Program biblioteczny MAK

Projekt bibliotekarzy
Program biblioteczny MAK
Krystyna Szubka
Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego
w Lublinie
Program MAK (tj. Mały Alfabetyczny Katalog) służy do tworzenia i prowadzenia baz o charakterze katalogów i kartotek w różnych kategoriach bibliotek:
uczelnianych, kościelnych, publicznych, rzadziej szkolnych i specjalistycznych.
Program rozprowadzany jest przez Bibliotekę Narodową w Warszawie – Dział
Przetwarzania Danych.
MAK opracowano dla komputerów typu IBM PC pracujących w systemie
DOS. Nowsze wersje programu działają bez problemów w środowisku WINDOWS (nawet z XP), ponieważ ten system operacyjny posiada możliwość wywołania systemu DOS. MAK nie jest programem sieciowym ale łatwo daje się przystosować do pracy w sieci (np. Novell, WINDOWS) nie powodując przy tym zmian
w zakresie wyszukiwania czy drukowania.
Program nie ma specjalnych wymagań sprzętowych. Chociaż do jego obsługi
wystarczy komputer średniej klasy nawet bez dostępu do Internetu, to do optymalizacji działań na bazie konieczny jest:
•
dostęp do Internetu – niezbędny do kopiowania opisów z katalogów online,
•
połączenie drukarki z komputerem portem LPT1
Tak jak inne programy komputerowe jest nieustannie usprawniany, a najnowszą
jego wersją jest MAK 4.3. Zakup nowej wersji, przy posiadaniu starszej tzw. licencjonowanej, wynosi około 130 zł.
Mazovia, Latin 2 IBM lub Latin 2 ISO to kody polskich liter określające środowisko programu. Większość bibliotek wykorzystuje kod Latin 2 IBM.
Katalogi w tym programie można tworzyć w formatach: MARC BN, MARC21
lub FIDES. Obowiązującym formatem w bibliotekach uniwersyteckich i naukowych jest format MARC21 zwany także USMARC. Zatem, jeśli biblioteka publiczna zamierza wykorzystywać opisy dostępne w Internecie do kopiowania ich do
swojej bazy potrzebuje bazy w formacie MARC21. Stąd szkolenie w zakresie tworzenia bazy książek prowadzono właśnie w tym formacie.
79
Krystyna Szubka – Program biblioteczny MAK
Pakiet programowy składa się z trzech modułów:
•
obsługi bazy w zakres której wchodzi: zakładanie i reorganizacje bazy,
wprowadzanie danych i ich modyfikacja oraz usuwanie zbędnych rekordów, wyszukiwanie (proste i złożone), wydruk lub zapis do pliku efektów
wyszukiwania, a także import i eksport danych z i do zbiorów zewnętrznych,
•
drukowania umożliwia drukowanie z bazy dokumentacji bibliotecznej
typu: księgi inwentarzowe, księga ubytków, protokół ubytków, karty
katalogowe, karty książek, karty i zobowiązania czytelników itp.,
•
wypożyczeń pozwala na elektroniczną obsługę wypożyczalni tj.: wypożyczenia, zwroty, automatyczne naliczanie kary za przetrzymanie zbiorów,
przedłużanie wypożyczeń, statystykę, wydruk monitów.
Najnowsza wersja programu MAK 4.3 zorganizowana w 4 pulpity umożliwia
szeroki wachlarz działań dla: czytelnika, katalogującego, wypożyczalni i administratora.
Najważniejszym użytkownikiem katalogów jest czytelnik. To dla niego tworzone są bazy i automatyzuje się procesy udostępniania zbiorów. Ta kategoria użytkownika programu MAK ma najbardziej ograniczone możliwości działania na
bazach katalogowych tj. może jedynie wykorzystywać rezultat pracy katalogującego i administratora. Przeszukiwanie baz, wydruk lub zapis zestawień bibliograficznych do pliku to nie jedyne możliwości. Rezerwacja materiałów, kontrolowane
przedłużanie wypożyczeń oraz zdalne sprawdzenie stanu swojego konta czytelniczego to kolejne usprawnienie obsługi czytelnika w bibliotece zautomatyzowanej.
Katalogujący przygotowuje katalogi: książek, czasopism, bibliografii regionalnej oraz adresowy, które jako wypełnione prezentują się na pulpicie czytelnika,
wypożyczalni czy administratora. (Tylko baza czytelników tworzona jest z pozycji
administratora wypożyczalni – tj. z pulpitu wypożyczalni). Katalogujący posiada
również uprawnienia do tworzenia dokumentacji bibliotecznej na bazie powstałych
opisów. Służą temu aplikacje wydruku: kart katalogowych, kart książek, inwentarzy, księgi ubytków, protokołu ubytków, wykazów przekazania itp. zlokalizowane
na pulpicie dla katalogującego.
Pulpit wypożyczalni realizuje procesy: wypożyczenia, zwroty, przedłużania,
naliczania kar, statystykę szczegółową i ogólną, monitorowanie wypożyczeń
i czytelników oraz monitowanie. Do jej uruchomienia niezbędne są dwie pełne
bazy: czytelników i zbiorów ze zróżnicowanym kodem kreskowym.
Najszersze możliwości działań przysługują administratorowi programu. To on
przydziela uprawnienia użytkownikom programu, modyfikuje strukturę bazy, ustawia program do pracy w sieci oraz importuje opisy z baz zewnętrznych – czuwa
nad poprawnością katalogu elektronicznego.
Baza elektroniczna (z pozycji pliku) składa się z trzech zbiorów o tej samej nazwie i różnych rozszerzeniach: org, baz, ind często hlp. Wszystkie zbiory bazy
80
CKPiDN w Mielcu – Zeszyty nauczycielskie – Nr 4/2005
powinny znajdować się w tym samym folderze. W celach bezpieczeństwa bazę
należy archiwizować, obowiązkowo na nośnikach zewnętrznych (dyskietka lub
CD).
Po uruchomieniu programu z ikonki MAK zlokalizowanej na pulpicie komputera, opis bibliograficzny dokumentu wprowadza się (z pulpitu katalogującego –
pozycja wprowadzanie danych) w podpolach pól. Pola i podpola opatrzone są nazwami zwanymi etykietami (np. cyfrowymi lub wyrazowymi). Pola nie zawierają
informacji a jedynie umożliwiają powiązanie informacji zawartych w jego
podpolach z indeksami przez które odbywa się wyszukiwanie. Optymalny opis
dostarcza maska zerowa. Natomiast inne maski, a może ich być 32, prezentują ten
opis na wiele sposobów w wersji skróconej, bazując na części opisu w zależności
od potrzeb.
Każda maska ma określone:
•
nazwy pól i podpól, a także znaki umowne,
•
pola i podpola, które mają być wyświetlane,
•
kolejność wyświetlania pól i podpól,
•
sposób rozmieszczenia informacji na ekranie,
•
sposób wypisywania etykiet pól i podpól, nazw umownych itp.
Zasady tworzenia bazy są proste tzn. jako pierwsze kopiujemy opisy z różnych
baz kupionych lub z katalogów on-line. Brakujące opisy tworzy się z autopsji,
wypełniając podpola z klawiatury. Z tym, że nawet wtedy kopiujemy pola czy
podpola z istniejących już rekordów, po to aby zapewnić jednolitość opisów.
Najszybciej kopiuje się opisy z baz podwiązanych: zakupionych w Bibliotece
Narodowej (np. Przewodnik Bibliograficzny, Kartoteka Haseł Wzorcowych, Wydawnictwa Ciągłe, Wydawnictwa Zwarte, Słownik Języka Haseł Przedmiotowych
czy UKD) lub darowanych przez biblioteki nadrzędne. Takie bazy podwiązuje się
do baz własnych, i udostępnia się je z pozycji pulpitu dla katalogującego. Samo
kopiowanie odbywa się z pozycji wprowadzającego.
Katalogi prezentowane w Internecie pozwalają na kopiowanie opisów z tym, że
proces ten jest bardziej złożony. Format MARC21 stosowany przez inne systemy
bibliotek naukowych wymaga konwersji do postaci MARC21 w bazie MAK. Zatem rekordy po skopiowaniu poddaje się konwersji programem napisanym nawet
przez własnego informatyka, a następnie importuje się opisy do bazy MAK.
Kopiowanie opisów z własnej bazy stosuje się w przypadku wieloegzemplarzówki. W celu zachowania jednolitości opisów kopiuje się całe pola lub podpola
np. wydawca, hasło przedmiotowe, seria, autor, dane biblioteczne itp. przy opisach
opracowanych z autopsji.
Szczegółowe działania w programie MAK opisane są w Pakiet MAK. Obsługa
bazy opracowane przez Jana Wierzbowskiego dostępnej na stronie internetowej
http://mak.bn.org.pl/pdf/MAK.PDF.
81
82