Microsoft Word Viewer

1
Wiedza o kulturze, program zajęć.
Wykład:
•
Geneza pojęcia, rozwój refleksji nad kulturą.
•
Potoczne i naukowe rozumienie kultury.
•
Kultura - natura. Kultura - cywilizacja. Kultura bytu, kultura społeczna, kultura symboliczna.
•
Szerokie i wąskie rozumienie kultury.
•
Elementy kultury, dobra kultury.
•
System społeczny-system kulturowy.
•
Kultura symboliczna, nauka, sztuka, religia, zabawa.
•
Wybrane zagadnienia z historii sztuki.
•
Typy kultury symbolicznej. Kultura narodowa, kultura ludowa, kultura popularna.
•
Kulturowe podstawy osobowości. Tożsamość kulturowa.
•
Kultura a sfera dążeń i potrzeb.
•
Komunikacja kulturowa.
•
Kultura a rozwój współczesnych społeczeństw; wymiar lokalny i globalny.
Ćwiczenia:
•
Problemy i zjawiska kultury współczesnej w perspektywie pedagogicznej i kulturoznawczej.
•
Wybrane zagadnienia z antropologii widowisk
•
Przestrzeń i czas jako formy istnienia kultury i kategorie opisujące rzeczywistość kulturową.
•
Kultura narodowa, etniczność, tożsamość kulturowa. Tradycja, tradycjonalizm.
•
Wielokulturowość, nowa lokalność, globalizacja
•
Kultura popularna, jej aksjologiczny wymiar: teorie, problemy, krytyka.
•
Zjawisko oporu, buntu, kontestacja kulturowa. Subkultura – kontrkultura – antykultura - kultura
alternatywna.
•
Kultura zaufania jako element kapitału społecznego. Perspektywa pedagogiczna.
•
Problemy i zjawiska sztuki współczesnej i kultury artystycznej w perspektywie kulturoznawczej.
Geneza i rozwój naukowej refleksji nad kulturą.
•
Rodowód pojęcia kultura, od łac. „cultura agraris”, w przenośnym znaczeniu „cultura animi”
(Cyceron I w.p.n.), do XVIII w. termin rzadko używany.
•
Wiek XVIII we Włoszech , Francji, Anglii-przez kulturę rozumiano życie umysłowe i duchowe,
cechy i wytwory tego życia.
•
W Niemczech słowo kultura, przejęte z Francji oznaczało: kształcenie, ewolucyjny rozwój
ludzkości, rozwój ducha, wspólnotę kulturową narodu.
2
•
Herder- kultura jako narzędzie przystosowania do warunków życia, rekompensata trudu walki
o byt, niedostatecznego wyposażenia człowieka w tej walce. Przekazywanie i przejmowanie
kulturowej tradycji źródłem człowieczeństwa.
•
W Polsce kulturę rozumiano jako doskonalenie moralne i umysłowe człowieka, rozwój wiedzy,
sztuki, idei i religii. Joachim Lelewel.
•
Dyscypliny naukowe podejmujące badania nad kulturą /etnografia, etnologia, archeologia,
historia, antropologia/.
•
Aby wprowadzić w różne sposoby rozumienia kultury, podajemy przykłady definicji.
o
Taylor: kultura to skomplikowana całość, która obejmuje wiedzę , przekonania, sztukę,
moralność, prawo, obyczaje, a także wszystkie inne umiejętności i nawyki, jakich człowiek
nabywa jako członek społeczeństwa”
o
Gilforg Geertz: „kultura to system znaczeń i symboli regulujących działania społeczne”;
socjologia:
o
Robert Biersted: „kultura to wszystko to, co ludzie czynią, myślą i posiadają jako
członkowie społeczeństwa”,
o
Propozycje ujmowania kultury z perspektywy dyscyplin naukowych
Na gruncie psychologii: psychoanaliza, teorie osobowości społecznej ,
Rozumienie filozoficzne (aksjologia): kultura jako uniwersum wartości.
Antropologiczne rozróżnienie pojmowania i rozumienia kultury,
Dilthej. Kategoria rozumienia,
Floriana. Znanieckiego czynnik humanistyczny.
Przełom
antynaturalistyczny.
Tradycja
i
istota
studiów
kulturowych,
kulturoznawstwo jako nowa koncepcja badań nad kulturą.
Rozwój, ewolucja refleksji nad kulturą, jednym z najważniejszych wyróżników człowieczeństwa, jak
już wspomniano, ma swój początek w starożytności. Przez wiele wieków pojęcie to nie było obecne,
pojawiło się wraz z myślą oświeceniową i od tej pory funkcjonuje w obrębie socjologii, antropologii,
filozofii. Historia pojęcia kultura związana jest z historią innych pojęć, jak:
•
Podmiot- byt, który subiektywnie doznaje, przeżywa, a także wchodzi w zależność z innym
bytem (istnieniem) lub przedmiotem, przy czym w tej ostatniej relacji podmiot jest
obserwatorem, a obiekt - rzeczą obserwowaną.
•
Jaźń,
•
Świadomość,
•
Samoświadomość,
•
Samopoznanie,
•
Tożsamość,
•
Osobowość, osobowość społeczna
3
W średniowieczu kultura była fragmentem rzeczywistości, który nie był przedmiotem badawczych
dociekań. Żyjąc w określonej kulturze ludzie nie mieli samoświadomości, iż pewien obszar ich życia
jest tym, co dzisiaj postrzegamy jako kulturę, nie było też impulsów do zajmowania się tą sferą życia,
czy też wyróżnikiem człowieczeństwa.
•
Heideger tak oto zdefiniował istotę zmiany pomiędzy średniowieczem a nowożytnością: byt
przestaje istnieć sam dla siebie w porządku stworzenia , lecz staje się jego przedstawieniem. „
To nie światoobraz zmienia się z niegdyś średniowiecznego w nowożytny, to, to sam fakt, że
świat staje się obrazem /reprezentacją 1świata/, znamionuje istotę nowożytności”. Pojawia się
świadomość kulturowego, duchowego „zaplecza” rzeczywistości.
•
Rewolucja w świadomości wywołana została przez:
o
Odrodzenie refleksji czerpiącej z grecko-rzymskiej tradycji, rozwój nauki i sztuki
transcendującej poza scholastyczny obraz świata;
o
Humanistyczny przewrót polegający na zainteresowaniu istotą ludzką i jej
wytworami, samoświadomość mocy twórczej człowieka;
o
Odkrycia geograficzne, które otwierają przed Europejczykami perspektywę
społecznego, religijnego, cywilizacyjnego zróżnicowania i odmienności ludzkiego
świata a także możliwość oglądu własnej kultury z perspektywy historycznej i
antropologicznej;
o
Zwrot lingwistyczny w studiach kulturowych. Zainteresowanie nie tylko językiem, ale
relacją pomiędzy językiem a kulturą rozumianą jako sfera znaczeń i wartości
konstytuujących człowieka. Badania nad kulturą z perspektywy komunikacji,
kształtowania i obiegu , znaczeń i wartości.
Narodziny antynaturalistycznej humanistyki odrywającej się w badaniu rzeczywistości ludzkiej od
metod przyrodoznawstwa. Fundamentalne tezy:
1
Reprezentacja , sposób przedstawienia, złudzenie, że poszczególne praktyki znaczące ukazują inne przedmioty
bądź praktyki należące do świata „rzeczywistego”. Lepszym określeniem byłby tu „efekt reprezentacji”,
ponieważ znak nie jest bezpośrednim przedstawieniem świata czy też jego lustrzanym odbiciem. Reprezentacje
stanowią konstytutywny element kultury, znaczenia i wiedzy. Raymond Williams: reprezentacja może oznaczać:
obraz, symbol lub proces reprezentowania. Reprezentacja odsyła do czegoś innego, do tego, co reprezentowane.
Reprezentacje „realistyczne” pokazujące rzeczy takimi, jakie są naprawdę są kontrowersyjne. Odmiana
naturalistyczna ukazuje znane z rzeczywistości fragmenty, realizm w innych postaciach wychwytuje typowe
elementy, rozpoznawalne typy osób i zdarzeń. Marksiści twierdzą, że realizm zatrzymuje się na poziomie
zewnętrznie postrzeganych zjawisk, cała reszta ukrywa się głębiej i to właśnie awangardyści, próbują do niej
dotrzeć. Opera mydlana może mieć walor realistyczne w aspekcie emocjonalnego odbioru widza „realizm
emocjonalny”. Reprezentacje są kulturowym odbiciem rzeczywistości, obarczonym aktualną formą, stylistyką
wypowiedzi, przyjętym zwyczajowo sposobem przedstawiania, a także sposobem charakterystycznym dla stylu
konkretnej grupy społecznej. Badanie reprezentacji powinno brać pod uwagę te okoliczności zarówno tworzenia
jak i recepcji danej reprezentacji.
4
•
Rozwój społeczeństw ludzkich rządzi się innymi prawami niż ewolucja świata
przyrodniczego.
Konsekwencją jest
odrzucenie
darwinizmu,
mechanistycznej
wizji
społeczeństwa jako jedynych teorii odnoszących się do człowieka;
•
Człowiek zdystansował się do natury i siebie samego, dzięki czemu mógł wejść w relacje
zarówno ze światem zewnętrznym jak wewnętrznym. Wejście w relacje to początek poznania
/M. Buber – pradystans i relacja/
•
Człowiek nie tylko stwarza samego siebie, ale kształtuje warunki, w jakich żyje;
•
„badając świat ludzki, badacz nie jest w stanie stanąć na gruncie pozaludzkim” tak, więc
kulturę badamy zawsze od wewnątrz, stąd samo badanie przekształca i wzbogaca kulturę
•
Świat ludzki to stworzony przez wspólnoty zestaw sensów uzasadniający egzystencję,
pozwalający zrozumieć rzeczywistość, odpowiedzieć na podstawowe pytania, rozwiązywać
fundamentalne dla jednostki i zbiorowości problemy;
•
Zgodnie z tą zasadą jest się wpierw uczestnikiem a dopiero potem obserwatorem. Bada się to,
co nas stwarza bada się, więc samego siebie. Analizy badacza stają się ingerencją w toczący
się dyskurs społeczny nazywany kulturą. Dyskursywny status sytuuje kulturę w przestrzeni
życia jednostki i zbiorowości, a nie poza nią.
Źródła filozoficzne kulturoznawczej refleksji to filozofia niemiecka przełomu XIX i XX wieku.
Przegląd wybranych teorii.
Wilhelma Diltheya – kategoria rozumienia.
•
Interpretowanie znaczenia ludzkich form ekspresji, słowa, działania;
•
Empatia - przeżywanie cudzych stanów psychicznych, wzbogacanie siebie o doświadczenia
innych jednostek; poszukiwanie odpowiedzi na pytanie:
•
Miejsce ekspresji w obiektywnej strukturze znaczeń /swoistość poznania na gruncie
humanistyki/,
•
Kulturowy aspekt rzeczywistości, to wzajemne rozumienie ludzkich działań. Działania
zakłada rozumienie innych osób. Jak rozumienie tego, co jednostkowe może być podniesione
do miana powszechności?
•
Przedmiot nauk humanistycznych nie jest dany zmysłowo, jest wewnętrzną rzeczywistością,
jako spójna całość
•
Jak dana jest ta rzeczywistość w wewnętrznym doświadczeniu?
•
Porównując siebie z innymi dowiadujemy się tego, co indywidualne, podobne, odmienne
•
Obca egzystencja dana jest nam przez dane zmysłowe: słowa, gesty, czyny, przedmioty,
instytucje; w procesie tego, co poprzez znaki dochodzi do zmysłów
•
Definicja: Rozumienie to proces, w którym na podstawie zmysłowo danych znaków z zewnątrz
rozpoznajemy coś psychicznego – ludzkiego, czego te znaki są przejawami
5
•
Z kamieni, płócien słów, porządków gospodarczych, instytucji przemawia do nas duch ludzki
i domaga się wyłożenia. Wspólne cechy rozumienia to interpretacja działań, czynów,
obrazów.
•
Stopnie rozumienia
o
Zainteresowanie, intencja
o
Cierpliwość
o
Uwaga-skupienie
o
Empatia
o
Interpretacja – kontekst
o
Wykładnia:
o
Interpretacja zgodne z regułami rozumienie utrwalanych uzewnętrznień życia
Heinricha Rickerta – odkrycie, iż uznawane przez społeczności ludzkie wartości konstytuują
kulturę, która jest w istocie pojęciem z zakresu wartości.;
•
Świadomość, iż istnieją równolegle - świat człowieka i świat przyrody /natury/;
•
Rozróżnienie ducha, duchowości i kultury; rozróżnienie nauka a kultura w aspekcie części i
całości, przy czym nauka jest częścią kultury.
Podstawowe tezy koncepcji kultury H. Rickerta:
•
Antropologię interesuje człowiek kultury a nie natury. To, co naturalne jest ważne w życiu
człowieka, ale aby uzyskało w życiu ludzi sens, konieczne jest odniesienie tej sfery do kultury.
Nie istnieją ludzie wolni od uwikłań kulturowych, możemy mówić jedynie o ubóstwie
/prostocie/ ich kultury. Wniosek, wszystkie społeczeństwa należy traktować jako kulturowe.
•
Rozróżnienie pojęć natura i kultura. Natura - to, co powstało samo z siebie, bez udziału
człowieka, pozostawione swojemu rozwojowi. Kultura - to, co pielęgnujemy w naturze, co
tworzymy jako ludzie sami..
•
To, co pielęgnujemy, kultywujemy jest celem urzeczywistnienia wartości lub stworzenia dóbr.
Oto kultura stanowi pojęcie z zakresu wartości.
•
Byt cielesny, byt duchowy a kultura. Pojęcie kultury da się zastosować do obu bytów.
•
Konieczna w badaniach kategoria całości w odniesieniu do badanej kultury, czy kultury w
ogóle. Uznawanie przez badacza intelektu za szczególne zjawisko /wpływy greckie/ w
badaniach jest błędnym założeniem. Poszukiwanie prawdy naukowej jest jedynie fragmentem
kultury.
Georga Simmla- kultura i jej formy. Istotne tezy:
o
Wolność od iluzji, że nauka stanowi odzwierciedlenie rzeczywistości;
o
Operowanie wizją człowieka jako podmiotu świadomego, wnoszącego do historii elementy
przewidywalności i wolności /odrzucenie determinizmu/;
6
o
Kultura znajduje się w centrum, jako dziedzina ludzkich celów i wartości. Uprawiana filozofia
kultury aspirowała do miana filozofii w ogóle. Wątek ten rozwijany jest później w refleksji
kulturoznawczej.
Przykłady krytyki kultury:
o
Krytyka kultury Nietzschego – dotyczyła dziewiętnastowiecznego klimatu moralnego. Wpływ
Nietzschego na współczesność wiążę się z antycypowaniem wielu najważniejszych idei
postmodernizmu:
o
Estetyczne podejście do świata, w którym świat uważa się za pewnego rodzaju tekst,
odrzucenie faktów, odrzucenie istot, nacisk na wielość interpretacji i na fragmentaryczność
„JA”, krytykę rozumu i upolitycznienie dyskursu
o
Teza o apolińskim i dionizyjskim porządku w kulturze;
o
Krytyka moralności mieszczańskiej zależności pomiędzy rozumem a władzą; antycypował
wiele idei, które odżyły w postmodernizmie:
Poczucie kryzysu kultury Oswalda Spenglera /188-1936/ . Podstawowe tezy :
o
Historia nie jest liniowym postępem i rezultatem procesu, którym kieruje rozum. /Hegel/ Nie
ma też sensownych ram.
o
Historia to rozkwit 9-10 kultur samowystarczalnych, dominujących, mających swój czas
/lokalność i sezony/.
o
Biologiczna metafora sezonów to ginięcie gatunków.
o
Istotny jest klimat duchowy, koncepcja przestrzeni, w której kultury funkcjonowały.
Floriana Znanieckiego – teza o upadku cywilizacji zachodniej :
Filozofia kultury może przewidywać przyszłość o ile ją sama stworzy – zajmie
stanowisko praktyczne i zdoła narzucić społecznej świadomości swoje ideały.
Tradycją kulturoznawstwa jest nie tyle wieszczenie końca Europy, uprawianie
proroctwa, jest nią natomiast:
Krytyka kultury, która zadaje pytanie jak w ogóle jest możliwe
niezadowolenie z własnej kultury, rewolta człowieka przeciwko czemuś,
bez czego nie stałby się człowiekiem;
Świadomość, iż prawdy humanistyczne, mają charakter verites a faire
/pomiędzy prawdą a bajką/
Szkoła frankfurcka – 20-30 lata XX wieku, jest bardziej współczesnym źródłem kulturoznawstwa.
Mówi się o niej, iż jest krytyczną szkołą marksizmu. Formalnie Szkoła Frankfurcka reprezentowana
była przez Instytut Badań Społecznych we Frankfurcie, a szczególnie jego przedstawicieli, jak:
•
Max Horkheimer – założyciel szkoły-dyrektor Instytutu
•
Theodor Adorno /sprzeczności i wynaturzenia narzucane ludziom przez społeczeństwo, np.
osobowość autorytarna/,
7
•
Herbert Marcus /ojciec nowej lewicy, guru ruchów studenckich lat 60-tych. Robotników
ogłupiły ich własne wytwory-pomoc, odnowa musi przyjść z zewnątrz.
•
Walter Benjamin /wpływ warunków materialnych na powstawanie dzieła sztuki/,
•
Jurgen Habermas /natura oraz rola komunikacji i świadomości społecznej jako przyczyny
działania społecznego. Wspólne ludziom zainteresowania: związane z poznawaniem i
kontrolowaniem otaczającego nas świata; aby zrozumieć się wzajemnie i podejmować
wspólne działania; aby wyeliminować błędy z naszej koncepcji samych siebie /nauki
krytyczne/
•
Krytyka polega tu nie na zwykłej negacji, lecz krytycznym rozbiorze całości, analizie ukrytych
założeń. Pierwotnie dominowała idea sprzeciwu wobec rzeczywistości gospodarczej z
początku stulecia.
•
Jednym z założeń jest przekonanie, iż myśl nie jest tylko dodatkiem do rzeczywistości
/krytyka marksistowskiej tezy o pierwotności bytu nad świadomością/, lecz jej tworzywem.
Chodzi, więc nie o myśl indywidualnego podmiotu, ale o pewien kulturowy sens,
uświadamiany lub nie. Teoria, wiedzy, ideologia są czymś więcej niż formą myślenia o
rzeczywistości.
•
Sceptycyzm wobec aktualnych ideologii:
•
Ideologia jako forma zniekształcania myśli, które wypływają z nierówności społecznej i je
ukrywają;
•
Estetyka pop-kultury, psychoanaliza sprzyjają zachodniej pasywnej, zdepersonalizowanej
akceptacji status-quo systemu;
•
Fetyszyzm towaru, faszyzm nacjonalizm; znaczenie oświeconych przywódców;
•
Transformacja poprzez pogłębione rozumienie / model emancypacji, model symetrycznej
komunikacji/
Michel Foucault /1926-1984/ filizof i historyk francuski. Dyskurs, praktyki dyskursywne,
formacje dyskursywne.
•
Jest przeciwny formalistycznym teoriom języka /semiotyce strukturalistycznej/. Odrzuca
metody interpretacyjne i hermeneutyczne. Skupia się na opisie i analizie powierzchni
dyskursu i ich następstw. Poglądy historyczne, język rozwija się i wytwarza znaczenia pod
wpływem warunków materialnych i historycznych. Są konkretne okoliczności historyczne.
Stara się zidentyfikować warunki historyczne i reguły determinujące formowanie dyskursów,
czyli uporządkowanych sposobów mówienia o obiektach.
•
Praktyki dyskursywne. W jaki sposób znaczenia ulegają czasowej stabilizacji czy tez ustaleniu
w formie dyskursu. Jest to następstwem wpływu, który władza wywiera na obszar praktyki
8
społecznej. Dyskurs jednoczy język i praktykę. Konstruuje, definiuje i wytwarza przedmioty
wiedzy w sposób zrozumiały, wykluczając jednocześnie inne formy rozumowania jako
niezrozumiałe.
•
Dyskurs wiąże się z wytwarzaniem wiedzy poprzez język, nadaje znaczenie obiektom
materialnym i praktykom społecznym, które oczywiście istnieją poza językiem.
•
Formacja dyskursywna- to układ wydarzeń dyskursywnych, które w różnych miejscach
stwarzają ten sam obiekt. Są to ustalone mapy znaczenia, sposoby mówienia, dzięki którym
obiekty i praktyki uzyskują znaczenie.
•
Dyskurs i dyscyplina. Kto może mówić i w jakich okolicznościach? „Reżimy prawdy” to, co
uchodzi za prawdę. Trzy dyskursy dyscyplinarne:
o
Nauki, które ustanawiają podmiot jako przedmiot badań
o
Praktyki dzielące, które oddzielają szalonych od zdrowych psychicznie, przestępców
od praworządnych obywateli, przyjaciół od wrogów,
o
•
Techniki jaźni, poprzez które jednostki przekształcają siebie w podmioty
Produktywność władzy. Władza przenika całość stosunków społecznych. Władza ma
charakter represyjny i produktywny, powołuje podmioty do istnienia. Jej działanie polega na
„tworzeniu sił, stymulowaniu ich rozwoju i uporządkowania, a nie stwarzaniu im przeszkód,
podporządkowaniu czy niszczeniu.” W dyskursach na temat seksu, dokonuje się analiza,
klasyfikacja i regulacja seksualności, co prowadzi do wytworzenia się podmiotów płci i
uznania seksualności za najważniejszy aspekt podmiotowości. Dowodzi istnienia związku
pomiędzy władzą a wiedzą, który sprawia, że wiedz staje się nieodłącznym elementem
reżimów władzy. Wiedza kształtuje się w obrębie praktyk i stoi za rozwojem, udoskonalaniem
i rozpowszechnianiem nowych jej technik.
•
Podmioty dyskursu. Ciała „podlegają” regulacyjnej władzy dyskursu i stają się podmiotami
dla samych siebie i innych
•
Działania
i
myślenie członków społeczeństwa są ukształtowane
przez ukryte
i
nieuświadomione struktury /historyczne, trwałe/. Działają poza podmiotami społecznymi.
Foucault nazywa je dyskursami2 życia potocznego oraz strukturami poznawczymi /epistemes/
aktywności filozoficznej i naukowej.
•
Zmianie dyskursów towarzyszą nowe ramy myślenia i działania. W rezultacie tworzy się
nowy świat społeczny, wszystko w społeczeństwie relatywizowane jest do dyskursu.
2
Dyskurs określa relacje miedzy władzą, wiedzą a językiem. Foucault, dyskurs to: „system określający
możliwości wiedzy”, ‘struktura rozumienia świata”, „pole wiedzy”. Dyskurs istnieje jako zespół reguł, który
określa rodzaj wypowiedzi mogących pojawić się w jego obrębie /to, co może pojawić się w dyskursie
poetyckim nie może zaistnieć w dyskursie naukowym/. Reguły dyskursu przesądzają o kryteriach prawdziwości,
rodzaju obiektów, o których można się wypowiadać, oraz o tym, co można mówić. Świat można opisać na wiele
sposobów, a żaden nie może sobie rościć prawa nieomylności. Dyskurs to relacja pomiędzy wiedzą a władzą.
Władza jest wytwórcza /władza tworzy pojęcie „przestępca” w dyskursie zwanym „kryminologią”. Świat to nie
tylko słowa i obrazy, to również instytucje i praktyki, które mają znaczenie dla funkcjonowania dyskursu.
9
•
Archeologia wiedzy to wydobywanie innych niż panujące aktualnie dyskursów, ukazywanie
ich ciągłości i dyskursywnych przełomów. Dyskursy ustalone są ludziom narzucane i
egzekwowane. Władza przenika całe życie społeczne, jest obecna wszędzie . Konfrontacja i
kontestacja przeciw władzy to symptom podmiotowości.
Jacques Derrida- przywódca ruch dekonstrukcjonistycznego, przeciwstawia się wyższości mowy
nad pismem, potwierdza tezę o niemożności „wykraczania” poza kulturę, sytuowania się na poza
kulturowym gruncie.
•
Badamy kulturę jako wszechogarniającą całość, nigdy nie widzianą z zewnątrz.
Uświadamiamy ją sobie korzystając z jej zasobów.
•
Wyjaśniamy jej sensy w oparciu o sensy inne, których interpretacje wymagałyby powrotu do
tych pierwszych /.../ Krytykujemy kulturę w oparciu o to, w co ona nas samych wyposaża i co
nam zapewnia.
•
Im większa świadomość specyfiki kultury tym większa szansa człowieka na zmaganie się z
trudem jej badania [ogarnięcia jako całości].
•
Znaczenie powstaje dzięki związkom różnicy pomiędzy elementami znaczącymi a nie
poprzez odniesienie do świta obiektów /de Saussure/. Jednak znaczenia nie da się utrwalić.
Słowa noszą w sobie wiele znaczeń, sprawdzając dane słowo w słowniku, jestesmy odsyłani
do coraz to nowych znaczeń. Wytworzenie znaczenia
w procesie sygnifikacji jest
bezustannie odraczane i uzupełniane.
•
Derrida dekonstruuje „trwałe” opozycje binarne /natura-kultura, rozum – szaleństwo/, na
których opiera się filozofia zachodnioeuropejska. W opozycjach tych element niższy zostaje
wykluczony i pozbawiony wartości.
•
Zdaniem Derridy myślimy jedynie znakami. Nie istnieją żadne znaczenia poza reprezentacją .
Nie istnieje żadne pierwotne źródło znaczeń. W tym sensie niema nic poza tekstem3.
Znaczenie tekstów jest konstytutywnym aspektem praktyk znaczących.
•
Derrida krytykuje „fonocentryzm” i „logocentryzm” /uzależnienie od apriorycznie ustalonych
sensów transcendentnych, czyli uniwersalnych znaczeń, pojęć i form logiki, które istnieją w
rozumie ludzkim przed myśleniem. Np. uniwersalna koncepcja rozumu czy piękna/.
„Fonocentryzm” oznacza pierwszeństwo dźwięków i mowy nad pismem w wyjaśnianiu
powstawania znaczenia. W konkluzji prawda czy znaczenie nie istnieją poza reprezentacja.
Istnieją tylko znaki.
3
Tekst, zwyczajowy sposób użycia terminu ogranicza się do różnych przejawów słowa pisanego. W
kulturoznawstwie tekstem określa się wszystko, co wytwarza znaczenie w wyniku praktyk znaczących. Jak
teksty można odczytywać stroje, programy telewizyjne, obrazy, wydarzenia sportowe, , gwiazdy muzyki pop i
tp.
10
•
Znaczenie powstaje w wyniku gry elementów znaczących a nie w odnisieniu do świata
rzeczy. Język nie stanowi bezpośredniego odbicia świata, a znaczenie jest z natury
niestabilne. „Różnia” kluczowe pojęcie Derridy oznacza „różnicę i odraczanie”.
•
Znaczenie zawsze znajduje się w obrębie relacji z innymi tekstami, w których dany element
znaczący się pojawił. Derrida rzuca wyzwanie logice tożsamości między znakami a
znaczeniami. Znaczenie słowa jest zastąpione sladami innych słów. Znaczenia nie są stabilne.
Znaczenie jest bezustannie wypierane i odraczane.
•
Strategie pisma. Teksty tworzą to, co jest poza nimi. W tym sensie istnieją tylko teksty czy
też nie ma nic poza nimi. Nie oznacza to, że nie istnieje zewnętrzny świat materialny, ale że
teksty ustanawiają praktyki znaczące.4
•
Derrida postrzega pismo jako element konieczny mowy i znaczenia. Znaczenie i roszczenia
do prawdy są nieuchronnie zależne od pisma. Stanowią pole działania mechanizmów
retorycznych, metafor i strategii pisania. Pismo zawsze zawiera się wewnątrz mowy. Pismo
jest „znakiem znaku”, znaczenie słów nie może być stabilne i tożsame z jakimś trwałym
pojęciem. Prawdy nie istnieją poza pismem, które próbuje je wyrazić. Roszczenia do prawdy
powstają dzięki strategiom pisania i mogą być w ich ramach dekonstruowane.
•
Dekonstrukcja oznacza rozłożenie, przenicowanie tekstu w celu wyszukania i ujawnienia jego
ukrytych założeń. Dekonstrukcja dotyczy przede wszystkim demontażu hierarchicznych
opozycji binarnych: mowa-pismo; rzeczywistość-pozór; natura-kultura; rozum-szaleństwo.
Podziały służyły zagwarantowaniu prawdy poprzez wykluczenie niższego elementu opozycji
i pozbawieniu go wartości.
•
Studia
kulturowe
zaczerpnęły
z
Derridy
pojęcia:
pisma,
intertekstualności,
nierozstrzygalności, dekonstrukcji, różni, śladu i zastąpienia, niestabilności znaczenia i jego
odroczenia, kategorie nie posiadają istotowych znaczeń uniwersalnych. Kulturoznawstwo
określa to antyesencjalizmem. Słowa nie odnoszą się do istoty przedmiotów, tożsamość nie
jest utrwaloną uniwersalną „rzeczą”, lecz opisem w języku.. znaczenia są kwestią konwencji,
nie są arbitralne w tym sensie, że słów posiadają mniej lub bardziej utrwalone znaczenia i
sposoby użycia w praktyce.
•
Praktyki dyskursywne. Utrwalenie jest konsekwencją rutynowej nierozdzielności języka i
działania.
Tradycja studiów kulturowych, jej wkład we współczesne kulturoznawstwo
•
Jeszcze bardzie współczesnych odniesień dla kulturoznawstwa doszukać się można w
angielskich cultural studies , które jednoczą niejako wymienione wcześniej tradycje filozofii
4
Praktyki znaczące-działania wytwarzające znaczenie; procesy wytwarzania i wymiany znaków, których
rezulttem jest sens, znaczenie, istotność, doniosłość.
11
niemieckiej [przełomu antynaturalistycznego, filozofia humanistyki , Nietzscheanskiej krytyki
kultury ] a także teorii krytycznej.
•
Podwaliny pod CS położyli reprezentanci krytyki literackiej, okazało się, że w ich polu
zainteresowania znajduje się społeczeństwo i jego przemiany i to co nazwali społecznym
wytwarzaniem życia społecznego. Odwoływano się do ekonomii politycznej, gospodarczych
uwarunkowań „sfery idealnej”.
•
Mówiono o tekście, dyskursie i jego manifestacjach w postaci klas społecznych odwołując się
do post-strukturalistycznych koncepcji.
•
Odwoływano się do marksizmu, a szczególnie polemik ze stalinowską jego odmianą.
Wypracowywano w ten sposób brytyjską odmianę marksizmu. Późniejszym etapem było
powstanie tzw. Nowej Lewicy oraz renesans marksizmu /Althusser-lata 70-te/.
•
Charakterystyczne dla CS są zainteresowania dyskursem, tekstem, poza który nie sposób
wykroczyć.
o
Zjawiska gospodarcze przestają mieć pozakulturowy charakter. Nawiązuje się do
humanistycznej tradycji w ekonomi jako praktycznie zaangażowanej nauki o działaniu
ludzkim.
o
Nawet rynek może być potraktowany jako forma dyskursu, towary odpowiadają na
zamówienie konsumentów, którzy głosują na nie /towary/, jak przy urnach
wyborczych.
o
To głosowanie odbywa się codziennie. Dyskurs rynkowy prowadzony jest szeptem,
polityczny dużo głośniej .
Richarda Johnsona def CS: Przedmiotem CS są historyczne formy świadomości,/.../ subiektywność,
względnie subiektywne formy umożliwiające nasze życie/.../ subiektywna strona relacji społecznych.
o
Myślę o świadomości w sensie, który pojawia się w ideologii niemieckiej/.../ istoty ludzkie
charakteryzuje życie w sferze idei, w sferze wyobraźni, gdzie wola jest kultywowana, marzenia
śnione, kategorie rozwijane/.../ wszystkie odmiany praktyki społecznej mogą być widziane z
kulturowego punktu widzenia, subiektywnie za sprawą pełnionej funkcji. To dotyczy np.
funkcjonowania fabryki, organizacji związkowej, życia wewnątrz i wokół supermarketu, a
także takich oczywistych celów jak media (złudna jedność) i ich głównie krajowych sposobów
konsumpcji.
o
Koncepcja CS wyrażają się w koncepcjach:
o
Jerzego Kmity – poznańska szkoła kulturoznawstwa: kultura symboliczna, praktyki
społeczne;
o
Cassirerowska forma symboliczna,
o
współczynnik humanistyczny Floriana Znanieckiego,
o
Marksowski „ideologiczny obraz świata”
12
Wykorzystywane są tutaj jako przykłady refleksji nad zjawiskami, które z natury
o
swojej uzależnione są od ludzkiej świadomości, czyli zjawiskami kulturowymi.
•
Jacek Sójka rozważa: czy można rozumieć postmodernizm bez doświadczeń Nowej Lewicy,
zwątpienia w ożywienie ideałów Oświecenia.
•
Takie kraje jak Polska są w nieco innej sytuacji. Pozbawione w rozwoju okresu
nowoczesnego /późnego kapitalizmu/, nie doświadczyły krytyki nowoczesności. Ta
sytuacja powoduje , że młode pokolenie mówi o gospodarce językiem Ronalda Reagana, i
Margaret Tatcher w przeciwieństwie do młodych ludzi na Zachodzie.
•
CS rozwijają się w W. Brytanii, USA, Australii, Ameryce Łacińskiej. Na tym tle polskie
kulturoznawstwo zabiega o własną specyfikę. Są też podobieństwa:
•
Amerykańskie /wyrosłe z pragmatyzmu i symbolicznego interakcjonizmu/
•
Polskie /poznańskie/ kulturoznawstwo było zachętą do przyjęcia odprzedmiotowiającej
perspektywy , w wyniku czego obiekty świata zewnętrznego przestają być „rzeczami” a
stają się nośnikami sensu, elementem procesu komunikacji.
•
CS są „ruchem „ dążącym do
•
„ulepszania” świata ,
•
eliminowania przemocy , szczególnie w dziedzinie symbolicznej.
•
Kulturoznawstwo jest w stanie zrobić to, czego nie czynią inne dziedziny
zajmujące się kulturą:
•
być refleksją krytyczną, odprzedmiotowiającą ,
•
zdolną do szybkiego reagowania na to co dopiero daje o sobie znać a nie długo
stanie się istotne.
•
Zdolność odprzedmiotowiania rzeczywistości społecznej bierze się z
samoświadomości metodologicznej, dla której widoczne jest uwikłanie
refleksji we własny przedmiot badań.
Współczesne, wybrane koncepcje kultury
Richard Shweder- kultura to:
•
zbiór koncepcji wartości /formy znaczeń/;
•
efektywność działania;
•
kulturowy charakter koncepcji wartości występuje gdy: są przekazywane, są utrwalane, są
elementem Stylów życia.
Isaiah Berlin – kultura to :
o
cele /stany pożądane/, wartości,
o
obrazy świata, które manifestują się w:
o
mowie /znaczenia/, prawach /normy/,
o
sensownych codziennych praktykach /działania / samo stanowiących się grup.
13
o
Stan świadomości /znaczenia/, manifestacje /działania/, wyobrażenia /idee/.
Ornaldo Patterson- kultura to:
koncepcje /repertuar/, przekazywane, wewnątrzpokoleniowo generowane, tego :
o
o
jak żyć ? /normy, sensy, wartości;
o
co sądzić o świecie ? /wiedza/.
o
Koncepcje ogólnie odnoszące się do życia, przejawiające się w konkretnych aspektach
życia.
Eugene Hum –
o
Co trzeba wiedzieć aby efektywnie działać ?
o
Kultura jest przyswajana przez jednostki /bagaż wiedzy/.
o
Jest bytem kolektywnym i wspólnotowym.
o
Powstaje pytanie jak pogodzić indywidualną i wspólnotową wizję kultury.
Pitrin Sorokin –
o
Świat człowieka ma dwoistą społeczno kulturową naturę.
o
Społeczeństwo to sieć interakcji.
o
Kultura to znaczenia, normy, wartości i ich materialne nośniki /dobra kultury/.
o
Bez regulacji kultury i jej funkcji komunikatywnej, życie społeczne ni było by możliwe w
takiej formie, jaką ludzie wytworzyli.
• Supersystemy kultury to: - rzeczywistość zmysłowa, materialna i duchowa; mentalność
ideacyjna, zmysłowa; cykliczność.
o
Źródłem kultury jako całości są wartości życia biologicznego: rytm, dynamizm, instynkt,
prerefleksyjność, czucie, rasa, płeć, obyczaje, totem, dom, rodzina. Jednak jej triadyczny
rozwój następuje ........
Potoczne rozumienie kultury.
o
Atrybuty
człowieka
kulturalnego,
środowiska
kulturalnego.
Wzorce
zachowań,
preferowane style życia. Rola mediów w kształtowaniu wzorców.
o
Społeczne uwarunkowania świadomości i samoświadomości kulturowej.
o
Kultura jako czynnik wartościowania osoby, środowiska, /z jakiego jesteś podwórka/,
klasy, /z jakiej pochodzisz rodziny/.
o
Etnocentryzm kulturowy. Wyższość kultury grupy, do której należę.
o
Snobizm kulturowy. Aspirowanie do grup wyżej usytuowanych w kategoriach
kulturowych. Snobizm pozytywny.
o
Badania uczestnictwa w kulturze, jako określanie standardów kulturowych jednostek i
zbiorowości. Typy uczestnictwa wg Andrzeja Tyszki. Przymus symboliczny Bourdie.
o
Kultura jako czynnik różnicujący, osoby, grupy, wspólnoty wyznaniowe i inne.
14
Kultura – natura. Kultura - cywilizacja
•
Dychotomia, różnica czy zgodność pomiędzy kulturą a naturą.. S. Pufendorf „De jure naturae et
gentium” (1864) –kultura jest przeciwstawna naturze. Natura to przyrodnicze otoczenie
człowieka, jego biologiczne , wrodzone wyposażenie decydujące o ścisłym związku człowieka z
przyrodą. Kultura to usunięcie niewiedzy i panowanie rozumu. J.Niznik „Symbole a adaptacja
kulturalna” (W-wa 1995)-kultura to sposób istnienia człowieka, który może przetrwać o ile
uczestniczy w określonej kulturze. Kultura to to, co naddane wyposażeniu naturalnemu, wyuczone,
sztuczne.
•
Kultura
•
Występuje niekiedy i w niektórych miejscach. •
•
To co wyuczone i dyktowane przez normę
•
Kultura jest systemem zrozumiałym jedynie •
przez odniesienie jej do natury
•
•
Natura
Występuje w człowieku zawsze i
wszędzie
To co wrodzone i spontaniczne
Natura to całość autonomiczna, która daje się
zrozumieć bez odwoływania się do czegokolwiek
poza nią.
•
Według Freuda, kultura jest siłą tamującą pierwotne i autentyczne popędy, zapobiega
niekontrolowanemu wyładowaniu agresji, chroni od neuroz i psychozy. Stanowi jednocześnie
źródło cierpień i nieszczęść.
•
Rodowód pojęcia cywilizacja, od łac. „civis”- obywatel. Od XVIII w. Cywilizowane
społeczeństwo i ludzkość (Francja, kraje Europy Zachodniej).
•
W Anglii używano pojęcia cywilizacja zamiennie ze słowem kultura. W XIX w. H.T. Buckle’a w
pracy „Historia cywilizacji w Anglii”(1861)-uznał, że istnieje jedna cywilizacja,
•
We Francji występuje częściej pojęcie cywilizacja,
•
W Niemczech dominuje kultura. Przykładem może być praca J. Burkhardta „Kultura Odrodzenia
we Włoszech”(1860). Autor traktował cywilizacje jako ogólny stan duchowy narodu w
określonym czasie.
•
E.B. Tylor w pracy „Kultura pierwotna” (1871), używał zamiennie obu pojęć, zwracając uwagę na
ich odmiany.
•
Nadal toczy się spór, co do rozumienia obu pojęć. Jednym ze sposobów uporządkowania dyskursu
jest
wprowadzenie trzech kategorii kultury: bytu, społecznej i symbolicznej. Cywilizacji
przypisuje się cechy negatywne, jak nadmierny wpływ techniki, konsumpcjonizm, przewaga
wartości materialnych nad duchowymi (........).
•
Cywilizacja – kultura, to w ujęciu wielu uczonych para dychotomicznych pojęć. Cywilizacja to
całość dorobku materialnego, organizacyjnego i technicznego. W obręb kultury wchodzą religia,
moralność, ideologia, sztuka, nauka. Cywilizacja to też końcowa faza rozwoju określonej kultury
•
Definicje wg W.Tatarkiewicza.
15
•
„Niech cywilizacja oznacza to wszystko, co ludzkość stworzyła i dodała do natury dla
ułatwienia i ulepszenia życia, a kultura – to przeżycia i czynności poszczególnych ludzi, którzy
wytworzyli cywilizację i z cywilizacji korzystają, tym właśnie różnią się od ludzi pierwotnych.”
Cywilizacja to zespół rzeczy, czynności, organizacja, systemy polityczne, prawo, moralność,
wyznawana wiara, wiedza, ideologia, smak artystyczny. Udział w kształtowaniu cywilizacji
mają liczne jednostki ale szczególnie wynalazcy, działacze społeczni, którzy tworzą nowe
formy cywilizacyjne.
•
Kultura to „bogactwo ducha”, „wyższa formą bytowania”, ”stan subiektywny, psychiczny,
wewnętrzny, indywidualny, dla każdego różny, choć wielorako podobny u ludzi żyjących
jednocześnie i blisko siebie to „ właściwość osoby wykształconej, która rozwinęła swój smak,
zmysł krytyczny i sąd”.
•
Ludzie żyją w tej samej cywilizacji ale mają różną kulturę, wyższą lub niższą. „Cywilizacja
jest wytworem ludzi posiadających swoją kulturę, ale też odwrotnie, jest glebą, na której
wytwarza się dalsza ich kultura. A inna rzecz, że kultura może też być i na pustyni, a nie tylko
w cywilizowanym otoczeniu” Pomiędzy kulturą a cywilizacją następuje wymiana. Cywilizacja
wpływa na kulturę i odwrotnie. Proces ten dokonuje się poprzez
wpływ wybitnych ,
twórczych jednostek na cywilizacyjny postęp a także poprzez oddziaływanie cywilizacji na
jednostki i całe społeczeństwo. „Indywidualne cechy jednostek w cywilizacji stają się
anonimowe i ponadindywidualne”
•
Z perspektywy wiedzy o kulturze uprawnione będą stanowiska: pierwsze traktuje cywilizację i
kulturę jako jedna całość określaną mianem kultury w jej szerokim znaczeniu; drugie bliższe
jest rozróżnieniu obu pojęć, w tym przypadku cywilizacji przypisujemy sferę bytu i
rzeczywistość społeczną a kulturze w jej wąskim rozumieniu sferę znaczeń i wartości. Pojęcia
cywilizacji używa się również do określenia etapu rozwoju kultury, np. cywilizacja miejskoprzemysłowa.
•
Podsumowaniem tego fragmentu rozważań niech będzie charakterystyka kultury
zawarta w dziełach G. P. Murdocka:
•
Kultura jest wyuczona a składające się na nią nawyki kształtują się pod wpływem
doświadczenia
•
Doświadczenie ma charakter społeczny, jest zatem kultura wpojona na zasadzie
społecznej transmisji, czego konsekwencją jest wspólność kultury w obrębie szerszych lub
węższych społecznych całości.
•
Kultura ma charakter ideacyjny, jest uświadamiana w postaci norm i wzorów
•
Istnieją nawyki grupowe nie mające odpowiednika w postaci reguł i zasad
•
Kultura stanowi aparat zaspokojenia potrzeb ludzkich /Malinowski/, jest także narzędziem
powściągania impulsów /Freud/
16
•
Kultura jest zintegrowana, ma charakter sytemu otwartego, raczej zmierzającego do
integracji
Szerokie i wąskie rozumienie kultury, różne aspekty definiowania kultury.
•
Szerokie rozumienie kultury definiowane na gruncie antropologii i socjologii, określane jako
humanistyczne
•
E. Tylor (antropolog) : „Kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje
wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności, nawyki
nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa.” Antropolodzy przez kulturę rozumieją:
zachowania, sposób życia, język , wierzenia, obyczaje; ogół idei, norm moralnych i
prawnych; ideologię, naukę filozofię , religię a także urządzenia społeczne, instytucje
polityczne i gospodarcze oraz system produkcji.
•
Stefan Czarnowski (socjolog). Kultura to „całokształt zobiektywizowanych elementów
dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych
i zdolnych rozszerzać się przestrzennie.” Cechy definicji: kultura obejmuje całość
dorobku zobiektywizowanego, dotyczy określonej zbiorowości, zdolna jest do
rozszerzania.
•
J. Szczepański (socjolog). Kultura to „ogół wytworów działalności ludzkiej,
materialnych i niematerialnych, wartości i uznanych sposobów postępowania,
zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym
zbiorowościom i następnym pokoleniom.” Cechy definicji: kategorie dóbr kultury
materialnych
i niematerialnych, wartości i zachowań; przekaz międzygrupowy i
międzypokoleniowy.
•
B. Suchodolski (filozof, pedagog). Kultura to „całokształt dorobku ludzkości społecznie
utrwalony i gromadzony w ciągu
jej dziejów, stale wzbogacany nowymi dziełami
twórczymi i pracą wszystkich społeczeństw; również poziom rozwoju społeczeństw,
grup i jednostek w danej epoce historycznej, uwarunkowany stopniem rozwoju sił
przyrody, osiągniętym stanem wiedzy i twórczości artystycznej oraz formami współżycia
społecznego”. Cechy definicji: dorobek gromadzony , utrwalany i wzbogacany; element
pracy i twórczości; poziom rozwoju społeczeństw i sił przyrody, formy współżycia
sopołecznego.
•
A. Kłoskowska (socjolog). Kultura „ to względnie zintegrowana całość obejmująca
zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów
wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawierające wytwory takich
17
zachowań.”. Cechy definicji: istotą jest względnie zintegrowana całość; priorytet dla
zachowań i ich powiązanie z wzorami; wprowadzenie kategorii wzoru i interakcji (wpływ
humanistycznej socjologii-interakcjonizmu).
•
Kultura w szerszy znaczeniu obejmuje:
1. Ogół trwałych, materialnych i niematerialnych wartości (dóbr uznanych za
szczególnie cenne), będących wytworami ludzkiej działalności.
2. Ogół
wyuczonych
zachowań
(umiejętności,
sposobów
postępowania)
ukształtowanych historycznie wzorów, uznanych i przyswojonych w procesie
interakcji (wzajemnych oddziaływań), przekazywanych z pokolenia na pokolenie.
•
Kultura w węższym znaczeniu obejmuje:
1. „Działalność artystyczną , polegającą na wchłonięciu świata przez osobowość
twórcy i jego uzewnętrznieniu w dowolnie ukształtowanym produkcie
syntezy” (A.Kłoskowska za A.Weberem, również pkt.poniżej)
2. „Idee stanowiące nową postać obrazu świata nie posiadającą dotąd
odpowiednika w rzeczywistości zewnętrznej, ale narzuconą jej w celu
przekształcenia we wskazanym kierunku.
3. Religie i wierzenia
•
Kultura w węższym znaczeniu:
•
Odnosi się do wartości duchowych, realizowanych w przeżyciach jednostek. W
przekonaniach
potocznych
obejmuje
sztukę
i
literaturę
jako
działania
bezinteresowne, które przeciwstawia się bardziej praktycznym sferom życia, jak
technika, nauka, polityka. .
•
Wąsko pojmowana kultura odnosi się do sfery intelektualnej, estetycznej,
zabawowej i obyczajowej.
Rodzaje (klasyfikacja) definicji, zgodnie z krytycznym przeglądem Kroebera i Kluckhohna.
1. Opisowo-wyliczający. Np. definicja Tylora
2. Historyczny. Aspekt dziedziczenia tradycji, kumulacji dóbr, dorobek, spuścizna.
3. Normatywny. Akcent na jedność „stylu życia”, normy, wzory społeczne.
4. Psychologiczny. Podkreślanie psychologicznych mechanizmów tworzenia kultury i
przekazu kulturowego nawyki, uczenie się, procesy przystosowawcze.
5. Strukturalny. Przedmiotem analizy jest zawsze konkretna kultura, jej struktura
wewnętrzna (powiązanie elementów), kultura jako system.
6. Genetyczny. Akcent na społeczne żródła kultury, kultura jako produkt współżycia
społecznego.
Autor
Kategorie kultury (dziedziny lub kryteria)
18
A. Weber-1912
Cywilizacja
Cywilizacja
zewnętrzna(technika,
wewnętrzna
technologia,
Kultura (sztuka,idee, religia)
(państwo,
wiedza prawo, moralność)
stosowana)
R.MacIver-1937.1942
Porządek
Porządek
społeczny Porządek kulturalny (sfera
technologiczny(sfera
(sfera celów i środków) celów)
środków)
A.L. Kroeber
Kultura rzeczywistości
Kultura społeczna
Kultura wartości
L. White
Technologia
Społeczeństwo
Ideologia
K. Dobrowolski
Kultura materialna
Kultura społeczna
Kultura niematerialna
C. Arzakanian
Materialna
forma
działania
•
Duchowa forma działania;
myślenie artystyczne
Typy kultury. Jako kryterium stosuje się rodzaj grupy i występujących w niej więzi. Wyróżnia
się kultury: globalną, masową, popularną, narodową, regionalną, ludową, robotnicza, religijną,
świecką, subkulturę, kulturę alternatywną, kontrkulturę. Ze względu na kryterium klasowowarstwowe wyróżnia się kultury: chłopską, mieszczańską, rycerską, szlachecką. Ze względu na
dziedziny działalności twórczej wyróżniamy kulturę literacką, muzyczną, filmowa.
Pojmowanie, rozumienie kultury
Przegląd , wybranych postaw badawczych w procesie tworzenia terminologii kulturoznawczej
pozwala na osobiste uporządkowanie refleksji nad kulturą współczesnemu badaczowi i
współczesnemu kreatorowi kulturowej rzeczywistości.
Heinrich Rickert . Świat człowieka i świat przyrody /natury/. Kultura jako pojęcie z zakresu
wartości. Duch , duchowość a kultura. Nauka a kultura w aspekcie części i całości.
•
Antropologię interesuje człowiek kultury a nie natury. To, co naturalne jest ważne w życiu
człowieka, ale aby uzyskało w życiu ludzi sens, konieczne jest odniesienie tej sfery do kultury.
Nie istnieją ludzie wolni od uwikłań kulturowych, możemy mówić jedynie o ubóstwie
/prostocie / ich kultury. Wniosek, wszystkie społeczeństwa należy traktować jako kulturowe.
•
Rozróżnienie pojęć natura i kultura. Natura /nasci/ , to co powstało samo z siebie, bez udziału
człowieka, pozostawione swojemu rozwojowi. Kultura /colere/, to co pielęgnujemy. To co
tworzymy jako ludzie sami..
•
To co pielęgnujemy, kultywujemy jest celem urzeczywistnienia wartości lub stworzenia dóbr.
Oto kultura stanowi pojęcie z zakresu wartości.
•
Byt cielesny, byt duchowy a kultura. Pojęcie kultury da się zastosować do obu bytów.
•
Konieczna w badaniach kategoria całości w odniesieniu do badanej kultury, czy kultury w
ogóle. Uznawanie przez badacza intelektu za szczególne zjawisko /wpływy greckie/ w
19
badaniach jest błędnym założeniem. Poszukiwanie prawdy naukowej jest jedynie fragmentem
kultury.
Stefan Czarnowski. Kultura jest dorobkiem twórczej i przetwórczej działalności wielu pokoleń.
•
Człowiek jest w szczególny sposób uposażony biologicznie. O kulturze można mówić, gdy
dorobek jest zachowany, trwały, przekazywany i gdy nie jest własnością jednostki tylko
zbiorowości.
•
Aktualny stan kultury warunkuje kolejne odkrycia. Jednostkowe dokonania wyprzedzające swój
czas skazane są na zapomnienie albo powracają w momencie, gdy określona kultura tworzy
warunki do ich urzeczywistnienia.
•
Człowiek jest istotą społeczną , jest wytworem zbiorowości, a wynika to z jego ustroju
psychicznego.
•
Człowiek przeciwstawia się swojemu otoczeniu. Nie zgadza się z poglądem filozofii niemieckiej
przypisującej to, co kulturowe jednostce a to, co związane z cywilizacją zbiorowości.
•
Przeciwstawia się dzieleniu faktów na materialne i psychiczne, nie ma czystej psychik ani czystej
materii w życiu człowieka.. To, co jest elementem kultury, składnikiem życia społecznego, to
czyny, czyli fakty materialne. /U Znanieckiego to, co materialne to korelaty kultury/ Najbardziej
oderwane pojęcia skojarzone są z wyobrażeniami wzrokowymi i słownymi. Również to, co
nazywamy kulturą materialną jest też tym co psychiczne, przeniknięte otoczone. W konsekwencji
zatarcia podziału materialne, niematerialne nieuzasadniony staje się podział kultura – cywilizacja.
Cywilizacja to po prostu pewien stopień kultury najwyższej.
•
Rozróżnienie indywidualizacja – indywidualizm. Wysokiej kultury jest ten co identyfikuje się z
kulturą a nie przeciwstawia się jej. Nie ogranicza to oczywiście jego indywidualności.
•
Nie cały dorobek zaliczamy do kultury. Określony element może być do kultury włączony gdy
staje się wspólnym dobrem szeregu grup, gdy oderwie się od wytwórcy / wytwórców/, o tyle , że
będzie mógł być przyjęty przez innych; a także gdy ustali się jego wzór niezależnie od
okoliczności.
•
Kultura to : „całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych
szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie”
Bronisław Malinowski. Pierwotne znaczenie potrzeb. Praca źródłem ludzkiej rzeczywistości i
sfery potrzeb konstytuujących człowieka. Funkcjonalna analiza kultury. Rola organizacji i
instytucji w rozwoju społeczeństw.
•
Ludzkie ciało wywołuje potrzeby. Człowiek żyje w otoczeniu sprzyjającym mu w
zaspokajaniu potrzeb a jednocześnie niebezpiecznym i wrogim. Każda najprymitywniejsza
kultura posiada rozbudowany aparat /materialny, ludzki, duchowy, który pozwala
człowiekowi rozwiązywać jego egzystencjalne problemy.
20
•
Teoria kultury musi opierać się na danych biologicznych. Człowiek jest zależny od
elementarnych warunków, które umożliwiają mu utrzymanie się przy życiu. Ciągłość
organizmu i gatunku może utrzymać poprzez pracę. W swojej działalności człowiek tworzy
nowe wtórne środowisko.
•
Każda kultura zakłada zaspokojenie podstawowych /organicznych/ potrzeb. W wyniku pracy
nad zaspokajaniem tych potrzeb człowiek tworzy nowe wtórne środowisko. To środowiska
stale reprodukowane i utrzymywane, jest właśnie kulturą. To nowy standard życiowy,
uzależniony od kulturalnego poziomu społeczeństwa , otoczenia , produktywności grupy.
Kulturowy standard życiowy wywołuje nowe potrzeby i nowe
zachowania są
zdeterminowane przez nowe konieczności.
•
System wychowawczy powoduje, że z pokolenia na pokolenie przenoszona jest tradycja
kulturowa. Niezbędny jest porządek i prawo. W każdym społeczeństwie istnieją urządzenia
sankcjonujące obyczaj, etykę i prawo.
•
Materialny substrat kultury musi być odnawiany i utrzymywany przez pracę. Tym samym
konieczne są pewne formy ekonomicznej organizacji, nawet w prostych kulturach.
•
Malinowski proponuje teorię, która wiąże potrzeby i ich zaspokojenie w ramach kultury z
powstaniem nowych potrzeb kulturalnych i , że te potrzeby stają się wtórnym czynnikiem
determinującym człowieka i społeczeństwo. Rozróżnia potrzeby /wymogi/ instrumentalne
powstające z działalności ekonomicznej, normatywnej, wychowawczej i politycznej oraz
potrzeby integratywne /nauka, magia/. Działalność artystyczną i rozrywkową wiąże
bezpośrednio z cechami fizjologicznymi człowieka i pokazuje powiązanie ich z działalnością
magiczną, wytwórcza i wierzeniami religijnymi.
•
Naszkicowaną analizę, w której określa się stosunek pomiędzy działalnością kulturową a
ludzkimi potrzebami podstawowymi i wtórnymi autor nazywa analizą funkcjonalna. Funkcję
definiuje jako zaspokojenie potrzeb przez działalność, w której ludzie jednoczą się,
korzystając z wytworów i konsumując dobra. Mlinowski formułuje zasady związana z
postępowaniem badawczym wobec każdej kultury.
•
Zasadą pierwszą jest organizacja. Aby osiągnąć cel, zamierzenie ludzie organizują się.
Organizacja to określone schematy, struktury w pewnym sensie uniwersalne i powszechne w
różnych społecznościach. Jednostkę organizacyjną nazywamy instytucją.
•
Dwa rodzaje analizy, funkcjonalna i instytucjonalna, pozwalają na dokładne zdefiniowanie
kultury.
Kultura jest całością złożoną z częściowo autonomicznych, częściowo
współzależnych instytucji. Tworzy ona całość z serii zasad takich, jak wspólność krwi przez
prokreację; sąsiedztwo związane z współdziałaniem ; specjalizacja czynności i ostatnie, choć
nie mniej istotne, stosowanie siły w organizacji politycznej. Każda kultura swoją kompletność
i samowystarczalność zawdzięcza temu, że zaspokaja cały szereg potrzeb, instrumentalnych i
21
integratywnych./.../ Bardzo istotny jest czynnik czasu, czyli zmiany. Wszystkie ewolucje lub
dyfuzyjne procesy zachodzą przede wszystkim w formie zmian instytucjonalnych /wynalazek,
nowe formy techniczne/.
•
Istotnym, doświadczanym przez nas faktem, jest organizacja ludzi w stałe grupy, powiązane
umową, prawem, zwyczajem. Zawsze widzimy ludzi współpracujących w środowisku
materialnym, przestrzegających reguł technicznych, tak jak religijnych, prawnych, moralnych
kształtujących ich postępowanie.
•
W jakich warunkach inicjatywa jednostkowa staje się faktem kulturowym . Wynalazek, nowa
zasada, idea, religijne objawienie, kierunek etyczny czy estetyczny stają się faktem
kulturowym, gdy zostaną włączone do zorganizowanej działalności ludzkiej. /wynalazca
otrzymuje patent, zakłada spółkę, przekonuje do swojego wynalazku, uzyskuje kapitał,
rozpoczyna produkcję, reklamę, sprzedaż. Podobnie jest z nowymi objawieniami, ideami.
•
Nauka o ludzkim postępowaniu zaczyna się razem z powstaniem organizacji. Jedynie w
zorganizowanej grupie i poprzez zorganizowaną działalność jednostka może zaspokoić swoje
zainteresowania i potrzeby oraz osiągnąć sukces. Wszystkie fazy egzystencji muszą być
związane z systemem zorganizowanych działań ludzkich, zlepek tych organizacji tworzy
kulturę. Wszędzie odkryjemy miejsce, grupę, zespół regulaminów, reguły techniczne oraz
przywileje i funkcje. Funkcją nazwiemy rolę danej instytucji w ramach ogólnego schematu
kultury.
Ogólne zasady, które wiążą ludzi w stałe grupy.
•
Reprodukcyjna zasada integracji, tj. zasada pokrewieństwa przez krew i małżeństwo.
Wymienimy tutaj instytucje rodziny /kontrakt ślubny/.
•
Zasada grupowania, bliskości i sąsiedztwa. Istotą życia społecznego jest współdziałanie.
Wymiana usług , pracy, umiejętności. Porozumienie i zgoda, ograniczanie praw nabytych
przez osiedlenie.
•
Zasada wyróżniania i integracji /płeć, wiek, cechy fizyczne/, generuje formy zrzeszania się,
podział funkcji.
•
Zasada asocjacji, dobrowolnego łączenia się w grupy, spowodowanego indywidualną
inicjatywą. /tajne stowarzyszenia, kluby, zespoły , bractwa artystyczne/. To pewien typ
zjawiska instytucjonalnego.
•
Zasada integracji , która powstaje w wyniku ewolucji ludzkości – umiejętności zawodowe,
wykształcenie, upodobania. Wraz z rozwojem kultury wymienione czynności i specyficzne
funkcje różnicują się i wcielają w poszczególne instytucje.
•
Wychowanie istnieje w najbardziej prymitywnych społecznościach, istnieje od samego
początku ludzkości, dokonuje się przez różne instytucje od rodziny poczynając.
22
•
Wiedza i nauka istnieją od bardzo dawna, jednak ich instytucjonalizacja nastąpiła stosunkowo
późno.
•
Zasada podziału na rasy została zinstytucjonalizowana dosyć dawno /kasty, stany/
•
Zasada wspólnoty językowej.
•
Zasada integracji realizowaną poprzez instytucje władzy. Władza jest istotą organizacji
społecznej.
•
Język, tradycja ustna i pisana. Wszystko opiera się na słownych instrukcjach czy tekstach
językowych, czym lokuje się w systemie symbolicznym. Symbolika jest istotnym składnikiem
zorganizowanego zachowania; musiała powstać we wczesnych fazach rozwoju kultury; jest
tak samo faktem obiektywnym jak wytwory materialne, działania grup, czy określone formy
zwyczajowe.
•
Zdolność grupy do przekształcania zasad indywidualnego postępowania w tradycję,
którąmożna przekazywać innym członkom grupy i następnym pokoleniom. Rozważania o
symbolice muszą uwzględniać tło społeczne. Kultura powstała przy jednoczesnym pojawieniu
się
wytworów techniki, organizacji i symboliki. Początki kultury można określić jako
równoczesną integrację kilku linii rozwojowych : zdolność do uznania przedmiotów
instrumentalnych, oeny ich technicznej wydajności i ich wartości, ich roli w osiągani
zamierzonego skutku; formowania się więzów społecznych i pojawiania się symboliki..
Kultura jako całość, system. Elementy kultury.
Kultura jak mówimy, jest względnie zintegrowaną całością, na którą składają się, dające się
wyodrębnić i zbadać elementy, które mają postać przedmiotów, zachowań bądź znaków /symboli/.
Należą do nich: wytwory, wartości, wzory, kanony, obyczaje, obrzędy, rytuały, mity
•
Wytwory są trwałym, zobiektywizowanym produktem, rezultatem ludzkiej działalności. Mają
postać materialną (przedmioty), lub niematerialną (idee, ideały, przekonania, postawy).
•
Normy i wzory. Normy, to prawnie bądź obyczajowo uzasadnione i obowiązujące reguły, zasady
wyznaczające postępowanie jednostki. Wzory-zespoły postulowanych zasad postępowania ludzi,
funkcjonowania instytucji lub właściwości przedmiotów .
•
Wzór kulturowy, przypisywany zachowaniom i przedmiotom /w zakresie tworzenia, posługiwania
się nimi, stosowania/. Dające się zaobserwować prawidłowości w podobnych sytuacjach
•
Wzory – to normy wyrastające z systemów wartości. System postulowanych zasad
postępowania jednostek, grup, instytucji. Świat kultury jako zbiór wzorów. K. Żygulski- za
wzór kultury można uważać:
•
„każdą prawidłowość, normę, powtarzającą się formę (rzeczy znaków, zachowań)
•
Wzory związane z rodzajami dóbr estetycznie cennych /.../ .
23
•
Wzory zachowań, normy, prawidłowości, reguły, zasady regulujące używanie rzeczy,
posługiwanie się nimi i ich wymianę, używanie znaków, formy współdziałania miedzy
ludźmi, formy konfliktów.”
•
R. Benedict – posłużyła się terminologią Nietzschego – typu kultury apolińskiej i
dionizyjskiej, twierdząc, że pomiędzy tymi kulturami istniej stały konflikt .
•
Alfred Kroeber wyróżnił trzy typy wzorów:
•
Podstawowe wzory kultury (systemowe). Odznaczają się klarowną strukturą,
skutecznym funkcjonowaniem. Stymulują rozwój innych elementów kultury,
np. dziejowe wynalazki (druk)
•
Wzory stylu, odnoszą się do sposobów funkcjonowania w sferze stosunków
społecznych i gospodarki.
•
Wzory całościowo-kulturowe. To konstrukcje teoretyczne pozwalające ująć całe
okresy w kulturze.
•
Kanon - łączy się z wzorami i wartościami. Pochodzi z greckiego i oznacza: miarę, prawidło,
przepisy. Odnosił się sfery sztuki, poznania, estetyki, logiki. Kanon w kulturze : „to zestaw
tekstów prawomocnych i uznanych za obowiązujące. Uznanie i obowiązywanie to dwa główne
wyznaczniki funkcjonowania kanonu. Kanon obowiązuje w określonym okresie historycznym i
dotyczy określonych wspólnot. Instytucjonalizacji kanonu służą instytucje ale również systemy
edukacyjne. Cechą kanonu jest jego uniwersalny charakter
•
Zachowania – odbicie obowiązujących norm i wzorów , odmiennych w różnych zbiorowościach.
Zachowania podlegają rytualizacji i wówczas przyjmują postać obyczaju, obrzędu, zwyczaju.
•
Obyczaje - uznane w określonej społeczności wzory zachowań, utwierdzone tradycją,
obowiązujące na określonym terenie, określone zbiorowości. Stanowią element systemu kontroli
społecznej. Naruszenie obyczaju powoduje dezaprobatę, restrykcje, do wykluczenia ze
zbiorowości włącznie. W społeczeństwach pierwotnych zastępował prawo. Jest podstawą
samookreślenia grupy i podstawą identyfikacji. Istnieje powiązanie pomiędzy modą a obyczajem.
Modę możemy nazwać przejściowym obyczajem. Nowoczesność styka się z tradycją.
•
Zwyczaje – sposoby postępowania wynikające z przyzwyczajeń, mogą się przekształcić w
obyczaj. Mają charakter trwały lub przejściowy. Nie są obarczone sankcjami a jedynie formą
uznania lub odrzucenia. Dzielą się na grupowe i indywidualne. Nieliczne zwyczaje przekształciły
się w normy postępowania.
•
Obrzędy.
Uznaje się za uświęcone tradycją zespoły czynności i praktyk, które towarzyszą
uroczystościom rodzinnym, społecznym, religijnym. Antropologia eksponuje ważne wydarzenia w
życiu ludzi, jak obrzędy : inicjacyjne /obrzezanie, chrzciny, bierzmowanie/; afirmacyjne
24
/jubileusze, benefisy/; współżycia /święta rodzinne, ludowe, religijne, andrzejki, wianki itp./;
izolacji / pożegnanie pracownika , pogrzeb/. Podział na obrzędy religijne i świeckie.
•
Rytuały - czynności stanowiące zewnętrzną formę obrzędu, uroczystości, ceremonii. Wiąże się z
sytuacyjnym przymusem, potwierdzającym ważność chwili. Występują w świecie zwierząt. Są
zakorzenione w wartościach i przez to dają poczucie przynależności do wspólnoty. Zwalniają z
odpowiedzialności za podejmowane działanie, bo przecież tak się robi.
•
Mit – w węższym znaczeniu to opowieść sakralna o wierzeniach religijnych związanych z magią,
kultem, rytuałem. Spełnia funkcję utwierdzenia sakralnych postaw, objaśniania magicznego
zabiegu, umacniania religijnej tradycji. Jest częścią systemu wierzeń, postaw emocjonalnych, a
nawet ich wyjaśnienia i artystycznego wyobrażenia. Mit w szerszym znaczeniu to wszelkie
konstrukcje światopoglądowe i artystyczne zbliżone formą zewnętrzną, strukturą i funkcją do
mitów
w
tradycyjnym
znaczeniu.
Socjologia
wyodrębnia
mity
społeczne,
będące:
nieuzasadnionymi, irracjonalnym wyobrażeniami o rzeczywistości. W zależności od tematyki
wyodrębniamy mity:
•
•
teogoniczne /bóstwa/; kosmogoniczne /powstanie i struktura świata/;
•
antropogeniczne /pochodzenie człowieka i natury/;
•
soteriologiczne / /wina i odkupienie/;
•
eschatologiczne /ostatecznie przeznaczenie, śmierć i losy pośmiertne/;
•
genealogiczne /rodowód grup, instytucji, przywilejów, norm moralnych i obyczajów/.
Romantyzm – wartości literackie mitów. Ewolucjoniści – mit jest swoistym rodzajem nauki
pierwotnej , uzasadnieniem magicznych praktyk. Socjologia /E. Durheim / - integrujące funkcje
mitów w społecznościach plemiennych. Psychlogia /W. Wundt/ - mitologizowanie jako dążenie
do uprzedmiotowienia własnych stanów uczuciowych. Teoria Junga – symbole i mity są formą
przyjmowania się „archetypów” czyli pradawnych wyobrażeń tkwiących w kolektywnej
świadomości. Marksiści – mit wiąże się z określonymi fazami rozwoju społeczeństw pierwotnych
oraz ich kultury. Mit w różnych formach i postaciach jest zakorzeniony w naszym życiu. Mówimy
o mitycznym myśleniu, wierze w tajemną moc przedmiotów, istnienie magicznej siły.
Dobra kultury
Termin przyjęty przez Kazimierza Żygulskiego, definiuje wytwory człowieka w sferze materialnej i
niematerialnej. Przyjmuje się szeroki i wąski jego zakres.
• Szeroko - całokształt dorobku ludzkości /rzeczy, usługi materialne , idee, zachowania,
zjawiska estetyczne/
• Wąsko - określa się poprzez kontekst użycia, np. muzealia : dzieła sztuki; dobra duchowe :
postawy , idee, doktryny, świadomość.
25
• Dobra instrumentalne - służące do innego celu; dobra autoteliczne, stanowiące cel „sam w
sobie”
•
Rzeczy-przedmioty, wytwory pracy, siły motorycznej kultury pełnią różnorakie funkcje,
nazywa się je dobrami kultury, stanowią o bogactwie kultury. Część z nich jest nośnikami
znaczeń i symboli, przybierają postać wartości, gdy określona zbiorowość uważa je za
pożądane .
•
Kolejne dobro kultury to znaki. Mają różną postać. Związane są z przedmiotami i
zachowaniami, stąd wyróżniamy dwa ich rodzaje:
•
Znaki w formie materialnej to przedmioty, których znaczenie wykracza ponad ich
właściwości użytkowe, funkcje.
•
Znaki w formie zachowań (gesty, słowa, dźwięki). Tworzą układy, systemy. Znajomość
systemów umożliwia odczytywania znaków. Najważniejszym systemem znaków jest
język, służy komunikacji bezpośredniej (mowa i pośredniej (druk), zapisywaniu i
gromadzeniu informacji (wiedza).
•
Znaki umożliwiają porozumiewanie się pośrednie i bezpośrednie w czasie i przestrzeni.
•
Znaki służą tworzeniu, utrwalaniu, przenoszeniu i kontynuowaniu kultury, określają
tożsamość i trwałość.
•
Istotne miejsce wśród znaków zajmują symbole (.......). Badaniem znaków zajmuje się
semiotyka.
•
Trzecia postać dóbr kultury to zachowania, mają społeczny charakter, przebiegają według
określonych kulturowych wzorów. Niektóre z wzorów przybierają formę rytuału, np. w religii.
Przyjęte przez określone zbiorowości zachowania układają się w lokalne obyczaje i zwyczaje.
Zachowania związane są z pozycjami i rolami społecznymi, oczekuje się od osób pełniących
role pewnych zachowań.
Wartości kultury. Wartości przypisane owym materialnym i niematerialnym wytworom, które
zyskały społeczne uznanie. Uszeregowane w zbiory, systemy, hierarchie o zasięgu lokalnym i
globalnym, czasowym i uniwersalnym.
•
Wartość - w psychologii pojęcie to nawiązuje do pojęcia postawy, dążenia do tego co pożądane.
Zdrowie i samorealizacja traktowane są jako wartość i kryterium . W ujęciu socjologicznym
nacisk pada na społeczne funkcjonowanie wartości, na jej normatywny i poznawczy charakter. wg
Kluckhohna „Wartość jest sprecyzowaną lub dającą się wywnioskować koncepcją tego co godne
pożądania, charakterystyczną dla jednostki lub grupy i wywierająca wpływ na wybór środków i
celów działania.” Wartościami kulturowymi są te wartości, które dominują w danym
społeczeństwie, oddziaływają na jego członków. Wartości to idee, przekonania, ideały,
przedmioty materialne uznawane za cenne. Relatywizm wartości. Wartości deklarowane i
realizowane (praktykowane). Zależność wartości od warunków bytowych i historycznych
26
•
Ujęcia i hierarchie wartości
•
W ujęciu obiektywistycznym – cechy obiektywnie przysługujące przedmiotom, ideom,
osobom, działaniom ludzkim ...
•
W ujęciu subiektywistycznym – cechy przypisane przez podmiot jakiemuś przedmiotowi,
idei, osobie, działaniu.
•
Hierarchia wartości – miejsce, jakie przypisuje się danej wartości.
•
Wartości uniwersalne – niezmienne, ponad czasowe , funkcjonujące /obowiązujące/ poza
przestrzenią i czasem, stanowiące fundament ogólnoludzkiej kultury nie podlegające
relatywizacji /zmianom zależnym od kontekstu sytuacyjnego/
•
Wartości lokalne – ustanowione, przyjete przez jakąś lokalną zbiorowość.
•
Wartości ponadlokalne – przyjęte przez wiele zbiorowości w regionie, państwie, związku
międzynarodowym.
•
Relatywizacja wartości – postawa według której wartości podlegają zmianom w zależności od
kontekstu sytuacyjnego, warunków społeczno-ekonomicznych
•
Wartości fundamentalne - prawda, dobro, piękno. Z nich wynikają inne wartości..
•
Rozumienie wartościujące : lepsze – gorsze, wyższe – niższe, prymitywne – rozwinięte.
•
Rozumienie opisowe : neutralne, postrzegające różnorodność, inność; oparte o badania naukowe.
•
Rozróżnienie kulturalny i kulturowy.
•Kulturalny : ilustruje podejście wartościujące; kulturalny to znaczy respektujący wzory,
normy, wartości.
•Kulturowy : oddający wszystkie zjawiska danej kultury, niezależnie od ich oceny.
•
Atrybutywne rozumienie kultury : kultura jest stałą cechą gatunku ludzkiego i wszystkich
jednostek do tego gatunku należących; tak rozumiana kultura występuje w liczbie pojedynczej.
•
Dystrybutywne rozumienie kultury: kultura jest rozumiana jako zbiór cech kultury określonej
zbiorowości; tak rozumiane kultury mają wymiar przestrzenno-czasowy, sa wytworem określonej
zbiorowości na danym terytorium w danym czasie.
•
Kultura społecznie aktualna / np. mowa jest aktualizacją języka/
•
Ujawnia się w bezpośrednich kontaktach, interakcjach między ludźmi;
•
Obejmuje zwyczaje, obyczaje;
•
Przejawia się w komunikacji symbolicznej „twarzą w twarz” /koncert, wystawa, wykład,
spektakl, próba teatralna/;
•
Ujawnia się w czasie teraźniejszym i określonej sytuacji interakcyjnej w określonej
przestrzeni /mowa, języki pozawerbalne/.
•
Kultura potencjalna – zawarta jest w nośnikach tekstów kulturowych /książki, taśmy, kasety,
obrazy, partytury, nuty/
27
• Potencjalny charakter tej kultury polega rozerwaniu jedności czasu i przestrzeni; zapis
symboliczny powstaje w innym miejscu i innym czasie niż jego dekodowanie; kontekst
komunikatów jest aktualizowany a momencie i miejscu dekodowania przekazu.
•
Kultura utajona: to te artefakty, dobra kultury, które kiedyś zobiektywizowane, nie są z różnych
powodów w obiegu społecznym / dzieła , wynalazki czekające na „swój czas”
•
Jak jednostka powinna reagować w toku interakcji?
•
Ustalony sposób zachowania, myślenia, stosunku do innych ludzi i przedmiotów.
System społeczny i system kultury
•
Kultura jest zawsze czyjąś kulturą, kulturą ludzi, którzy ją tworzą, poprzez nią się komunikują, w
niej szukają sensu, odnajdują wartości. Kulturę wytwarzają ludzie żyjący w konkretnych
społecznościach .
•
Potrzeby bytowe motywują zachowania w wyniku, których sfera potrzeb zostaje zaspokojona.
Kultura reguluje ludzkie zachowania, wypełnia treścią i sensem interakcje. Podmioty interakcji ,
osoby wchodzą w relacje, tworzą wielorakie powiązania , konstruując tym samym system
społeczny.
•
Podstawowymi elementami systemu społecznego są ludzie jako podmioty i przedmioty działania.
System tworzą nie tylko jednostki i zachodzące pomiędzy nimi relacje, ale także zjawiska ze sfery
świadomości społecznej /kłady wartości, systemy normatywne/; pozycje i role społeczne;
instytucje i ruchy społeczne.
•
System społeczny to: „ zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikłani są
członkowie społeczeństwa lub grupy”
System kulturowy to: „ zespół kierujących zachowaniem wartości normatywnych, wspólnych
członkom społeczeństwa lub grupy”
•
System kultury jest wtórny wobec systemu społecznego, jednak występują one łącznie; jeden
bez drugiego nie może istnieć.
•
Każdy system kultury odpowiada społecznemu i odwrotnie .
•
Osoba ludzka jest podstawowym i pierwotnym punktem wyjścia do analizy systemu
społecznego i systemy kultury.
•
•
Nie ma osoby, która nie tworzyłaby kultury i takiej , która mogłaby rozwijać się bez kultury.
/Florian Znaniecki/ - osoby tworzące system społeczny, to „wartości pierwotne”, wytwory
kultury to „wartości wtórne”. W działaniach zazębiają się pierwotne i wtórne wartości.
•
Zmiany w jednym systemie powodują zmiany w drugim. Proces ten jest złożony i nie zawsze
przebiega prawidłowo. Zmiany nieadekwatne powodują stan kryzysu, dezintegracji, anomii.
•
Wzajemne zależności pomiędzy systemami , społecznym i kultury upoważniają do sformułowania
tezy o istnieniu systemu społeczno – kulturowego. Pojęcie systemu społeczno-kulturowego odnosi
28
się do dużych grup społecznych, które określamy jako społeczeństwa. W ich kształtowaniu dużą
rolę odgrywa grupa etniczna, charakteryzująca się świadomością narodową. W zależności od
wpływu grupy etnicznej rozróżniamy typy sytemu społeczno-kulturowego:
• Jednonarodowy – z dominującą, państwowo-twórczą grupą etniczną /naród żydowski i
państwo Izrael/.
• Wielonarodowy – jest wiele grup etnicznych, ale o kształcie państwa decyduje jedna grupa .
Rola innych grup sprowadza się do:
•
adaptowania się do obowiązującego systemu oraz sposobu zachowania własnej
odrębności, lub separacji od systemu.
•
włączenia się do obowiązującego systemu, koegzystencji z główną grupą etniczną i
kształtowaniu wspólnego sytemu .
• Pluralistyczny – system ponadetniczny, tworzony przez różne grupy etniczne zlokalizowane
na terytorium danego państwa. Grupy maja jednakowe prawa, wspólny język. Są wobec
siebie przyjazne i otwarte. Kierują się uniwersalnymi wartościami, jak: prawa człowieka,
bezpieczeństwo, pokój, wolność, rozwój, dobrobyt. Wspólny system szanuje odrębności i z
nich czerpie siłę rozwoju, oryginalność. Jest to raczej wzór niż praktyka.
Mechanizmy wpływu kultury na życie społeczne
•
Socjalizacja – procesy internalizacji, to jest nabywania czy też przyjmowania przez jednostkę
wartości i norm z nich wynikających; procesy uczenia się i tworzenia wzorów zachowań /wzorów
ról społecznych/. Procesy te zachodzą przez naśladownictwo, identyfikację, świadome osobiste
decyzje samowychowawcze. Dokonują się w drodze interakcji w wyniku wzajemnych działań
pomiędzy podmiotami życia społecznego.
•
Dwa obszary socjalizacji :
•
proces zachodzacy w jednostkach;
•
arsenał środków stymulujących / instrumentów , sposobów oddziaływania/
Dziedziny kultury symbolicznej
Sposoby kulturalnej transmisji
•
Pierwotny układ kultury /według A. Kłoskowskiej to I układ kultury/ – kultury pierwotne i kultury
wspólnot tradycyjnych /społeczność lokalna, sąsiedztwo/. Styczności „twarzą w twarz”,
bezpośrednie, nieformalne. Komunikowanie oparte o bliskość psychofizyczną, podobieństwo
doświadczeń i wiedzy o życiu.
•
Układ instytucjonalny / II układ kultury /– oparty o styczności bezpośrednie, ale sformalizowane,
wynikające z pozycji społecznych i ról. Interakcje są zinstytucjonalizowane, nie są dowolne i
29
przypadkowe. Funkcja nadawcy ma charakter profesjonalny, określony przez role społeczne. Rola
odbiorcy jest też zmienna i zależy od roli oraz sytuacji.
•
Układ styczności pośrednich /III układ kultury/ – opiera się na środkach masowego
komunikowania. Pośredni kontakt między nadawcą i odbiorą. Role nadawców ściśle
sformalizowane natomiast odbiorców nieformalne.
Typy kultury symbolicznej
•
Kultura ludowa – występuje w obszarach wiejskich /ujednolicona/, ale również na obszarach
obejmujących całe narody /zróżnicowana/. Podstawowe cechy kultury ludowej.
•
Jest kulturą pierwszego układu; cechuje ją niezawodowa twórczość i bezpośredni przekaz
tradycji w drodze ustnej.
•
Jest komunikatywna i powszechnie w danej zbiorowości znana o łatwa w odbiorze /nie
dotyczy to obcych/.
•
Jest holistyczna /całościowa/ : sztuka, religia, zabawa, praca, wiedza, wychowanie to
elementy ściśle ze sobą powiązane, stanowiące całość.
•
Jest demokratyczna, dostępna bez ograniczeń, spontaniczna, wolna od alienacji.
•
Dla danej społeczności nie jest czymś zewnętrznym, narzuconym, obcym – jest zgodna z
filozofią życia i hierarchią wartości.
•
Pojawia się pewna forma przymusu, która dotyczy dostosowanie się do form uświęconych
tradycją.
•
Kultura popularna – związana jest z kulturą masową ze względu na masowy, anonimowy
odbiór, sformalizowanych i profesjonalnych nadawców, homogenizowane wartości, środki
masowego przekazu i powielania.
•
Prosta w treści i formie, demokratyczna /dostępna/, uwzględnia różne gusty, można
poprzez nią manipulować ludźmi.
•
•
Podstawową funkcją jest hedonizm /przyjemność/,
•
Ma charakter mimetyczny, jest doświadczana jako przedmiot przeżyć zastępczych,
•
Posługuje się uproszczoną, przesadzoną a czasem nawet prymitywną formą.
•
Banalizuje, upraszcza przekazywane treści.
•
Tworzy idoli – postaci do naśladowania.
•
Pomimo masowości odbioru może nieść również wysokie wartości.
Kultura elitarna – to oryginalna twórczość profesjonalnych artystów kierowana do
wyselekcjonowanej publiczności, o wyrafinowanej formie i treści będącej nośnikiem
wysokich wartości.
•
W jej odbiorze potrzebne są wysokie kompetencje /kwalifikacje recepcyjne/.
•
A. Jawłowska „ Nie jest tak, że kultura wysoka obniżyła swoje kryteria zbliżając się do
kultury niskiej lub przeciwnie wzrósł gwałtownie poziom kultury masowej. Raczej obie
30
zostały zmiksowane, tworząc nową jakość kulturę postmodernistyczną, w której każdy
znajdzie to, czego szuka.”
Kultura narodowa
•
Naród jest wielką grupą społeczną, która w przekonaniu jej członków pochodzi od wspólnego
przodka i łączy się poprzez więzi krwi. Naród posiada wspólny język, który jest znakiem
odrębności wobec innych. Naród zajmuje określone terytorium, na którym dominuje. Posiada
wspólne dzieje i wspólny dorobek w postaci: praw, wierzeń, strojów, budowli, literatury,
pieśni, bohaterów, wytworów materialnych. Posiada wspólny los – wydarzenia, przeżycia,
przekonany jest o swojej misji wobec innych narodów.
•
Ludność tworząca naród jest złożoną i zróżnicowaną całością, jest powiązana więzami
organizacyjnymi i strukturalnymi. Są w tej strukturze w danym momencie dziejów grupy
bardziej liczebne i wpływowe. One nadają kształt i dynamikę rozwoju. Naród jest grupą
dynamiczną i zdolną do rozwoju, tworzy własny system społeczny i kulturę. Decydują w tym
względzie elity.
•
Naród tworzy własną suwerenność i autonomię, poprzez system państwowy. Prawie wszystkie
europejskie państwa powstały w oparciu o naród /Chorwacja, Czechy, Estonia Litwa, Łotwa,
Słowacja, Słowenia/. W walce o własną państwowość, narody wzmacniają tożsamość
etniczno-kulturową, rozwijając kulturę często wbrew zaborcom.
•
Religia kształtuje system społeczny a jeszcze wyraźniej kulturowy. Zazwyczaj naród
przyjmuje dominującą religię i wyznanie. Religia może też wzmacniać negatywne zjawiska,
jak fanatyzm, fundamentalizm, nacjonalizm
•
Typy relacji: system społeczno-kulturowy- naród-religia.
•
Jednonarodowy system społeczno-kulturowy.
•
Narodowy system społ-kult.
•
Jednolite kulturowo społeczeństwo.
•
Pluralistyczny system społ-kult.
•
Ideologizacja i upolitycznienie narodu
•
Suwerenność narodu poprzez kulturę
•
Specyficzne cechy polskiego systemu społeczno-kulturowego. Jeden naród i jedna religia,
przy współpracy i koegzystencji z innymi grupami etniczno-religijnymi. Hegemonia wśród
dużych grup słowiańskich i innych grup etnicznych /Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Niemcy,
Żydzi, Rusini, Ormianie, Tatarzy, Karaimi/ Dominacja modelu wielokulturowego z przewagą
kultury polskiej /Unia Polsko Litewska: 1385, 1569 oraz unia z Prawosławiem 1596/. Stany:
szlachecki, mieszczański, chłopski; współcześnie społeczeństwo rozwarstwione ze względu na
status kulturowy, ekonomiczny. Trudności z dostosowaniem, emigracje, zabory, powstania,
okres wojen i totalitaryzmu, transformacja ustrojowa i przemiany mentalne.
31
•
Kultura i wartości. Wartości leżą u podstaw każdej kultury /Heinrich Rickert, Florian
Znaniecki/. Wartości decydują o stylu życia, zachowaniach, wytworach kulturowych
społeczeństwa. Koncepcje kulturowe określają wartości jako:
•
Powszechnie
pożądane
w
społeczeństwie
przedmioty
o
symbolicznym
bądź
niesymbolicznym charakterze;
•
•
•
Powszechnie akceptowane sądy egzystencjalno-normatywne /orientacje wartościujące/;
•
Rozpowszechniane przekonania, określające godne pożądania sądy i zachowania.
Cechy wartości:
•
Ponadindywidualny i ponadczasowy charakter;
•
Są transcendentne w stosunku do jednostek, istnieją niezależnie od nich;
•
Mają moc zobowiązującą /odpowiadają normom/.
Jednostki w procesie socjalizacji /kulturalizacji/ poznają, przeżywają i intenalizują wartości,
lub nie. Jeżeli przyjmują je jako własne w specyficzny dla siebie sposobów je realizują.
•
Wartości domagają się ofiar i poświęcenia innych wartości. Poprzez realizację wartości
stajemy się członkami narodu, wyznawcami religii. Definicja: „jest to wartość społecznie
usankcjonowana, typowa dla danej kultury, uwewnętrzniona przez członków społeczeństwa,
pomaga im ona dokonywać wyborów,, ukierunkowuje i wskazuje cel oraz środki działania, a
także wzmacnia samo działanie w ramach tej dziedziny społeczno-kulturowej, w której tkwi”.
•
Obiektywnym kryterium jej znaczenia jest jej miejsce w kulturowym systemie wartości/../jej
rola w tym systemie.
•
Subiektywnym kryterium znaczenia wartości kulturowej jest jej miejsce-rola w strukturze
osobowości danej jednostki. Trzy ważne stwierdzenia:
•
Wartości mają różne znaczenie i tworzą hierarchię.
•
Kryterium hierarchii wartości jest to, w jaki sposób służą utrzymaniu i rozwojowi
społeczeństwa w określonych warunkach historycznych;
•
Ranga wartości się zmienia w zależności od świadomości i potrzeb społeczeństwa; Te
same wartości mogą być różnie rozumiane i odmiennie realizowane. Zależ to od
świadomości i warunków zewnętrznych. Wartości stymulują jedne działania i ograniczają
inne.
Elementy aksjologicznego centrum kultury
•
Wartości podstawowe, naczelne lub centralne; wiodące, dominujące, bądź rdzenne, to takie
wartości: „...Co do których panuje powszechny consensus i które są podstawą organizacji
systemu społecznego i tożsamości kulturowej. Ich usuniecie /.../doprowadza do rozbicia
struktury społecznej i osłabienia, a nawet zaniku całej kultury.” Poprzez wartości następuje
identyfikacja
i
artykułowana
jest
odmienność.
Są
one
przedmiotem
transmisji
międzypokoleniowej. Wokół tych wartości konstytuują się idee, ideały, wierzenia, normy,
32
prawo, systemy organizacyjne, twórczość artystyczna, edukacja, wzory codzienności,
działalność grup i jednostek, pieśni, baśnie, budowle, miejsca kultu religijnego, bohaterowie.
•
•
Trzy elementy centrum kultury /A. Kłoskowska -kanon kultury/:
o
Wartości centralne
o
Utrwalające je wytwory
o
Stany psychiczno-społeczne
Centrum kultury kształtuje historię społeczeństwa, wyznacza widzenie przeszłości i
przyszłości. Znajomość i uznawanie centrum obowiązuje wszystkich członków społeczeństwa
Sztuka
•
Sztuka jest znaczącą częścią porządku symbolicznego. Historia sztuki pokrywa się z historią
człowieka. Na gruncie antropologii jest praktyką znaczącą, systemem symbolicznym.
Kulturoznawstwo rozpatruje sztukę w relacjach z innymi praktykami i systemami w kontekście
politycznym, społeczno-ekonomicznym.
•
Od czasów wielkiego przełomu w sztuce /przełom XIX i XX wieku/, pojawienia się stylistyk
deformujących rzeczywistość, czy też ją odrzucających, porzucenia i odkrycia nowej estetyki /bez
piękna/, możemy mówić o nawarstwiających się problemach w społecznym obiegu i
funkcjonowaniu sztuki.
•
Sztuka wysokich wartości a szczególnie ta , której istotą jest ciągłe poszukiwanie nowej
ekspresji i nowej formy, odbierana jest przez wąskie grupy znawców, kolekcjonerów ,
ekspertów, natomiast jest nieobecna w świadomości szerokich rzesz społeczeństwa.
•
Decyzje o tym, co jest sztuką nie są podejmowane w oparciu o znane definicje, czy też
przyjęte powszechnie systemy wartości estetycznych i artystycznych. O tym, co jest sztuką
decydują krytycy i manszardzi, specjalistyczne pisma, kuratorzy wystaw.
•
W wyjątkowej roli pozostaje artysta, który nie opiera swej twórczości na przyjętych systemach
aksjo-semantycznych, w każdym dziele tworzy subiektywne zestawy wartości i symboli.
Krakowski artysta Andrzej Bednarski mówi, iż artysta współczesny mierzy się z Bogiem,
któremu chce odebrać dzieło stworzenia świata, zamiast trwać przy swoim powołaniu
tworzenia nowej rzeczywistości.
•
Kolejnych problemów przysparza sztuka popularna. Kochana przez szeroką publiczność,
odrzucana przez krytyków i chyba, dlatego nie podlegająca wartościowaniu.
•
Dzieła tworzone w obrębie sztuki popularnej mieszają się z obiektami bez żadnego znaczenia
– krzywda wielka dla twórców i odbiorców. Odbiorca zdezorientowany, nie szuka sensów i
wartości, pragnie jedynie przyjemności i zabicia wolnego czasu /czas wolny to moment, w
którym nie wiemy, co robić ze swoim życiem/, czyli tego, co ma najcenniejszego.
33
Subkultura – kontrkultura – antykultura – kultura alternatywna
• Kultura jest całością względnie zintegrowaną, przypomina galaktykę, której centrum jest gęste i
spójne a im dalej od środka tym bardziej rozproszona i niespójna jest jej materia. Na obrzeżach
kulturowych galaktyk sytuują się obszary o coraz mniejszym skupieniu i zróżnicowanej od
centrum zawartości .
• Subkultura – rozumienie potoczne. Używa się wymiennie określeń : nieprzystosowanie
społeczne, patologia społeczna. Kojarzy się z negacją obowiązujących wzorów, rewoltą i buntem.
W potocznym ujęciu subkultura ma wydźwięk negatywny, pejoratywny.
• Subkultura w ujęciu opisowym, określa wyodrębniony według jakiegoś kryterium /etnicznego,
zawodowego, religijnego, demograficznego/ segment życia społecznego i jego kulturę.
Subkultura jest segmentem kultury i nie podlega wartościowaniu.
• R. Dyoniziak. „Gdy wiele jednostek ma podobne problemy i gdy na gruncie wspólnych
zainteresowań i dążeń powstają dość trwałe więzi między rówieśnikami, którzy tworzą im tylko
odpowiadające i ich tylko obowiązujące normy wartości i wzory, to pewna całość tych norm
wartości i wzorów stanowi podkulturę określonej zbiorowości.”
• Cz. Czapów : „ pewien układ wzorów kulturowych, odpowiednio wyselekcjonowanych ze
względu na charakterystyczne cechy określonego partykularnego środowiska społecznego i ze
względu na cechy ról społecznych, które dla tego środowiska są charakterystyczne.”
• Cz. Matusewicz: ze względu na psychologiczny punkt widzenia wymienia cztery elementy :
swoisty język , swoistą tonację uczuciowo-emocjonalną, specyficzne formy zachowania,
specyficzny system wartości.” Jest to charakterystyczne dla pierwszego okresu powstawania
subkultur. Zespoły wzorów przypisane do określonych rodzajów aktywności są uzupełniane
przez wzory dominujące w danym społeczeństwie.
•
Również w kategoriach naukowych pojawiły się tendencje wartościujące. Subkulturę kojarzono z
patologiami społecznymi jak: narkomania, pijaństwo, złodzieje kieszonkowi, zorganizowane
grupy przestępcze.
•
W latach sześćdziesiątych zastosowano termin subkultura do klasyfikacji zjawiska kontestacji
młodzieżowej. Grupy te nie pasowały do kręgów patologicznych, przestępczych. Zaczęto, więc
używać terminu kontrkultura. Upowszechnił to pojecie Amerykanin Theodore Roszak. W jego
rozumieniu kontrkultura wyraża się w sprzeciwie wobec kultury zastanej i w próbach tworzenia
kultury nowej.
•
Antonina Kłoskowska: przejaw działania ludzi młodych, powiązanych w grupy rówieśnicze,
eksponujących okazjonalnie w wystąpieniach publicznych w ekspresyjny sposób swoje postawy.
Kontrkultura zwraca się przeciwko określonemu porządkowi, aby w jego miejsce postawić
własne, opozycyjne wobec zastanych zasady i wartości..
34
•
Ideologiczny kontekst wyrażający się w odrzuceniu tego, co w kulturze zastane, co niegodne
kontynuowania. Pojawia się pojęcie antykultura , która wyczerpuje się w akcie odrzucenia.
•
W głównym nurcie kontrkultury pojawiają się jednak nowe propozycje, tworzy się kultura
alternatywna. W subkulturze można wyodrębnić trzy fazy : subkultura – kontrkultura – kultura
alternatywna. Proces ten odzwierciedla historia ruchu hipisowskiego.
•
Pojawiają się próby wspólnego zdefiniowania tych zjawisk pod wspólną nazwą subkultura.
Niezależnie od proponowanych definicji, na subkulturę składają się następujące elementy:
• Względnie spójna grupa społeczna, w której na gruncie zainteresowań i dążeń; norm wartości i
wzorów odpowiadających członkom grupy i ich obowiązujących, wytwarzają się dość trwałe
więzi między jej członkami.
• Grupa wyrażająca odrębność poprzez zanegowanie całego systemu bądź niektórych jego
elementów /wartości, instytucji/, lub też zanegowanie oraz propozycję kultury alternatywnej,
które sytuują się obok kultury dominującej.
• Grupa subkulturowa z racji swej odrębności pozostająca na marginesie dominujących tendencji
życia społecznego.
W procesie wyodrębniania się pewnych przestrzeni kulturowych pojawiają się zachowania, postawy,
które nazywamy kontestacją. Dysfunkcja kultury wobec specyficznych potrzeb, sytuacji grup i
jednostek skutkuje oporem wobec norm i wzorów, stereotypów zachowań trudnych do przyjęcia i
realizowania wartości.
•
Kontestacja to wyrażanie protestu, kwestionowanie zastanej rzeczywistości, manifestowanie
sprzeciwu, buntu, odrębności.
•
Przedmiotem sprzeciwu są: narzucane przez system obowiązki /nauki, służby wojskowej, płacenia
podatków/; instytucje reprezentujące system /szkoła, kolej, bank, telekomunikacja, monopole/.
•
Kontestacja kulturowa manifestuje się protestem przeciwko normom, wzorom, wartościom,
kanonom estetycznym, instytucjom .
•
Motywy protestu to: dysfunkcjonalność systemy wobec potrzeb; szukanie nowych sensów
/uzasadnień istnienia, aktywności/; potrzeba odrębności dająca o sobie znać w końcowych fazach
budowy tożsamości; potrzeba życiowej przestrzeni istotna w okresie moratorium.
•
Drogi zmiany – zmiany kulturowe będące następstwem kontestacji mają różny zasięg i stopień
radykalizacji, różna jest też świadomość zmian i ich dynamika.
•
Wybrane definicje kontestacji:
• T. Paleczny: Kontestacja jest zjawiskiem uniwersalnym, skierowanym na zmianę,
wyrażającym
protest.
Kontestacja
jest
porównywana
z
nieprzystosowaniem. Jest negatywnie sankcjonowana i represjonowana.
patologią,
anomią,
35
• A. Jawłowska: Kontestacja jest odrzuceniem i reinterpretacją oraz tworzeniem nowego
rodzaju ekspresji, poza przyjętym w systemie społecznego komunikowania.
•
W typologii kontestacji rozróżniamy kontestację: bierną i czynną, indywidualną i grupową,
spontaniczną i celową, radykalną i umiarkowaną, innowacyjną i konserwatywną, częściową i
totalną, psychologiczną i społeczną, polityczną i kulturową.
•
Kontestacja bierna polega na ignorowaniu, nieprzestrzeganiu wzorów, zaniku uczestnictwa,
tzw. "odpadnieciu" /hipisi/. Przejawia się bardziej w stylu życia niż protestach /festiwale w
Chicago i Woodstook, fascynacja dalekim wschodem i folkiem/.
•
Kontestacja czynna polega na: aktywnym przeciwstawianiu się, niszczeniu elementów
kultury, negatywnym stosunku do wytworów instytucji. Czynnym wystąpieniu przeciwko
funkcjonariuszom /nauczycielom, policjantom, politykom/. Powstawaniem
subkultur
agresywnych.
•
Kontestacja spontaniczna i celowa. Kontestacja celowa jest rezultatem istniejącego ruchu,
jego programu i ideologii. Kontestacja spontaniczna /sytuacyjna/ jest reakcją na sytuacje i
manifestuje się np. w noszeniu długich włosów bądź strzyżeniem się na łyso, słuchaniem lub
uprawianiem określonej muzyki.
•
Kontestacja innowacyjna wyraża się dążeniem do zmiany. Konserwatywna zakłada
utrwalanie istniejącego lub odnalezionego w tradycji porządku, odnosi się do kultury
tradycynej /skinhedzi, neofaszyści/ .
•
Kontestacja częściowa dotyczy pewnych obszarów rzeczywistości społecznej /pacyfizm, ruch
ekologiczny czy narodowy, marsze wielkanocne/. Totalna – neguje w sposób radykalny cały
system /subkultury motocyklowe, ridersi, rokersi, aniołowie piekieł/.
•
Kontestacja na gruncie psychologicznym odnosi się do stanów świadomości /potrzeby,
normy, wolność, ubiór, seks, stosunek do przyrody, nonkonformizm/ Kontestacja społeczna
dotyczy odrzucenia ról społecznych, instytucji, systemu wartosci.
•
Kontestacja polityczna obraca się przeciwko systemom politycznym, politykom.
Alternatywność w kulturze
•
Alternatywa to jedna z dwóch możliwości. To coś, co jest odmienne w danej zbiorowości.
Alternatywa w kulturze to realizowanie odmiennych wartości, stylów życia, metod wychowania,
uprawiania sztuki. Odmienność traktuje się jako zmianę, ulepszanie świata. W sztuce odmienność
nazywana jest awangardą.
•
Ruchy alternatywne powstają ponad polityką, związane są z zainteresowaniami młodych ludzi,
rodzą się z potrzeby eksperymentowania. Alternatywa odnosi się do ideologii, obyczajów,
twórczości, własnego wizerunku /image/.
36
•
Alternatywni są ludzie młodzi, oni są naturalnym czynnikiem przemian, pragną się uniezależnić
od dorosłych, chcą zachować autonomię.
Krótka historia subkultur.
•
USA – lata 1950 – 1970 subkultury
: notocyklowe, prehipisowskie, hipisowskie, post
hipisowskie.
•
Europa : sytuacjoniści, Provosi /prowokacje, białe rowery, happeningi /
•
Polska : bikiniarze, chuligani, Gitowcy, Hipisi, Panki /totalna krytyka/
•
Lata 1980 – 1990 : Anarchiści /społeczeństwo alternatywne/, Rastafarianie /ruch społecznoreligijny/, Metalowcy /tendencje satanistyczne, muzyka, okultyzm/, Yuppies, Szalikowcy,
Raperzy /narkomani/, Blokersi, Dresiarze.
Tożsamość – tożsamość kulturowa
•
R. Szwed : geneza tożsamości „ tkwi w rozwijanych w obrębie socjologii, psychologii i
antropologii koncepcjach jaźni, osobowości, charakteru.” Refleksji nad tożsamością towarzyszą
pojecia: podmiotowość, świadomość, osobowość.
•
Idem – oznacza „ten sam”; ipse – „to samo”. Tożsamość, identyczność to logiczny stosunek
zachodzący między danymi przedmiotami a nim samym, lub matematyczna równość. W
definicjach tożsamości na gruncie psychologii wskazuje się na: silny związek emocjonalny z
konkretną lub fikcyjną osobą , grupą lub ideą; utożsamianie się z wyobrażonym przeżyciami
realnych lub fikcyjnych osób, emocjonalne reagowanie wobec sytuacji dotyczących obiektów z
którymi podmiot się identyfikuje; utożsamianie się z postawami, poglądami, przekonaniami
innych osób opartymi o wspólną motywację; wspólność celów i zasad działania w przypadku
identyfikacji z grupą.
•
Tożsamość wiąże się z solidarnością grupową, wpływa na postawy, pozwala na utrzymanie
satysfakcjonującego związku z inną jednostką bądź grupą. Identyfikacja jest rezultatem
długotrwałej i częstej interakcji. Identyfikowanie się w procesie interakcyjnym prowadzi do
poczucia odrębności i przynależności.
•
Paul Ricouer: nasza trwałość w czasie określa się przez charakter /zbiór stałych skłonności i
wyuczonych cech a także wyuczonych identyfikacji z z wartościami, ideałami, normami,
wzorcami, bohaterami w których dana osoba rozpoznaje samą siebie/ i dotrzymanie słowa. / jak
dowód stałości własnego JA, przyjęcie wyzwania zmienności przekonań i uczuć/.
•
M. Mead , zmiany tożsamości kulturowej a zmiana mechanizmów i społecznych uwarunkowań
„przekazu kulturowego”.
•
kultury postfiguratywne- dzieci uczą się od swoich rodziców;
•
kofiguratywne – w których zarówno dzieci jak i dorośli uczą się od swoich rówieśników;
37
•
•
prefiguratywne – dorosli uczą się od swoich dzieci.
Leszek Korporowicz : bogaty wewnętrznie człowiek z wypracowaną tożsamością siebie jest
warunkiem postaw prospołecznych, uczestnictwa kulturowego. Wypracowana tożsamość
jednostki jest warunkiem tożsamości zbiorowej, dojrzałego poczucia wspólnoty. „... nie może być
rozwiniętych postaw prospołecznych a więc rozwiniętych form uczestnictwa kulturowego, bez
bogatego środowiska wewnętrznego człowieka. Nie może być rozwiniętej tożsamości zbiorowej,
dojrzałego poczucia wspólnoty bez wypracowanej tożsamości siebie.”
•
Rozwój i tożsamość w cyklu życia E. Erikson. Kolejnym fazom rozwoju towarzyszy proces
kształtowania tożsamości.
•
I - Ufność do świata i siebie, wrastanie w otoczenie poprzez interakcję z najbliższymi
osobami;
•
II – walka o autonomię, demonstrowanie własnej woli, jej możliwości i granic; ujawnianie i
wzmacnianie relacji : JA – TY – MNIE – MOJE, nietolerancja na restrykcje, stosunki
pomiedzy postawami – uporem a kooperacją, wyrażaniem siebie a powściągliwością, rolą
rodziców jest utrzymanie równowago pomiędzy autonomią a potencjalną anarchią,
osiągnięciem tożsamości jest niezależność.
•
III - inicjatywa wobec otoczenia oparta na ekspansji języka i ruchu, zadowolenie z rywalizacji
i osiągnięć, zdolność do samoobserwacji, kierowania sobą, karania się budzi samoocenę i
sumienie. Tożsamości służy przykład dorosłych, atrakcyjni liderzy. Zabawy i gry
wprowadzają do przyszłych ról /identyfikacje/.
•
IV - identyfikacja z osobami kompetentnymi, dążenie do perfekcji w opanowaniu
umiejętności, poznawanie narzędzi i uczenie się świata rzeczy – satysfakcja z oswajania i
wprowadzania w ruch mechanizmów świata.
•
V - dążenie do tożsamości najważniejszym zadaniem. Jednostka szuka ludzi i idei, którym
pragnie dochować wierności. W celu zintegrowania poszczególnych składników tożsamości
młodym ludziom potrzebny jest czas, przestrzeń
życiowa,
sytuacje, w których
usprawiedliwione będzie odsunięcie etapu pełnej dorosłości, odpowiedzialności za ostateczny
wybór drogi życiowej.. Moratorium rozwojowe. Młodzi ulegają łatwo wpływom, identyfikują
się z subkulturami, tłumem, itp.
•
VI – więź psychiczna, fizyczne zespolenie z drugim człowiekiem, bliskość i wspólnota,
dojrzałość do intymności to zadania i potrzeby wykraczające poza sferę ukształtowanej już
tożsamości. Miłość, główna siła witalna tego okresu pozwala przezwyciężyć „pierwszy kryzys
tożsamości”. Miłość otwiera nowe relacje i odniesienia do siebie przez otwarcie się na innych
i zespolenie się z nimi, pozwala przejść od utożsamianego JA do dopiero identyfikowanego
MY.
38
•
VII – moment finalnego ukształtowania tożsamości, wysiłek jednostki koncentruje się na
wspomaganiu młodego pokolenia w rozwoju. Edukacyjne przesłanie Eriksona dotyczy zmiany
generacyjnej i ogniwa łączącego pokolenia. Poszczególne identyfikacje składają się na dzieło
tożsamości.
•
VIII - zwieńczenie i zbilansowanie wysiłków życiowych, poczucie spełnienia, osiągnięcie
pełni integralności życiowej. Ufność i nadzieja z pierwszej fazy łączy się z wiarą
towarzyszącą fazie ostatniej. Zdrowe dzieci nie będą się lękały życia, jeśli ich starsi
opiekunowie będą mieli dosyć integralności, aby nie bać się śmierci. Powraca potrzeba
nadziei, która była fundamentem rodzącej się w dzieciństwie tożsamości.
•
M. Malicka wśród ważnych czynników budujących tożsamość wymienia :
•
przeświadczenie o własnej wartości, której doświadczają obdarzeni miłością /C. Rogers/;
•
doświadczenie bycia ważnym, przedmiotem troski , zainteresowania;
•
ciągłe potwierdzanie siebie poprzez akceptującą postawę rodziców /wychowawców/;
•
zaspokojenie potrzeby kontaktów, która pobudza aktywność;
•
cierpienie /ludzie bardziej identyfikują się z kulturą, którą wpajano im przez cierpienie, niż z
tą, jaka wiąże się z przyjemnością , cierpienie wyznacza granice tożsamości, poraża zdolność
widzenia świata, zdolność działania/ ;
•
czynniki negatywnie oddziaływujące / pozbawienie miłości, odrzucenie, syndrom
toksycznych rodziców, społeczne niedostosowanie, wykluczenie/.
•
Kultura kształtuje i określa naszą tożsamość poprzez te jej elementy, które postrzegamy
/zachowania, przedmioty, inne elementy otoczenia, wzory, normy. Istotny wpływ mają też te
elementy, których nie postrzegamy /ukryte reguły kultury/ : język, centrum ludzkiego bytowania ,
którym jesteśmy ogarnięci, które wyprzedza zawsze wszelką myśl i poznanie. Poza językiem
sposobami okazywania uczuć i myślenia są : sposoby rozwiązywania problemów, formy
poruszania się i ubierania, organizacja przestrzeni, formy transportu, systemy polityczne i
ekonomiczne. Ukryte reguły kultury ujawniają się gdy mamy trudności z porozumieniem się z
innymi: rozumienie, odczuwanie czasu i przestrzeni, pozawerbalne środki komunikacji, oznaki
prestiżu, lokowanie ludzi w społecznej hierarchii
•
Tożsamość jako coś, co jest nam dane i zadane. M. Malicka prezentuje listę zadań, kierunków,
wskazówek wskazujących drogę do tożsamości:
• Samoświadomość zdolność spojrzenia na siebie, wglądu w siebie, możliwość kreowania
siebie, korygowania drogi rozwoju, gotowość do zmiany i transgresji. Samoświadomość to
zdolność bycia wolnym i odpowiedzialnym, przyjmowania i realizacji wartości i czynienia z
nich centrum tożsamości.
• Moja prywatna legenda. Opowieść o nas samych, tworzona dla nas i dla innych. Rezultat
subiektywnej interpretacji zdarzeń i faktów, rzeczywistych i urojonych, charakterystyk
39
naszych bohaterów i nas samych. Przeszłość w tej narracji wiąże się z teraźniejszością , jest
jej kontekstem i komentarzem.
• Staję się w dialogu. Rozpoznajemy siebie w innych kiedy udaje nam się dotrzeć do ich
człowieczeństwa, poprzez spotkanie z nimi. Spotkanie człowieka z człowiekiem, w którym
może zdarzyć się coś, czego nie ma w naturze. Spotkanie człowieka z człowiekiem może
zmienić stosunek do otaczającego świata, ukształtować nowy sposób bycia człowiekiem,
zmienić system wyznawanych wartości.
• Być kimś takim jak TY. Ten drugi, gdy jest wzorem godnym naśladowania, może wskazać
życiowy cel, wyzwolić w nas energię. Proces projekcji , identyfikacji: ujawnia swą moc w
relacjach nasyconych emocjami. Identyfikujemy się z tymi , których kochamy i rzutujemy
samych siebie na istoty przez nas kochane. Obiektami identyfikacji mogą być osoby fikcyjne
/kino, literatura/.
• Narodzić się z dzieła prawdziwego. Nasza aktywność i powstające jako jej skutek dokonania
to tworzywo ludzkiej egzystencji a tym samym tożsamości. E. Fromm – jestem tym, co robię.
Dzieło prawdziwe jest rezultatem nie tylko woli, ale i rozumu, siły, wyobraźni, skupienia,
emocji /miłości/. Twórczość /artystyczna/ wiążę świat zewnętrzny z wewnętrznym, każda
wypowiedź jest opowieścią o sobie i dla siebie a jednak kierowana jest ku innym.
Uzewnętrznione ekspresje stają się spełnionym doświadczeniem a ono z kolei wznosi gmach
tożsamości..
• Moja maska moja społeczna rola. Maska jest z winy innych i dla innych, udaje to, czym nie
jest, stwarza pozory prawdy, odsuwa odpowiedzialność /J. Tischner/. Maskę nakładamy też,
aby ukryć intymność własnego wnętrza. Maska nie tylko udaje i skrywa, ale także zdradza i
odkrywa ludzką tożsamość. Użycie maski może być drogą spełnienia się w innej tożsamości
innej przyszłości np. w okresie moratorium. Ucieleśniamy się i spełniamy w rolach,
pomnażając przez to własne życie. Utożsamiamy się z rolami i przez role.
• Spotkanie z dziełem sztuki to istotny aspekt tożsamości jako zadania. Spotkanie ze sztuką
przypomina fenomen spotkania /wniknięcia w sferę człowieczeństwa drugiego człowieka/. W
sztuce odnajdujemy osoby, wartości, znaczenia, z którymi się identyfikujemy. Artyści
przekazują sferę rzeczywistości obiektywnej i subiektywnej niedostępnej dla osób, które
sztuki nie uprawiają. Tożsamość ludzka nie jest możliwa bez aksjo-semantycznej struktury,
przez którą jednostka ma dostęp do świata i siebie. Dziedzictwo sztuki jest jakby
genetycznym zapisem tej struktury, możliwością porozumiewania się ludzi ponad czasem i
przestrzenią. Sztuka jest warsztatem, w którym społeczność ludzka poszerza świat wartości i
znaczeń, zwracając się ku przyszłości.
• To, co we mnie najlepsze, jest nadzieją na własną tożsamość, a droga do uchwycenia własnej
tożsamości musi prowadzić przez świat wartości. Konstytuujemy się przez identyfikację z
40
tym co stanowi dla nas wartość. To, co uważamy w sobie za najlepsze to, co inni spostrzegają
w nas jako cenne jest wyznacznikiem tożsamości. W procesie autooceny i wsłuchiwania się
w innych kształtujemy w sobie obiektywny układ wartości, weryfikowany, poddawany
próbom jest świadectwem naszej identyfikacji.
• Określają mnie czyny. Człowiek przeżywa swoje czyny świadomie i w tym przeżyciu
odnajduje siebie jako sprawcę. Odsłania się przez swój czyn jako przyczyna działania, ale
także osobowy podmiot. K. Wojtyła . Myśl nieujawniona nie świadczy o podmiocie, czyn
nas odsłania, nie można się go wyprzeć, jest świadectwem wobec nas samych i otoczenia.
Nasze czyny czynią tożsamość przejrzystą dla świata. Tożsamość tak jak czyn jest rezultatem
wysiłku. Człowiek kształtuje swoją tożsamość, gdy jest zdolny do wysiłku.
• Przestrzeń stawania się, to przestrzeń, która jest nam dana i ta , którą kształtujemy. Przestrzeń
stawania się należy rozumieć szeroko począwszy od świata przedmiotów skończywszy na
przestrzeni aksjo-semantycznej.
• Wymiary tożsamości Jerzego Nikitorowicza. Wymiar dziedziczony, wymiar nabywany i
wymiar odczuwany.
•
Wymiar dziedziczony jest rezultatem wpływu najbliższego otoczenia, jest najbardziej
odporny na zmiany, jest immanentnie wpisany w system funkcjonowania jednostki,
stanowi łącznik jednostki z otoczeniem. Istotne dla tego wymiaru są:
•
czas trwania kontaktów i ich emocjonalny charakter;
•
spójność bodźców i reakcji w interakcji z otoczeniem społecznym, ekspresywność
komunikatów, adekwatność reakcji otoczenia do zachowań osoby;
•
stałe rozszerzanie przestrzeni życiowej, kręgów znaczących innych, wzmacnianie
oddziaływania dziedziczonego kręgu kulturowego;
•
właściwe formułowanie ocen zachowań, obiektywizacja tych zachowań poprzez
odbiór;
•
•
dominacja zależności od otoczenia a w konsekwencji ukształtowanie tożsamości.
Wymiar nabywany w procesie socjalizacji i wychowania. Potrzeby odrębności i
przynależności są płaszczyzną ścierania się interesu ogółu z interesami jednostki. W tym
wymiarze występują sytuacje sprzyjające powstawaniu tożsamości, jak : interakcje,
nabywanie doświadczeń , przyjmowanie ról społecznych, negatywny lub pozytywny obraz
samego siebie. Dynamikę tego okresu określają:
•
zmiany grup odniesienia i znaczących innych;
•
pojawianie się nowych źródeł norm, wzorów, wartości /w przekazie bezpośrednim –
interakcje, i pośrednim – dobra kultury;
•
mobilność jednostki, samodzielność w dysponowaniu czasem, zmniejszony zakres
kotroli społecznej i autokontroli, zmiana horyzontu doświadczania rzeczywistości;
41
•
dystans do otoczenia i zmiany w wartościowaniu, pierwsza próba trwałości
tożsamości dziedziczonej;
•
konieczność negocjowania i utożsamiania własnych interesów z interesami i
wartościami grup odniesienia /identyfikacji/;
•
•
sytuacja konfliktu pomiędzy różnymi grupami odniesienia.
Wymiar odczuwany, świadomie wybierany, jako efekt mediacji pomiędzy dziedzictwem
kulturowym a kulturą nabywaną.
•
Konflikt pomiędzy trudnością w wyborze ostatecznego kształtu tożsamości a
nasilającą się potrzebą spójnej tożsamości.
•
Pytania o to, kim jestem, kim mogę i chcę być.
•
Pytania o samoocenę, kompetencje społeczne, kulturowe.
•
Lęk przed obcym, nieznanym, przed utratą tożsamości.
•
Powstaje pytanie czy dysponuję symbolami kulturowymi wzmacniającymi więzi z
innymi ludźmi i jednocześnie potwierdzającymi moją tożsamość.
•
Lęki przed tożsamością podwojoną, rozmytą, rozproszoną. Tożsamość własna,
świadomie wybrana daje możliwość pogodzenia się z sytuacją niejednorodnych
identyfikacji. Droga do uczestnictwa w kulturze prowadzi poprzez przeżycie własnej
tożsamości, stąd potrzeba działania wspierającego.
Dążenia i kultura /kultura i potrzeby/
•
Z. Freud - w miarę doświadczeń wszelkie znaczące formy postępowania prowadzą do
podtrzymania istnienia /jednostki, gatunku/ lub jego unicestwienia. Człowiek nie ma wielu szans
na zrealizowanie swoich planów, gdyż jego energia skierowana jest na walkę ze sobą i światem o
prawo do swoich dążeń.
•
Uprawnione jest pytanie nie o to, do czego popychają człowieka jego pragnienia, ale o to co
powinno być spełnione aby człowiek mógł realizować siebie. Tak jak mechanizmy muszą być
zaopatrzone w paliwo, smary itp. tak człowiek – obdarzony świadomością musi rozumieć sens
swojego istnienia /aby zdobyć się na jakikolwiek wysiłek/, koncepcję nadającą sens życia.
Człowiek potrzebuje też dystansu psychicznego wobec siebie.
•
W przypadku człowieka konieczne jest rozdzielenie potrzeb /warunków normalnego
funkcjonowania/ od pragnień stanowiących wyraz tego, czego się chce. Przy czym trzeba
zauważyć , że pragnienia kształtują się sytuacyjnie w przypadkowych doświadczeniach.
Pragnienia są „pieczątką” kultury /ludzie czynią rzeczy zdeterminowane kulturą a dla ich życia
szkodliwe/. Cywilizację można rozpatrywać jako narzędzie realizacji wymagań własnej kultury.
•
Poglądy autora. Istotne znaczenie ma taka treść sensu życia, która może być nieustanni
modyfikowana, stosownie do nowych doświadczeń jednostki, jej nowych perspektyw. Stałym
składnikiem sensu jest zasada, że wolność ma sens, gdy wszyscy są wolni, ostatecznym kryterium
42
dobra jednostki ludzkiej jest interes każdej jednostki, której nie wolno poświęcać nigdy i za nic.
Kto ratuje jedno życie ratuje świat. Żadna wiedz nie może stwarzać recept jak powinna wyglądać
praktyka. Wiedza może doradzać ostrzegać, wyjaśniać, pomagać w wyborze.
•
Główną potrzebą człowieka jest posiadanie dążeń porządkujących i ukierunkowujących zycie
osoby. Pozostaje pytanie , jaki to mają być potrzeby.
•
Dziedzictwo starożytności. Nieumiarkowanie i dowolność ocen przysługiwały jedynie bogom.
Poznanie jest ważne, ale wtórne wobec tego, co powoduje , że człowiek chce poznawać,
czegokolwiek się uczyć. Jedne z pragnień są warunkiem istnienia człowieka , inne mogą być
korzystne, ale niekoniecznie muszą być spełnione. Epikur III w. P. Ch. Rozróżnił potrzeby:
•
•
naturalne i konieczne,
•
naturalne i niekonieczne
•
ani nie naturalne, ani niekonieczne.
Kryterium intensywności pragnień , gdy pragnienie się nasila przeradza się w namiętność, która
zaczyna kontrolować jednostkę, podporządkowuje ją sobie i niszczy. Trzy namiętności są groźne :
strach przed bogami i śmiercią oraz miłość.
•
Źródła problematyki potrzeb:
•
czy potrzeby specyficznie ludzkie są instrumentem, za pomocą którego instytucje społeczne
podporządkowują sobie jednostki ludzkie;
•
•
czy instytucje społeczne sa instrumentem zaspokajania potrzeb.
B. Malinowski. Trzy poziomy potrzeb:
•
potrzeby
podstawowe
wynikające
z
natury
biologicznej
człowieka
/metabolizmu,
bezpieczeństwa/;
•
potrzeby instrumentalne wynikające z właściwego ludziom sposobu zaspokajanie potrzeb
biologicznych /wytwarzanie dóbr, obyczajowość, kształcenie, polityka/;
•
•
potrzeby integratywne /nauka, religia, sztuka/.
Abraham Maslow. Twórcze potencjały człowieka stanowią wynik zdrowego i właściwie
ukierunkowanego rozwoju. Rozwój ten dokonuje się w drodze poszukiwania i realizowania celów,
utrwalających i wzbogacających życie jednostki i nadających jej sens. Osobowość jest tym, czym
staje się w toku spełniania tych celów, a rodzaje tych celów wyznaczają właśnie potrzeby.
•
Potrzeby są dane jednostce ludzkiej z przyrodzenia i tworzą hierarchię , w której zaspokojenie
potrzeb podstawowych jest warunkiem zaspokojenia potrzeb nadrzędnych /krytyka takiego ujęcia/
•
Piramida potrzeb :
•
fizjologiczne;
•
bezpieczeństwa /w przypadku dzieci są gwarancją ufności, przewidywalnosci, pewności,
porządku/;
43
•
miłości i przynależności do czegoś /idee, organizacje, grupy/ kogoś – nasilenie tych potrzeb
to głód kontaktu, intymności, przynależenia. Organizm jest tak zaprojektowany, ze potrzebuje
miłości tak jak samochód paliwa;
•
gdy człowiek jest syty, bezpieczny i kochany przychodzi kolej na potrzebę szacunku wobec
siebie samego i od innych ludzi. Szacunek powinien być własny, ten od ludzi ma jedynie
funkcje wspomagająca;
•
zwieńczeniem jest potrzeba samoaktualizacji. Stawanie się to kluczowe słowo w systemie
Maslowa.
•
Każdy staje się tym czym powinien być aby być sobą zgodnie ze swoją naturą.
•
W odpowiedzi na krytykę swojej teorii Maslow rozwinął ją. Przyjął, że potrzeby dzielą się na
dwie jakościowo odrębne kategorie, mają swoje korzenie biologiczne i wyrastają z natury
człowieka , spełniają jednak inne funkcje.
•
Potrzeby D od słowa deficyt, brak czegoś istotnego, co domaga się uzupełnienia;
•
Potrzeby B od słowa bycie. Ich zaspokojenie prowadzi do wzrostu osobowości, ich
niezaspokojenie jest źródłem tzw. metachorób, jak nerwice, depresje, apatie, alienacje, cynizm.
Uczestnictwo w kulturze
•
Uczestnictwo w kulturze /partycypacja w kulturze/ to jedna z podstawowych kategorii używanych
do opisu relacji między kulturą a jednostką i zbiorowością. Z kategorią tą wiąże się określony
sposób rozumienia kultury, jako rzeczywistości systemowej, ponadindywidualnej. Kultura w
takim ujęciu jest obiektywnie istniejącą rzeczywistością ludzką, będącą bytem potencjalnym
wobec jednostki,
poza nią; rzeczywistością, która totalnie w systemowy sposób działa na
jednostkę ale i rzeczywistością wobec której, jednostka może być aktywna być aktywna.
•
Uczestnictwo w kulturze tak definiowanej, samo w sobie nie jest kulturą, diagnozuje jakość i
częstotliwość relacji pomiędzy jednostką a kulturą. Relacjonalny układ ujawnia się od momentu,
gdy jednostka zdeterminowana jest koniecznością komunikowania się z otoczeniem, przyswaja w
aktach przedświadomych umiejętności komunikowania, aby przetrwać. W procesie akulturacji, w
kolejnych fazach powstawania tożsamości osobowej, jednostka, przyjmuje postawy wyrażające
własny stosunek do kultury:
•
stosunek dostosowawczy, bezrefleksyjny – ograniczający kontakty z kulturą do minimum
niezbędnego do życia w społecznym otoczeniu, jako pewien rodzaj konieczności, warunek
egzystencji;
•
stosunek dostosowawczy, refleksyjny – przyjmujący funkcjonowanie w kulturze jako
świadomy wybór, którego podstawą jest pełna akceptacja kultury otoczenia; c/ kontestujący
kulturę, odrzucający ją, ze świadomością trwałego konfliktu z otoczeniem lub wykluczenia..
44
•
stosunek krytyczny – wyrażający się w autonomii jednostki wobec otoczenia, przejawiający
się w krytycznym spojrzeniu, wyborze, selekcji.
•
A.Tyszka – „ Stan aktywności kulturalnej jednostek lub stopień i styl ich uczestnictwa w kulturze
– to tylko jeden z aspektów istnienia kultury.” W życiu kulturalnym możemy mówić „o dwóch
zasadniczych formach uczestnictwa w kulturze: ekspresji i recepcji treści kulturowych.”
Dominuje nastawienie na odbiór przekazów kulturowych. „...uczestnictwo kulturalne realizuje się
jako akces natury świadomościowej, jako akt poznawczy, przeżycie estetyczne lub wzruszenie
emocjonalne, możliwe dzięki opanowanym nawykom, dyspozycjom i umiejętnościom”.
•
Uczestnictwo w kulturze definiuje się jako proces interakcji symbolicznej. „Na uczestnictwo
kulturalne składają się czynności formułowania oraz odbierania i interpretowania przekazów
symbolicznych /A.Kłoskowska/,
•
A.Tyszka /1987, s. 89-96/ wskazuje na kilka możliwych aspektów rozumienia uczestnictwa w
kulturze z perspektywy różnych funkcji kultury:
•
Aspekt semiotyczny, czyli odnoszący się do społecznego procesu komunikacji przez znaki i
systemy znakowe.
Uczestniczyć w kulturze w sensie semiotycznym to: mieć ekspresyjną i
odbiorczą zdolność komunikowania się; znać kody i konwencje porozumiewania się ; mieć
zdolność rozpoznawania układów nośników znaczeń, dekodowania i konotowania znaków i
komunikatów, wyrażania własnych myśli, przetwarzania doświadczeń w czytelny dla innych tekst.
Są jeszcze nadbudowane nad podstawowymi, dodatkowe kwalifikacje jak czytanie w podtekście,
odbieranie metafor, rozumienie aluzji – są wynikiem wyuczenia, wyczulenia, wtajemniczenia w
system kodów i konwencji kulturowych. „Im szerszy zasób znaków, znaczeń ... mieści się w
indywidualnym doświadczeniu jednostki, tym potencjalnie bogatszy jest jej udział w procesach
komunikowania” /a tym samym w kulturze/.
•
Aspekt semantyczny-to jest przejawiający się w umiejętności odczytywania i nadawania sensu
przekazom informacyjnym i wytworom symbolicznym przez ich rozumiejącą interpretację.
Uczestniczenie w sensie semantycznym to tyle co: odbieranie i rozumienie sensów zawartych w
znakach; przyswojenie i przetworzenie sensów w osobowości uczestnika kultury; posługiwanie
się stosownymi do danego tekstu regułami interpretacyjnymi i procedurami rozumienia.
•
Aspekt aksjologiczny – odnoszący się do wartości i ich porządków , a także do utrwalonych
sposobów wartościowania. Symbol odnosi się nie tylko do znaczeń ale i wartości, zawiera więc w
sobie zarówno funkcję komunikacyjną jak i aksjologiczną. „Zawarte w komunikatach
kulturowych oceny, preferencje wartościujące i intencje są istotnym składnikiem sensu tych
komunikatów .”. Komunikowanie nie jest tylko przekazem informacji, nastawione jest na
oddziaływanie poprzez treść i sposób wyrażania tych informacji, ma w konsekwencji służyć
wywoływaniu
i
kształtowaniu
motywacji,
postaw,
realizacji
wychowawczych
celów,
organizowaniu współdziałania – „ podtrzymywaniu i tworzeniu sieci oddziaływań społecznych.”
45
„ Instrumenty takiego oddziaływania, komunikat nakłaniający /perswazyjny, reklamowy, czy
propagandowy/, norma kontroli zachowań, modele słowne zdarzeń i procesów – służą do
socjalizacji według wzorów , do kształtowania dyspozycji postępowania właściwego, należytego,
godnego, pożądanego itp., a więc nacechowanego wartościująco.” „Kultura – w jednym ze
znaczeń – jest konfiguracją wartości i wartościowych celów, a także żródłem reguł wyboru i
preferencji wartości...” „W aspekcie aksjologicznym uczestniczyć w kulturze, to uświadamiać
sobie zasób i porządek wartości, znać i praktykować reguły oceniania i wartościowania, umieć
adekwatnie wyrażać wartości środkami symbolicznymi.”
•
Aspekt normatywno-sterowniczy – określający znajomość norm i wzorów oraz regulujący i
samoregulatywny ich wpływ na zachowanie.
•
Aspekt poznawczy – to jest donoszący się do zasobu i organizacji informacji, wyposażenia
konceptualnego, które umożliwia orientację w sferze doświadczeń i doznań, zwłaszcza
symbolicznych.
•
Aspekt socjologiczny – to jest dotyczący sfery symbolicznej identyfikacji z grupą i pozycji w
grupie oraz wspólnoty wartości zapewniających integrację działań jednostek w życiu zbiorowym.
Uczestnictwo w kulturze a rozumienie kultury
•
Uczestnictwo opisywane przez zachowania. Behawioralne koncepcje kultury nie rozróżniają
zakresów. Behawioralne ujęcie kultury generuje termin uczestnictwa w kulturze rozumianego jako
kultura
-
partycypacja /uczestnictwo/ w kulturze kontakty z instytucjami kultury, dobrami
kultury, zdarzeniami kulturalnymi. Nawiązują do tego ujęcia problemy badawcze, np.
czytelnictwo na wsi, uczestnictwo w teatrze młodzieży szkolnej.
•
Mentalistyczne definicje kultury odnoszą się do problematyki uczestnictwa poprzez kategorię
świadomości. Zachowania są tylko zewnętrznym wyrazem myślowo – emocjonalnych procesów ,
będących istotą partycypacji w kulturze. Istotą uczestnictwa w kulturze w mentalistycznym ujęciu
kultury jest przypisywanie sensów i wartości działaniom, obiektom, zdarzeniom, wiedzy;
odwoływanie się do sfery uniwersum kultury /symboliczno – aksjologicznej wizji świata/.
Społeczno – regulacyjna teoria kultury, wywodząca się z mentalistycznego jej rozumienia,
wprowadza kategorię uczestnictwa symbolicznego .
•
Istotą uczestnictwa w kulturze symbolicznej jest odkrywanie sensów i trafna ich interpretacja –
czyli przyporządkowanie tych sensów czynnościom i obiektom poprzez normy i dyrektywy
semantyczne (reguły interpretacji). Sięgając do antycznej tradycji /Cyceron/, powiemy, że
uczestnictwo w kulturze to uprawa umysłu. W interpretacji uzyskujemy „świadectwo odbioru”,
które poprzez sposób odczytania składa się na „styl odbioru”, tzw. odbiór krytyczny.
Przygotowanie do takiego odbioru nazywamy kompetencjami artystycznymi, estetycznymi.
•
Obok interpretacji używamy pojęć : odtworzenie, odbiór /reakcja na komunikat/, recepcja
/przyjęcie i przyswojenie treści przekazu/, percepcja /postrzeganie obiektów/. Wymienione
46
procesy wpływają na sfery: emocjonalną, intelektualna a także modyfikację postaw, motywów,
potrzeb, zainteresowań. Ujawniają się w takim ujęciu zainteresowania psychologiczną stroną
odbioru, kontaktu z dobrami kultury.
•
Sumując przypomnijmy cechy uczestnictwa: aktywność wewnętrzna, receptywny odbiór,
rozumiejący odbiór / A. Przecławska wymienia: 1/ rozumienie sensu, 2/ interpreatację; J. Kmita –
rozumiejąca interpretacja komunikatu/.
•
Z uczestnictwem w kulturze wiąże się STAN AKTYWNOŚCI, rozumiany jako; udział w
różnorodnych formach uczestnictwa kulturalnego. W tym aspekcie mówimy o: - absencji
kulturalnej; - bierności kulturalnej; rozległymi, częstymi kontaktami z kulturą.
•
Ogólna charakterystyka uwarunkowań uczestnictwa: kryzys wydatków na kulturę; spadek
uczestnictwa bezpośredniego na rzecz wzrostu zainteresowania kulturą masową /przekaz
medialny/; malejące wręcz symboliczne uczestnictwo w spektaklach, koncertach, wystawach;
powrót mody na kino /komercyjne/; zwiększające się uczestnictwo w rekreacji, rozrywce,
ludycznej stronie kultury artystycznej.
•
Uwarunkowania uczestnictwa :
•
Aspekt psychologiczny /zdolności, potrzeby, zainteresowania/.
•
Kulturoznawczy / znajomość dekodowania przekazów/. Zróżnicowanie poprzez „wzory
kultury”, płeć, wiek, role społeczno-zawodowe, pozycje społeczną, zawód, wykształcenie,
dystans kulturalny, smak, gust, styl życia.
•
Nowe uwarunkowania:
edukacyjno – kulturowe, ekonomiczne, nawyki, dyspozycje,
umiejętności, zdolności, indywidualna świadomość kulturalna, edukacja szkolna i
pozaszkolna, rodzina.
Teresda Kostyrko – dotychczasowy oraz pożądany model uczestnictwa Polaków w kulturze
•
•
Zmiany w ofercie kulturalnej:
•
wycofanie się budżetu państwa z finansowania kultury;
•
oferta rynku /książka, fonografia, filmy video;
•
media komercyjne, internet
Zmiany systemowe:
•
powierzenie samorządom odpowiedzialności za kulturę ;
•
zróżnicowanie oferty;
•
po okresie spadku zainteresowania twórczością amatorską odradza się ten rodzaj aktywności
a także zainteresowanie twórczością ludowa i regionalną;
•
•
spadła ilość instytucji kultury;
•
potencjalni odbiorcy korzystają z przypadkowych ofert
Zalążki cech pożądanych, jak: otwartość, emancypacyjność, pluralizm form i treści,
zróżnicowanie oferty, większe możliwości wyboru /szczególnie w ośrodkach miejskich/. Cechy
47
negatywne: indyferentyzm wartości, kariera kultury masowej, spadek zainteresowania tzw.
kulturą wysoką,, zanik kanonu kulturowego a tym samym zagrożenie tradycji, przerwanie
ciągłości kulturowej i tożsamości.
•
Deprecjacje kultury wysokich wartości można tłumaczyć ułomnym modelem oświaty w tym
edukacji kulturalnej.
•
Ważne obszary uczestnictwa w kulturze:
•
kultura upowszechniana przez tzw. przemysły kultury /książka, fonografia, film, video,
czasopisma, RTV;
•
•
kultura bliskiego otoczenia w środowisku lokalnym;
•
aktywność społeczności lokalnych
Cechy pożądanego modelu uczestnictwa:
•
emancypacyjność promująca samodzielność i postawę twórczą;
•
otwartość na różne wartości, na innych członków społeczności, umiejętność porozumienia się
z innymi;
•
systematyczna permanentna edukacja, pozwalająca na zrozumienie kultury, przemian, innych;
•
podtrzymywanie tradycji kulturowych, ważnych dla tożsamości, poczucia związku z własną
kulturą i społecznością;
•
zdolność do zmiany, innowacji, postępu;
•
możliwość zaspokojenia aspiracji, dążeń, ambicji i ciekawości poznawczych
Komunikacja, komunikowanie się a komunikowanie
•
Komunikacją nazywamy porozumiewanie się. Jej celem jest stworzenie wspólnoty
komunikacyjnej – społecznych warunków w których ludzie porozumiewają się i są sobie
potrzebni.
•
Komunikacja ma dwie podstawowe formy:
o
komunikowanie się – proces w którym ludzie bezpośrednio wymieniają sygnały
/komunikaty/;
o
komunikowanie – gdy nie ma bezpośredniego kontaktu, a komunikacja odbywa się za
pośrednictwem mediów /środków masowego komunikowania/.
•
Media dzielimy na
o
tradycyjne - przebieg komunikacyjny odbywa się w jednym kierunku, od nadawcy do
anonimowego odbiorcy, w przeciwną stronę nie jest możliwy.
o
interaktywne – gdy istnieje możliwość obustronnego przepływu komunikatów.
48
Modele komunikacji.
•
Model językoznawcy Romana Jakobsona, do tyczy komunikacji słownej w styczności
bezpośredniej „twarzą w twarz”
KONTEKST
KOMUNIKAT
NADAWCA------------------------------------ODBIORCA
KONTAKT
KOD
Elementy modelu, zachodzących w nim stosunków:
•
Nadawca – ten, który mówi, przy czym w takim modelu komunikowania rola ta jest
wymienna z rolą nadawcy, co jest podstawą sytuacji dialogu.
•
Odbiorca – ten , który w danym momencie słucha.
•
Komunikat – treść przesłania, przekaz
•
Kontekst – uchwytny dla odbiorcy sens komunikatu; znane nadawcy i odbiorcy , dostępne
percepcyjnie zjawiska; zwerbalizowane lub dające się zwerbalizować.
•
Kod – język komunikowania się; zespół znaków symbolizujących przekazywane myśli. Kod
musi być wspólny dla obu stron, na tyle , by treści zakodowane w przekazie mogły być trafnie
odkodowane /odczytane/ przez odbiorcę.
•
Kontakt – komunikowanie dokonuje się w warunkach kontaktu partnerów komunikacji.
Kontakt jest możliwy dzięki kanałowi komunikacji , którym jest
styczność fizyczna i
psychiczna obu stron.
•
Psychiczne zbliżenie partnerów – muszą się znać i rozumieć, by chcieli się porozumiewać.
/motywacja/. Związek psychiczny umożliwia nawiązania i kontynuowanie komunikacji.
Komunikacja jako proces: - ludzie którzy chcą się komunikować /zwiazek psychiczny/; wykorzystując
dostępne im kanały komunikowania; wchodząc ze sobą w styczność /kontakt/; przekazują komunikaty
dostępnymi sobie środkami /kanałami/. Komunikaty te dotyczą zrozumiałych dla nich faktów
/kontekst/, zawarte są w kodzie /zakodowane przez nadawcę/ i odczytane przez odbiorcę; co
podtrzymuje , pogłębia wzajemnie związek psychiczny komunikujących się tak aby chcieli proces
komunikowania kontynuować.
•
W sytuacji komunikowania występują zakłócenia polegające na jednostronności tego procesu.
Nadawca nie ma możliwości sprawdzenia reakcji odbiorcy na swój komunikat, brakuje tzw.
sygnałów zwrotnych. Stąd konieczność biegłości zarówno komunikatora jak i odbiorcy. Istotna
jest obustronna dbałość o rozumienie języka. Komunikator ponadto powinien mieć rozwiniętą
zdolność empatii, postawienia się w roli odbiorcy. Wymaga to wiedzy i uzdolnień.
Tradycyjny model komunikowania, nawiązujący do retoryki Harolda Lasswela, oparty jest o pięć
pytań.
49
KTO ? -------CO ?-------JAK ?----------KOMU ? -----------JAKI EFEKT ?
NADAWCA
TREŚĆ
KANAŁ
ODBIORCA
WYNIK
•
Nadawca – osoba komunikująca, względnie zespół przygotowujący komunikat.
•
Treść – zawartość komunikatu, zapisana lub przekazana środkami technicznymi.
•
Kanał – środki techniczne przekazu. Kanał przez swe warunki techniczne wpływa na treść. Nie
wszystkie komunikaty identycznie reagują na środki techniczne przekazu.
•
Odbiorcą jest widz, czytelnik, słuchacz, który poświęca komunikatowi swoją uwagę.
•
Efektem jest rezultat komunikowania, jak: poświęcanie czasu; postrzeganie - percepcja;
przyswajanie treści-recepcja; zapamiętywanie-retencja; uleganie argumentacji przez
akceptowanie sądów; wyrażanie gotowości do działania zgodnie z treścią komunikatu –
postawa; podejmowanie działania w wyniku przyjęcia treści komunikatu-działanie następcze.
Fred Jandt model rekapitulujący dyskusję nad technicznymi aspektami przepływu informacji.
[KONTEKST]
SZUM
Źródło – Zakodowanie -Przekaz – Kanał – Odbiornik – Dekodowanie - Reakcje odbiorcy
SPRZĘŻENIE ZWROTNE
[KONTEKST]
MODEL Davida Berlo – określenie warunków spełnianych przez nadawcę i odbiorcę.
NADAWCA---------TREŚĆ----------KANAŁ---------ODBIORCA-----------WYNIK
Biegłość komunikacyjna
umiejętność odbiorcza
Postawa
postawa
Wiedza
wiedza
System społeczny
system społeczny
System kulturowy
system kulturowy
Funkcje komunikacji. Przez funkcje rozumie się działania mające na celu przynozseniu skutków,
jak i same skutki, które komunikacja powoduje.
POZNAWCZA
POETYCKA
EMOTYWNA-------------------------------------------------------------KONATYWNA
FATYCZNA
METAJĘZYKOWA
50
KOMUNIKACJA MIĘDZYKULTUROWA. Mikułowski – Pomorski
•
Komunikacja międzykulturowa i jej rodzaje. Komunikacja międzykulturowa, to” akt rozumienia i
bycia rozumianym przez audytorium o innej kulturze”
• Komunikacja poprzezkulturowa - komunikacja
różnych grup wewnątrz jednej kultury
narodowej
• Komunikacja pomiędzykulturowa – zachodząca pomiędzy uczestnikami różnych kultur
narodowych
• Komunikacja międzynarodowa – pomiędzy instytucjami należącymi do różnych kultur
narodowych
• Komunikacja globalna – jako aspekt komunikacji międzynarodowej
•
Dziedziny określające pierwotny poziom kulturowy:
• Proksemika – wiedza o terytorialności i przestrzeni osobistej
• Kinestyka – bada gesty, ruchy ciała i mimikę określane jako komunikacja niewerbalna
• Chronemika – badanie użycia czasu
• Haptyka – rola dotyku w komunikacji
• Okulestyka – badanie kontaktu wzrokowego
• Głosowe właściwości /intensywność, tonacja, zasięg, wyrazistość/
• Głosowe charakterystyki /śmiech, szloch/
• Dźwięki oddzielające słowa – uh, um, gwizdy, westchnienia
•
Dwa badawcze podejścia :
•
szkoła kulturowego dialogu – natura ludzka nastawiona jest na kulturowe podobieństwa i
szukanie pól wzajemnego zrozumienia /retoryka i filozofia humanistyczna/;
•
szkoła kulturowego krytycyzmu – konflikt jest najważniejszym źródłem wiedzy o kontaktach
międzykulturowych;
•
Kolekcjonowanie różnic nie pozwoli na zrozumienie procesu międzykulturowej interakcji.
•
Czynniki , które mogą być źródłem stabilności:
• Wzajemna otwartość
• Zaangażowanie, poczucie wspólnoty i gotowość inwestowania w takie stosunki
• Ustalenie znaczeń dla zachowań niewerbalnych
• Ocena wzajemnych stosunków, obie strony dostrzegają swe stosunki w taki sam sposób
i to podtrzymuje ich relację
• M. Parks : stosunki intymne stanowią pomosty komunikacyjne o jedynie sytuacyjnej wartości, nie
budują trwałych podstaw porozumienia
51
•
Inne propozycje badawcze:
•
podejście współorientacyjne – ludzie szukając porozumienia ujawniają partnerom jak
postrzegają samych siebie;
•
teoria redukowania niepewności - obcy sobie ludzie starają się gromadzić o sobie informacje,
aby na ich podstawie przewidywać zachowania, jest to sposób redukowania niepewności;
•
podejście skoordynowanego zarządzania znaczeniami - - ludzie funkcjonujący w złożonych ,
heterogenicznych społeczeństwach wykazują duży stopień świadomości różnic kulturowych.
•
Teoria
dominacji
stosunków instytucjonalnych i grupowych
–
większość kontaktów
miedzykulturowych odbywa się w subkulturach organizacyjnych, większość interakcji dokonuje
się pod wpływem grupy. Kultura zastana percypuje społeczną tożsamość nowego uczestnika.
Historia komunikacji miedzykulturowej
•
Antropologia – narody lepsze i gorsze
•
Nurt rasowy
•
Współczesne orientacje antropologiczne : - dyfuzja , - rola struktury społecznej, -teza o
niepowtarzalności społeczeństwa, - dostosowanie do otoczenia, - wzorce osobowe, - wczesna
socjalizacja
•
Grupy własne a obcość społeczna
•
Obcy
•
Spotkanie międzykulturowe, zachodzi gdy: „...ludzie różnych kultur nawiązują kontakty bez
zamiaru włączenia się w jedną z tych kultur." spotkanie ma miejsce gdy nie ma intencji
integrowania się z obcą kulturą.
•
Etapy kontaktów z obcą kulturą, „krzywa akulturacyjna” :
•
euforia, pozytywne podniecenie;
•
szok kulturowy, po bliższym poznaniu, wrażenie całkowitego braku porozumienia, miejscowi
przestają nas traktować jak atrakcję i wytykają nam błędy, odczuwamy dotkliwie
niepowodzenia, zaczynamy uczyć się lokalnej symboliki, rytuałów;
•
akulturacja, przybysz powoli uczy się nowych warunków, przyswaja miejscowe wartości,
zauważa uznanie ze strony miejscowych co podnosi jego wartość;
•
stabilizacja,
uspokojenie, akceptacja
nowego
sposobu
życia
/jest
on gorszy od
dotychczasowego, równorzędny z dotychczasowym, przynosi nam poczucie sukcesu/.
•
Trzy cykle przyjmowania obcej kultury:
•
zaciekawienia, poprzez atrakcyjność i odmienność;
•
etnocentryzm – oceniamy obcą kulturę z perspektywy własnej i dowodzimy wyższości tej
drugiej;
52
•
policentryzm – godzimy się z tym , że na świecie występują różne kultury, różne wartości i
trzeba je zaakceptować;
•
Ksenofobia – sytuacja w której obcą kulturę uważamy za jedyną.
•
Procesy integracyjne i multikulturowość. Na świecie dominują kontakty
poprzezkulturowe,
realizujące się w ramach jednej kultury. Na świecie spotykamy około 5.000 różnych grup
etnicznych. Tożsamość narodowa i państwowa zdarza się dosyć rzadko. Narody całkowicie
homogeniczne stanowią
5 % wszystkich narodów świata. Narody powstawały w wyniku
ewolucji, integracji wielu etnicznych pierwiastków. Integracja jest procesem powolnym i składa
się z kilku etapów.
•
Asymilacja jest procesem prowadzącym od „szoku kulturowego” do przystosowania się do danej
kultury. Fazy asymiliacji – integrowania się przybysza z nową społecznością:
• Akulturacja – przyjęcie przez przybysza lokalnych wzorów zachowań.
• Asymilacja strukturalna – przenikanie emigrantów do grup i instytucji społeczeństwa
lokalnego.
• Asymilacja identyfikacyjna – rozwinięcie przez migrantów poczucia przynależności.
•
Proces integracji przybysza ze społeczeństwem gospodarzy, według Jandta:
•
Etap kontaktu – większość uświadamia sobie istnienie grup mniejszościowych i uznaje ,
że różnice rasowe, etniczne nie są istotne.
•
Etap dezintegracji – osoba z zewnątrz przyjmuje do wiadomości istniejące uprzedzenia i
dyskryminacje związane ze stosunkiem do mniejszości etnicznych /płci/
•
Etap reintegracji – gdy aspirujący czując się członkiem wiekszości zaczyna obwiniać
grupy mniejszościowe walczące z dyskryminacją o generowanie problemów
•
Etap pseudoniezależności – aspirujący akceptuje obecność mniejszości i próbuje
zrozumieć różnice wynikające z odmienności rasowych , czy kulturowych
•
Etap autonomii – akceptacja i świadomość
podobieństw rasowych i kulturowych,
akceptuje mniejszości i większości.
•
Asymiliacja trwa dłużej niż dwa pokolenia. Czasem dopiero pokolenie prawnuków zwraca się
ku swoim korzeniom. Przykład – dostosowanie się w USA do tak zwanej „kultury białego
człowieka”. Kultura ta według J. H. Katza kierowała się : - surowym indywidualizmem, konkurencją, - zorientowaniem na działanie, - podejmowaniem decyzji, - komunikacją, czasem, -świętami, -historią, - protestancką etyką pracy, -wiarą w postęp i orientacją ku
przyszłości, - naciskiem na metody naukowe, - statusem władzy, -strukturą rodziny, -estetyką,
- religią
•
Multkulturowość. W tak zwanym „kontekście integratywnym” w warunkach większej
internacjonalizacji życia i większej styczności międzykulturowej – ludzie osiągają stan
53
wspólnego życia w kilku kulturach określany mianem multikulturowości. Pomogają w tym
procesi etak zwane osoby pośredniczące /posiadające kilka paszportów, mobilne/
Osobowość
•
Badania nad osobowością rozpoczęły się później niż badania nad kulturą, czy
społeczeństwem. Znaczenie samego terminu nie jest jeszcze dokładnie ustalone. Głównym
problemem staje się wyznaczenie granic osobowości, odgraniczenie jej od środowiska.
•
Osobowość można zrozumieć jako zorganizowany agregat procesów i stanów psychicznych
właściwych jednostce. Osobowości nie poddają się bezpośredniej obserwacji; ich właściwości
mogą być badane jedynie na podstawie jawnego zachowania jednostki oraz relacji tego
zachowania do jej potrzeb i środowiska.
•
Można założyć, że funkcją osobowości jest umożliwienie jednostce zachowywania się w
sposób dla niej korzystny w warunkach narzucanych przez środowisko. Funkcja ta jest
najskuteczniejsza, gdy zachowanie wywoływane jest z jak najmniejszą zwłoką, przy
minimalnym wysiłku.
•
Funkcjonowanie osobowości realizuje się poprzez:
1. Rozwinięcie adekwatnych behawioralnych reakcji na rozmaite sytuacje,
2. Redukowanie tych reakcji do nawyków,
3. Wytwarzanie już ustalonych nawykowych reakcji.
•
Zazwyczaj występuje szereg potrzeb równocześnie, żadna z nich nie jest dominująca;
dostarcza on motywacji dla określonej reakcji behawioralnej. Wszelkie zachowania dążące do
zaspokojenia potrzeb muszą być dostosowane do warunków występujących w otoczeniu
jednostki.
•
Następnym krokiem jest, więc oszacowanie tych warunków. Rozpoznanie zazwyczaj uwalnia
reakcję behawioralną, choć może być ona zawieszona na jakiś czas. Ludzkie sytuacje
bodźcowe posiadają wspólny czynnik – komponent społeczny. Ważną potrzebą jest potrzeba
wywoływania u innych pozytywnego odzewu i prawie zawsze towarzyszy ona innym
potrzebom pochodzącym z napięć fizjologicznych. Potrzeba ta brana jest przez jednostkę pod
uwagę nawet, gdy jednostka jest sama. Stąd przy realizacji celów istotne jest jak jednostka je
osiąga, następnym kryterium jest czy. Komponent społeczny to nacisk, aby cele te realizować
za pomocą środków ogólnie aprobowanych, przewidzianych w aspekcie pozycji społecznej
jednostki.
•
Nawyki zawierają często zbyt wiele ruchów, mogłyby być efektywniejsze z punktu widzenia
ich celów jawnych, jednak mają przewagę nad reakcjami nienawykowymi, gdyż oszczędzają
energię nerwową jednostki i zmniejszają jej napięcie emocjonalne. Wykonywanie wielu
czynności na poziomie nawykowym pozwala zachować energię i dostarczyć mocy w
54
potrzebie rozwinięcia nowych form zachowań. Zorganizowany agregat nawyków utrwalony w
jednostce stanowi większą część jej osobowości i nadaje je formę, strukturę oraz ciągłość.
Rola kultury w kształtowaniu osobowości
•
Dostrzeżenie kultury stało się istotnym momentem w rozwoju nowoczesnej nauki. Świadomość
istnienia kultury zawdzięczamy kontrastom między różnymi kulturami, z którymi się zetknęliśmy.
Psychologowie w swych badaniach lekceważyli wpływ kultury, gdyż nie badali istot
funkcjonujących w różnych środowiskach kulturowych. Uwarunkowanie kulturowe staje się
istotnym elementem osobowości.
•
Badanie osobowości jest zadaniem trudnym ze względu na niedoskonałość obiektywnych technik
badawczych. Ponadto informacje o osobowości w społeczeństwach pozaeuropejskich zebrane
zostały przez antropologów o małej znajomości psychologii. Zwykle, ze względu na wielość
kultur, jeden badacz badał jedno społeczeństwo, stąd duży margines błędu i nieobiektywności.
Przy tego typu badaniach osobowość badacza i jego subiektywne odczucia mają ogromne
znaczenie).
•
Punkty wspólne dla wszystkich antropologów:
o
Normy osobowości różnią się w rozmaitych społeczeństwach
o
Członkowie każdego społeczeństwa wykazują zawsze znaczne indywidualne odmiany
osobowości
o
We wszystkich społeczeństwach można znaleźć wiele takich samych skal zmienności i
wiele podobnych typów osobowości
•
Powstaje pytanie, czy społeczeństwo posiada jedną normę osobowości, czy też wiele norm dla
wielu grup społecznych. Istnieje wiele elementów wspólnych dla osobowości wszystkich
członków społeczeństwa, od prostych, podstawowych do zgeneralizowanych zachowań. Jednostki
mogą popierać te same postawy używając do tego różnych zachowań.
•
Wspólne elementy osobowości tworzą razem zintegrowaną konfigurację, nazywaną typem
osobowości podstawowej społeczeństwa jako całości. Dostarcza ona członkom wspólnych
znaczeń i wartości oraz umożliwia jednolitą reakcję emocjonalną na sytuacje, dotyczące tych
wartości. Istnieje także pewna konfiguracja zachowań związana z przynależnością do danej grupy
społecznej – nazywamy ją osobowością statusową, gdyż wiąże się ze statusem społecznym
jednostki.
•
Osobowość statusowa nakłada się ona na osobowość podstawową i jest z nią całkowicie
zintegrowana. W osobowości statusowej przeważają reakcje jawne. Rozwijanie reakcji
związanych z osobowością statusową pozwala na skuteczne funkcjonowanie w ramach statusu;
istnieją silne naciski ze strony społeczeństwa, aby jednostka reakcje te przejęła (system kar i
55
nagród). Każde społeczeństwo posiada własny typ osobowości podstawowej oraz typy
osobowości statusowych.
•
Badania powiązań osobowości z kulturą napotkały pytania:
o
Jak bardzo osobowość jest zdeterminowana przez czynniki fizjologiczne
o
W jakim stopniu takie fizjologiczne determinanty są dziedziczne
o
Jak bardzo mogą się rozpowszechnić i wywierać wpływ na typ osobowości podstawowej
lub osobowości statusowe.
•
Wewnętrzne właściwości jednostki silnie wpływają na rodzaj doświadczeń i interakcji, w jakie
ona wchodzi, a te z kolei rozwijają konfigurację jej reakcji. Jednak wpływ tych wewnętrznych
właściwości w znacznym stopniu uwarunkowany jest przez czynniki środowiska (społecznego?).
Wrodzone, biologicznie zdeterminowane czynniki nie wystarczają do wyjaśnienia konfiguracji
osobowości jako całości, są jedną z wielu „działających sił”.
•
Konfiguracja osobowości to oprócz wzorów reakcji także ogólna organizacja, nazywana
temperamentem jednostki. Trudno jednak stwierdzić, czy temperament jest wynikiem aktywności
cech wrodzonych, czy też najprawdopodobniej wpływu środowiska w połączeniu z tymi cechami.
Każda konfiguracja osobowości obejmuje także zdolności realizacji różnych procesów
psychicznych – uczenia się, zapamiętywania. Możliwości te mogą być powiększane poprzez
ćwiczenia i praktykę, określają jednak górna granicę ludzkich możliwości i są różne u różnych
jednostek. Z tych rozważań wynika, iż czynniki fizjologiczne nie stanowią wyjaśnienia
rozwiniętych wzorów reakcji stanowiących większą część osobowości, jednak mogą znacznie
określać zdolności psychologiczne jednostki.
•
Bardzo trudno ustalić, jakie są wrodzone zdolności jednostek; czy poziom jej inteligencji
zawdzięcza dziedziczności, czy warunkom zewnętrznym. Z pewnością niektóre z determinant
fizjologicznych są uwarunkowane genetycznie, lecz nie dziedziczone bezpośrednio, gdyż muszą
być rezultatem złożonych kombinacji genów, nie przekazywanych jako całość. Sprawdzenie tej
teorii wymaga badania małego, żyjącego od dłuższego czasu w izolacji społeczeństwa o w miarę
homogenicznej przekazywanej puli genów. Jednak nawet w takim społeczeństwie
najprawdopodobniej jednostki różniłyby się pod względem dziedziczonych zdolności
psychicznych. Wyjaśnieniem może być tutaj ich przynależność do określonych środowisk.
W procesie kształtowania osobowości najważniejszymi czynnikami środowiska są ludzie i
rzeczy.
•
Wpływy kultury na osobowość są dwojakiego rodzaju. Z jednej strony są to wpływy kulturowo
uwzorowanego zachowania innych jednostek w stosunku do dziecka (wychowanie). Z drugie są to
wpływy pochodzące z obserwacji innych przez jednostkę i uczenia się wzorów kulturowych. Te
typy wpływów zachodzą na siebie. Pierwsze kilka lat życia jednostki ma decydujące znaczenie dla
ustalenia ram jej systemów wartości-postaw. Istnieje pewna korelacja pomiędzy technikami
wychowywania dzieci w różnych społeczeństwach a typami osobowości podstawowej dorosłych.
56
Kultura dostarcza także modeli specyficznych reakcji; proces uczenia się ich trwa przez całe życie,
by dostosować zachowanie do zmieniających się ról społecznych człowieka.
•
Przyjmując nowe wzory zgodne z systemami wartości-postawy człowieka jednostka utrwala je, co
sprzyja jej zadowoleniu. Dla jednostek żyjących w zmieniającej się kulturze, lub jednostek
zmieniających kulturę w której żyją, ich systemy wartości-postaw pozbawione są wzmacniania,
słabną i są zagłuszane (akulturacja). Jednostka akulturowana może nauczyć się działać wg
wzorów nowej kultury, lecz nigdy nie będzie odczuwać emocjonalnego związku z tą kulturą.
•
W społeczeństwie nie znajdziemy dwóch identycznych jednostek, gdyż różnice indywidualne,
biorące się z różnych doświadczeń oraz różnice otoczenia, w którym jednostka była
wychowywana, mogą ułożyć się w niemal nieskończoną ilość kombinacji. W różnych
społeczeństwach występuje dużo takich samych typów osobowości, gdyż pomimo różnic we
wzorach reakcji (określanych przez kulturę każdego ze społeczeństw), jednostki mogą mieć takie
same zdolności i podstawowe systemy wartości-postawy. Ponadto, przy tych podobieństwach
mogą być kształtowane przez podobne sytuacje rodzinne i wychowanie (stąd podobne wpływy
wczesnego warunkowania). Z tych faktów może wynikać podobieństwo także głębszych warstw
konfiguracji osobowości.
•
Kulturę w naszych rozważaniach należy rozpatrywać jako dominujący czynnik w ustalaniu
typów osobowości podstawowej dla różnych społeczeństw oraz różnych osobowości
statusowych. Dla kształtowania osobowości danej jednostki jest ona jednym z wielu, lecz
także dominującym czynnikiem.
Kulturowe aspekty rozwoju. Czy kultura ma znaczenie?
Kultura jest immanentną właściwością wszystkich znanych społeczeństw. Rozpatrywano dwie
koncepcje teoretyczne: 1/ koncepcja Gertza, który rozumie kulturę jako gęsty opis zawierający
wszystkie aspekty życia ludzi; 2/ przedmiotowa koncepcje odnoszącą się do wartości, postaw i
upowszechnionych przekonań ludzi.
•
Zadaniem badań była odpowiedź na pytanie, jak kultura rozumiana w sensie przedmiotowym /
wartości, postawy, ,przekonania, opinie, przeświadczenia powszechne u członków danej
społeczności/ wpływa na zakres i sposób realizowania, lub niezrealizowania przez
społeczeństwa procesu rozwoju ekonomicznego i demokratyzacji życia politycznego.
•
Odwrotnie jak przyjmują to inni, badaczy interesuje kultura jako zmienna zależna. W jaki
sposób poprzez działania polityczne i inne można minimalizować lub usunąć kulturowe
przeszkody stojące na drodze ekonomicznego rozwoju. Czy przywództwo polityczne może
stanowić czynnik stymulujący zmianę kulturową /przykład Singapuru/.
57
•
Zainicjowany przez Harwardzką Akademie Studiów Międzynarodowych a prowadzony przez
Lawrenca Harrisona projekt miał odpowiedzieć na pytania:
o
W jakim stopniu czynniki kulturowe kształtują rozwój ekonomiczny i polityczny?
o
Jak sprawić by ewentualne bariery stojące na drodze takiego rozwoju, przestały mu
dłużej zagrażać?
•
Sympozjum zatytułowane „Wartości kulturowe a rozwój społeczeństw”, które odbyło się
w 1998 roku w Harwardzie, dało asumpt do szerszej dyskusji, stając się jednocześnie
materiałem do książki pt. Kultura ma znaczenie.
•
Celem projektu było zaproszenie uczonych i praktyków do debaty na temat kultury. Taka
współpraca pomogłaby wypracować teorie, praktyczne wskazówki oraz zacieśnienie więzi
pomiędzy naukowcami a praktykami, w wyniku, czego na świecie łatwiej będzie stworzyć
warunki sprzyjające rozwojowi społeczeństw.
•
Książka niesie pewne przesłanie, z którego skorzystać powinny zarówno te państwa, czy
narody, którym obecnie wiedzie się nienajlepiej, jak i Ci, którzy borykają się z różnymi
problemami wewnętrznymi, mimo, że uchodzą na świecie za „bogatych krewnych”.
•
Zdaniem autorów zbioru nadrzędnym celem ludzkości powinno być dążenie do
maksymalnego ograniczenia cierpienia ludzi na świecie. Kultura, mając ogromny wpływ na
rozwój gospodarczy państw, powinna zdaniem autorów sprzyjać rozwojowi społeczeństw. Ale
czy jest możliwe zbudowanie kultury referencyjnej, którą można by było zarekomendować
innym społeczeństwom.
•
Według S. P. Huntingtona (współredaktora książki)
•
„rola wartości i postaw uwarunkowanych kulturowo jako czynników ułatwiających bądź
hamujących tendencje rozwojowe była w dużym stopniu ignorowana przez rządy oraz agencje
pomocowe. Włączenie programów propagujących zmianę wartości i postaw do projektów
prorozwojowych jest posunięciem niezbędnym, jeśli nie chcemy, by nędza i niesprawiedliwość
nękające większość zacofanych krajów i grup etnicznych, towarzyszyły im również w ciągu
najbliższego półwiecza.
•
Uniwersalność wartości a „imperializm kulturowy” zachodu
•
Stanowisko relatywizmu kulturowego jest ostrożne w stosunku do koncepcji postępu, uważają,
że kultury określają autonomicznie własne cele i wartości i nie ma sensu porównywanie
kultur.
•
Przedstawiciele Zachodu nie maja prawa i podstaw, aby krytykować kultury innych
społeczności /okaleczanie żeńskich narządów płciowych, palenie wdów, niewolnictwo/.
•
Uniwersalne aspiracje ludzi na całym świecie ujmuje Deklaracja Praw Człowieka ONZ. Aby
ustalić obiektywne kryteria oceny kultur ze względu na aspiracje ich użytkowników ustalono
zestaw twierdzeń, do których można się ustosunkować:
58
•
o
Życie jest lepsze niż śmierć.
o
Zdrowie jest lepsze niż choroba.
o
Wolność jest lepsza niż niewola.
o
Dostatek jest lepszy niż ubóstwo.
o
Edukacja jest lepsza niż ignorancja.
Autorzy postawili następujące pytania:
o
W jakim stopniu czynniki kulturowe kształtują rozwój ekonomiczny i polityczny?
o
Jak sprawić, by ewentualne kulturowe bariery stojące na drodze takiego rozwoju,
przestały mu dłużej zagrażać?
o
Dlaczego poziom życia w niektórych krajach jest przerażająco niski a w innych
kilkakrotnie wyższy?
•
Ronald Inglehard realizator Światowego Sondażu Wartości powtarza, iż demokracji nie będzie
nigdzie tam, gdzie dominuje nieufność wobec innych, nietolerancja, wrogość wobec obcych, a
połowa społeczeństwa jest upośledzona społecznie.
•
Na dzieło (opatrzone przedmową S. P. Huntingtona i wstępem L. E. Harrisona), składa się
dwadzieścia dwa eseje w siedmiu częściach:
•
•
o
Kultura a rozwój gospodarczy,
o
Kultura a rozwój polityczny,
o
Debata antropologiczna,
o
Kultura i gender,
o
Kultura i amerykańskie mniejszości,
o
Kryzys Azjatycki,
o
Upowszechnianie zmian.
Postawiono główne zagadnienia:
o
Związek pomiędzy wyznawanymi wartościami a postępem cywilizacyjnym
o
Uniwersalne wartości a „imperializm kulturowy” Zachodu
o
Uwarunkowania geograficzne a kultura
o
Relacje pomiędzy kulturą a instytucjami
o
Przemiany kulturowe
Autorzy większości artykułów sądzą, że kultura przesądza prawie o wszystkim, nie traktują
też kultury jako czegoś niezmiennego. Uważają, że kulturę można a nawet trzeba zmieniać,
aby osiągnąć postęp.
•
Max Weber, na którego powołuje się wielu autorów, uważał, że kultura ma wpływ na rozwój
gospodarczy społeczeństw. Część badaczy stoi na jednak na stanowisku, że poza kulturą
istnieje jeszcze wiele innych uwarunkowań, które wpływają bądź to na rozwój, bądź na
59
stagnację gospodarczą przedstawicieli danej kultury, ale w konsekwencji kultura, ma
najważniejsze znaczenie dla postępu.
•
W dyskursie nad związkiem pomiędzy kulturą a rozwojem ekonomicznym ważną rolę
odgrywa Teoria zależności. Przez wielu uważana jako wygodna alternatywa wobec
kulturowych wyjaśnień zacofania gospodarczego /Ameryka Łacińska/. U podstaw tej teorii
leży ksenofobiczny antyimperializm i wszechogarniające poczucie krzywdy.
•
Historyczne przykłady krajów Ameryki Łacińskiej i Japonii wskazują na wpływ kultury na
modernizację5.
•
Ameryka Łacińska, wybierając wspomnianą teorię zależności6, jako wygodną alternatywę
wobec kulturowych wyjaśnień zacofania gospodarczego została daleko w tyle za Japonią,
która przyjęła odmienny tok rozumowania.
•
Japończycy obarczając winą za zacofanie siebie samych przystąpili do modernizacji
z charakterystyczną dla siebie gorliwością i systematycznością. Byli do tego procesu
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
6
5
progresywizm - procesy modernizacji prowadzą do powszechnej poprawy jakości życia społ. ]
Wstępny warunek - rozbicie naturalnych wspólnot, erozja tożsamości kolektywnej i uformowanie się tożsamości
indywidualnej;
przejście od tradycjonalizmu do nowoczesności, czyli samoczynny wzrost ekonomiczny gwarantujący regularność
produkcji i konsumpcji, uczestnictwo w życiu publicznym;
ujednolicenie procesu;
najważniejsze czynniki wytwórcze: informacja i wiedza;
proces inicjonowany i kontrolowany odgórnie przez oświeceniowe elity polityczne;
modernizacja oznacza celowe naśladowanie społ. zachodnich uznanych za wzorce nowoczesności
rozdzielenie funkcji gospodarczych od rodziny; dyferencjacja zawodów
wysoka mobilność społeczna; status osiągany
likwidacja analfabetyzmu, rozwój kultury masowej
szkoła jako instytucja stanowiona przez państwo przejmuje podstawową rolę edukacyjną od Kościoła
Kontrola społeczna - uzyskiwanie przewagi racjonalnego prawa nad obyczaje
Teoria zależności (także: szkoła zależności, teoria uzależnienia, teoria dependencji) - perspektywa badawcza w
naukach społecznych opisująca, jak kraje rozwinięte bogacą się, wykorzystując przepływ dóbr z biedniejszych krajów
rozwijających się. Głównym przesłaniem tej teorii jest twierdzenie, że różnice w poziomie rozwinięcia krajów są wynikiem
stosunków ekonomicznych panujących pomiędzy tymi krajami. Teoria ta rozwinęła się w latach pięćdziesiątych i
sześćdziesiątych w odpowiedzi na teorię modernizacji, która twierdziła, że wszystkie kraje podążają tą samą, liniową ścieżką
rozwoju. Teoria zależności odrzuca tą teorię, twierdząc, że obecne kraje rozwijające się są w nowej sytuacji zależności od
krajów rozwiniętych w gospodarce światowej, co nie miało miejsca wcześniej w historii. Kraje rozwinięte bogacą się na
handlu z krajami rozwijającymi się, sprzedając wysokowartościowe dobra przetworzone, podczas gdy kraje rozwijające się
sprzedają głównie mniej zyskowne półprodukty i surowce naturalne. Teoria zależności krytykuje także teorie wolnorynkowe,
wskazując że kraje rozwijające się muszą ograniczyć swój udział w gospodarce światowej, by uniezależnić się od krajów
rozwiniętych. Teoria zależności koncentrowała się na relacjach pomiędzy państwami kolonialnymi i ich byłymi koloniami,
zwłaszcza w Ameryce Południowej. Obecnie teoria zależności jest uznana za przestarzałą, a jej kontynuatorką jest teorię
systemów-światów. Teoria systemów-światów pokazuje, że w dłuższym okresie historii kraje rozwinięte mogą przemienić
się w kraje rozwijające się i vice versa; m.in. obecne kraje rozwinięte (kraje Europy Zachodniej, USA, Japonia) kilkaset lat
temu leżały na peryferiach systemu światowego, a więc były krajami rozwijającymi się, zależnymi od innych, bardziej
rozwiniętych, położonych na Bliskim i Dalekim Wschodzie, a jednak przekształciły się w kraje rozwinięte. Teoria systemówświatów wskazuje także na istnienie kategorii przejściowej pomiędzy krajami rozwijającymi się i rozwiniętymi (używa
kategorii kraje centrum, kraje półperyferii i kraje peryferii).
60
odpowiednio przygotowani, łącząc podstawowe wartości wyniesione z tradycji i te, które
wnosiła kultura protestanckiej Zachodniej Europy:
•
o
Długoletnia tradycja dobrych rządów,
o
Wysoki poziom piśmienności,
o
Silna instytucja rodziny,
o
Wysoka etyka pracy i samodyscyplina,
o
Poczucie tożsamości narodowej i przeświadczenie o własnej wartości i wyższości.
Przypomnijmy tezę M. Webera /Etyka protestancka i duch kapitalizmu/, że protestantyzm
/kalwińskie odgałęzienie/ przyczynił się do powstania kapitalizmu przemysłowego.
o
W Protestantyzmie istotny był, wpływ doktryny predestynacji w myśl, której
zbawienie nie zależy od wiary ani uczynków, lecz zostało ustalone u zarania dziejów.
o
Wybrańcem mógł być każdy, ale należało sadzić, ze większość z nich okaże
przymiotami charakteru i uczynkami, że na to zasługują.
o
Wiara w predestynację stała się podstawą postania świeckiego kodeksu postępowania:
pracowitość, uczciwość, powaga, oszczędne wydawanie pieniędzy i czasu.
o
Wartości te sprzyjają kumulacji kapitału. Powstał nowy model człowieka
racjonalnego, uporządkowanego, sumiennego, produktywnego.
o
Protestantów wyróżniały cechy: kształcili dzieci obu płci /produkt uboczny czytania
biblii, rola piśmiennych matek/ ;
o
Doceniali znaczenie czasu, większość zegarmistrzów to protestanci. Europa pomiędzy
XVI a XVII wiekiem wykształciła pewien typ osobowości i pewien typ praktyki
gospodarczej. Chcecie być produktywni, żyjcie po to aby pracować a szczęście pojawi
się jako produkt uboczny
•
M. E. Porter, biorąc za przedmiot zainteresowania dobrobyt, rozpatrywany z punktu widzenia
krajów i narodów, wskazał , że dobrobyt jest konsekwencją wykorzystania zasobów ludzkich,
kapitałowych i naturalnych
•
Wielu autorów zwraca uwagę również na inne aspekty, takie jak położenie geograficzne,
polityka i ekonomia.
•
W rozdziale Kultura przesądza prawie o wszystkim czytelnik znajdzie już pewien spójny
zestaw wartości, (które zarówno mogą przyspieszać, jak i hamować rozwój społeczeństwa).
Po jednej stronie skali istnieją (zdaniem Grandony) tylko te wartości, które sprzyjają
rozkwitowi gospodarczemu, po drugiej (sprawa jest odwrotna, a więc) takie wartości, które
wstrzymują rozwój.
Typologia obejmuje dwadzieścia czynników, które są spostrzegane odmiennie w zależności od
tego, czy dana kultura sprzyja, czy też sprzeciwia się rozwojowi.
Religia. W nowożytnej myśli nie sposób pominąć wspominanego już Max'a Webera. Zgodnie z jego
koncepcją nurt religijny (w szczególności rzymski katolicyzm), który wyżej stawia biednych niż
61
bogatych, nosi miano plebejskiego, podczas gdy odłam dający pierwszeństwo ludziom bogatym i
osiągającym sukcesy (ogólnie protestantyzm) jest określany jako faryzejski.
•
Tam, gdzie dominuje religia plebejska, rozwój gospodarczy jest utrudniony, ponieważ biedni
czują się usprawiedliwieni w swoim ubóstwie, natomiast ludzie bogaci uważają się za
grzeszników i są dręczeni wyrzutami sumienia.
•
Zupełnie inaczej rzecz się przedstawia w systemie faryzejskim, w którym bogaci cieszą się
pełnią swojego sukcesu jako dowodem Bożego błogosławieństwa, a biedni poczytują własną
nędzę za przejaw potępienia.
•
Zarówno bogaci, jak i biedni czują silny bodziec by dążyć do poprawy swojej sytuacji poprzez
akumulację kapitału oraz inwestycje.
•
Wnioskiem z myśli Max'a Webera jest stwierdzenie, że system plebejski nie wspiera systemu
gospodarczego w takim stopniu jak system faryzejski.
•
Świadczyć mogą o tym ekonomiczne sukcesy niektórych imigranckich mniejszości etnicznych
/Chińczyków w Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej, Hindusów w Afryce Wschodniej,
Libańczyków w Afryce Zachodniej, Żydów i kalwinistów w większości krajów europejskich/.
Wiara w jednostkę. Głównym motorem napędzającym rozwój gospodarczy jest praca i kreatywność
poszczególnych jednostek (…) natomiast brak zaufania do jednostki (…) jest charakterystyczny dla
społeczności, które są przeciwne rozwojowi.
•
Wiara w jednostkę to pokładania nadziei w jej możliwości, które daje poczucie swobody i
panowania nad własnym losem. Z drugiej strony mamy uzależnienie się od innych, którzy za
opiekę odbiorą nam wolność działania. Społeczeństwo godzi się na ryzyko, że któraś z
jednostek wystąpi przeciwko systemowi. Kiedy nie ma jednostek, lecz tylko lud, masy, można
zapomnieć o rozwoju?
•
Brak zaufania do jednostki przejawia się w rozbudowanym systemie kontroli i nadzoru.
Podporządkowanie się powoduje, że społeczeństwu zaczyna brakować świeżych pomysłów,
natomiast bunt kieruje ku destrukcji i pokonywaniu barier(s.106)
Imperatyw moralny.
•
W kulturach sprzyjających rozwojowi gospodarczemu występuje powszechna zgodność
praw i norm, które nie są nadmiernie wymagające i przez to możliwe do egzekwowania.
Obligacje moralne i rzeczywistość społeczna idą ze sobą w parze.
•
Natomiast w kulturach nastawionych nieprzychylnie do rozwoju istnieją dwa, całkowicie do
siebie nieprzystające uniwersa.
o
W skład jednego wchodzą szczytne idee i najwyższe standardy, drugi zaś świat to
codzienna rzeczywistość pełna skrywanej obłudy i powszechnej hipokryzji.
o
Prawo
jest
odległym
i utopijnym
o ewentualnych preferencjach obywateli,
ideałem,
które
świadczy,
co
najwyżej
62
o
Rzeczywistość nie przystaje do jakiejkolwiek moralności i rządzi się prawem dżungli,
prawem najbardziej przebiegłych lub najsilniejszych, a świat jest pełen wilków
przebranych za owieczki.(s. 107)
Dwa wymiary bogactwa.
•
W społeczeństwach przeciwnych rozwojowi bogactwo składa się przede wszystkim z tego,
co już istnieje, podczas gdy w społeczeństwach sprzyjających rozwojowi, bogactwo to
przede wszystkim to, co jeszcze nie istnieje.
•
Kraje zacofane czerpią swoje bogactwo z ziemi i jej darów. Głównym bogactwem krajów
rozwiniętych są jeszcze nie rozpoczęte procesy innowacji. Społeczeństwa przeciwne
rozwojowi przypisują rzeczywistą wartość, dajmy na to, dzisiejszym komputerom, podczas
gdy społeczeństwa sprzyjające rozwojowi skupiają się na komputerach następnej generacji.
(107)
Dwa poglądy na temat konkurencji.
•
Sukces wszelkiej działalności jest pochodną współzawodnictwa. W społeczeństwach
przeciwnych rozwojowi negatywny stosunek do konkurencji wynika z usankcjonowania
zawiści do odnoszących sukces i dążeń do utopijnej równości. Społeczeństwa te w zamian za
konkurencję proponują kooperację, kooperacjonizm, polityka skupia się wokół jednego
silnego lidera, życie intelektualne musi być zgodne z dogmatami, współzawodnictwo
dopuszcza się jedynie w sporcie
•
Współzawodnictwo jest forma współdziałania, w której obie strony czerpią korzyści.
Konkurencja sprzyja demokracji, kapitalizmowi i różnorodności poglądów. Doktryna
zależności zachęca do szukania winnych wszędzie dookoła, tylko nie u siebie, pogłębia tylko
gospodarczą niemoc. [s. 47]
Dwie koncepcje sprawiedliwości.
•
W społeczeństwach
przeciwnych rozwojowi
sprawiedliwość dystrybutywna
obejmuje
wyłącznie osoby żyjące. Przywiązanie do teraźniejszości znajduje odzwierciedlenie
w tendencji do konsumowania i braku oszczędzania.
•
Natomiast sprawiedliwość dystrybutywna w ujęciu społeczności sprzyjających rozwojowi
uwzględnia interesy przyszłych pokoleń. Tego typu społeczeństwa wykazują zawsze mniejszą
skłonność do konsumpcji, a większą wagę przywiązują do oszczędzania.
Wartość pracy.
•
W społeczeństwach przeciwnych rozwojowi praca nie cieszy się dużym szacunkiem.
Przedsiębiorca nie ma dobrej opinii, podobnie jak robotnik fizyczny przez długi czas podobna
skala prestiżu funkcjonowała w świecie chrześcijańskim.
63
•
Max Weber zwrócił uwagę, że dopiero reformacja, zwłaszcza w wydaniu kalwinistycznym,
doprowadziła do przewartościowania skali prestiżu i postawiła na poczesnym miejscu etykę
pracy.
•
Właśnie takiemu odwróceniu systemu wartości Europa Zachodnia i Ameryka Północna –
a także Azja Wschodnia – w głównej mierze zawdzięczają swój dobrobyt. W wyniku tego
samego przewrotu Ameryka Łacińska i reszta Trzeciego Świata znalazły się w strefie
relatywnego ubóstwa.
Rola herezji.
•
Wraz z ogłoszeniem tezy o swobodnej interpretacji Biblii Marcin Luter stał się pionierem
pluralizmu intelektualnego w wymiarze religijnym i to w czasach, kiedy chrześcijaństwo
tkwiło jeszcze głęboko w dogmatyzmie.
•
W przeciwieństwie do grzechu herezję uważano wówczas za niewybaczalną zbrodnię. Jednak
tylko nieskrępowany umysł pełen wątpliwości jest w stanie wydać na świat innowacje, które
stanowią siłę napędową rozwoju gospodarczego.
•
Społeczności ortodoksyjne, takie jak były Związek Radziecki, tłumią wszelkie przejawy
innowacyjności.
Edukacja nie może służyć praniu mózgów.
•
Prorozwojowy jest system edukacji, który umożliwia jednostkom samodzielne docieranie do
prawdy, a nie narzuca tej prawdy z góry. Pozostawia jednostce prawo wyboru.
•
W ramach systemu antyrozwojowego edukacja pełni funkcję przekaziciela dogmatów, co
powoduje w konsekwencji wychowanie pokolenia konformistów i wiernych wyznawców.
Znaczenie użyteczności.
•
Kultury progresywne wystrzegają się niesprawdzalnych teorii. Ich zainteresowanie budzą rzeczy
możliwe do zweryfikowania, o praktycznym znaczeniu.
•
W kulturach antyrozwojowych (np. w latynoamerykańskiej tradycji intelektualnej) dominują
natchnione wizje, które doprowadziły ten region świata do zapaści. To Amerykanie z północy,
a nie Latynosi pokazali światu, na czym polega sukces ekonomiczny.
•
Nie wolno zapominać, że oparty o natchnione wizje utylitaryzm doprowadził do powstania
koszmarów w postaci nazistowskich Niemiec czy sowieckiej Rosji.
Cnoty mniejsze, jak: solidne wykonanie pracy, porządek, uprzejmość, punktualność, itp.
•
Zaawansowane społeczeństwa wysoko cenią wiele pomniejszych cnót, które w kulturach
tradycyjnych odgrywają marginalną rolę: solidne wykonanie pracy, porządek, uprzejmość,
punktualność. Wpływają one na wydajność ekonomiczną oraz harmonijność stosunków
międzyludzkich.
64
•
W społeczeństwie zachowawczym nie maja większego znaczenia, ponieważ z jednej strony
zmuszają do pewnego rygoru, a z drugiej spotykają się z silną konkurencją w postaci wielkich
tradycyjnych cnót takich jak: miłość, sprawiedliwość, odwaga, wielkoduszność.
•
Te pomniejsze cnoty stanowią cechę charakterystyczną społeczeństw, które maja wzgląd na
potrzeby innych ludzi.
Wymiar czasowy.
•
Istnieją cztery kategorie czasowe: przeszłość, teraźniejszość, najbliższa przyszłość oraz odległa
przyszłość, która łączy się z wiecznością.
•
Społeczeństwa zaawansowane skupiają swoją uwagę na niedalekiej przyszłości, która znajduje się
w ich zasięgu – tylko w tym przedziale czasowym można skutecznie planować.
•
Charakterystyczną cecha kultur tradycyjnych jest kult przeszłości. Jeśli interesują się przyszłością,
to tylko najbardziej odległą, o wymiarze eschatologicznym
Racjonalność.
•
Postęp to nic innego jak efekt długiej serii niewielkich osiągnięć; nieustanne rozwiązywanie
ludzkich problemów, realizacji podstawowych potrzeb
•
Kultury przednowoczesne natomiast cenią projekty realizowane z wielkim rozmachem. W krajach
takich pełno jest nie dokończonych pomników, dróg…
Władza.
•
W społeczeństwach racjonalnych rządzi prawo. Wraz z przyznaniem mu nadrzędnej pozycji
społeczeństwo zaczyna funkcjonować zgodnie z porządkiem, jaki współcześni filozofowie (tj.
Locke, Hume, Kant) przypisywali kosmosowi, czyli zgodnie z prawem naturalnym.
•
W społeczeństwach zachowawczych władza księcia, dyktatora albo państwa przypomina władzę
gniewnego i nieprzewidywalnego boga. Ludzie zamiast do prawa musza się dostosować do
kaprysów władzy. Społeczeństwa takie są niestabilne
Światopogląd.
•
W kulturze sprzyjającej rozwojowi świat postrzegany jest jako pole do działania. Przed osobą,
która pragnie coś zmienić, cały świat stoi otworem.
•
W kulturze przeciwnej rozwojowi świat jawi się jako niezmierzony byt – arena działań
wszechpotężnych sił, które noszą najróżniejsze imiona: Bóg, diabeł, wielki międzynarodowy
spisek, kapitalizm, imperializm, marksizm, syjonizm.
•
Główne zajęcie ludzi żyjących w kulturze zachowawczej polega na szukaniu ochrony przed tymi
siłami lub prowadzeniu przeciw nim utopijnych krucjat.
•
Dlatego jednostka w społeczeństwie zachowawczym miota się między fanatyzmem a fatalizmem.
Pogląd na życie.
•
W kulturze progresywnej życie to coś, czym sami kierujemy – jesteśmy aktywnymi twórcami
siebie, swojego życia i otoczenia
65
•
W kulturze zachowawczej życie jest nam dane takie, jakie jest i trzeba się z nim pogodzić
Zbawienie.
•
Zgodnie z koncepcją zachowawczą celem każdego człowieka jest zbawienie od trosk tego świata,
który, według tradycyjnego katolicyzmu, okazał się „padołem łez”. Zbawienia może dostąpić
tylko ten, kto oprze się pokusom czyhającym na drodze do lepszego świata i życia wiecznego.
•
Natomiast dla purytańskich protestantów zbawienie w innym świecie zależy od powodzenia
naszych wysiłków zmierzających do przebudowy tego świata.
Dwie utopie. Zarówno kultury pro, jak i anty rozwojowe noszą piętno swego rodzaju utopizmu.
•
W kulturze progresywnej świat dąży stopniowo, za sprawą kreatywności i wysiłków jednostek,
w stronę odległej utopii.
•
W kulturze zachowawczej jednostka poszukuje rychłej utopii, która znajduje się poza jej
zasięgiem. Konsekwencją takiej postawy jest fanatyzm albo fatalizm. Przykłady: komunizm,
faszyzm.
Natura optymizmu.
•
W kulturze zachowawczej mianem optymisty określa się osobę, która wierzy, że szczęście, Bóg
albo możni tego świata będą jej sprzyjać.
•
W kulturze prorozwojowej za optymistę uważa się osobę, która jest zdecydowana przedsięwziąć
wszelkie niezbędne kroki w celu zapewnienia sobie zadowalającej przyszłości, osobę
przeświadczoną, że jej wysiłki wpłyną na bieg wydarzeń.
Dwie wizje demokracji.
•
Kultura zachowawcza wyrasta bezpośrednio z tradycji absolutyzmu nawet, jeżeli przebiera postać
ludowej demokracji w wydaniu, Rousseau, która nie przewiduje żadnych prawnych ograniczeń ani
form instytucjonalnej kontroli. Zgodnie z tą wizją absolutna władza króla zostaje przekazana
ludowi.
•
Kulturę progresywną charakteryzuje liberalna, konstytucyjna demokracja Johna Locke’a, barona
de Montesquieu, Jamesa Madisona czy Argentyńczyka Juana Bautisty Alberdiego. Władza
polityczna podlega rozproszeniu, a prawo pełni funkcję nadrzędną.
Debata antropologiczna.
•
Autorzy tacy jak R. Edgarton, T. Weisner czy wreszcie R. A. Shweder starają się spojrzeć na
kultury, od środka, z punktu widzenia nosiciela danej kultury. Z niemal wszystkimi argumentami
„kolegów” z omawianego zbioru polemizuje Shweder:
o
Kwestionuje nawet samo twierdzenie zawarte w tytule książki. Uważa, że jest one
równoznaczne z przyznaniem, że niektóre kultury są ubogie albo zacofane, podczas gdy
inne – bogate i zaawansowane.
66
o
Prowadzi to do przekonania, że życie składa się z dobrych rzeczy, których powinni
pragnąć wszyscy ludzie, lecz przeszkadza im w tym własna kultura.
o
Chociaż uważa, nasz styl życia za przyzwoity i godny, nie traktuje go jako moralnie
wyższego, równocześnie odmawia Europejczykom monopolu na postęp.
o
Sprzeciwia się twierdzeniu, jakoby można było stworzyć przepis na moralnie godne
i racjonalne życie. Oskarża tym samym współautorów książki (a nawet obecną sytuację
antropologii kulturowej) o etnocentryczne zapędy i moralną arogancję.
•
Nierówna sytuację płci na „gruncie” latynoamerykańskim.
o
Silna presja kulturowa skłania demokratyczne rządy do wprowadzania przepisów
i regulacji prawnych promujących egalitaryzm.
o
Mimo coraz lepszej sytuacji kobiet, kulturze Ameryki Łacińskiej daleko jeszcze do
równouprawnienia płci. M. Htun zakwestionowała tradycyjna kulturę maczyzmu
w Ameryce Łacińskiej.
o
Rewolucja spod znaku gender i wszystko co się z nią łączy w kwestii transformacji
tradycyjnych wartości, powoli dociera na ten grunt. Niewątpliwie jest to proces ociężały.
Dzięki interdyscyplinarnej antologii Kultura ma znaczenie rozpowszechnia się on w świecie.
Możemy mieć tylko nadzieję, że niebawem zakorzeni on się w umysłach elit decyzyjnych w krajach
rozwijających się, w których dobrobyt, demokracja i sprawiedliwość społeczna wciąż pozostają
jedynie w sferze marzeń. Upowszechni się również wśród mas i sprawi, że ludzkość będzie sobie
radziła lepiej nie tylko w wymiarze ekonomicznym, lecz również pod względem utrwalania instytucji
demokratycznych i sprawiedliwości społecznej.