Sympatykomimetyki – leki pobudzaja˛ce receptory alfa i beta
Transkrypt
Sympatykomimetyki – leki pobudzaja˛ce receptory alfa i beta
Farmakoterapia Farmakoterapia Sympatykomimetyki – leki pobudzaja˛ce receptory alfa i beta Sympatykomimetyki mają wielokierunkowe działanie na organizm. Wiele z nich jest środkami psychoaktywnymi lub w inny sposób aktywnymi farmakologicznie, np. amfetamina. Wykorzystuje się je w terapii wielu schorzeń. Receptory adrenergiczne, których pobudzenie jest skutkiem stymulacji układu współczulnego, dzieli się na dwa typy – receptory alfa- i beta-adrenergiczne. Sympatykomimetyki, zależnie od skutku ich działania na oba typy receptorów, dzieli się na selektywne (pobudzające głównie receptory alfa lub beta) i nieselektywne (pobudzające w jednakowym stopniu receptory alfa i beta). W przypadku sympatykomimetyków selektywnych trzeba jednak pamiętać, że ich selektywność nigdy nie jest 100-procentowa. Sympatykomimetyki w różny sposób pobudzają czynność układu współczulnego, m.in. przez: •uwalnianie endogennych amin katecholowych, •hamowanie ich rozkładu enzymatycznego, •hamowanie ich wychwytu neuronalnego, •bezpośrednie działanie agonistyczne na receptory adrenergiczne. Typy receptorów adrenergicznych Receptory adrenergiczne należą do grupy receptorów metabotropowych związanych z układem efektorowym przez białko G. Pobudzenie tych receptorów prowadzi do zwiększenia bądź zmniejszenia tworzenia wewnątrzkomórkowego wtórnego przekaźnika bodźców. Receptory alfa-1-adrenergiczne występują w mięśniach gładkich naczyń krwionośnych i różnego typu zwieraczy (np. przewodu pokarmowego, dróg oddechowych, nasieniowodów). Pobudzenie tego typu receptorów powoduje skurcz, co prowadzi do wzrostu oporów obwodowych i wzrostu ciśnienia krwi. 22 Receptory alfa-2-adrenergiczne umiejscowione są głównie presynaptycznie. Pobudzenie ich hamuje uwalnianie substancji przekaźnikowej, np. noradrenaliny, do przestrzeni synaptycznej. Receptory beta-1-adrenergiczne znajdują się głównie w sercu. Ich pobudzenie zwiększa siłę skurczów serca i jego rytm, nasila przewodnictwo (dodatnie działanie dromotropowe). Pobudzenie tych receptorów powoduje również aktywację lipazy lipoproteinowej. Receptory beta-2-adrenergiczne znajdują się w mięśniach gładkich oskrzeli, przewodu pokarmowego, macicy. Receptory beta-3-adrenergiczne występują na komórkach tkanki tłuszczowej, czyli adipocytach. Ich pobudzenie nasila lipolizę i zwiększa stężenie wolnych kwasów tłuszczowych we krwi. Leki pobudzające jednocześnie receptory alfa i beta Epinefryna (adrenalina) podawana jest w stanach zagrożenia życia: we wstrząsie anafilaktycznym, w nagłym zatrzymaniu czynności serca (dosercowo), czasami w celu przerwania ataku dychawicy oskrzelowej. Zastosowanie adrenaliny w ostrych stanach alergicznych powoduje skurcz naczyń skóry i błon śluzowych, zmniejszając obrzęk. Mimo działań niepożądanych zastosowanie adrenaliny w tym przypadku jest korzystne i konieczne z uwagi na jej bardzo szybkie działanie. W przypadku obrzęku głośni epinefryna jest lekiem ratującym życie. Adrenalina stosowana jest pozajelitowo (najczęściej podskórnie), ponieważ ulega rozkładowi w żołądku. Epinefryna nasila pobudliwość serca, przyspiesza jego czynność i zwiększa kurczliwość mięśnia sercowego, co powoduje wzrost ciśnienia krwi. Adrenalina, będąc agonistą receptora beta-2-adrenergicznego, wpływa rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Wykazuje również silne działanie rozkurczowe na oskrzela oraz wywiera działanie metaboliczne (receptory beta-2 i beta-3). Powoduje wzrost stężenia glukozy (nasila glikogenolizę), mleczanów, wolnych kwasów tłuszczowych (nasila lipolizę). Efedryna stosowana jest w stanach podciśnienia, zapobiegawczo w dychawicy oskrzelowej oraz w bloku przedsionkowo-komorowym. Dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego, dlatego może być podawana doustnie, co ułatwia jej stosowanie. Substancja ta pośrednio pobudza receptory alfa-adrenergiczne, a bezpośrednio receptory beta-adrenergiczne. Powoduje wzrost ciśnienia krwi, przyśpieszenie czynności serca, zwężenie naczyń krwionośnych obwodowych i rozszerzenie oskrzeli. W czasie stosowania efedryny obserwujemy zjawisko tachyfilaksji, gdy kolejne dawki powodują wyczerpanie substancji przekaźnikowej w zakończeniach synaptycznych. Pseudoefedryna to prawoskrętny izomer efedryny. Zmniejsza przekrwienie błony śluzowej górnych dróg oddechowych, co prowadzi do ograniczenia obrzęku i ilości wydzieliny. Stosowana jest w objawowym leczeniu nieżytu nosa i zatok przynosowych w czasie przeziębienia. Efekt sympatykomimetyczny efedryna może wywierać również na inne obszary dróg oddechowych, łącznie z trąbką Eustachiusza, poprawia bowiem jej drożność i wyrównuje ciśnienie w uchu środkowym podczas zmian ciśnienia. Pseudoefedryna w preparatach bez recepty występuje pojedynczo lub w połączeniu z innymi lekami, np. przeciwbólowymi (paracetamol, ibuprofen), przeciwhistaminowymi (cetyryzyna) i przeciwkaszlowymi (dek- strometorfan). Preparaty takie nie powinny być podawane dzieciom poniżej 2. roku życia. Pseudoefedryna bardzo łatwo wchodzi w interakcje z trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi oraz inhibitorami MAO. Dopamina stosowana jest dożylnie we wstrząsie pochodzenia sercowego, np. przy zawale. Działa przez receptory dopaminergiczne, które występują w naczyniach nerkowych, wieńcowych, trzewnych i mózgowych. Zwiększa przesączanie kłębuszkowe i wzmaga wydzielanie moczu, co ma korzystne znaczenie w leczeniu wstrząsu. W większych dawkach dopamina pobudza receptory beta-1-adrenergiczne i działa stymulująco na czynność serca. Najwyższe dawki wpływają pobudzająco na receptory alfa-1-adrenergiczne. Leki pobudzające głównie receptory alfa-adrenergiczne Leki pobudzające receptory alfa-adrenergiczne mogą działać na oba ich podtypy (alfa-1 i alfa-2) lub też silniej na jeden z nich. W zapaleniu śluzówki nosa wykorzystuje się głównie właściwości anemizujące tych związków. Preparaty te możemy podzielić na: •pochodne imidazoliny – działające głównie miejscowo, np. ksylometazolina, nafazolina, tetryzolina, •pochodne katecholamin – o wybiórczym działaniu na receptory alfa-1adrenergiczne, np. efedryna, fenylefryna, fenylopropanoloamina. Substancje te wykazują działanie ogólne. Nie należy ich podawać małym dzieciom (poniżej 1. roku życia), ludziom starszym, kobietom w ciąży, chorym z nadciśnieniem, kardiomiopatią, jaskrą, osobom stosującym beta-adrenolityki, inhibitory MAO. Preparaty o działaniu miejscowym szybko usuwają przekrwienie nosa, zmniejszają również przepływ krwi w śluzówce nosa, upośledzając jej odżywcze funkcje. Pochodne imidazoliny (głównie oksymetazolina i ksy- lometazolina) działają najsilniej i najdłużej. Uważane są za bezpieczne, jednak nie są pozbawione działań niepożądanych. Wykazano, że krótkotrwałe stosowanie tych leków (przez kilka dni) nie prowadzi do zmian czynnościowych lub anatomicznych. Przy dłuższym zażywaniu tych preparatów (powyżej 10 dni) obserwujemy tzw. efekt odbicia. Dochodzi do wtórnego obrzęku śluzówki nosa, nieustępującego mimo zwiększenia dawki leku. Obrzęk i przekrwienie mogą być nawet większe niż przed zastosowaniem leku anemizującego. Zjawisko to określamy mianem tachyfilaksji, która powoduje reaktywny obrzęk błony śluzowej i polekowy nieżyt nosa, co prowadzi do nieodwracalnych zmian w śluzówce. U podłoża tego efektu upatruje się zjawiska down regulation receptorów alfa-adrenergicznych lub zmniejszenia uwalniania noradrenaliny (wyczerpanie jej zapasów) z zakończeń presynaptycznych. Leki pobudzające głównie receptory beta-adrenergiczne Leki tej grupy mogą pobudzać w sposób niewybiórczy receptory beta-1, beta-2, beta-3-adrenergiczne lub działać bardziej wybiórczo na receptory beta-1 bądź beta-2-adrenergiczne. Preparaty, które pobudzają receptory beta-1-adrenergiczne, stosujemy głównie w kardiologii w celu pobudzenia czynności serca. Agoniści wybiórczych receptorów beta2-adrenergicznych znaleźli zastosowanie przede wszystkim w leczeniu astmy oraz w ginekologii (hamowanie nadmiernej czynności skurczowej macicy), w której są wykorzystywane w przypadku ciąży wysokiego ryzyka. Leki te powodują rozkurcz mięśni gładkich oskrzeli, hamują wyzwalanie mediatorów reakcji alergicznych z komórek tucznych, przyspieszają transport rzęskowy, zmniejszają przepuszczalność drobnych naczyń płucnych. Niektóre leki beta-adrenergiczne stosowane są w chorobach naczyń obwodowych, np. chorobie Raynauda. Do niewybiórczych agonistów receptorów beta-adrenergicznych zaliczamy: izoprenalinę i orciprenalinę. Izoprenalina wywiera dodatnie działanie chronotropowe i inotropowe na serce. Stosowana jest w bloku przedsionkowo-komorowym oraz w rzadkoskurczu zatokowym, często przed zabiegiem wszczepienia rozrusznika. Mimo działania na receptory beta-2-adrenergiczne izoprenalina obecnie nie jest stosowana w dychawicy oskrzelowej w celu przerwania duszności. Orciprenalina działa dłużej niż izoprenalina i słabiej pobudza receptory beta-1-adrenergiczne występujące w sercu i mięśniach gładkich naczyń. Jest stosowana w bloku serca i w ostrych napadach dychawicy oskrzelowej. Do wybiórczych agonistów receptora beta-2-adrenergicznego należą: •salbutamol, •fenoterol, •salmeterol, •terbutalina. Fenoterol jest lekiem o wysokiej selektywności wobec receptorów beta-2adrenergicznych. Silnie rozszerza oskrzela przez 8 godzin; ponadto skutecznie hamuje skurcze macicy, dlatego jest stosowany w przedwczesnych porodach. Salbutamol działa pobudzająco głównie na receptory beta-2-adrenergiczne w mięśniach gładkich oskrzeli i macicy, powodując ich rozkurcz. Może być również stosowany dożylnie. Najczęściej jest stosowany w aerozolu w celu przerwania duszności w napadzie astmy oskrzelowej. Salmeterol należy do leków nowszej generacji. Podawany jest miejscowo do drzewa oskrzelowego. Nie jest stosowany w celu przerwania duszności astmatycznej, ale zapobiegawczo. mgr farm. Anna Czarnecka 23