Program dwunastu kroków AA a psychoterapia

Program dwunastu kroków AA a psychoterapia
Anatolij M. Finski
tłum.
Rok: 2000
Czasopismo: Terapia Uzależneinia i Współuzależnienia
Numer: 1
W psychoterapii psychoterapeuta, w grupach AA trzeźwiejący alkoholik i sponsor stwarzają
warunki do złagodzenia przemian i przeobrażeń osobowości, wskazują drogę i kierunek
działania tych zmian.
motto:
"Im bardziej jesteśmy wolni, my lekarze, od przesądów, tym bardziej owocny jest nasz wpływ na
miejscową ludność uwolnienie od podobnych przesądów to siła najwyższej wagi, siła nie
mniejsza, niż dogłębne ich poznanie."
L. O. Darkszewicz
"Zrobiliśmy gruntowny i odważny obrachunek moralny."
"Wyznaliśmy Bogu, sobie i drugiemu człowiekowi istotę naszych błędów."
(Krok Czwarty i Krok Piąty Programu Dwunastu Kroków AA)
Pretekstem do napisania artykułu, który jest czymś pomiędzy wykładem a przeglądem i
punktem widzenia, były następujące wydarzenia i związana z nimi refleksja. Po pierwsze,
własne, bezpośrednie doświadczenia ze spotkań, zebrań, seminariów i konferencji. Początek i
kontynuacja wspólnych duchowych przeżyć, uświadomienie sobie istoty Programu Dwunastu
Kroków. Po drugie, wdzięczność konkretnym ludziom ze Wspólnoty AA, wszystkim trzeźwym i
tym alkoholikom, którzy dopiero zaczęli trzeźwieć, za bezcenne doświadczenie życiowe i
terapeutyczne. Po trzecie, spotkanie z opiniami sformułowanymi w różnym czasie i przez
różnych ludzi, których nazwiska widnieją pod tekstem. Po czwarte, zawodowe i osobiste
niezadowolenie z istniejącej u nas praktyki leczenia i rehabilitacji (co nie oznacza, że praktyka
jest zła) osób uzależnionych od alkoholu. I wreszcie uczciwe przyznanie się do własnego
pogrążenia i wciągnięcia się w powszechne tradycje i zwyczaje naszego społeczeństwa
"wszyscy jesteśmy w jakiś sposób krewnymi chorych na alkoholizm..." (2) i zależymy od nich.
KOMENTARZ DO HISTORII
Podstawowe zasady AA, w ich dzisiejszym kształcie, zostały zapożyczone z dziedziny religii i
medycyny, ale niektóre idee, w znacznym stopniu określające sukces i efektywność Programu,
1/8
Program dwunastu kroków AA a psychoterapia
zbudowane są na obserwacjach zachowań i potrzeb samych członków i uczestników AA (1, 4).
Poniżej podane są podstawowe zasady AA.
Alkoholizm to choroba i jest zupełnie oczywiste, że potępiać uzależnionego od alkoholu za to,
że pije to tak samo, jak ganić chorego na gruźlicę za to, że kaszle. To bezsensowne i
niekonstruktywne (2).
Tekst Dwunastu Kroków został sformułowany i napisany przez samych alkoholików na
podstawie ich własnego doświadczenia alkoholowego, własnego zachowania i postępków, prób
i błędów w poszukiwaniu własnej drogi do trzeźwości i przebudzenia duchowego.
Każde twierdzenie Dwunastu Kroków zostało utworzone i sformułowane w czasie przeszłym
dokonanym i zaczyna się od "My". Zwrot od "My" do "Ja" jest przesłaniem pomocy od "Nas" do
"Ciebie". Stosunki "My" i "Ty" to jakby konstatacja faktu, że decyzja została podjęta i krok został
przyswojony: My przyznaliśmy... My straciliśmy... Pokornie wybaczyliśmy... jak my Go
pojmowaliśmy... (2).
W "My" realizowana jest fundamentalna idea jedności ruchu AA: "O ile łatwiej zostać
abstynentem, jeśli pomagasz komuś innemu przestać pić". Teza ta może być z powodzeniem
stosowana w każdym dowolnym ruchu i grupie samopomocy. Sama w sobie jest
psychoterapeutyczna: "O ile prościej być zdrowym, jeśli pomagasz drugiemu w chorobie".
"Pomagając innemu, pomagam sobie".
W AA realizowana jest zasada "Tutaj i teraz". Zasada ta jest poglądowo przedstawiona w haśle
"Tylko dzisiaj". W AA radzą, aby pod żadnym pozorem nie składać obietnic rzucenia picia:
"...bądź trzeźwy tylko jeden dzień!", "Zacznij od jednego dnia!", "Tylko dziś... przeżyję... nie
będę,.. postaram się..." itp.
Chciałbym zaznaczyć ciekawą i ważną, konceptualną wypowiedź W. Brown'a: "Mówią, że
wiedza naukowa i przekonania religijne są ze sobą sprzeczne. Uważam, iż tragedią naszych
czasów jest fakt, że ten głupi i niebezpieczny błąd jest powszechnie powtarzany. Wydaje mi się,
iż w działalności i ideologii AA udało się to pogodzić". Rzeczywiście, AA wychodzi z założenia,
że alkoholizm to choroba ciała, umysłu i duszy człowieka. Dlatego Program Dwunastu Kroków
określa się jako program duchowego przebudzenia i duchowego wzrostu. W programie
dynamicznie współdziałają i łączą się doświadczenie i wiedza, wiara i uduchowienie, co ma
znaczenie terapeutyczne i wyjaśnia jego efektywność. Potwierdzeniem tej tezy jest fakt
pojawienia się licznych grup samopomocy, w których Tradycje AA są zachowywane, co ma
odbicie w programie i nazewnictwie, a program jest dostosowywany do własnych problemów.
Tak powstaje AlAnon wspólnota rodzin alkoholików, osób współuzależnionych, Al-Ateen
wspólnota dzieci alkoholików, DDA wspólnota dorosłych dzieci alkoholików. Powstają grupy
tematycznie nie związane z problematyką uzależnień alkoholowych: Anonimowi Narkomani,
Anonimowi Schizofrenicy, Anonimowi Seksoholicy, Anonimowi Uzależnieni od... itp., grupy,
których powstanie zapoczątkowało AA swoimi Dwunastoma Krokami.
W ten sposób program AA okazał się realnym i praktycznym urzeczywistnieniem
zintegrowanego terapeutycznego podejścia, stworzonego przez samych pacjentów i dał
potężny bodziec do rozwoju różnorodnych grup "samowzajemnej psychoterapii". Profesjonaliści
zajmujący się konsultowaniem, korekcją i leczeniem osób uzależnionych i współuzależnionych,
szczególnie powinni brać to pod uwagę.
DWANAŚCIE KROKÓW JAKO PROCES TERAPEUTYCZNY I SYSTEM DZIAŁANIA
2/8
Program dwunastu kroków AA a psychoterapia
PSYCHOTERAPEUTYCZNEGO
W ciągu wielu lat w AA nagromadziło się mnóstwo anegdot, powiedzonek, metafor wytworzył
się swego rodzaju folklor, posiadający sam w sobie wartość psychoterapeutyczną. Zacytuję
jedno z powiedzonek AA: "Wstąpiwszy do AA będziesz zobowiązany nauczyć się być zarówno
lekarzem jak i pacjentem". Jest to jeden z obowiązkowych współcześnie wymogów w edukacji
psychoterapeuty. Bez przechodzenia indywidualnej terapii i superwizji nie można zostać i być
praktykującym psychoterapeutą. W najlepszym razie można zostać teoretykiem,
komentatorem-interpretatorem, lektorem psychoterapii, nawet wirtuozowskim.
Poszukując związków Programu Dwunastu Kroków z psychoterapią powstają pytania: W
kontekście jakiej psychoterapii przeprowadzać analizę Programu? Jakiej koncepcji
psychoterapii Program AA jest najbliższy? Przecież sama psychoterapia jest różnorodna i
niejednoznaczna, są w niej strategiczne, konceptualne kierunki i taktyczne, konkretne techniki i
metody działania. Poza tym poszczególne techniki i metody mogą pozytywnie "wędrować" od
jednej koncepcji do drugiej, mimo teoretycznych sprzeczności i sporów. Program Dwunastu
Kroków nie obarczony teoretycznymi sporami praktycznie intuicyjnie wykorzystuje tę lub inną
technikę i metodę bo najważniejsze, że działa.
Program strategiczny, długofalowy, w istocie został zbudowany na zasadach
egzystencjalno-humanistycznych i głęboko osobistej (analitycznej) psychologii i terapii, na
zasadach terapii grupowej. Program jest trafnie zintegrowany z wiarą i duchowością. Samo AA
określa go jako program duchowego przebudzenia, rozumiejąc duchowość jako "czystą
duchowość", nieograniczoną religijnymi i wyznaniowymi ramami, a wiary nie identyfikując z
religią. Co więcej, ideologia AA nie dopuszcza fanatyzmu, walki o abstynencję lub walki z
alkoholizmem. Odwrotnie, uprzedza o niebezpieczeństwie nudno-szarej i
gderliwie-dysforycznej, obłudnie-świętoszkowatej i zamknięto-sekciarskiej trzeźwości,
osiągniętej za cenę strachu, wymuszenia lub surowych, jeśli nie okrutnych, ograniczeń. Bazuje
ona na idei duchowego wzrostu osobowości.
Korzystając z terminów i pojęć medycznych, alkoholizm z punktu widzenia AA może być
przedstawiony jako choroba biopsychospołeczna z pewnym jeszcze niejasnym, do końca nie
poznanym, wrodzonym i/lub nabytym biochemicznym (biologicznym) defektem i procesem
nieuchronnych, postępujących zmian osobowości z naruszeniem funkcjonowania wszystkich jej
składowych (emocji, woli, myślenia, zachowań, krytycyzmu itd.). Nie jest to proces
natychmiastowy, obejmuje dostatecznie długi przedział czasowy (średnio 10-15 lat). Dlatego
defekt biologiczny, który spowodował uzależnienie alkoholowe, można kompensować (lepiej i
dokładniej hiperkompensować) wzrostem osobowej duchowości poprzez wiarę.
Zadania tego artykułu nie obejmują analizy rozwoju alkoholizmu. Na ten temat istnieje obszerna
literatura, jednak byłoby bardzo interesujące i terapeutycznie ważne rozpatrywać alkoholizm w
kontekście teorii osobowości, egzystencjalnej i gestaltowskiej psychologii lub w innych
aspektach.
Z drugiej strony, poszczególne etapy Programu, slogany AA (np. "tylko dzisiaj"), folklor
(powiedzonka i metafory) AA, mogą być efektywnie stosowane w metodach i technikach lub
jako metody i techniki kognitywnobehawioralnej psychoterapii (dzienniki, ankiety, własne
3/8
Program dwunastu kroków AA a psychoterapia
sprawozdania), w formułach transowych (hipnotycznych) technik i metod, NLP (metamodel,
refreming), psychodramy, jak również w indywidualnej i zbiorowej terapii. Jest to efektywnie i
poglądowo opisane przez S. Gorina (2), z powodzeniem stosuje ją w psychoterapii uzależnień
alkoholowych K. Koroliow (5). Zainteresowanych tym problemem czytelników, odsyłam do
cytowanych źródeł). Oprócz tego istnieje amerykański program "Minnesota", program
terapeutyczny B. Woronowicza i wiele innych programów i metod terapii, opartych na Dwunastu
Krokach AA.
***
Rozpatrzmy Program z pozycji psychologii egzystencjalnej i terapii Gestalt. W tym celu
spójrzmy na tabelę 1, gdzie przedstawiona jest szczegółowa analiza porównawcza Programu i
podana charakterystyka każdego Kroku w kontekście działań psychoterapeutycznych; co, jak i
w jakiej kolejności przebiega w każdym Kroku zgodnie z siedmioma stadiami procesu według K.
Rogers'a i systemem działań według D. Chłomowa. Analizując tabelę można zauważyć logikę,
etapowość i konsekwencję Programu, który zakłada określony porządek i kolejność stadiów. A
mianowicie: trzecie stadium rzadko poprzedzałoby drugie, czwarte zaledwie następowałoby po
drugim, bez pośredniego trzeciego (6). I tak bez trzech pierwszych (etapu przygotowawczego)
niemożliwe i nieefektywne jest przejście do Czwartego Kroku i wykonanie dalszego programu
bez poznania i uświadomienia sobie Pierwszego Kroku. Bez przezwyciężenia i likwidacji agnozji
alkoholowej w zasadzie niemożliwe jest jakiekolwiek posunięcie terapeutyczne w Programie,
chociaż w tradycyjnej, biologicznie zorientowanej narkologii (1) , wszystko na tym się kończy
(2).
Obserwowany jest wyraźny wzajemny związek i współdziałanie Czwartego i Piątego, Szóstego i
Siódmego, Ósmego i Dziewiątego Kroku, ich logiczna konsekwencja w procesie przemiany
osobowości od statyczności do płynności (dynamiczności) (6). Następuje stopniowe przerwanie
"błędnego koła", stereotypów i schematów zachowań alkoholowych. Bez głębokiego
przestudiowania i realnego przeżywania tych sześciu Kroków od Czwartego do Dziewiątego,
które właściwie same w sobie stanowią proces psychoterapeutyczny, nie można uświadomić
sobie i zastosować w realnej rzeczywistości Dziesiątego Kroku jako podsumowania
poprzednich. Jedenasty i Dwunasty Krok to przemieniony Drugi i Trzeci, lecz w nowym trybie,
na nowym poziomie duchowego funkcjonowania jednostki. Niestety (podkreślał to i Rogers),
zaledwie nieliczni w procesie psychoterapii osiągają to stadium, a tym bardziej siódme stadium.
W grupach AA niewielu osiąga Jedenasty i Dwunasty Krok, potrzeba na to wielu lat, a niekiedy
całego życia. Kierunek działania według Programu można przedstawić jako krótką formułę:
Zostać abstynentem, być trzeźwym i żyć w trzeźwości. W ten sposób analiza przytoczonych w
tabeli 1 opisów i charakterystyk procesu wyjaśnia psychoterapeutyczną strukturę i mechanizm
Programu Dwunastu Kroków. Tego rodzaju analiza pozwala ocenić zachodzące przemiany
osobowości i zachowań, prześledzić co i jak przebiega, jakie działania dokonują się na tym lub
innym etapie (Kroku), w jakim kierunku przebiega proces psychoterapeutyczny, jak nim
sterować, jakie działania, w jakiej kolejności przedsięwziąć i zastosować.
Przechodzenie Kroków Programu i stadiów procesu psychoterapeutycznego realizowane jest
za pomocą i poprzez terapeutyczne relacje "JA" terapeuty i "JA" pacjenta oraz wzajemne
działania w grupach AA. "JA" alkoholik abstynent (w AA nazywają go sponsorem) i "Ty" pijący
alkoholik, zaczynający trzeźwieć. Przy czym najbardziej korzystnym i najlepszym warunkiem
4/8
Program dwunastu kroków AA a psychoterapia
procesu przemian jest przyjęcie i zrozumienie, kiedy "pijący alkoholik" (pacjent) czuje się w
pełni zaakceptowany. Jakiekolwiek byłyby jego odczucia (strach, rozpacz, bezbronność, gniew,
obraza, poczucie winy), niezależnie od sposobu ich wyrażania (milczenie, gesty lub słowa), za
kogokolwiek uważałby siebie w danej chwili, czuje, że jest akceptowany (przez terapeutę,
grupę) takim, jakim jest. Jednak ten warunek będzie optymalny tylko wtedy, jeśli jest
postrzegany przez pacjenta, a nie tylko istnieje w głowie terapeuty (6). Empatyczna akceptacja i
zrozumienie jest podstawą stosunków i wzajemnych oddziaływań w grupach AA. W tych
stosunkach każdy pokonuje własną drogę do duchowości z własnymi przeszkodami, nikomu
niczego nie narzucając, nie radząc, nie ucząc. Wiara odgrywa rolę energii i motoru tego
procesu przemian. Podstawowa zasada stosunków w grupach AA to wyleczenie poprzez
jedność i służbę.
W psychoterapii psychoterapeuta, w grupach AA trzeźwiejący alkoholik i sponsor stwarzają
warunki dla złagodzenia przemian i przeobrażeń osobowości, wskazują drogę i kierunek
działania tych zmian. To podstawowa funkcja i główne zadanie psychoterapeuty w procesie
psychoterapii i sponsora w grupach AA w procesie "wspomagających zachowań", "służenia".
Psychoterapeuta jest jak katalizator, facylitator, modulator i przewodnik, tj. zmieniający i
łagodzący, przeobrażający i wskazujący.
Zacytuję jeden z możliwych wariantów określenia pojęcia psychoterapii, wypływający z analizy
Programu Dwunastu Kroków (podpowiedziany przez alkoholików). "Psychoterapia to nie
tabletki, które można zażywać, pozostając wewnętrznie pasywnym. Psychoterapia to nowe,
żywe doświadczenie i styl życia, które można prawdziwie i realnie uświadomić sobie tylko od
wewnątrz. Tylko samemu można bezpośrednio poznać i poczuć, zobaczyć i usłyszeć, odczuć i
przeżyć, ale opisanie, a tym bardziej przekazanie tego nowego, żywego doświadczenia nie jest
możliwe". Opisanie i przekazanie tego doświadczenia to poezja i literatura psychoterapii,
legendy i baśnie psychoterapii, a nie terapeutyczna rzeczywistość we wszystkich jej
różnorodnych nieprzewidywalnych przejawach. Psychoterapia stwarza warunki do przeżycia
nowego, żywego doświadczenia.
WNIOSKI
Program Dwunastu Kroków to ściśle zorganizowany i logicznie powiązany proces
terapeutyczny, to system samoodtwarzalnych działań psychoterapeutycznych.
Program Dwunastu Kroków to skuteczny system samoi wzajemnej psychoterapii osób
uzależnionych od alkoholu.
Psychoterapeutyczna struktura i mechanizmy Programu mogą być wykorzystywane do
tworzenia skutecznych programów terapeutycznych służących leczeniu i rehabilitacji osób
uzależnionych od substancji psychoaktywnych oraz w innych uzależnieniach.
Program można rozpatrywać jako całkiem naturalny i logiczny etap długofalowej
psychospołecznej (socjalno-psychologicznej) rehabilitacji osób uzależnionych (detoksykacja ->
właściwe leczenie uzależnienia -> rehabilitacja psychospołeczna).
Konieczne jest, aby pracownicy opieki zdrowotnej zaakceptowali i wspierali grupy Anonimowych
5/8
Program dwunastu kroków AA a psychoterapia
Alkoholików oraz pomagali w rozwijaniu analogicznych ruchów (wspólnot, stowarzyszeń)
samopomocowych, powstrzymując się od przejawów niezdrowych ambicji, braku zaufania i
niekonstruktywnego sceptycyzmu.
Cykl psychoterapii jest zakończony procedurą samoodtworzenia programu (gestalt
zakończony).
UWAGI AUTORA
Katalizator - zmieniający (przyspieszający lub spowalniający)
Fascylitator - ułatwiający, wspierający.
Modulator - przeobrażający.
Przewodnik - wskazujący (drogę), pośrednik w rozpowszechnianiu, przekazujący i
"przepuszczający" przez siebie.
Eksterioryzacja- zewnętrzny przejaw, wyjście na zewnątrz.
Organizmiczny - jedno z kluczowych pojęć teorii Carla Rogers'a. Do organizmicznych należą
nie tylko reakcje wisceralne i sensoryczne, ale i całe socjalne doświadczenie człowieka to co
uświadamia sobie i czego nie uświadamia w danej chwili, ale może być uświadomione w
następnej. To znaczy, że w organizmie znajduje swój wyraz złożoność człowieka. Rogers
podkreślał niezbędność wiary w swój organizm, w jego organizmiczne procesy, leżące u
podstaw wewnętrznego doświadczenia.
Anatolij M. Finski
6/8
Program dwunastu kroków AA a psychoterapia
Bibliografia:
1. Anonimowi Alkoholicy.
2. Gorin S. A., Hipnoza: techniki luzem. Część I. Od skomplikowanego do prostego, Kańsk
1995, s. 123-127.
3. Darkszewicz L., O. Rola lekarza ziemskiego w walce z ludowym alkoholizmem,w: Klasycy
rosyjskiej medycyny o działaniu alkoholu i alkoholizmie, Medycyna, 1988, s. 257-267.
4. Dwanaście Kroków i Dwanaście Tradycji. Koroliow K. J., Gołowacz A. A., Doświadczenia
intensywnej psychoterapii w grupie typu "Maraton" podczas leczenia uzależnienia
alkoholowego. Tezy wykładów Pierwszego Republikańskiego Zjazdu Psychiatrów i Narkologów.
Republika Białorusi, Mińsk 1994, s. 96-97.
5. Rogers C.R. Spojrzenie na psychoterapię. Stawanie się człowiekiem: Wydawnictwo
Progress-Uniwers 1994, s.172-207.
6. Chłomow D. N., Psychoterapeutyczna analiza problemu rehabilitacji jednostek z
uzależnieniem alkoholowym. Zbiór materiałów Moskiewskiego Gestalt Instytutu "Gestalt 94",
Mińsk 1995, s. 82-84.
7. (Zwiastun, nr 4/98 Mińsk Białoruski Związek Psychiatryczny) * Więcej na temat temat terapii
C.R. Rogersa można znaleźć w publikacji:
8. Carl R. Rogers, (1991), Terapia nastawiona na klienta grupy spotkaniowe, "Thesaurus Press"
Wrocław. tłum. Anna Dodziuk i Elżbieta Knoll.
KOMENTARZ DO PUBLIKA CJI
Artykuł jest przedrukiem (z pominięciem, za zgodą autora, części dotyczącej historii AA) z
Dziennika Białoruskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (Wiestnik Biełorusskoj
Psychiatriczeskoj Associacji). Jest efektem zainteresowania się autora nowym podejściem do
leczenia osób uzależnionych od alkoholu oraz jego zafascynowania Programem Dwunastu
Kroków. Poprzez ten artykuł autor starał się przybliżyć kolegom psychiatrom i
psychoterapeutom Program Dwunastu Kroków AA i przedstawić swój punkt widzenia na ten
temat.
Autor artykułu Anatolij Michajłowicz Fiński jest lekarzem psychiatrą, psychoterapeutą, członkiem
Zarządu Białoruskiego Towarzystwa Psychoterapii oraz autorem kilkunastu publikacji
naukowych i popularnonaukowych z zakresu psychiatrii, psychoterapii i leczenia odwykowego
(narkologii). Pracuje w Szpitalu Psychoneurologicznym "Ostrowola" w Lidzie. Cytowany w
artykule Danił Nesterowicz Chłomow jest psychologiem, kandydatem nauk psychologicznych
(odpowiednik stopnia doktora), certyfikowanym "gestaltterapeutą" oraz dyrektorem
Moskiewskiego Instytutu Gestalt.
7/8
Program dwunastu kroków AA a psychoterapia
Zmiana podejścia do leczenia osób uzależnionych od alkoholu w krajach byłego ZSRR oraz
zainteresowanie nowoczesnymi metodami psychoterapii uzależnień są ściśle związane z
pojawieniem się na tamtym terenie grup Anonimowych Alkoholików. W Rosji miało to miejsce w
roku 1987, a na Białorusi w 1990. Aktualnie, na terenie Białorusi spotyka się około 20 grup AA ,
zrzeszających ok. 700-900 osób. Od 1995 roku w Mińsku działa Centrum "Nadzieja i
Wyleczenie", które organizuje, dla osób pracujących w lecznictwie odwykowym (narkologii),
seminaria poświęcone nowoczesnym metodom leczenia. Jednocześnie Centrum prowadzi, na
terenie prawie całego kraju, działalność edukacyjną dotyczącą problemów związanych z
alkoholem i innymi substancjami psychoaktywnymi. Centrum współpracuje ściśle z Komisją
Edukacji w dziedzinie Alkoholizmu i Innych Uzależnień Fundacji im. Stefana Batorego, która
przeprowadziła na terenie Białorusi wiele szkoleń oraz umożliwiła białoruskim specjalistom
zapoznanie się z polskimi doświadczeniami w zakresie lecznictwa oraz rozwiązywania
problemów związanych z alkoholem i innymi uzależnieniami. Ponieważ od wielu lat osobiście
uczestniczę w tych działaniach, miałem okazję poznać wiele osób (w tym lekarzy niepijących
alkoholików), które zaczęły inaczej postrzegać zarówno alkoholizm jak i jego leczenie,
wprowadzając do leczenia nowe elementy w miejsce esperalu, "kodowania" i tzw. "terapii
pracą". Jest nadzieja, że w miarę poszerzania się kręgu osób zorientowanych we współczesnej
terapii uzależnień, coraz mniejszą szansę na przetrwanie będą miały pozostałości po
radzieckim systemie "leczenia" odwykowego organizowane przez Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych LTP (Lieczebno-Trudowyje Profiłaktoria) czyli inaczej mówiąc specjalne zakłady
(przypominające swoim wyglądem i reżimem więzienia), w których izolowani są alkoholicy na
wiele miesięcy, a nawet lat. W tych zakładach nie ma miejsca na żadne leczenie, a wiele osób
powraca do nich prawie natychmiast po ich opuszczeniu.
*(1). W krajach b. ZSRR narkologia to nazwa lecznictwa odwykowego.
8/8