pobierz artykuł

Dawid Daniluk1
GLOSA DO WYROKU EUROPEJSKIEGO TRYBUNAŁU PRAW
CZŁOWIEKA W STRASBURGU Z DNIA 20 MAJA 2010 R. W SPRAWIE ALAJOS KISS PRZECIWKO WĘGROM
(SKARGA NR 38832/06)
THE NOTE TO JUDGEMENT OF THE EUROPEAN COURT
OF HUMAN RIGHTS IN STRASBURG FROM 20th MAY 2010 RELATIVE
TO ALAJOS KISS AGAINST HUNGARIANS
(CLAIM NO. 38832/06)
Abstract
The subject of the gloss is the right to vote in the light of Article 3
of Protocol No. 1 of the European Convention of Human Rights.
The applicant in the present case lost his right to vote as the result
of the imposition of an automatic, blanket restriction on the franchise of
those under partial guardianship. In the opinion of the European Court
of Human Rights an indiscriminate removal of voting rights, without an
individualized judicial evaluation and solely based on a mental disability necessitating partial guardianship, cannot be considered compatible
with the legitimate grounds for restricting the right to vote which means
that there was a violation of Article 3 of Protocol No. 1 to the Convention.
KEYWORDS: European Convention of Human Rights, application, European Court of Human Rights, right to vote, guardianship.
Automatyczne pozbawianie praw wyborczych osób ubezwłasnowolnionych częściowo, niezależnie od tego co stanowiło przyczynę ubezwłasnowolnienia, jest niezgodne ze słusznymi podstawami ograniczenia prawa do głosowania i stanowi naruszenie art. 3 protokołu nr 1 do Konwencji o Ochronie
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej (zwana dalej Konstytucją) w art. 62 ust. 2 stanowi, iż prawo udziału w referendum oraz prawo wybierania nie przysługuje osobom, które prawomocnym orzeczeniem są1 Katedra Postępowania Administracyjnego i Sądowoadministracyjnego, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Warmińsko - Mazurski w Olsztynie nr tel. 606295558,
e-mail: [email protected], ul. K. I. Gałczyńskiego 23/28, 10-089 Olsztyn.
238 | WSGE
WSGE | 239
dowym są ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw publicznych albo
wyborczych. Ograniczenie to dotyczy zarówno osób ubezwłasnowolnionych całkowicie, jak i częściowo. Podobnie reguluje tę kwestię Konstytucja
Republiki Węgierskiej2. Przedmiotem skargi do Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka w Strasburgu (dalej jako Trybunał, ETPC) obywatela Węgier Alajosa Kissa było pozbawienie go prawa do głosowania z uwagi na
fakt, że został on częściowo ubezwłasnowolniony. Rozstrzygnięcie Trybunału wskazuje na sprzeczność Konstytucji Węgier z Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej jako Konwencja). W świetle powyższego należy zastanowić się jakie skutki może wywołać niniejszy wyrok w polskim systemie prawnym. W tym miejscu warto
podkreślić, iż glosowany wyrok był już przedmiotem rozważań w doktrynie3, co świadczy o doniosłości problemu.
1. Stan faktyczny
Stan faktyczny sprawy przedstawiał się następująco: Skarżący urodził
się w 1954 r. i zamieszkuje w Rózsaszentmárton. W 1991 r. została u niego zdiagnozowana maniakalna depresja. 27 maja 2005 r. został on częściowo ubezwłasnowolniony. Chociaż środek ten wynika z Kodeksu cywilnego, który dotyczy majątkowych i osobistych relacji między obywatelami,
skutkuje również pozbawieniem skarżącego prawa do głosowania. W uzasadnieniu decyzji sąd stwierdził, że skarżący właściwie dba o siebie, ale
czasami bez opamiętania wydaje pieniądze i bywa okazjonalnie agresywny. Skarżący nie odwołał się od tej decyzji4. 13 lutego 2006 r. zorientował
się, że został pominięty w spisie wyborców przygotowanym na nadchodzące wybory parlamentarne. Złożył skargę do Biura Wyborczego, ale nie dała
ona rezultatu5. Następnie złożył skargę do Centralnego Sądu Dzielnicowego w Budapeszcie. 9 marca 2006 r. sąd oddalił skargę i stwierdził, że zgodnie z art. 70 Konstytucji Republiki Węgierskiej osoby ubezwłasnowolnione
częściowo nie mogą uczestniczyć w wyborach. Decyzja została doręczona
2 Art. 70 ust. 3 Konstytucji Republiki Węgierskiej stanowi: „Prawo wyborcze nie
przysługuje osobom ubezwłasnowolnionym z powodu całkowitego lub częściowego
pozbawienia zdolności do działań prawnych, skazanym prawomocnym wyrokiem
sądowym na utratę praw publicznych, jak również odbywającym prawomocną karę
pozbawienia wolności albo przebywającym w zamkniętym zakładzie na leczeniu
przymusowym na podstawie prawomocnego orzeczenia, wydanego w postępowaniu
karnym”, Brodziński, 2002, s. 74- 75.
3 Zob. Dąbrowski (2010); Bodnar (2010); Rulka (2010); Górski (2010).
4 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 20 maja 2010 r., Kiss
v. Węgry , skarga nr 38832/06, p. 6, 7, 11.
5 Tamże, s. 8.
240 | WSGE
pełnomocnikowi skarżącego w dniu 25 kwietnia 2006 r.6 W międzyczasie, w dniach między 9 a 23 kwietnia 2006 r., odbyły się wybory parlamentarne, w których skarżący nie mógł uczestniczyć7.
2. Argumenty stron
Skarżący podnosił, że pozbawienie praw obywatelskich z powodu częściowego ubezwłasnowolnienia skutkujące niesprawiedliwym pozbawieniem go prawa do głosowania było niedopuszczalne i z natury dyskryminujące. Powołał się na artykuł 3 protokołu nr 1 do Konwencji stosowany
bezpośrednio lub w związku z z art. 13 i 14 Konwencji8. Rząd Republiki
Węgierskiej (zwany dalej Rządem) kwestionował te argumenty9. Trybunał
stwierdził, że skarga powinna być zbadana na podstawie art. 3 protokołu nr 1 do Konwencji10. Rząd podniósł, że skarga powinna być odrzucona z powodu niewyczerpania krajowych środków prawnych. Skarżący nie
odwołał się od decyzji sądu o jego częściowym ubezwłasnowolnieniu11.
Skarżący podniósł, że zaakceptował konieczność częściowego ubezwłasnowolnienia jego osoby, mając na uwadze swoją psychiczną dolegliwość,
dlatego nie odwołał się od decyzji Sądu Dzielnicowego. Celem jego obecnej skargi był jedynie sprzeciw wobec faktu, iż jako osoba częściowo ubezwłasnowolniona automatycznie utracił prawo do głosowania. Zakwestionowanie jego ubezwłasnowolnienia nie było skutecznym środkiem na rozwiązanie tego problemu. Procedury dotyczące ubezwłasnowolnienia nie
odnoszą się do prawa wyborczego danej osoby. Tylko pełne przywrócenie
zdolności prawnej skarżącego mogłoby przywrócić jego prawo do głosowania, co nie było możliwe (od kiedy cierpi na zaburzenia psychiczne)
ani pożądane (utraciłby ochronę prawną zapewnianą przez ubezwłasnowolnienie)12. Trybunał zauważył, że skarżący zaakceptował konieczność
częściowego ubezwłasnowolnienia i dlatego nie odwołał się od tej decyzji.
Ponadto, według Trybunału, przedmiotem sprawy określonej w skardze
6 Tamże, s. 9.
7 Tamże, s. 10.
8 Tamże, s. 18.
9 Tamże, s. 19.
10 Artykuł 3 protokołu nr 1 stanowi: „Wysokie Układające się Strony zobowiązują
się organizować w rozsądnych odstępach czasu wolne wybory, oparte na tajnym
głosowaniu, w warunkach zapewniających swobodę wyrażania opinii ludności w wyborze ciała ustawodawczego.” Zob. również wyrok ETPC z dnia 30 marca 2004 r.,
Hirst v. Zjednoczone Królestwo (nr 2), skarga nr74025/01, s. 53 i p. 54.
11 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 20 maja 2010 r., Kiss
v. Węgry , skarga nr 38832/06, s. 21.
12 Tamże, s. 22.
WSGE | 241
nie była kwestia ubezwłasnowolnienia, ale jego automatyczne konsekwencje przewidziane przez Konstytucję Republiki Węgierskiej, tj. pozbawienie praw obywatelskich. Rząd nie określił żadnego sposobu, który mógłby
rozwiązać wskazany problem. W związku z powyższym skarga nie mogła
być odrzucona z powodu niewyczerpania krajowych środków prawnych.
Ponadto nie była ona oczywiście bezpodstawna w granicach rozumienia
artykułu 35 § 3 Konwencji ani niedopuszczalna z innych przyczyn. Z uwagi na powyższe Trybunał uznał skargę za dopuszczalną13.
Rząd podniósł, że prawa ustanowione artykułem 3 protokołu nr 1 do
Konwencji nie są absolutne i mogą być ograniczone pod pewnymi warunkami. Układające się strony mogą określić warunki czynnego i biernego
prawa wyborczego w krajowym systemie prawnym i cieszyć się w tym
względzie szerokim marginesem swobodnego uznania, aczkolwiek te
warunki nie mogą ograniczać praw w sposób naruszający ich prawdziwą
istotę. Podstawy wykluczenia z prawa do głosowania zostały włączone do
Konstytucji Republiki Węgierskiej ustawą nr 31 z 1989 r. Celem ustawy
była regulacja podstawowych praw i obowiązków w duchu międzynarodowych praw człowieka, włączając w to Powszechną Deklarację Praw
Człowieka i Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 14.
Przy określaniu osób uprawnionych do głosowania generalną praktyką
było ustanowienie minimalnych wymagań wiekowych, po czym Państwa
automatycznie wykluczały z prawa do głosowania wszystkich obywateli
poniżej określonego wieku (aczkolwiek oceniając indywidualnie, poszczególni nieletni mogli być uznani za dostatecznie dorosłych, żeby uczestniczyć w sprawach publicznych). Celem tego było zagwarantowanie prawa
uczestnictwa w sprawach publicznych tylko obywatelom potrafiącym ocenić konsekwencje swoich działań, zdolnym podejmować świadome i rozważne decyzje15. Wykluczenie z prawa do głosowania osób ubezwłasnowolnionych spełniało ten sam prawowity cel. Te osoby, chociaż dorosłe,
nie posiadały zdolności do pokierowania swoimi sprawami, włączając w to
korzystanie z prawa do głosowania, z powodu ich stanu psychicznego, choroby umysłowej czy patologicznego uzależnienia. Sąd Dzielnicowy oceniając czy ubezwłasnowolnić skarżącego zawarł w swojej decyzji powstałe
wykluczenie z prawa do głosowania, stosownie do konstytucyjnej reguły pozbawiania praw obywatelskich tych obywateli, którzy nie są zdolni
ocenić konsekwencji swoich działań czy podejmować świadomych i roz13 Tamże, s. 23.
14 Tamże, s. 24.
15 Tamże, s. 25.
242 | WSGE
ważnych decyzji16. Ponadto, zdaniem Rządu, zakaz, na który skarżyła się
strona, był zgodny z Opinią Komisji Weneckiej nr 190/2002 z dnia 23 maja
2003 r. i nie mógł być rozważany jako nieproporcjonalny, co więcej jeśli
stan psychiczny skarżącego poprawiłby się, częściowe ubezwłasnowolnienie zostałoby wyrokiem sądu uchylone i prawo do głosowania zostałoby
skarżącemu ustawowo przywrócone17.
Skarżący w zasadzie zaakceptował, że ograniczenia spełniały prawowity cel tak, jak zasugerował Rząd, ale nie zgodził się z poglądem, że osoby
ubezwłasnowolnione generalnie nie potrafią podejmować odpowiedzialnych decyzji wymaganych podczas uczestnictwa w wyborach. Strona argumentowała, że Państwa powinny cieszyć się wąskim marginesem swobodnego uznania w przedmiotowej sprawie, ponieważ zasadniczo jakiekolwiek wykluczenie osób niepełnosprawnych z życia publicznego musi
podlegać bliższemu rozpoznaniu czy pozostaje w zgodzie z odpowiednimi wymaganiami międzynarodowych praw człowieka, szczególnie gdy
nie było faktycznej debaty na poziomie krajowym o stosowności środka.
Skarżący dodał, że w przypadku praw wyborczych osób niepełnosprawnych, uwarunkowania historyczne lub polityczne w poszczególnych systemach wyborczych nie odgrywały żadnej roli18. Strona podniosła również, że ograniczenia w sprawie dotyczyły 0,75% Węgrów w wieku, który
uprawniał do udziału w głosowaniu, co stanowiło istotną grupę. W odpowiedzi na argument Rządu19 skarżący zaznaczył, że istniała istotna różnica
pomiędzy nieletnimi a osobami niepełnosprawnymi, z czego najbardziej
istotne jest to, że indywidualne ocenianie dorosłości wszystkich nieletnich byłoby bezsensownym ciężarem dla władz, tego samego nie można
powiedzieć o stosowności głosowania ubezwłasnowolnionych dorosłych,
których stan był w każdym przypadku określony w indywidualnych postępowaniach sądowych20. Dalej skarżący argumentował, że decyzja sądu
skutkująca ubezwłasnowolnieniem nie była poprzedzona żadnym szczegółowym rozpoznaniem ustalającym związek pomiędzy jego psychicznymi dolegliwościami a zdolnością do głosowania. Według skarżącego taki
związek w rzeczywistości nie istniał, jego stan nie utrudniał zdolności
do orientowania się w politycznych sprawach. Brak takiego rozpoznania
16 Tamże, s. 26.
17 Tamże, s. 27.
18 Tamże, s. 28.
19 Zob. przypis 13 niniejszej glosy.
20 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 20 maja 2010 r.,
Kiss v. Węgry, skarga nr 38832/06, s. 29.
WSGE | 243
mógł tłumaczyć fakt, że w żadnym przypadku Sąd Dzielnicowy nie miał
pod tym względem swobody, ograniczenia były przewidziane wprost przez
Konstytucję Republiki Węgierskiej. To rozwiązanie legislacyjne było inne
niż w przypadku kilku innych państw członkowskich Rady Europy- Niemiec, Austrii, Szwajcarii, Francji, Włoch, Szwecji i Hiszpanii, gdzie osoby
ubezwłasnowolnione częściowo mogły głosować21. Jeśli chodzi o prawo
międzynarodowe, skarżący podniósł w odpowiedzi na argument Rządu22, że Opinia nr 190/2002 faktycznie nie stanowiła czy osoby ubezwłasnowolnione mogły być pozbawione prawa do głosowania, a (jej) milczenie nie mogło być interpretowane jako przyzwolenie na generalny i automatyczny zakaz wobec wszystkich osób ubezwłasnowolnionych23. Strona
odrzuciła jako przestarzały pogląd Rządu, zgodnie z którym wszystkie
ubezwłasnowolnione osoby intelektualnie niepełnosprawne i z zaburzeniami psychicznymi nie były zdolne do podejmowania niezależnych decyzji. W opinii skarżącego współczesne prawodawstwo akceptowało zdolność do podejmowania decyzji w/w osób, co powinno być rozpoznane tak
szeroko, jak to możliwe, zwłaszcza w obszarze prawa do głosowania. To
podejście odzwierciedlało tendencje w prawie międzynarodowym24. Jeżeli można było zaakceptować, że generalne i automatyczne pozbawienie
prawa do głosowania osób ubezwłasnowolnionych było słuszne, ponieważ
były one, w oparciu o ich status prawny, niezdolne do podejmowania świadomych i rozważnych decyzji oraz niezdolne do głosowania, wtedy duża
grupa obywateli byłaby pozbawiona ochrony zapewnionej przez artykuł
3 protokołu nr 1 do Konwencji, bez stosownego rozważenia indywidualnych okoliczności, w jakich się znajdują25. In fine skarżący podniósł, że zanegowane ograniczenia mogą zostać zastąpione przez mniej restrykcyjną
alternatywę, tzn. pozwolić sądom rozwiązać ten szczególny problem w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie albo ustanowić oddzielną procedurę z możliwością oceny czy osoba ubezwłasnowolniona częściowo jest
21 Tamże, s. 30.
22 Zob. przypis 15 niniejszej glosy.
23 Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 20 maja 2010 r., Kiss v. Węgry,
skarga nr 38832/06, s. 31; zob. również Zasadę 3 punkt 2 Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy nr Rec(99)4 z dnia 23 lutego 1999 r. w sprawie zasad dotyczących ochrony prawnej niepełnosprawnych osób dorosłych oraz Artykuł 12 i 29 Konwencji o Prawach
Osób Niepełnosprawnych z dnia 13 grudnia 2006 r. ratyfikowaną przez Węgry w dniu
20 lipca 2007 r., nie ratyfikowaną przez Polskę.
24  Zob. Konwencję o Prawach Osób Niepełnosprawnych z dnia 13 grudnia 2006 r.
25  Tamże, s. 32.
244 | WSGE
zdolna do głosowania26.
3. Wyrok Trybunału
Przy rozstrzyganiu niniejszej skargi Trybunał odniósł się do
orzecznictwa ETPC, dokładnie do orzeczenia Hirst v. Zjednoczone Królestwo, w którym Trybunał ustalił, że artykuł 3 protokołu nr 1 do Konwencji
gwarantuje indywidualne prawa, łącznie z prawem do głosowania i kandydowania w wyborach27. Prawa te są kluczowe do ustanawiania i utrzymywania założeń skutecznej i znaczącej demokracji pod rządami prawa28. W XXI wieku prawo wyborcze nie jest przywilejem, stało się podstawową zasadą29. Prawa nadane przez powyższy artykuł nie są absolutne,
układające się Strony dysponują przestrzenią na określone ograniczenia i mają pod tym względem szeroki margines swobodnego uznania30.
W sprawie Kiss v. Węgry Trybunał wskazał, że artykuł 3 protokołu
nr 1 do Konwencji nie uszczegóławia ani nie limituje celów, które dane
ograniczenie musi spełniać, przez to szeroki zakres zamierzeń może być
zgodny z artykułem 331. Rząd dowiódł, że ustawodawca powinien mieć
możliwość ustanawiania reguł zapewniających udział w sprawach publicznych tylko tym osobom, które potrafią ocenić konsekwencje swoich działań oraz podejmują świadome i rozważne decyzje. Jednakże ustawodawca
powinien przyjąć uczciwe proporcje. W szczególności powinien zdecydować o procedurze, która umożliwiłaby ocenę czy osoba z zaburzeniami
psychicznymi ma prawo do głosowania32. Trybunał nie może zaakceptować całkowitego zakazu głosowania każdej osobie ubezwłasnowolnionej
częściowo, niezależnie od jej faktycznych władz umysłowych, podlegających marginesowi swobodnego uznania. Trybunał podkreśla, że margines
26  Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 20 maja 2010 r.,
Kiss v. Węgry , skarga nr 38832/06, s. 33.
27  Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 6 października 2005 r.,
Hirst v. Zjednoczone Królestwo (nr 2), skarga nr 74025/01, p. 57; zob. również wyrok
ETPC z dnia 2 marca 1987 r., Mathieu- Mohin and Clerfayt v. Belgia, skarga nr 9267/81,
s. 46-51.
28  Wyrok ETPC z dnia 6 października 2005 r., Hirst v. Zjednoczone Królestwo (nr 2),
skarga nr 74025/01, s. 58.
29  Tamże, s. 59.
30  Zob. wyrok ETPC z dnia 18 lutego 1999 r., Matthews v. Zjednoczone Królestwo, skarga nr 24833/94, s. 63; wyrok ETPC z dnia 6 kwietnia 2000 r., Labita v. Włochy, skarga nr
26772/95, s. 201; wyrok ETPC z dnia 9 kwietnia 2002 r., Podkolzina v. Litwa, skarga nr
46726/99, s. 33.
31  Wyrok ETPC z dnia 20 maja 2010 r., Kiss v. Węgry , skarga nr 38832/06, s. 38, 40.
32  Tamże, s. 41.
WSGE | 245
ten jest szeroki, ale nie obejmuje wszystkiego33. W dodatku, jeśli ograniczenia fundamentalnych praw mają zastosowanie w stosunku do szczególnie słabych grup społecznych, które doświadczały znaczącej dyskryminacji w przeszłości, tak jak osoby z zaburzeniami psychicznymi, wtedy
margines swobodnego uznania jest zasadniczo węższy i muszą zaistnieć
bardzo ważne powody, aby wprowadzić ograniczenia w danej kwestii.
Niektóre grupy były historycznym obiektem uprzedzeń z trwałymi konsekwencjami skutkującymi ich społecznym wykluczeniem. Takie uprzedzenie może ustanawiać legislacyjne stereotypy, które pozbawiają zindywidualizowanej oceny ich zdolności i potrzeb34. Skarżący stracił prawo
do głosowania wskutek nakazanego, automatycznego ograniczenia praw
obywatelskich osobom ubezwłasnowolnionym częściowo. Podsumowując Trybunał stwierdził, że zbiorowe pozbawianie praw wyborczych, bez
zindywidualizowanej sądowej oceny i wyłącznie na podstawie zaburzeń
psychicznych wymagających częściowego ubezwłasnowolnienia skarżącego, nie może być uznane za zgodne ze słusznymi podstawami ograniczenia
prawa do głosowania. Z tego powodu Trybunał uznał naruszenie artykułu
3 protokołu nr 1 do Konwencji35.
4. Komentarz
Wyrok ETPC nie dotyczy bezpośrednio Polski. W związku z powyższym nie istnieje obowiązek zmiany polskiego prawa we wskazanym przez
Trybunał zakresie, ale jak zauważył prof. Jerzy Ciemniewski z Helsińskiej
Fundacji Praw Człowieka, były sędzia Trybunału Konstytucyjnego, jeśli
jakiś ubezwłasnowolniony z Polski poskarży się na automatyczne pozbawienie go praw wyborczych, to należy sądzić, że wynik będzie podobny.
Dlatego trzeba działać w dobrej wierze: przyjąć praktykę, że państwa Rady
Europy dostosowują swoje prawo do standardów ustalonych przez Trybunał w Strasburgu także wtedy, gdy wyrok nie dotyczy ich bezpośrednio36.
Wprowadzenie regulacji prawnych wskazanych przez ETPC spowodowałoby radykalne zmiany w polskim prawie. Art. 15 kodeksu cywilnego
stanowi, iż ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni,
którzy ukończyli lat trzynaście oraz osoby ubezwłasnowolnione częścio33  Wyrok ETPC z dnia 6 października 2005 r., Hirst v. Zjednoczone Królestwo (nr 2),
skarga nr 74025/01, s. 82.
34  Wyrok ETPC z dnia 20 maja 2010 r., Kiss v. Węgry , skarga nr 38832/06, p. 42; zob. też
wyrok ETPC z dnia 27 marca 2008 r., Shtukanunov v. Rosja, skarga nr 44009/05, s. 95.
35  Wyrok ETPC z dnia 20 maja 2010 r., Kiss v. Węgry , skarga nr 38832/06, s. 43, 44.
36  Gazeta Wyborcza z dnia 21 maja 2010 r., s. 13.
246 | WSGE
wo. Jeżeli ustawodawca wprowadzi procedury wskazane przez Trybunał
wobec osób częściowo ubezwłasnowolnionych (ocena sądu czy dana osoba powinna posiadać prawo wyborcze, czy też nie37) wtedy zgodnie z zasadą równości wobec prawa należałoby wprowadzić takie same procedury
wobec małoletnich. Uznaje się, że tylko osoba pełnoletnia, a więc ta która
ukończyła 18 rok życia jest w stanie podejmować świadome i rozważne
decyzje, w tym również decyzje wyborcze. Granica pełnoletniości jest jednak umowna. Czy ta sama osoba mając lat 18 bez jednego dnia nie byłaby w stanie podjąć takiej samej świadomej i rozważnej decyzji? Według
prawa cywilnego osoby ubezwłasnowolnione częściowo oraz małoletnie
posiadają taki sam status prawny. W związku z powyższym, konsekwentnie tym drugim również należałoby przyznać prawo do oceny przez sąd
czy powinny mieć prawo do udziału w wyborach jeszcze przed osiągnięciem przez nie pełnoletniości.
W społeczeństwie obowiązuje swoisty rodzaj umowy, który materializuje się w postaci Konstytucji uchwalonej przez przedstawicieli narodu.
Konstytucja RP stanowi, że prawo do głosowania mają osoby pełnoletnie,
posiadające prawa publiczne (albo wyborcze) i pełną zdolności do czynności prawnych (argumentum a contrario z art. 62 ust. 2 Konstytucji).
Należy stwierdzić, iż obowiązujący stan prawny w pełni realizuje zasadę
powszechności wyborów. Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 7 marca 2007 r. ubezwłasnowolnienie i wiążące się z nim ograniczenie
praw publicznych wywiera istotne skutki w sferze konstytucyjnych praw
politycznych osób ubezwłasnowolnionych. Przykładowo osoby takie nie
mają czynnego prawa wyborczego oraz prawa udziału w referendum (art.
62 ust. 2 Konstytucji), nie mogą kandydować na urząd Prezydenta (art. 127
ust. 3 Konstytucji), nie mogą korzystać z prawa dostępu do służby publicznej (art. 60 Konstytucji) i z prawa powszechnej inicjatywy ustawodawczej
(art. 118 ust. 2 Konstytucji). Odebranie osobom ubezwłasnowolnionym
wskazanych praw politycznych wynika z założenia, że osoby, które z powodu choroby umysłowej, upośledzenia lub innych zaburzeń psychicznych nie mogą samodzielnie i racjonalnie kierować swoim własnym postępowaniem i decydować o swoich osobistych sprawach, nie powinny
również mieć wpływu na rozstrzyganie spraw publicznych dotyczących
dobra wspólnego, na kierowanie sprawami państwa i wspólnot samorządowych. Nie stanowi ono niedopuszczalnej dyskryminacji osób ubezwłasnowolnionych (art. 32 Konstytucji) ani też nie jest sprzeczne z general37  Prawo hiszpańskie przewiduje takie rozwiązanie, zob. Grabowska, Składkowski
(2006), s. 135.
WSGE | 247
ną zasadą powszechności dostępu polskich obywateli do praw politycznych (por. np. art. 96 ust. 2, art. 97 ust. 2, art. 127 ust. 1, art. 169 ust. 2
Konstytucji)38.
Z drugiej strony wskazuje się na to, że w polskich warunkach nieprawidłowości w zakresie postępowań w sprawach dotyczących ubezwłasnowolnienia są raczej regułą, a nie wyjątkiem, a ich skala nadal jest duża39.
Mianowicie sądy sporadycznie wysłuchują osób zainteresowanych (16%
badanych spraw) i wzywają świadków (2% badanych spraw), z zasady powołują też tylko jednego biegłego (98% badanych spraw), a kuratorami
ustanawiają pracowników sądów, często nieprzygotowanych do pełnienia
tej roli (99% badanych spraw), przeciętnie tylko połowa ubezwłasnowolnionych bierze aktywny udział w postępowaniu i podobny odsetek ma pełnomocnika procesowego. Ponadto instytucja ubezwłasnowolnienia często jest nadużywana przez rodziny osób ubezwłasnowolnionych w celu
uzyskania korzyści majątkowych lub praktycznie wymuszane przez
instytucje państwowe, takie jak Zakład Ubezpieczeń Społecznych czy
domy opieki społecznej, które uzyskanie orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu traktują jako warunek przyznania świadczeń, np. renty, miejsca w domu opieki40.
Jednakże praktyka postępowania w sprawach o ubezwłasnowolnienie w polskich sądach nie może deprecjonować przepisów prawa, których celem jest pozbawienie praw wyborczych osób, które nie są świadome swoich decyzji wyborczych i skutków jakie ich głos może wywołać41.
Trudno zaakceptować fakt, iż osoba ubezwłasnowolniona częściowo nie
może sama decydować o sobie (nie może np., bez zgody kuratora zaciągnąć pożyczki z banku), a mogłaby, uczestnicząc w wyborach i referendach, decydować o losach państwa. Należy jednak mieć na uwadze, iż
stan prawny nie zawsze odpowiada rzeczywistości. Istnieje wiele przypadków, w których osoby chore psychicznie nie są ubezwłasnowolnione
(ponieważ nikt z uprawnionych osób nie złożył do sądu odpowiedniego
wniosku), a więc zachowują prawa wyborcze. Unormowania prawa publicznego i prawa prywatnego nie mają tu spójnego charakteru42.
38  Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 marca 2007 r., OTK ZU 2007/3A/24.
39  Czarny (2007), s. 33- 41.
40  Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 marca 2007 r., OTK ZU 2007/3A/24,
zob. szerzej Kleniewska (2006), s. 118-134; Firkowska- Mankiewicz, Szeroczyńska (2005),
s. 87- 117.
41 Na temat ubezwłasnowolnienia w odniesieniu do praw wyborczych zob. Chmaj (2008),
s. 145- 147.
42  Garlicki (2007), s. 140.
248 | WSGE
Obecne rozwiązania prawne są krytykowane przez organizacje pozarządowe zajmujące się ochroną praw osób niepełnosprawnych. W raporcie Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ
przygotowanym przez Fundację Instytut Rozwoju Regionalnego zawarta
została propozycja likwidacji instytucji ubezwłasnowolnienia i zastąpienie
jej instytucją wspomaganego podejmowania decyzji43.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że w związku z przyjęciem przez
Polskę standardów Rady Europy i Unii Europejskiej, prawa osób ubezwłasnowolnionych powinny być respektowane w szerszym niż dotąd zakresie. W większości państw odchodzi się obecnie od sztywnego ograniczenia praw i wolności osób chorych psychicznie, niedorozwiniętych
umysłowo lub uzależnionych na rzecz regulacji bardziej elastycznych,
dopasowanych do konkretnych sytuacji przez sąd orzekający w danej
sprawie. Przykładowo w systemach prawnych Austrii, Francji czy Niemiec44 istnieje możliwość indywidualnego oznaczenia przez sąd rodzajów
czynności, które osoba poddana opiece może dokonywać samodzielnie
bez zgody przedstawiciela ustawowego45.
5. Podsumowanie
Podsumowując dotychczasowe rozważania, warto jeszcze raz podkreślić, iż komentowany wyrok nie ustanawia obowiązku zmiany prawa w Polsce. Jednakże analogiczny wyrok w analogicznej sprawie skierowanej do Trybunału w Strasburgu przez obywatela Polski spowoduje nakaz wprowadzenia regulacji prawnych, które usuną hipotetyczny stan niezgodności polskiego prawa z Konwencją. Należy przyjąć, iż obowiązujący
43 Waszkielewicz (2008), s. 101: „Proponowana jest likwidacja instytucji ubezwłasn
owolnienia i zastąpienie jej instytucją wspomaganego podejmowania decyzji, która
jest uregulowana w art. 183 k.r.o., stanowiącym o kuratorze osoby niepełnosprawnej.
Zgodnie z aktualnymi zapisami kurator ten jest wprowadzany w przypadku, gdy osoba niepełnosprawna potrzebuje pomocy do prowadzenia wszelkich spraw albo spraw
określonego rodzaju lub do załatwienia poszczególnej sprawy. Dzięki stosowaniu tej
instytucji osoba niepełnosprawna nie traci zdolności do czynności prawnych, a kurator nie jest przedstawicielem ustawowym osoby niepełnosprawnej, tak m.in. Sąd
Najwyższy w postanowieniu z dnia 24 maja 1995 r. (III CRN 22/95, OSNC 1995 r.,
Nr 9, poz. 134)”.
44 
Czarny (2007), s. 39: „W Niemczech od 1992 r. zniesiono instytucję
ubezwłasnowolnienia, zastępując ją ustanowieniem opiekuna dla określonej osoby, nie
odbiera to jej automatycznie zdolności do czynności prawnych, ale sąd orzeka w jakim
zakresie jej czynności wymagają zgody opiekuna”.
45  Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 marca 2007 r., OTK ZU 2007/3A/24.
WSGE | 249
stan prawny, pozbawiający praw wyborczych osoby ubezwłasnowolnione
częściowo jest z zasady słuszny, aczkolwiek istnieje wiele nieprawidłowości w stosowaniu przepisów dotyczących ubezwłasnowolnienia. Umożliwienie takim osobom udziału w wyborach wprowadziłoby rewolucyjne
zmiany w Konstytucji i poszczególnych ordynacjach wyborczych. Rozwiązania zastosowane w krajach zachodnich, propozycje zmian przedstawiane przez organizacje pozarządowe nie wydają się być w pełni satysfakcjonujące. Prawdopodobnie niedługo polski ustawodawca będzie zmuszony
zmierzyć się z tym problemem, ponieważ utrzymanie status quo, z uwagi
na powyższy wyrok, może okazać się niemożliwe.
Bibliografia
1. Dąbrowski M. (2010). Ubezwłasnowolnienie częściowe a prawo
wyborcze w świetle standardów europejskich. Przegląd Prawa Konstytucyjnego, Nr 2-3.
2. Bodnar A. (2010). Zmiana konstytucji jako konsekwencja wykonania wyroku ETPCz - glosa do wyroku ETPCz z 20.05.2010 r. w sprawie
Alajos Kiss v. Węgry. Europejski Przegląd Sądowy, Nr 10.
3. Rulka M. (2010). Glosa do wyroku z 20 V 2010 w sprawie Kiss
v. Węgry, skarga nr 38832/06. Państwo i Prawo, Nr 12.r
4. Górski M. (2010). Glosa do wyroku ETPC z dnia 20 maja 2010 r.,
38832/06. LEX/el
5. Brodziński W. (2002). Konstytucja Republiki Węgierskiej. Warszawa. Wydawnictwo Sejmowe.
6. Grabowska S., Składowski K. (2006). Prawo wyborcze do parlamentu w wybranych państwach europejskich. Kraków. Zakamycze.
7. Czarny P. (2007). Ubezwłasnowolnienie jako przesłanka utraty
praw wyborczych. Refleksje konstytucyjne na tle teorii prawa cywilnego
[w:] Iudices electionis custodes [Sędziowie kustoszami wyborów]. Księga
pamiątkowa Państwowej Komisji Wyborczej, red. Rymarz F., Warszawa.
Krajowe Biuro Wyborcze.
8. Kleniewska I. (2006). Postępowanie w sprawie o ubezwłasnowolnienie w praktyce sądowej, [w:] Prawo w działaniu t.1, red. HolewińskaŁapińska E. Warszawa. Oficyna Naukowa.
9. Firkowska – Mankiewicz A., Szeroczyńska M. (2005). Praktyka
ubezwłasnowolniania osób z niepełnosprawnością intelektualną w polskich sądach. Raport z badań, Człowiek- Niepełnosprawność- Społeczeństwo, nr 2. s. 87- 117.
10. Chmaj M. (2008). Wolności i prawa człowieka w Konstytucji Rze-
250 | WSGE
czypospolitej Polskiej. Warszawa. Oficyna a Wolters Kluwer business.
11. Garlicki L. (2007). Polskie prawo konstytucyjne. Warszawa. Liber.
12. Waszkielewicz A. M. (2008). Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ. Kraków. Fundacja Instytut Rozwoju
Regionalnego.
Akty prawne
1. Protokół dodatkowy nr 1 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
2. Rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy nr Rec(99)4
z dnia 23 lutego 1999 r. w sprawie zasad dotyczących ochrony prawnej
niepełnosprawnych osób dorosłych.
3. Konwencję o Prawach Osób Niepełnosprawnych z dnia 13 grudnia 2006 r.
Orzeczenia
1. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 20 maja
2010 r., Kiss v. Węgry , skarga nr 38832/06.
2. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 30 marca
2004 r., Hirst v. Zjednoczone Królestwo (nr 2), skarga nr74025/01.
3. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 2 marca
1987 r., Mathieu- -Mohin and Clerfayt v. Belgia, skarga nr 9267/81.
4. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 18 lutego
1999 r., Matthews v. Zjednoczone Królestwo, skarga nr 24833/94.
5. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 6 kwietnia 2000 r., Labita v. Włochy, skarga nr 26772/95.
6. Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 27 marca
2008 r., Shtukanunov v. Rosja, skarga nr 44009/05.
7. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 marca 2007 r., OTK
ZU 2007/3A/24.
8. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 1995 r., III CRN
22/95, OSNC 1995 r., Nr 9, poz. 134.
WSGE | 251
252 | WSGE
WSGE | 253