedry prawa kanonicznego i pięć prawa rzymskiego). Pensje dla profesorów miały być
wypłacane z dochodów królewskich. Kontrolę nad uczelnią z ramienia króla miał sprawować kanclerz. Papież
potwierdził akt założenia uniwersytetu. Zastrzegł jednak, że uczelnia nie będzie obejmowała wydziału
teologicznego, co obniżało jej rangę. Natomiast nadzór nad uczelnią miał sprawować biskup krakowski, a nie
kanclerz.
Zachowało się niewiele informacji o działalności uniwersytetu w czasach Kazimierza Wielkiego. Po
śmierci monarchy uczelnia zamarła. Uniwersytet został odnowiony przez Władysława Jagiełłę w 1400 r.
Kazimierzowi Wielkiemu nie udało się w pełni urzeczywistnić ambitnych planów. Podejmowane przez niego
działania na rzecz utworzenia uniwersytetu w Królestwie dowiodły, że był on władcą wybitnym i dobrze
rozumiał potrzeby państwa.
Polacy udawali się także na studia za granicę, co spowodowało wzrost zainteresowania kulturą antyczną.
Liliana Sosnowska - materiały edukacyjne
3
Król fundował liczne kościoły. Dokonano także przebudowy Wawelu. Oprócz monarchy mecenatem
artystycznym zajmowali się również liczni możnowładcy, a nawet zamożne rody mieszczańskie.
Czy wiesz, że...
Włoski model organizacyjny uniwersytetu nazywano modelem korporacyjnym. Studenci tworzyli
korporację uniwersytecką i wybierali spośród siebie rektora. Zamieszkiwali w kwaterach miejskich. Na czoło
uprawianych dyscyplin naukowych w modelu włoskim wysuwało się prawo. Konkurencyjny model organizacyjny
ukształtował się w Paryżu. W tym modelu, nazywanym kolegialnym, funkcję rektora pełnił profesor. Studenci i
profesorowie mieszkali w kolegiach, a najważniejszą dyscypliną naukową w modelu paryskim była teologia.
Początki monarchii stanowej
Za panowania Kazimierza Wielkiego dokonano w Polsce kodyfikacji prawa. Spisane osobno dla
Wielkopolski „statuty piotrkowskie" oraz dla Małopolski „statuty wiślickie" zawierały przepisy dotyczące prawa
cywilnego, karnego i procesowego. Byty oparte na panującym wcześniej prawie zwyczajowym.
Statuty stworzyły podstawy prawne do powstania w Polsce monarchii stanowej, która ukształtowała się
wcześniej w krajach Europy Zachodniej. W monarchii tego typu społeczeństwo było podzielone na grupy
społeczne nazywane stanami, a każdy stan miał odrębne prawa. Najbardziej uprzywilejowany był stan
duchowny. Inne przywileje posiadała szlachta. Odrębne prawa określały położenie stanu mieszczańskiego i
kmiecego (chłopów). Poza duchowieństwem stany miały charakter zamknięty i dziedziczny. Członkiem
określonego stanu człowiek stawał się w dniu narodzin i pozostawał w nim - poza nielicznymi wyjątkami - aż do
śmierci.
Przepisy zawarte w statutach Kazimierza Wielkiego zapoczątkowały podział stanowy społeczeństwa. Za
szlachcica można było uważać tylko kogoś, kto mógł się wykazać pochodzeniem szlacheckim. W razie zaistnienia
podejrzenia uzurpacji szlachectwa przeprowadzano proces tak zwanej nagany szlachectwa. Pozwany musiał
przedstawić wywód przodków, z którego wynikało, że ma szlacheckie pochodzenie.
Wzmocniono władzę szlachcica nad chłopem. Kmieciom ograniczono możliwość opuszczania wsi.
Nielegalne odejście, czyli zbiegostwo, było ścigane prawem.
Napływ ludności żydowskiej
W czasach Kazimierza Wielkiego do Polski napływała ludność żydowska z Europy Zachodniej. Żydzi
osiedlali się zresztą już wcześniej w granicach Królestwa Polskiego, a ich emigracja miała najczęściej
przymusowy charakter. W XIII i XIV w. w wielu krajach - pod wpływem szerzącej się nietolerancji i „czarnej
legendy" - dochodziło do brutalnych prześladowań Żydów. Kazimierz Wielki nie przeciwdziałał napływowi tej
ludności do kraju. Żydzi podlegali bezpośrednio władcy jako „słudzy skarbu". Mieli zagwarantowaną
nietykalność osobistą, swobodę wyznania, samorząd oraz odrębne sądownictwo. Znieważanie Żydów było
karalne. Zabraniano propagowania w Polsce „czarnej legendy". Opieka królewska nie zawsze jednak chroniła
ludność żydowską.
Podatki opłacane przez „sługi skarbu" stanowiły niemałą część dochodów państwa. Dużą rolę w
otoczeniu króla odgrywali bogaci bankierzy żydowscy, którzy w razie potrzeby wspomagali skarbiec pożyczkami.
Prawo zabraniało Żydom posiadania ziemi, więc mieszkali wyłącznie w miastach. Zajmowali się handlem,
rzemiosłem oraz pożyczaniem pieniędzy na procent, czyli lichwą. W tej dziedzinie nie mieli konkurencji,
ponieważ Kościół zabraniał chrześcijanom uprawiania lichwy. Udzielanie pożyczek przynosiło bankierom
wysokie dochody, lecz ściągało na nich niechęć licznych wierzycieli.
Ruś Halicko-Włodzimierska
W polityce Kazimierza Wielkiego ważną rolę odgrywała kwestia Rusi Halicko-Włodzimierskiej. Księstwo
to wyodrębniło się w XII w. z Rusi Kijowskiej i obejmowało dorzecze górnego i środkowego Dniestru oraz
częściowo Sanu. Główną rolę w życiu księstwa odgrywało bogate możnowładztwo (bojarzy). Ludność
posługiwała się językiem ruskim i wyznawała chrześcijaństwo w obrządku wschodnim. Kraj obfitował w żyzne
Materiały edukacyjne
Liliana Sosnowska
ziemie, stosunkowo słabo zaludnione. Biegł tędy ważny szlak handlowy nad Morze Czarne. Zainteresowanie
Rusią Halicko-Włodzimierską okazywał już Władysław Łokietek.
W latach 1323-1324 wygasła miejscowa dynastia Romanowiczów. Doszło do walk o władzę. Przy
zbrojnym poparciu hufców polskich i węgierskich na tronie został osadzony, spokrewniony przez matkę z
Romanowiczami, syn księcia mazowieckiego Bolesław Jerzy.
Przyłączeniem Rusi Halicko-Włodzimierskiej do Królestwa Polskiego było zainteresowane rycerstwo,
możnowładztwo i mieszczaństwo małopolskie, a także duchowieństwo, licząc na prowadzenie akcji misyjnej
wśród ludności prawosławnej. Bolesław Jerzy, nie mając potomstwa i szukając pomocy przeciwko opozycji
bojarskiej, zawarł układ z Kazimierzem Wielkim i uznał go za swego dziedzica. Kiedy książę halicki został w 1340
r. zamordowany, Kazimierz Wielki wkroczył na Ruś jako jego spadkobierca. Przeciw panowaniu króla polskiego
wystąpiła część miejscowych bojarów oraz Tatarzy i Litwini, którzy także rościli pretensje do księstwa. Walki
trwały do roku 1366. Polskę wspomagały wojska węgierskie. W wyniku wojny Ruś Halicko-Włodzimierska
znalazła się pod panowaniem króla polskiego.
Bliski kontakt z chrześcijaństwem obrządku wschodniego wywarł wpływ na kulturę polską. Na ziemiach
polskich pojawi! się kult ikon. Celem licznych pielgrzymek jest do dziś obraz Czarnej Madonny, znajdujący się w
klasztorze Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. Obraz nie jest jedynym przykładem wpływów kultury
ruskiej i bizantyjskiej w Polsce, na przykład Władysław Jagiełło nakazał ozdobienie katedry gnieźnieńskiej,
kościoła w Wiślicy i Wawelu oraz kaplicy zamkowej w Lublinie ruskimi polichromiami.
Znajdujący się w kaplicy klasztoru Paulinów obraz jest wzorowany na bizantyjskiej ikonie. Namalowany
na desce wizerunek Madonny z Dzieciątkiem został poważnie zniszczony po napadzie na klasztor i w 1430 r.
przemalowany. Według tradycji obraz ofiarował paulinom książę Władysław Opolczyk, najnowsze badania
wskazują jednak, że uczynili to Andegawenowie.
Legenda Kazimierza Wielkiego
Postać Kazimierza Wielkiego silnie utrwaliła się w narodowej tradycji. Duża w tym zasługa Janka z
Czarnkowa, jednego z najbliższych współpracowników króla. Po śmierci władcy napisał kronikę, w której wiele
miejsca poświęcił Kazimierzowi Wielkiemu. Jego relacja nie jest jednak obiektywna, idealizował on postać
zmarłego króla.
Można niekiedy spotkać się z opinią, że jego panowanie to czas pokoju. Nie jest to prawdą - dużą część
rządów Kazimierza Wielkiego wypełniły wojny, lecz toczyły się na peryferiach kraju. Wielkopolska i Małopolska
nie odczuwały bezpośrednio ich skutków. Przesadne jest również określanie władcy mianem króla chłopów.
Kazimierz Wielki starał się zwalczać nadużycia urzędników wobec ludności kmiecej, lecz statuty
wiślicko-piotrkowskie ograniczyły wolność osobistą chłopów.
Wobec przeciwników monarcha był stanowczy. Maciej Borkowic, jeden z przywódców opozycji przeciwko
królowi, został zamorzony głodem. Surowe kary dotykały nie tylko przeciwników politycznych i przestępców.
Ksiądz Baryczka, który publicznie krytykował rozwiązłość króla, został utopiony.
„Zostawił Polskę murowaną"
Nowy władca okazał się znakomitym dyplomatą i organizatorem. Unikając konfliktów zbrojnych,
doprowadził do zrzeczenia się przez monarchę czeskiego tytułu króla polskiego w zamian za odszkodowanie
oraz faktyczną rezygnację ze Śląska. Po procesach przed sądami papieskimi zawarł też pokój z Krzyżakami,
którzy zwrócili królowi Kujawy i ziemię dobrzyńską, zatrzymali zaś Pomorze Gdańskie. Ustępstwa te, traktowane
prawdopodobnie przez Kazimierza jako tymczasowe, oddaliły od Królestwa Polskiego niebezpieczeństwo
zewnętrzne i dały młodemu władcy czas na umocnienie państwa. Spisane wówczas statuty kazimierzowskie
stanowiły aż do XVIII w. podstawę obowiązujących w Polsce praw szlacheckich. Największą sławę przyniosły
jednak Kazimierzowi wznoszone z jego inicjatywy budowle, zwłaszcza zamki i mury obronne wokół miast.
Według ówczesnego źródła król ufortyfikował 24 miasta i 36 zamków (niektórzy historycy podnoszą tę drugą
Liliana Sosnowska - materiały edukacyjne
5
liczbę do ponad 50). Dzięki temu tradycja przypisała mu miano władcy, który „zastał Polskę drewnianą, a
zostawił murowaną".
Wychodzące z rozbicia dzielnicowego Królestwo potrzebowało przede wszystkim silnej władzy centralnej,
dysponującej sprawną administracją. Obok monarchy pojawiły się więc nowe instytucje: rada królewska
(składająca się z najbliższych doradców władcy), urzędy kanclerza i zarządcy skarbu królewskiego, a także zjazdy
generalne dostojników. W terenie króla reprezentowali nadal starostowie. Dawne urzędy dzielnicowe straciły
na znaczeniu i stały się urzędami ziemskimi (obsadzanymi przez szlachtę danej ziemi), natomiast wiece
ewoluowały stopniowo w stronę organów sądowych oraz samorządowych - szlacheckich sejmików. Budując
nowoczesne państwo, Kazimierz zamierzał oprzeć je mocnych podstawach gospodarczych. W tym celu popierał
lokacje nowych wsi i miast oraz nadawanie starym ośrodkom przywilejów prawa niemieckiego. O jego
zainteresowaniu sprawami wsi świadczy przydomek „król chłopów", nadany władcy przez poddanych.
Wiadomo też, iż król dbał o rozwój górnictwa i handlu. W obydwu tych dziedzinach stosował elementy
protekcjonizmu, czyli ochrony interesów gospodarczych państwa za pomocą przepisów prawnych. Królewskie
zarządzenia nakazywały cudzoziemskim kupcom wybierać określone szlaki (tzw. przymus drogowy) i wystawiać
towary na sprzedaż w wyznaczonych miastach (tzw. prawo składu). Wiele uwagi poświęcał również monarcha
sprawom skarbowym. Wpływy do skarbca państwowego pochodziły z ceł i podatków - z których najważniejsze
było powszechne poradlne - a także z dochodów z ziem królewskich oraz żup* solnych. Zachowane dokumenty
wskazują też, że Kazimierz dążył do stabilizacji wartości pieniądza i wyparcia z obiegu obcych monet. Wszystkie
te działania, w połączeniu z korzystną koniunkturą ekonomiczną, uczyniły z Polski zasobny kraj, o dynamicznie
rozwijającej się gospodarce.
Reforma państwa wymagała również uporządkowania praw. Ze względu na istotne różnice między
poszczególnymi dzielnicami Kazimierz dokonał odrębnych kodyfikacji dla Wielkopolski i Małopolski.
Koniec rządów dynastii Piastów
Kiedy w 1370 r. Kazimierz Wielki umarł, pozostawił państwo silne i bogate, odgrywające coraz większą rolę w
polityce międzynarodowej. Długie, niemal 40-letnie panowanie tego władcy przyniosło Polsce stabilizację, tak
potrzebną po latach wojen domowych. Tym właśnie Kazimierz zaskarbił sobie u potomnych miano „Wielkiego".
Już w XVI w. kronikarz Marcin Kromer zanotował:
[Kazimierz] był bardziej sławny w pokoju niż w czynach i sztuce wojennej; stąd także on jeden wśród władców
Polski, jak się wydaje, zasłużył sobie na przydomek wielkiego nie tyle męstwem wojennym i zwycięstwami,
ile wspaniałymi czynami i przez obwarowanie licznych zamków i miast, a także dlatego, że do końca utrzymał
życzliwość względem siebie zarówno wszystkich wysoko postawionych, jak też ludzi niskiej kondycji
społecznej, a to przez te zalety, które zgromadził, to jest sprawiedliwość, przystępność, ludzkość, uprzejmość i
łagodność.
Ostatni z piastowskich królów nie doczekał się męskiego potomka z żadnego ze swych czterech
małżeństw. W tej sytuacji korona przypadła - zgodnie ze zobowiązaniami przyjętymi być może jeszcze przez
Władysława Łokietka - władcy węgierskiemu Ludwikowi Andegaweńskiemu (1326-1382), siostrzeńcowi
Kazimierza. Przejście władzy w ręce obcego monarchy, nieobecnego w kraju, osłabiło pozycję króla wobec
rosnących w siłę stanów. Już w 1355 r. Ludwik zgodził się na warunki postawione przez przedstawicieli
społeczeństwa polskiego (m.in. ograniczenie podatków). Po objęciu tronu, chcąc zapewnić sukcesję swojej
córce, wydał następne przywileje, w których historycy upatrują początki dominacji stanu szlacheckiego.
Tendencja ta miała w przyszłości znacząco wpłynąć na ustrój Polski
Pytania i ćwiczenia
1. Zapoznaj się z fragmentami Kroniki krakowskiej, spisanej po śmierci Kazimierza Wielkiego
i odpowiedz, jak autor charakteryzował postawę Kazimierza Wielkiego wobec duchowieństwa.
Tekst do analizy
„Zgodnie też ze słowami psalmisty »ukochał całą usilnością ozdobę przybytku Pańskiego«. Albowiem
pokrył chór kościoła katedralnego krakowskiego ołowiem, a sklepienie chóru złoconymi gwiazdami ozdobił. W
Materiały edukacyjne
Liliana Sosnowska
tymże kościele kaplicę Wniebowzięcia N. P. Marii i drugą, u braci zakonu kaznodziejskiego, oraz wiele kościołów
(...) mocnymi murami, ozdobną rzeźbą, malowidłami i podziwienia godnymi dachami upiększył i pokrył. Wiele
z tych kościołów obdarzył drogocennymi ornatami, złoconymi kielichami i wielką ilością ksiąg. (...) duchownych
(...) o których wiedział, iż są czyści w życiu i w mowie, bardzo lubił i dawał im przy kościołach prelatury,
prebendy i beneficja, jakiegokolwiek byli pochodzenia - ponad szlachtę i dworzan swoich; prałatów zaś i
kanoników wszystkich kościołów upominał, aby przy kościołach swoich przebywali. (...) zdarzyło się, że za
podszeptem diabła niejaki Marcin Baryczka, wikary kościoła krakowskiego, został przed królem fałszywie
oskarżony przez jego przybocznych; w dzień św. Łukasza uwięziono go, a następnej nocy w rzece Wiśle
utopiono, bez żadnej przyczyny, zupełnie niewinnego. Odtąd, niestety, wszelka pomyślność odstąpiła króla (...)
Nareszcie, szczerze żałując i pokutując za ową tak wielką zbrodnię, wspomniany król wyprawił do dworu
rzymskiego posłów i wyjednał sobie rozgrzeszenie, zadaną zaś pokutę pokornie wypełnił".
Kronika krakowska; cyt. za: By czas nie zaćmił i niepamięć. Wybór kronik średniowiecznych, tłum. J. Żerbiłło, Warszawa 1975, s.
101-103.
2. W jaki sposób Kazimierz Wielki starał się wzmocnić system obronny swojego państwa?
3. Część historyków uważa, że Kazimierz Wielki zbytnio się zaangażował w podbój Rusi
Halicko-Włodzimierskiej, zaniedbując starania o odzyskanie Śląska. Czy zgadzasz się z tą opinią? Odpowiedź
uzasadnij.
.
Leksykon
Kazimierz III Wielki (1310-1370) - syn Władysława Łokietka, od 1333 r. król Polski, ostatni z dynastii Piastów;
zakończył konflikty z sąsiadami; dążył do wzmocnienia władzy królewskiej, uporządkowania praw i pobudzenia
rozwoju gospodarczego kraju; jego panowanie położyło fundamenty pod rozwój potęgi Polski Jagiellonów
Korona Królestwa Polskiego - stworzona w XIV w. koncepcja suwerennej monarchii, obejmującej dawne ziemie
piastowskie i będącej wyrazem zbiorowych interesów społeczeństwa, nie zaś prywatną własnością dynastii; jej
upowszechnienie służyło podkreśleniu praw Polski do utraconych dzielnic (zwłaszcza Śląska i Pomorza)
Ludwik Andegaweński (Węgierski) (1326-1382) - siostrzeniec Kazimierza Wielkiego, od 1342 r. król węgierski,
od 1370 król Polski; przebywał stale na Węgrzech, powierzając rządy w Polsce matce - Elżbiecie Łokietkównie;
wydał przywileje, które zapoczątkowały dominację stanu szlacheckiego w Polsce (zob. rozdz. 34)
poradlne - podatek od ziemi uprawnej; za rządów Kazimierza Wielkiego był płacony prawdopodobnie corocznie
i wynosił 2 miary zboża oraz 12 groszy czeskich od łanu; za czasów Ludwika Andegaweńskiego ograniczono go
do 2 groszy od łanu
rada królewska - organ doradczy króla, skupiający jego najbliższych współpracowników; za rządów Kazimierza
Wielkiego najważniejszy organ w państwie; w miarę rozwoju demokracji szlacheckiej traciła na znaczeniu; w XV
w. rada królewska przekształciła się w senat -część sejmu walnego (zob. rozdz. 34)
starosta - namiestnik królewski mający znaczne uprawnienia sądownicze, porządkowe i wojskowe; urząd
starosty upowszechnił się w Polsce za rządów Wacława II; od XV w., w miarę rozwoju demokracji szlacheckiej,
jego znaczenie malało
statuty kazimierzowskie - wydane przez Kazimierza Wielkiego, osobno dla Wielkopolski i Małopolski (znane
jako piotrkowskie i wiślickie), zbiory praw; wielokrotnie uzupełniane, stały się podstawą praw szlacheckich w
Polsce
Wacław II (1271-1305) - od 1278 r. król czeski, od 1291 r. książę krakowski, od 1300 r. król Polski; powołując się
na zapis swojej ciotki, wdowy po jednym z poprzednich władców Krakowa, zajął w 1291 r. to miasto; w
następnych latach opanował większość ziem polskich i koronował się w Gnieźnie; jego rządy w Polsce,
sprawowane za pośrednictwem starostów, opierały się głównie na miastach i części duchowieństwa
Władysław I Łokietek (1260 lub 1261-1333) - jeden z dzielnicowych książąt mazowieckich, od 1320 r. król
Polski; w 1288 r. włączył się do walki o Kraków; w 1300 r. pod naciskiem Wacława II zmuszony do ucieczki z
Liliana Sosnowska - materiały edukacyjne
7
Polski; w 1304 r. dzięki pomocy Węgrów powrócił do kraju; do 1314 r. rozciągnął swoją władzę na Małopolskę,
Kujawy i Wielkopolskę
Słowniczek
sukcesja - następstwo tronu, dziedziczenie praw do tronu
żupy - średniowieczne przedsiębiorstwa górnicze
ĆWICZENIA
ŹRÓDŁO
Charakterystyka rządów Kazimierza Wielkiego, pióra Janka z Czarnkowa.
Królewską uwieńczony koroną, rządził on powierzonym mu przez Boga królestwem i narodem dzielnie i z
pożytkiem. Albowiem, wedle słów proroka, umiłował pokój, prawdę i sprawiedliwość. Był bowiem
najżarliwszym opiekunem i obrońcą dobrych i sprawiedliwych, zaś najsroższym prześladowcą złych,
grabieżców, gwałcicieli i oszczerców. Kto tylko popełniał łotrostwa lub kradzieże, chociażby to była szlachta,
tego kazał ścinać, topić i głodem morzyć. Za jego czasów żaden z potężnych panów lub szlachty nie śmiał
biednemu gwałtu czynić, lecz wszystkich się sądziło według szali sprawiedliwości. Ponieważ zaś w Królestwie
Polskim, w sądach prawa polskiego, sądzono z dawnych czasów podług pewnych zwyczajów, które się bardzo
skaziły, a przez różne osoby rozmaicie zmieniane, wprowadzały wiele podstępów i krzywd, przeto ten król, w
żarliwej dbałości o sprawiedliwość, zwoławszy prałatów i szlachetnych panów z całego swego królestwa,
odrzuciwszy wszystkie zwyczaje sprzeczne prawu i rozumowi, ustawy z prawem i rozumem zgodne, według
których sprawiedliwość mogłaby być wszystkim jednakowo i równomiernie wymierzana, za wspólną zgodą
prałatów i panów, zawarł w piśmie, dla zachowania na wieczne czasy.
Tak tedy król ten ponad wszystkich monarchów polskich dzielnie rządził rzeczą pospolitą, albowiem jak drugi
Salomon podniósł do wielkości dzieła swoje - murował miasta, zamki, domy. Naprzód ozdobił zamek
krakowski podziwu godnymi domami, wieżami, rzeźbą, malowidłami, dachami wielkiej piękności. Naprzeciw
zaś zamku krakowskiego, po drugiej stronie Wisły, wymurował miasto, które od imienia swego nazwał
Kazimierzem, jak również wiele innych miast.
Kronika Jana z Czarnkowa, Kraków 1996.
1. W jaki sposób król Kazimierz dbał o porządek i praworządność w państwie?
2. Dlaczego monarcha podjął się uporządkowania praw Królestwa?
3. Jakie przedsięwzięcia budowlane króla wymienił kronikarz?
Pytania
1. Wymień problemy, przed którymi stanęło odnowione Królestwo.
2. Scharakteryzuj rządy Kazimierza Wielkiego. Jakie cele postawił sobie ten władca? W jaki sposób je realizował?
3. Wyjaśnij, jaki wpływ na kształt polskiej monarchii stanowej miało objęcie tronu przez króla węgierskiego.
Dlaczego jego pozycja była słabsza niż władców piastowskich?
Sprawdź, czy potrafisz
1.Wyjaśnić różnicę między koncepcją Korony Królestwa Polskiego a modelem patrymonialnej monarchii
pierwszych Piastów.
2.Wytłumaczyć związek między tworzeniem się społeczeństwa stanowego a odbudową zjednoczonego
Królestwa.
3.Wyjaśnić znaczenie rządów Kazimierza Wielkiego w dziejach państwa polskiego.
Problem do przemyślenia i dyskusji
Kazimierz III zyskał u potomnych przydomek „Wielki". Czy uważasz, że dokonania ostatniego z Piastów
Materiały edukacyjne
Liliana Sosnowska
uzasadniają to wyróżnienie? Wskaż innych władców polskich, którzy - twoim zdaniem - mogliby również
otrzy
Literatura pomocnicza
J. Dąbrowski, Elżbieta Łokietkówna (1305-1380), Kraków 2007.
J. Dowiat, Polska - państwem średniowiecznej Europy, Warszawa 1968.
R. Gródecki, Polska piastowska, Warszawa 1969.
Z. Kaczmarczyk, Polska czasów Kazimierza Wielkiego, Kraków 1964.
F. Kiryk, Wielki król i jego następca, Kraków 1991.
Polska dzielnicowa i zjednoczona. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. A. Gieysztor, Warszawa 1972.
S. Rosik, Kazimierz Wielki i jego czasy, Wrocław 2002.
H. Samsonowicz, Łokietkowe czasy, Kraków 1989.
J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki, Wrocław 2004.
Liliana Sosnowska - materiały edukacyjne
9