docWizerunek Gdańska w świadomości przewodników miejskich
download 
Reklamacja Transkrypt
Wizerunek Gdańska w świadomości przewodników miejskich
UNIWERSYTET GDAŃSKI – WYDZIAŁ NAUK SPOŁECZNYCH Jakub Nowak Kierunek studiów: SOCJOLOGIA Numer albumu: 128049 Wizerunek Gdańska w świadomości przewodników miejskich Praca magisterska napisana pod kierunkiem dr. Jarosława Załęckiego Gdańsk 2006 SPIS TREŚCI Wstęp………………………………………………………………….……… 4 Rozdział 1. Podstawy teoretyczne pracy …………………………….….... 8 1.1. Miasto w ujęciu socjologicznym……..…………………...…………..… 8 1.2. Przestrzeń miasta i jej waloryzacja……………………....……...……… 13 1.3. Centrum ……………………………………………………………...… 20 1.4. ToŜsamość miasta……………………………………….………...….… 25 Rozdział 2. Podstawy metodologiczne pracy……………………………... 30 2.1. Problematyka badawcza…………………..…………………………….. 30 2.2. Metoda badawcza i przebieg badania……………………………..…….. 36 2.3. Charakterystyka badanej zbiorowości……………..………………….… 44 Rozdział 3. Historia Gdańska w świadomości przewodników miejskich 48 3.1. NajwaŜniejsze wydarzenia w dziejach Gdańska………………...……… 48 3.2. Wybitni gdańszczanie……………………………………...………..….. 54 3.3. Wydarzenia drugiej wojny światowej w Gdańsku……………………… 58 Rozdział 4. ToŜsamość społeczno-kulturowa Gdańska……….…………. 68 4.1. ToŜsamość społeczno-kulturowa przed drugą wojną światową…...…… 68 4.2. ToŜsamość społeczno-kulturowa współczesnego Gdańska……….……. 74 2 Rozdział 5. Percepcja i waloryzacja przestrzeni Gdańska…….………… 82 5.1. Przestrzeń Głównego Miasta………………...…………..……………… 82 5.2. Jak przewodnicy ukazaliby „genius loci” Gdańska..……….……………. 93 Rozdział 6. Wizja i ocena kierunków rozwoju Gdańska…………..…….. 102 6.1. Ocena dotychczasowego rozwoju Gdańska…………………..………… 102 6.2. Wizje rozwoju Gdańska……………………………..………………….. 108 Zakończenie……………………………..…………….……………………. 115 Literatura…………………………………..………..………….…………… 123 Aneks (narzędzie badawcze)………………………………..……...……… 127 3 WSTĘP Praca ta poświęcona jest wizerunkowi Gdańska w świadomości przewodników miejskich. Ma ona charakter socjologicznego studium empiryczno-analitycznego. Wykorzystano w niej przede wszystkim wyniki badań przeprowadzonych przez autora za pomocą ankiety pocztowej, która została wysłana do 142 przewodników miejskich zrzeszonych w Kole Przewodników Miejskich i Terenowych im Franciszka Mamuszki przy Gdańskim Oddziale PTTK w kwietniu 2005 roku. Po jej opracowaniu w styczniu i lutym 2006 roku badanie ankietowe uzupełniono wywiadami pogłębionymi. Autor korzystał równieŜ z bogatej literatury naukowej i popularnonaukowej poświęconej historii Gdańska, jego zabytkom i postaciom, literatury z zakresu socjologii miasta i raportów z badań naukowych. ZałoŜeniem niniejszej pracy jest znalezienie odpowiedzi na pytanie, jak przewodnicy miejscy postrzegają wizerunek Gdańska. Inspiracją do poruszania tej problematyki były zainteresowania autora historią i wizerunkiem Gdańska, ciekawość naukowo-poznawcza oraz niewielka ilość badań na ten temat. Społeczna przestrzeń i wizerunek Gdańska był przedmiotem dociekań między innymi J. Załęckiego w ksiąŜce „Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne”, L. Michałowskiego w rozprawie doktorskiej „Gdańsk w świadomości jego młodych mieszkańców” oraz 4 M. Tomczaka w pracy magisterskiej „ToŜsamość społeczno-kulturalna miasta Gdańska w świadomości młodego pokolenia”. Praca składa się z sześciu rozdziałów, z których dwa pierwsze dotyczą zagadnień teoretycznych i metodologicznych. W pierwszym rozdziale zostały zaprezentowane takie pojęcia jak: miasto, przestrzeń miejska oraz jej waloryzacja, centrum i toŜsamość miasta. W kolejnym zawarto informacje dotyczące problematyki badawczej, metody badawczej i samego przebiegu badania. Przedstawiono takŜe charakterystykę badanej zbiorowości, którą tworzyli przewodnicy miejscy. Rozdział trzeci poświęcony jest historii Gdańska; próbowano w nim dowiedzieć się, kto w opinii respondentów odegrał znaczącą rolę w jego dziejach. Starano się równieŜ odpowiedzieć na pytanie, jakie wydarzenia z tysiącletniej historii Gdańska przewodnicy uwaŜają za najwaŜniejsze. Szczególnie skupiono się na okresie drugiej wojny światowej i związanych z nią niejednoznacznych co do oceny wydarzeń, takich jak: charakter i sposób przedstawienia uczestnikom wycieczki tzw. „konfliktu dowodzenia”, który według części badaczy miał miejsce w czasie obrony Westerplatte we wrześniu 1939 roku między mjr Sucharskim a kpt. Dąbrowskim. Przedstawiono takŜe zdanie przewodników na temat przyczyn zniszczenia miasta na przełomie marca i kwietnia 1945 roku, jak takŜe tego czy naleŜałoby odebrać honorowe obywatelstwo Gdańska Adolfowi Hitlerowi. W rozdziale czwartym poruszano kwestie związane z toŜsamością społeczno-kulturową Gdańska, zarówno przed jak i po drugiej wojnie światowej. Przedstawiono opinie przewodników na temat tego czy w mieście dominowała kultura niemiecka, polska czy moŜe było to miasto wielokulturowe. Odrębną 5 kwestią była próba opisania toŜsamości subiektywnej gdańszczan Ŝyjących w XVI – XVII wieku, którzy mogli w owym czasie identyfikować się zarówno z Gdańskiem, Polską, Prusami Królewskimi, Europą jak i z grupą wyznaniowonarodową. PrzybliŜono takŜe opinię respondentów na temat jak współcześni gdańszczanie w porównaniu do mieszkańców innych miast są: wykształceni, zamoŜni, przywiązani i znający historię swojego miasta. Piąty rozdział jest próbą przedstawienia, w jaki sposób przewodnicy percypują i waloryzują przestrzeń Głównego Miasta. Jest to obszar szczególnie dobrze im znany, który tworzy historyczno-kulturowe centrum Gdańska. Zaprezentowano w nim profil semantyczny Głównego Miasta, a takŜe najbardziej charakterystyczne w opinii ankietowanych miejsca i budowle dla Gdańska. Podjęto równieŜ próbę dowiedzenia się, jakie nieistniejące zabytki chętnie widzieliby przewodnicy ponownie jako część miejskiej, architektonicznej tkanki. Rozdział ten kończy opis tego, w jaki sposób respondenci pokazaliby „genius loci” Gdańska. W szóstym i ostatnim rozdziale zaprezentowana została wizja i ocena kierunków rozwoju miasta przez przewodników. Pokazano w nim ocenę dotychczasowego rozwoju Gdańska, szczególnie skupiając się na ostatniej dekadzie, której towarzyszyły znaczące zmiany w rewitalizacji polegającej na odnowie przestrzennej-technicznej, ekonomicznej i społeczno-kulturowej. Przedstawiono równieŜ te dziedziny Ŝycia miejskiego, które zostały uznane przez przewodników jako poraŜki, jak i sukcesy obecnych i poprzednich władz Gdańska. Na koniec rozdziału autor przybliŜył wizje rozwoju miasta; problemy, którymi w opinii respondentów naleŜałoby się zająć w pierwszej kolejności jak oraz zagadnienia związane ze stworzeniem jednej aglomeracji miejskiej poprzez 6 połączenie Gdańska, Gdyni i Sopotu. Na końcu zamieszczono spis wykorzystanej na potrzeby pracy literatury oraz aneks, w postaci narzędzia badawczego uŜytego w celu zebrania materiału empirycznego do niniejszej analizy. 7 ROZDZIAŁ 1 PODSTAWY TEORETYCZNE PRACY 1.1 Miasto w ujęciu socjologicznym Miasto jest przedmiotem badań socjologów. By lepiej poznać ten fragment rzeczywistości społecznej w toku rozwijania się i dojrzewania socjologii jako dyscypliny naukowej powstała, jako jedna z wielu socjologii szczegółowych, socjologia miasta. Analizę przedmiotu naleŜy zacząć od jego definicji, tak aby uniknąć moŜliwych nieprecyzyjności. Śledząc próby zdefiniowania pojęcia miasta w historii socjologii moŜna mieć wątpliwości, czy moŜliwe jest jakiekolwiek porozumienie w tej kwestii. Socjologia miasta, podobnie jak inne socjologie szczegółowe, ostatnimi czasy skupiła się na zbieraniu szczegółowego materiału empirycznego, który często zamiast pomóc w opisie rzeczywistości zaciemnia go. Jest on pozbawiony holistycznego podejścia do problemu badawczego, oraz łącznika z innymi obszarami socjologii miasta poprzez brak wspólnej definicji przedmiotu badań jakim jest właśnie miasto. „Liczne definicje miasta podkreślają znaczenie takich cech miasta, jak zróŜnicowanie zawodowe (bądź społeczna heterogeniczność), zróŜnicowanie zabudowy, przewaga grup wtórnych nad pierwotnymi, przewaga kontaktów rzeczowych nad kontaktami osobistymi, odmienne stosunki do wsi rysy 8 demograficzne miejskich społeczności”1. W całej tej złoŜoności w socjologii miasta, wyodrębniły się róŜne orientacje teoretyczno- metodologiczne, które na ogół nic nie straciły ze swojej aktualności i nadal z powodzeniem zapładniają umysły wielu badaczy problematyki miasta. PoniŜej zostanie opisanych tylko kilka najwaŜniejszych stanowisk teoretyczno-metodologicznych, aby przedstawić i zasygnalizować złoŜoność, ale i doniosłość problemów socjologii miasta. Metoda taka wydaje się nieunikniona gdyŜ „współczesna socjologia miasta przeŜywa swoisty kryzys nadprodukcji – idei, propozycji teoretycznych, studiów empirycznych, których liczba przekroczyła juŜ dawno moŜliwości percepcji najwytrwalszych nawet entuzjastów tej subdyscypliny socjologicznej”2. Jedną z najstarszych koncepcji jest kierunek ekologii społecznej, który rozwinięty został w latach dwudziestych dwudziestego wieku przez pracowników Instytutu Socjologii i Geografii Uniwersytetu w Chicago: Roberta Parka, Ernesta Burgessa oraz Rodericka McKenzie. Uczeni ci zakładali, Ŝe człowiek podlega ciągłemu procesowi przystosowania do środowiska zewnętrznego, a szczególnym rodzajem uwydatniającym się w mieście jest przystosowanie kolektywne (communal adaptation). Jej szczególność polega na tym, Ŝe konkurencja wspólnot, opartych często na podłoŜu ekonomicznym, określa miejsce w przestrzeni miejskiej. W. Burgess ujmował miasto jako „układ stref koncentrycznych zaaranŜowanych przestrzennie jedna w drugiej i posiadających wspólny i najwaŜniejszy w mieście dystrykt businessu”. Strefa pierwsza, owa centralna dzielnica businessu stanowi główny ośrodek 1 A. Wallis, Socjologia wielkiego miasta, Warszawa 1967, s. 58. K. Wódz, Podejście antropologiczne we współczesnej socjologii miasta, (w:) Socjologia miasta wybór tekstów, Wybór i opr. M. Malikowski, S. Solecki, Rzeszów 2001, s. 463. 2 9 administracyjno-handlowy miasta. Strefa druga jest strefą przejściową, poniewaŜ w rezultacie przestrzennej ekspansji dzielnicy centralnej następuje wypieranie dotychczasowej ludności- najczęściej robotniczej, która to zaczyna zajmować strefę trzecią. Strefa czwarta obejmuje luksusowe rezydencje elit miejskich a strefa piąta, zwana przejściową, zamieszkują osoby starsze lub nie w pełni włączeni w obieg miejski3. Koncepcja ta spotkała się z duŜym zainteresowaniem badaczy. F. Znaniecki doceniał ją, ale czuł się nie usatysfakcjonowany wynikami badań nastawionych głównie na zjawiska materialne, demograficzne, które często były oderwane od zagadnień kultury i Ŝycia duchowego miasta. W podejściu humanistycznym, którego F. Znaniecki jest przedstawicielem, zaznacza się, Ŝe badacz powinien sprawy przestrzennego rozmieszczenia ludzi i ich ruchliwości dostrzegać wraz ze współczynnikiem humanistycznym; czyli brać pod uwagę sposób percypowania i doświadczania mieszkańców, których rzeczywistość się bada i w której oni sami są zanurzeni. F. Znaniecki koncentrował się tym samym na zagadnieniach związanych ze wzajemnymi relacjami, oddziaływaniami i zaleŜnościami pomiędzy jednostkami, grupami a elementami przestrzeni miejskiej. Wartości przestrzenne nie dają się sprowadzić w całości do wartości ekonomicznych, waŜny jest takŜe stosunek do nich4. Szersze ujęcie miasta, z podkreśleniem jego złoŜoności i odrębności elementów, które składają się w całość proponował kierunek strukturalnofunkcjonalny, reprezentowany między innymi przez G. Sjoberga. Definiuje 3 M. Szczepański, Z historii socjologii miasta i procesów urbanizacji. Ekologia społeczna i konwencjonalne teorie urbanizacji, (w:) Socjologia miasta wybór tekstów, Wybór i opr. M. Malikowski, S. Solecki, Rzeszów 2001, s. 392. 4 W. Mirowski, Koncepcja szkoły chicagowskiej a koncepcja ekologii F. Znanieckiego, (w:) Socjologia miasta wybór tekstów, Wybór i opr. M. Malikowski, S. Solecki, Rzeszów 2001, s. 459 – 461. 10 on miasto jako „społeczność znacznego rozmiaru i powaŜnego zagęszczenia, której członkowie wykonują rozmaite zawody pozarolnicze”5. Przedstawiciele tego kierunku szczególny nacisk kładą na badanie poszczególnych elementów miasta pod kątem funkcji sprawowanych przez te elementy względem siebie, miasta i regionu. M. Castells w ogóle nie traktuje miasta jako odrębny byt, nie da się według niego precyzyjnie wydzielić desygnatów tej nazwy, tylko ogólnie jej treść- zespół cech konstytutywnych wyróŜniające obszary miejskie od innych. Autor ten określa miasto jako miejsce kolektywnej konsumpcji, reprodukcji siły roboczej, w którym elementy struktury społecznej wyraŜone są przestrzennie6. Castells twierdzi tym samym, Ŝe „socjologia miasta nie swojego specyficznego przedmiotu”7. Niektórzy socjologowie jak np. H. Gans lub D. Martindale uwaŜają, Ŝe poszukiwanie ścisłej definicji miasta jest zajęciem jałowym, poniewaŜ taka definicja jest niemoŜliwa. KaŜda definicja wypływa z paradygmatu teoretycznego jaki przyjmuje badacz, a co do zgody na jeden obowiązujący paradygmat i teorię w socjologii miasta nie ma mowy8. Dla potrzeb tej pracy przyjęto jednak szeroką definicję M. Malikowskiego, który określa miasto „jako zwartą wyodrębniającą się od otoczenia, zindywidualizowaną, posiadającą ukształtowane centrum jednostkę osadniczą zamieszkałą przez ludność nierolniczą, która produkując dobra materialne, usługi i wartości oraz reprodukując swe zdolności do pracy i Ŝycia społecznego szczególnie intensywnie oddziałuje na swoje środowisko 5 M. Malikowski, Socjologiczne badanie miasta, Rzeszów 1992, s. 8. M. Castells, Kwestia miejska, Warszawa 1982, s. 123-138. 7 M. Malikowski, Socjologiczne badanie miasta, Rzeszów 1992, s. 11. 8 Ibidem, s. 11-12. 6 11 przestrzenne i sama jego oddziaływaniu podlega”9. Definicja ta jest kompromisem między prezentowanymi wcześniej koncepcjami, która dzięki swemu szerokiemu ujęciu wydaję się szczególnie odpowiednia dla potrzeb niniejszej pracy. Istotną kwestią, poza definicją samego miasta, jest socjologiczna typologia miast. Jedną z propozycji jest zaproponowana dla polskich miast typologia M. Malikowskiego, która wyróŜnia następujące istotne kryteria: liczba ludności (przyjmuje się najczęściej następujące cezury: miasta małe – do 20 tyś. mieszkańców, średnie – 20-100 tyś. mieszkańców, duŜe – powyŜej 100 tyś. mieszkańców.), gęstość zaludnienia (miasta moŜna podzielić na takie które mają duŜą, średnią i małą gęstość zaludnienia), rodzaj centrum, które moŜe wskazywać na wiele istotnych cech całego miasta jak np.: funkcjonalność miasta, jego czytelność, stopień integracji mieszkańców. MoŜna wyróŜnić miasta o centrum wyraźnie i słabo ukształtowanym, funkcjonalnym i niefunkcjonalnym, policentryczne i jednośrodkowe lub miasta, które nie mają wyraźnie ukształtowanego centrum. Istotnym kryterium wymienianym przez M. Malikowskiego jest kryterium funkcjonalne, które wskazać moŜe miasta o względnej równowadze lub dominacji pewnych funkcji. Niedocenianym kryterium jest połoŜenie geograficzne i otoczenie przestrzenno-społeczne, w którym moŜna zwrócić uwagę na region w jakim znajduję się miasto (silnie, średnio lub słabo zurbanizowany) jak i odległość od innych ośrodków miejskich. Kolejnymi kryteriami są: skład ludności według pochodzenia społecznego i środowiskowego (co wpływa na więzi społeczne, cechy społeczno-kulturowe mieszkańców), dynamika miasta (ludnościowa, przestrzenno-urbanistyczna, 9 Ibidem, s. 16. 12 gospodarcza, usługowa i kulturalna), kryterium tradycji historyczno-kulturowej, które wiąŜe się z historią miasta, jego wielkością i rolą jaką teraz lub dawniej sprawowało, co moŜe wpływać na poczucie więzi z miastem, toŜsamość mieszkańców i ciągłość Ŝycia społecznego. Ciekawym kryterium, na które uwagę zwracał B. Hoselitz jest podział na miasta tworzące dobra i wartości, miasta przekaźniki i receptory, które odpowiada kryterium innowacyjności w zakresie wytworów. Ostatnie z zaproponowanych przez M. Malikowskiego kryteriów typologii miast to kryterium samowystarczalności10. 1.2 Przestrzeń miasta i jej waloryzacja Nieodłącznie związane miastem jest pojęcie przestrzeni miejskiej. Koncepcja przestrzeni F. Znanieckiego, która jest inspiracją dla wielu polskich socjologów miasta „jest pierwszą w historii socjologii światowej próbą interpretacji związków człowieka, społeczeństwa – przestrzeni, odmienną od interpretacji ekologicznej szkoły chicagowskiej”11. Autor ten traktował przestrzeń jako wartość, która jest elementem nieprzestrzennego systemu wartości i w stosunku do niego uzyskuje dopiero treść i znaczenie. Poprzez społeczne naznaczenie, czyli tak widoczny w tekstach pierwiastek F. Znanieckiego pierwiastek humanistyczny, przestrzeń nabiera wartości samoistnej. Autor ten pisze dalej, Ŝe „zespoły ludzkie, zwłaszcza zespoły 10 Ibidem, s. 23-28. B. Jałowiecki, Człowiek, społeczeństwo – przestrzeń w polskiej socjologii miasta, (w:) Socjologia miasta wybór tekstów, Wybór i opr. M. Malikowski, S. Solecki, Rzeszów 2001, s. 43. 11 13 tworzące grupy zorganizowane, zwykle mają w sferze zbiorowego doświadczenia i działania pewne wartości przestrzenne, które traktują jako wspólną >wartość< nie w sensie czysto ekonomicznym, lecz w tym ogólniejszym znaczeniu, Ŝe nimi wspólnie >władają<, posługując się nimi dla wykonywania do posługiwania czynności się nimi zbiorowych przy lub upowaŜniając wykonywaniu pewnych jednostki czynności indywidualnych”12. Przestrzeń społeczna, choć F. Znaniecki nie nazywa jej tak wprost, jest wyraźne rozróŜnialna od przestrzeni fizycznej. Ta pierwsza jest jakościowa róŜna, ograniczona, niepodzielna, zmienna a takŜe dodatnio lub ujemnie oceniana przez mieszkańców i uŜytkowników. Przestrzeń moŜna sklasyfikować takŜe ze względu na definiujące ją elementy, jak to pojawia się w opracowaniach o charakterze urbanistycznym, takie jak: „elementy naturalne (grunt, rzeźba terenu, drzewa, niebo) oraz stworzone przez człowieka (podłoga, ściana, strop). WyróŜnia się takŜe przestrzeń otwartą (mającą kontakt z naturą, na której wygląd i nastrój mają wpływ pory roku i warunki pogodowe) oraz przykrytą (np. sieć pasaŜy i wnętrz podziemnych)”13. Jest to klasyfikacja przestrzeni fizycznej a pomijająca przestrzeń społeczna, na którą zwracają uwagę tak mocno socjologowie miasta. Socjologicznej definicji i klasyfikacji przestrzeni społecznej podjął się A. Wallis: „Przestrzeń społeczną danej zbiorowości stanowi uŜytkowany i kształtowany przez nią obszar, z którym wiąŜe ona system wiedzy, wyobraŜeń, wartości i reguł zachowania, dzięki którym identyfikuje się najpełniej z tym właśnie obszarem. Obszar ten staje się przestrzenią społeczną dopiero wówczas, 12 Ibidem, s. 43. J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 13. 13 14 gdy jest uŜytkowany przez określoną zbiorowość i uŜytkowanie to jest podporządkowane określonym regułom społecznego zachowania (...), zmiana funkcji i wartości przestrzeni społecznej moŜe polegać nie tylko na przemianach jej cech fizycznych i przyrodniczych, lecz równieŜ na zmianach panujących o niej wyobraŜeń”14. A. Wallis wyróŜnia cztery podstawowe komponenty przestrzeni społecznej: „1. przeznaczenie przestrzeni określające jej instytucjonalny charakter (ulica, dzielnica, mieszkanie); 2. własność przestrzeni (a. formalna – prywatna, komunalna, państwowa oraz b. nieformalna – własność tych grup społecznych, które z danej przestrzeni w pełni korzystają i identyfikują się z nią; 3. kształt przestrzeni (mały, długi, jednolity, łatwo dostępny, itp.); 4. oprawa przestrzeni (piękna, brzydka, nowoczesna, neutralna, zabytkowa, itp.)”15. Ten sam autor wyróŜnił cztery przecinające się podziały klasyfikacyjne, wymieniając przestrzeń, która moŜe być: a) otwarta (park miejski, plac) i zamknięta (dworzec, sklep); b) publiczna, która jest dostępna wszystkim i instytucjonalna, naleŜącą do sformalizowanych instytucji, a takŜe osób prywatnych; c) podzielona według pełnionych dominujących funkcji (np. przestrzeń mieszkalna, usługowa, pracy); d) podzielona według znaczenia lub zasięgu wykonywanych funkcji (np. przestrzeń centralna, ogólnomiejska, dzielnicowa, lokalna)16. M. Castells proponuje podział przestrzeni według podziału funkcjonalnego na: ideologiczną (miejsca i obszary związane z cenionymi przez społeczeństwo wartościami, często łączące się historią danej zbiorowości), 14 A. Wallis, Socjologia przestrzeni, Warszawa 1990, s. 26-27. A. Wallis, Socjologia wielkiego miasta, Warszawa 1967, s. 73-74. 16 J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 13-14. 15 15 instytucjonalną (obszar na którym sprawowana jest władza), produkcji (miejsca w których wytwarza się jednostki produkcji materialnej i niematerialnej jak usługi, informację i wiedzę), wymiany (obszary transferu dóbr, informacji i przemieszczania się mieszkańców), konsumpcji (przestrzeń związana ze społecznym lub indywidualnym spoŜywaniem dóbr, usług i reprodukcją siły roboczej)17. Obszary te stale się przeobraŜają w wyniku walki klas „w rozwiniętych społeczeństwach kapitalistycznych proces nadający strukturę przestrzeni to proces prostej i rozszerzonej reprodukcji siły roboczej; zespół tzw. praktyk miejskich stanowi wyraz tego procesu w obrębie całej struktury społecznej”18. Przestrzeń miejska zawsze oddziaływuje na osoby znajdujące się w jej obrębie, podlega ciągłej percepcji i waloryzacji. Zagadnieniem percepcji przestrzeni zajmuje się wiele dyscyplin naukowych, takich jak: socjologia miasta, psychologia, antropologia, geografia percepcyjna, urbanistyka, architektura i historia sztuki. Jak pisze psycholog A. Falkowski „jedną z fundamentalnych funkcji poznawczego zachowania się człowieka jest zdolność organizowania otaczającej rzeczywistości, wprowadzania symetrii, estetyki i określenia znaczenia w docierającej stymulacji bodźcowej. Ta zdolność realizuje się na róŜnych poziomach przetwarzania informacji – poziom podstawowy, bezpośrednio związany z analizą przedmiotów i zdarzeń świata zewnętrznego, odnosi się do procesów spostrzegania”19. Szczególnie 17 B. Jałowiecki bardzo podobnie definiuje formy przestrzenne jako „obszary o określonym przeznaczeniu i funkcji wraz z towarzyszącymi im urządzeniami i wyposaŜeniem materialnym” Dalej autor pisze, Ŝe „istnieje pięć głównych form przestrzennych: produkcji, konsumpcji, władzy, symboliki i wymiany. KaŜda z tych form składa się z róŜnej liczby elementów lub podprzestrzeni”. Por. B. Jałowiecki „Społeczna przestrzeń metropolii, Warszawa 2000, s. 9-15. 18 M. Castells, Kwestia miejska, Warszawa 1982, s. 246-254. 19 A. Falkowski, Spostrzeganie jako mechanizm tworzenia doświadczenia za pomocą zmysłów, (w:) Psychologia, t. II, pod red. naukową J. Strelaua, s. 25. 16 przydatne w analizie percepcji przestrzeni jest jedno ze stanowisk psychologii poznawczych jakim jest psychologia postaci (tzw. strukturalizm psychologiczny). Podstawowe załoŜenia tego kierunku zapoczątkowane przez M. Wertheimera to: 1) prymat całości nad częścią, 2) spostrzeŜenia są pierwotne a wraŜenia moŜna poznać dopiero na podstawie analizy spostrzeŜeń, 3) wyodrębnianie całości następuje na podstawie czterech zasad Wetheimera20. Istotnym dla zrozumienia procesów percepcji i waloryzacji wydaje się przestawienie w skrócony sposób faz procesu spostrzegania, zaproponowany przez T. Maruszewskiego. Najpierw następuje rejestracja sensoryczna, w trakcie której następuje zmiana bodźca zewnętrznego na impuls nerwowy; w bardzo wielu przypadkach impulsy zawierają juŜ informacje n temat specyficznych cech przedmiotu. W drugiej fazie mamy do czynienia z oceną emocjonalną, w czasie której bodźce są ocenianie jako przyjemne lub nieprzyjemne zanim jeszcze jednostka zdąŜy się zorientować, czego one dotyczą. Trzecia faza to rozpoznanie treści bodźca (zwana takŜe fazą oceny semantycznej). W tej fazie następuje porównanie danych sensorycznych z kategoriami juŜ istniejącymi w pamięci co w zaleŜności od ilości bodźców, które trzeba wziąć pod uwagę zajmuje więcej lub mniej czasu. Ostatnia, czwarta faza zawiera ocenę znaczenia metaforycznego, zwraca ona uwagę, Ŝe spostrzeganie nie zawsze kończy się prostym rozpoznaniem, Ŝe dany obiekt to np. Pomnik Poległych Stoczniowców. 20 Zasady psychologii postaci opisują zjawisko grupowania percepcyjnego; prawo bliskości stwierdza, Ŝe elementy połoŜone blisko siebie w porównaniu z innymi, bardziej oddalonymi elementami tworzą figurę, prawo podobieństwa określa to samo w stosunku do elementów podobnych, prawo domykania stanowi, Ŝe system percepcyjny dodaje brakujące elementy i zamyka kształt niekompletnej figury, tak zwana „dobra figura” odpowiada prostocie spostrzeganego przedmiotu, wyraŜającej się przede wszystkim w symetrii i regularności kształtu, prawo „wspólnej drogi” stwierdza, Ŝe elementy poruszające się w tym samym kierunku są spostrzegane razem i tworzą jedną figurę. (Por. A. Falkowski, Spostrzeganie jako mechanizm tworzenia doświadczenia za pomocą zmysłów, (w:) Psychologia, t. II, pod red. naukową J. Strelaua, s. 46-47. 17 Ludzie potrafią często dostrzegać inny, głębszy sens odbieranych bodźców. Istnienie tej fazy dowodzi, Ŝe spostrzeganie nie jest procesem wyłącznie zmysłowym, ale w jego skład wchodzą procesy wnioskowania i waloryzacji odnoszące się do indywidualnego systemu znaczeń danej osoby21. Przedmiotem percepcji i waloryzacji mogą być fragmenty miasta, dzielnice lub osiedla, ale równieŜ niektóre tylko punkty w przestrzeni jak pomniki czy budowle. A. Wallis zwraca uwagę, Ŝe procesy poznawcze są procesami ciągłymi, a wiedza o przestrzeni miasta moŜe być nabywana w sposób bezpośredni – z autopsji lub pośredni – gdy pochodzi z przekazu. Jednostka kategoryzuje obiekty według licznych kryteriów takich jak: kryteria techniczne, przyrodnicze, ekonomiczne, estetyczne, sakralne, społeczne i historyczne22. Następstwem i rezultatem percepcji jest waloryzacja. „Codzienne odczytywanie przestrzeni prowadzi do (...) powstania w umysłach ludzi trwałych obrazów, przekonań, stereotypów i wyobraŜeń konstytuujących tak zwane mapy pamięciowe (mapy mentalne). Szczególne miejsce zajmują w nich kluczowe punkty orientacji przestrzennej (rapery) takie jak zabytki, pomniki, charakterystyczne budynki, aleje czy wewnątrzmiejskie akweny. To właśnie dzięki tym niepowtarzalnym elementom przestrzeni miasto jest bez trudu rozpoznawane, a proces identyfikacji z nim ułatwiony”23. Kwestią tą zainteresował się wcześniej K. Lynch, który jako jeden z pierwszych badaczy zwrócił uwagę na obrazotwórczą rolę form miejskich. Według niego dwie najwaŜniejsze cechy miejskiego krajobrazu to: czytelność, czyli łatwość z jaką 21 T. Maruszewski, Psychologia poznania, Gdańsk 2001, s. 32-40. A. Wallis, Socjologia przestrzeni, Warszawa 1990, s 21-23. 23 A. Bartoszek, L. Gruszczyński, M. Szczepański, Miasto i mieszkanie w społecznej świadomości, Katowice 1997, s. 14. 22 18 osobne elementy miasta są ze sobą łączone i rozpoznawalne oraz obrazowość, czyli taka cecha miasta która łączy elementy fizyczno-przestrzenne miasta z subiektywnymi doświadczeniami ludzi. Analiza strukturalna miasta doprowadziła K. Lyncha do wyszczególnienia takich elementów obrazu miasta jak: drogi, granice, obszary, dzielnice, węzły, punkty komunikacyjne, ale takŜe punkty przesiadkowe transportu miejskiego lub punkty orientacyjne. Czym bardziej te elementy są wyraziste i lepiej identyfikowane tym obraz miasta staje się bardziej czytelny, a przejrzyste i zintegrowane elementy miasta wywołują wyrazisty obraz, który pośrednio sprzyja integracji mieszkańców z miastem24. B. Jałowiecki wyodrębnia natomiast kryteria, które mogą być wykorzystywane w percepcji i waloryzacji przestrzeni miejskiej. Są to kryteria fizjonomiczne (np. zabudowa duŜa lub mała, niska lub wysoka), funkcjonalne (przestrzeń mieszkaniowa, handlowa), prawne (prywatna lub publiczna), sakralne (świecka lub sakralna), estetyczne (ładna lub brzydka) i egzystencjalne (np. poczucie bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania)25. Kryteria te mogą sprawić, Ŝe przestrzeń moŜe zostać uznana za swoją i ulega tzw. przyswojeniu, „czyli uznawaniu jej w mniejszym lub większym stopniu za własną, oczywiście niekoniecznie w sensie prawnym, ale w znaczeniu indywidualnego lub grupowego uŜytkowania”26. Pamiętać naleŜy, Ŝe przedmiotem percepcji i waloryzacji jest nie tyle samo miasto, ale jego obraz w świadomości, który jest kształtowany przez determinanty kulturowe i psychologiczne. Przykładem moŜe być fakt, Ŝe zabytki 24 J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 23-24. 25 B. Jałowiecki, Człowiek i przestrzeń, (w:) Socjologia. Problemy podstawowe, red. Z. Krawczyk, W. Morawski, Warszawa 1991, s. 190. 26 Ibidem, s. 193. 19 architektury są dla większości osób niewyróŜniającymi się budowlami, kojarzonymi z bliŜej nieznaną przeszłością miasta, a tylko dla niektórych osób kryją za sobą metaforyczny, głębszy sens. Wpływ na taką percepcję i waloryzację moŜe mieć „kapitał kulturowy”, który jest opisywany przez Bourdieu jako zbiór podobnych praktyk, wiedzy i wartości etycznych i estetycznych przekazywanych w obrębie swojej klasy i rodziny27. Dziecko wychowywane w rodzinie robotniczej otrzyma na ogół inny, mniej bogaty kapitał kulturowy niŜ dziecko wychowywane w rodzinie inteligenckiej; braki takie są trudne do uzupełnienia w trakcie procesu późniejszej, nawet najlepszej edukacji. Innym czynnikiem warunkującym percepcję i waloryzację przestrzeni moŜe mieć: wyuczony zawód, aktualne samopoczucie czy wreszcie sytuacja turysty, który jest oprowadzany po mieście przez przewodnika, który sam takŜe ma specyficzny stosunek do przestrzeni danego miasta. 1.3 Centrum „Centrum miasta jest najbardziej rozległym, zróŜnicowanym i skomplikowanym obszarem kulturowym, jaki wytworzyło społeczeństwo miejskie. Jest systemem wielu poziomach, zarówno z punktu widzenia struktury przestrzennej, społecznej jaki i kulturowej”28. MoŜna je analizować w „trzech aspektach: a) jako ośrodek, z którego wyłonił się zespół symboli i wzorów 27 J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2002, s. 895-899. A. Wallis, Pojęcie obszaru kulturowego. Pojęcie centrum. Krajobraz i szata informacyjna, (w:) Socjologia miasta wybór tekstów, Wybór i opr. M. Malikowski, S. Solecki, Rzeszów 2001, s. 89. 28 20 kulturowych; b) jako środowisko społeczne, które dany zespół symboli i wzorów powołało do Ŝycia i sformułowało jego treść; c) jako sam zespół symboli i wzorów kulturowych w pierwotnej, oryginalnej formie, w jakiej został stworzony, a następnie upowszechniony”29. Jak widać pojęcie centrum moŜe być rozumiane wieloznacznie choć powszechnie kaŜdemu wydaje się, Ŝe wie co to jest centrum. Sam termin „centrum” pojawił się dopiero w XX wieku, ale centrum w sensie funkcjonalnym towarzyszyło miastu od samego początku; w staroŜytnej Grecji była to agora, w Rzymie forum, a w średniowiecznym mieście był to rynek lub plac katedralny. Mogła to być główna ulica łącząca się z rynkiem, jak to miało miejsce w Gdańsku, gdzie ulica Długa przechodzi w gdański „rynek” Długi Targ, które razem tworzyły jedną z najdłuŜszych osi urbanistyczną europejskiego średniowiecza. A. Wallis na podstawie literatury przedmiotu, dzieł teoretyków miasta takich jak Arystoteles i Witruwiusz, projektantów miast idealnych XVI wieku oraz róŜnych planów miast opisuje ogólne twierdzenia dotyczące centrum jako części miasta które: 1) w stosunku do pozostałych części przestrzeni miejskiej jest obszarem odrębnym pod względem infrastruktury instytucjonalnej, kompozycji urbanistycznej i wartości architektonicznych, 2) jest obszarem w stosunku do całego miasta względnie nieduŜym, 3) jest obszarem najlepiej w mieście usytuowanym pod względem komunikacyjnej dostępności dla swych uŜytkowników, 4) jest obszarem o kluczowym znaczeniu dla funkcjonowania społeczności miasta, a takŜe dla społeczności obszaru, który jest przez oddziaływanie tego miasta zdominowany, 29 J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 14. 21 5) jest identyfikowany przez miejską społeczność jako obszar, na którym przebiegają największe procesy Ŝycia publicznego30. Termin centrum miasta, jak zauwaŜył M. Castells oznacza i miejsce geograficzne i zawiera treść społeczną. Te dwie rzeczywistości moŜna rozróŜnić, ale byłby to tylko podział pozorny, poniewaŜ w praktyce miejsce fizyczne i treść społeczna centrum współwystępują ze sobą i uzupełniają. Centrum jest przestrzenią, w której dzięki jej zagospodarowaniu przestrzennemu, następuje koordynacja, intensyfikacja i uporządkowanie działań miejskich, co tym samym tworzy warunki niezbędne do komunikacji między jednostkami. W takim ujęciu pojęcie centrum zawiera idee „wspólnoty miejskiej, tj. swoisty system zhierarchizowany, zróŜnicowany i zarazem zintegrowany”31. Element integrujący wyrasta jako cecha łącząca, wspólny mianownik większości koncepcji centrum; jest to funkcja dominująca od początku istnienia miast. Ściśle związana z funkcją integrująca centrum jest funkcja wymiany dóbr i usług, która podkreślana jest szczególnie na gruncie szkoły ekologicznej. Podstawowymi instytucjami zgromadzonymi w centrum są tutaj: sklepy, kawiarnie, przedstawicielstwa przedsiębiorstw, administracja finansowa i polityczna. W centrum znajdują się usługi przeznaczone dla największej liczby konsumentów lub specjalnych uŜytkowników, a bliskość przestrzenna nie odgrywa Ŝadnej roli w korzystaniu z oferowanych usług. WiąŜe się z tym takŜe trzeci sposób ujmowania centrum jako ośrodka działalności ludycznej, koncentracji rozrywek i „świateł wielkiego miasta”. Jak uwaŜa M. Castells nie jest to tylko efektem funkcjonalnego aspektu miejsc owych rozrywek, ale 30 A. Wallis, Pojęcie obszaru kulturowego. Pojęcie centrum. Krajobraz i szata informacyjna, (w:) Socjologia miasta wybór tekstów, Wybór i opr. M. Malikowski, S. Solecki, Rzeszów 2001, s. 91. 31 M. Castells, Kwestia miejska, Warszawa 1982, s. 233. 22 kwestią sublimacji samego klimatu miejskiego, przyciągającego dzięki całej gamie dostępnych wyborów i wartości przypisywanej dostępowi do konsumpcji32. To co odróŜnia centrum od pozostałych części miasta według A. Wallisa to odrębność pod względem infrastruktury instytucjonalnej, kompozycji urbanistycznej i wartości architektonicznych – jest to obszar o kluczowym znaczeniu dla funkcjonowania społeczności miasta33. „Centrum to miejsce nieustannej oceny, wyboru i lansowania róŜnych wartości artystycznych, programów politycznych, społecznych, stylów Ŝycia, mody itp. Z kolei za sprawą pomników, obiektów kultu, wytwarza się tu poczucie identyfikacji ze wspólnotą miejską, zawiązują się i pogłębiają więzi międzyludzkie. Centrum jest przestrzenią atrakcyjną nie tylko dlatego, Ŝe obszar ten daje jednostce poczucie anonimowości, bezpieczeństwa i wolności. Pozwala na chwilowe porzucenie roli członka rodziny, pracownika, przełoŜonego i podwładnego oraz innych sformalizowanych ról na rzecz roli anonimowej na placu, w kinie, czy w domu towarowym. Pozwala na postawę neutralnego widza, obserwatora, gapia, przechodnia, człowieka w oknie. W centrum pozwalamy sobie nieraz na zwolniony rytm, na wałęsanie się, przepuszczenie paru minut przez palce”34. Jak zwraca uwagę J. Załęcki „naturalnym miejscem lokalizacji centrum jest śródmieście, czyli środek miasta”35. RóŜnica między obszarem śródmiejskim a centrum polega na tym, Ŝe ten pierwszy jest przestrzennie i geograficznie określony i wpisany niemalŜe na stałe w planie miasta, a ten 32 Ibidem, s. 233-236. A. Wallis, Informacja i gwar, Warszawa 1979, s. 19. 34 A. Wallis, Miasto i przestrzeń, Warszawa 1977, s. 218. 35 J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 16. 33 23 drugi jest zmienny i dynamiczny. Dokonuje ekspansji lub wycofuje się z terenów wcześniej zaliczanych do centrum. W Gdańsku jest to widoczne na obszarze Starego Miasta, które dzięki takim inwestycjom jak „City Forum”, kino „Krewetka”, hotel „Holliday Inn”, centrum handlowe „Madison” staje się faktycznym centrum handlowym w tej części miasta. Tendencja ta wydaję się stała biorąc pod uwagę planowane Młode Miasto i Centrum „Solidarności”, co nie znaczy, Ŝe obszar Głównego Miasta przestanie być centrum kulturalnym. Jak widać z podanego przykładu, w miejskiej tkance mamy do czynienia raczej z kilkoma niŜ z jednym centrum, szczególnie jeśli nie pokrywa się ono z obszarem śródmieścia, jak to ma miejsce właśnie w Gdańsku. Błędnym jest traktowanie centrum jako „raz na zawsze określoną całością przestrzenną, ale połączeniem pewnych funkcji lub działań zapewniających komunikację między elementami struktury miejskiej”36. Według M. Castellsa pojęcie centrum wyraŜa raczej treść niŜ formę, ale jedno i drugie nieustannie się do siebie upodobnia, dzięki czemu kaŜdy element struktury miejskiej ma bezpośredni wyraz materialny. W przypadku miast z historyczną zabudową centrum, moŜna wyróŜnić kilka stanów zachowania dawnych załoŜeń urbanistycznych i przypadków włączenia ich we współczesną tkankę miejską. MoŜna wymienić układy, które są: a) zatarte, nieczytelne w planie (istniejące juŜ tylko w nazewnictwie jak np. Stare Szkoty, Zamczysko), b) przekształcone i zdewastowane (np. Osiek, Stare Przedmieście i Długie Ogrody), c) zachowane, ale zagroŜone przez otoczenie i naraŜone na dewastację (np. Dolne Miasto), d) zachowane w pełni, ale chronione przez izolację od substancji miejskiej (moŜe to być centrum symboliczne jak np. Główne 36 M. Castells, Kwestia miejska, Warszawa 1982, s. 236. 24 Miasto), e) zachowane i przyjmujące rolę kreatywną w stosunku do organizmu miejskiego (np. Stare i Młode Miasto)37. KaŜdy z tych elementów centrum miasta pełni osobną funkcję względem całego miasta jak względem siebie nawzajem, a dynamika zmian zachodzących w ich obrębie moŜe być zrozumiana tylko z pełnej perspektywy całej struktury miejskiej ujawniając istniejące w niej powiązania. 1.4 ToŜsamość miasta Miasto posiada centrum symboliczne, obszar kulturowy, który jak pisze A. Wallis „jest wielką księgą czasu i historii. Posiada przy tym wiele warstw czasu przyszłego, mnogość zjawisk eksponujących teraźniejszość, jest wreszcie „oknem miasta” zwróconym ku przyszłości. Wielkość przeszłości zapewnia bogactwo zabytków historycznych i rozmaitość architektonicznych stylów, posąg i pamiątki po poprzednich pokoleniach, urbanistyczne zespoły i pejzaŜe uformowane w ubiegłych stuleciach, a utrwalone przez malarstwo i grafikę w stuleciach następnych. Zmienną teraźniejszość unaocznia stale przeobraŜająca się szata informacyjna miasta, metamorfoza pór roku, wszelkie tak charakterystyczne dla miejskiego krajobrazu przebudowy, wreszcie moda”38. Wszystkie te elementy składają się na toŜsamość miejsca, jakim jest miasto; jeśli do tego wspólnota lub społeczność identyfikuje się z tym obszarem 37 por. J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 17. 38 A. Wallis, Pojęcie obszaru kulturowego. Pojęcie centrum. Krajobraz i szata informacyjna, (w:) Socjologia miasta wybór tekstów, Wybór i opr. M. Malikowski, S. Solecki, Rzeszów 2001, s. 87. 25 i jest z nim emocjonalnie związana tworzy się specyficzna i odrębna dla kaŜdego ośrodka miejskiego toŜsamość grupowa i jednostkowa. Dzięki zaleŜnościom między obszarem a jego grupą staję się on dla danej społeczności wartością zindywidualizowaną i unikatową. NaleŜy pamiętać, Ŝe „obszar bogaty w zabytki i usługi, ale nie uznawany przez Ŝadną grupę za swą kulturową potrzebę i własność, moŜe być przestrzenią turystyczną, lecz nie staję się przez to obszarem kulturowym”39. Myśl ta jest widoczna w planach rewitalizacji Głównego i Starego Miasta, pod którymi rozumieć naleŜy nie tylko odnowienie fasad zabytków, ale takŜe oŜywienie centrum, dzięki większej aktywności mieszkańców w Ŝycie toczące się na współczesnej agorze, a co za tym idzie większej identyfikacji z samym miastem. „Po 1989 roku moŜna obserwować w Polsce postępujący proces reintegracji społeczności miejskich na nowych podstawach i w nowych okolicznościach. Mieszkańcy na nowo zagospodarowują swoją przestrzeń, poszukują „korzeni” i prawdy o swoim mieście, tworzą wspólną kulturę i budują własną toŜsamość grupową”40. Dla zdefiniowania siebie, własnej toŜsamości wydaje się konieczne określenie przestrzennej przynaleŜności, naleŜy odpowiedzieć sobie na pytanie nie tylko >kim jestem<, ale takŜe >skąd jestem<. Pomocna w odpowiedzi na to pytanie moŜe być jasno sprecyzowana toŜsamość miasta, w którym dana osoba mieszka i z którym się emocjonalnie wiąŜe. Osobnym pytaniem jest, czy toŜsamość miasta jest konstytutywną częścią toŜsamości zbiorowej, czy teŜ toŜsamość zbiorowa jest konstytutywną częścią toŜsamości miasta a takŜe pytanie o miejsce w tej triadzie toŜsamości jednostkowej. K. Kwaśniewski pisze, 39 Ibidem, s. 88. J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 30. 40 26 Ŝe toŜsamość zbiorowa jest pojęciem tak samo uprawomocnionym jak toŜsamość indywidualna. Jednostka dzieli się ze zbiorowością swoją osobową toŜsamością i oczekuje odwzajemnienia, na skutek czego wytwarza się odrębna jakość wspólnoty, która jest w mniejszym lub większym stopniu podzielana przez wszystkich członków41. Wszystkie te trzy toŜsamości uzupełniają się i wzbogacają, a kaŜda byłaby uboŜsza bez dwóch pozostałych, czemu najpełniej daje wyraz zjawisko społeczności lokalnej na temat której powstało najwięcej publikacji i jest najobszerniejsza literatura socjologiczna42. Istnieje zgoda wśród socjologów, Ŝe jednym z najwaŜniejszych czynników kształtowania i trwania określonej społeczności i kształtowania się specyficznej toŜsamości społecznej jest terytorium. MoŜna za D. Clarkiem wyróŜnić cztery sposoby definiowania społeczności lokalnej, która moŜe być rozumiana jako: a) miejscowość; b) zbiorowa działalność – aktywność; c) określona struktura społeczna; d) poczucie solidarności i znaczenia; e) sentyment. Dla większości definicji wspólnym mianownikiem jest konkretne terytorium, zidentyfikowany obszar wokół którego konstytuuje się i rozwija kaŜda społeczność lokalna43. Często podkreślany jest naturalny charakter społeczności lokalnej jako tworu jakościowo odrębnego i wyjątkowego od innych. Zwracał na tą kwestię uwagę juŜ A. de Tocqueville pisząc, Ŝe „gmina to jedyny związek, który posiada tak bardzo naturalny charakter, Ŝe powstaje samorzutnie wszędzie tam, gdzie gromadzą się ludzie. Społeczność gminna pojawia się więc u wszystkich ludów, 41 Ibidem, s. 32. por. J. Turowski, Socjologia wielkie struktury społeczne, s. 211-229. 43 por. J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 27-28. 42 27 niezaleŜnie od ich zwyczajów i praw. Człowiek stworzył monarchię i ustanowił republiki, gmina zaś zdaje się pochodzić wprost od Boga”44. Wydaje się, Ŝe wspólnota taka jest szczególnie charakterystyczna dla mieszkańców małych miasteczek i wsi. Na złoŜoność wielkomiejskiego środowiska zwraca uwagę P. Rybicki, który pisze, Ŝe składa się ono z wielu warstw, grup i kręgów społecznych, a ludność miejska jest heterogeniczna pod względem wykształcenia, religii, postaw politycznych, pochodzenia społecznego, a takŜe sposobu spędzania czasu wolnego i zainteresowań. Mimo tak duŜej róŜnorodności miasto jest takŜe „pewną całością społeczną, ale złoŜoną z wielu części, wewnętrznie bardzo skomplikowaną i zróŜnicowaną. Choć w mieście występuje wielość róŜnorodnych grup i zbiorowości, to w jego obrębie moŜna wskazać dwie, które swym zasięgiem obejmują wszystkich mieszkańców danego miasta – gminę i publiczność. Wyodrębnienia tego dokonał F. Znaniecki w swojej pracy o Poznaniu (1931). Gmina miejska to zbiorowość zorganizowana, grupa terytorialna, o złoŜonym i wysoce zracjonalizowanym ustroju i hierarchii władzy (samorząd lokalny wraz z wszystkimi urządzeniami, normami, zadaniami i celami). Grupę tę tworzą wszyscy obywatele danego miasta. Publiczność miejska z kolei to luźno zorganizowana grupa stycznościowa, rodzaj amorficznej masy, w której podstawowym czynnikiem łączności jest podobieństwo sytuacji, środowiska przestrzenno-materialnego, instytucji Ŝycia miejskiego, w tym instytucji kształtowania opinii publicznej, takich jak lokalna prasa i telewizja. Na tym podłoŜu powstaje pewien rodzaj wspólnych zainteresowań, postaw i wartości”45. 44 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, Warszawa 1976, s. 71. J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 29-30. 45 28 Środowisko miejskie pomimo swojej złoŜoności oraz róŜnorodności moŜe związać się i przekształcić w społeczność miejską, do której kształtowania znaczącą przyczynia się wspólne terytorium: jej aspekt fizyczny, społeczny i historyczny. Aby w pełni zrozumieć znaczenie budowli, ulic, pomników itp. potrzebna jest znajomość kodu i języka, który jest zapisany w materialnych formach miasta. Języka tego uczymy się tak samo jak języka naturalnego, jest on częścią wyposaŜenia kulturowego ludzi naleŜących do tego samego kręgu kulturowego i stanowi fragment wspólnego dziedzictwa. Dzięki tej umiejętności wymowa takiej formy przestrzennej jak gotycki kościół czy barokowy pałac, niezaleŜnie od posiadanej wiedzy jest natychmiast rozpoznawalna. Znaczenie poszczególnych miejsc, wspólnych dla większych zbiorowości z upływem stuleci zmieniało się obiektywizowało46. „W kaŜdym mieście istnieją miejsca i przestrzenie stanowiące przedmiot dumy mieszczan lub powód do zawstydzenia. Najczęściej miejscem świętym, prawie sakralnym, jest centrum, punkt ciąŜenia społecznego i kulturalnego, teren spotkań, symbol rozkwitu i dobrobytu miasta albo jego upadku”47. Dlatego właśnie centrum, jako swoista miniaturka miasta, w której odbijają się jak w lustrze wszystkie cechy całego organizmu miejskiego, będzie głównym przedmiotem badań i analiz zamieszczonych w pracy. 46 B. Jałowiecki, ToŜsamość ludzi, toŜsamość miejsc, (w:) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 149-159. 47 M. Szczepański, PodróŜe po mniejszym niebie. Ojczyzna prywatna w oglądzie socjologicznym, (w:) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 143. 29 ROZDZIAŁ 2 PODSTAWY METODOLOGICZNE PRACY 2.1 Problematyka badawcza Głównym zamierzeniem badań podjętych dla potrzeb niniejszej pracy było opisanie wizerunku Gdańska, odzwierciedlonego w świadomości przewodników miejskich48. Problematyka poruszanych tematów koncentrowała się wokół czterech zasadniczych pytań: 1) Jak przewodnicy miejscy interpretują i oceniają historię Gdańska? 2) Jak przewodnicy miejscy określiliby społecznokulturową toŜsamość Gdańska? 3) Jak postrzegana i waloryzowana jest przestrzeń Gdańska przez przewodników miejskich? 4) Jak przewodnicy widzą przyszłość Gdańska i jak oceniają dotychczasowe kierunki jego rozwoju? Prowadząc badania na temat historii Gdańska w świadomości przewodników chciano uzyskać odpowiedź między innymi na pytanie, które osoby są uwaŜane za wybitnych gdańszczan. Skupiono się tutaj na subiektywnej ocenie respondentów, którzy jak się okazało są bardzo podzieleni co do tej kwestii - 63 ankietowanych wymieniło łącznie 49 osób, które według nich odegrały waŜną rolę w dziejach Gdańska. Próbowano takŜe odpowiedzieć na pytanie, jakie wydarzenia z dawnej lub najnowszej historii Gdańska przewodnicy uwaŜają za najwaŜniejsze. Miasto 30 to jest pełne dramatycznych wydarzeń i epizodów, momentów przełomowych i symbolicznych, a wybór tych kilku najwaŜniejszych jest zawsze obarczony subiektywizmem; dlatego nie chodziło tutaj o pisanie historii od nowa, lecz tylko o jej obraz w świadomości. Dalekie od jednoznacznej oceny są równieŜ wydarzenia historyczne z okresu drugiej wojny światowej, które takŜe stały się przedmiotem badań niniejszej pracy. Autor szczególnie skupił się na ocenie i sposobie przedstawiania uczestnikom wycieczki tzw. „konfliktu dowodzenia”, który według części badaczy miał miejsce w czasie obrony Westerplatte we wrześniu 1939 roku między mjr Sucharskim a kpt. Dąbrowskim. Jest to temat wzbudzający duŜe zainteresowanie i emocje, co widoczne było w trakcie prowadzenia z przewodnikami wywiadów pogłębionych49. Próbowano się dowiedzieć się takŜe o opinie badanych na temat przyczyn zniszczenia Gdańska na przełomie marca i kwietnia 1945 roku. „Do dziś toczy się spór o to, kiedy i przez kogo zniszczony został Gdańsk. Jedni wiąŜą to z bombardowaniami lotnictwa alianckiego i radzieckiego oraz ze zmasowanym ogniem nacierających na miasto oddziałów radzieckich i uporczywą obroną go przez wojska niemieckie. Inni są zdania, Ŝe znaczna część zniszczeń to dzieło Ŝołnierzy Armii Czerwonej, dokonane juŜ po zakończeniu walk, którzy po splądrowaniu oszczędzonych przez wojnę domów, rozlewali w nich benzynę 48 Wizerunek „uŜywany jest tu jako wyraŜenie, określające sumę poglądów i wraŜeń, jakie osoba lub grupa ma w stosunku do zamieszkiwanego miejsca” za J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 36. 49 Kwestia kto faktycznie dowodził polską załogą na Westerplatte po nalocie niemieckich stukasów w dniu 2 września 1939 roku dzieli do dnia dzisiejszego przewodników. W starszych opracowaniach nie wspomina się o konflikcie między mjr Sucharskim a kpt. Dąbrowskim (por. Z. Flisykowski, Tu na Westerplatte, Warszawa 1974 i S. Górnikiewicz, Lwy z Westerplatte, Gdańsk 1988), natomiast część nowszych publikacji podkreśla, Ŝe konflikt taki miał miejsce i Ŝe faktycznym dowódcą obrony po 2 września 1939 roku był kpt. Dąbrowski a nie mjr Sucharski (por. M. Wójtowicz-Podhorski, K. Wyrzykowski, Westerplatte. Załoga śmierci, Gdańsk 2004). 31 i rozniecali ogień”50. W tej kwestii jak i w kwestii czy powinno się odebrać honorowe obywatelstwo Adolfowi Hitlerowi nadane mu w czasie rządów w mieście nazistów przewodnicy miejscy nie mówili zgodnie jednym głosem. Wychodząc z załoŜenia, Ŝe Gdańsk posiada swoją odrębną, specyficzną toŜsamość społeczno-kulturową, autor starał się odpowiedzieć na pytanie, jak w świadomości przewodników owa toŜsamość przedstawiała się i przedstawia przed i po drugiej wojnie światowej. Wiele publikacji popularnonaukowych podkreśla, Ŝe Gdańsk przed wojną był kulturowym tyglem w którym mieszały się języki, religie, narodowości i światopoglądy tworząc niepowtarzalny i unikatowy mikrokosmos. D. Tusk tak piszę o swoich korzeniach: „dziadek po kądzieli, Franz Dawidowski, mówił o sobie z dumą „Danziger”. Jednemu z synów dał na imię Jurgen, drugiemu Henryk, nie Heinrich i posłał go do polskiej szkoły w Sopocie, Dziadek był piłkarzem w klubie polskich kolejarzy Gedania, w czasie wojny naziści zesłali go na przymusowe roboty, po 45 wybrał Polskę. Jego brat słuŜył w Wehrmachcie, szwagier zginął od kuli polskiego Ŝołnierza, siostra znalazła grób w Bałtyku jako jedna z ofiar „Gustloffa”, statku z gdańskimi uchodźcami storpedowanego w 45 przez sowiecką łódź podwodną. Dziadek po mieczu, Józef Tusk, juŜ drugiego września został aresztowany przez gestapo i wojnę spędził w obozach koncentracyjnych. Był polskim kolejarzem, miał kaszubskie korzenie, czuł się gdańszczaninem, ale z babcią rozmawiał po niemiecku równie swobodnie, jak po polsku. Wszyscy oni czuli się przede wszystkim „hiesige”, tutejszymi i dopiero wojenny paroksyzm historii zmusił ich do wyboru między Niemcami a Polską”51. 50 51 J. Kukliński, Gdańsk wczoraj i dziś, Marki 2005. D. Tusk, W. Duda, G. Fortuna, K. Nawrocki, Był sobie Gdańsk, Gdańsk 1996, s. 6. 32 Inni autorzy piszą, Ŝe „Gdańsk nigdy nie przestał być polski, choć były okresy, kiedy wyłącznie niemal język niemiecki rozbrzmiewał na jego ulicach, choć były okresy kiedy nie polska władza sprawowała w nim rządy. (...) Niemiecki Gdańsk, to cel, a niekiedy rezultat odpowiednio spreparowanej propagandy”52. Zdarzają się takŜe zupełnie odmienne opinie na temat roli Gdańska w historii dwóch krajów. Uwagę zwracał na to prawie sto lat temu Hans Prutz, nauczyciel gimnazjalny, który stwierdził, Ŝe „Gdańsk jest „forpocztą niemieckiej kultury, rzuconą w środek słowiańskiego barbarzyństwa”, ma do spełnienia „szczególe historyczne zadanie”, czyli obronę przeciwko Słowianom i Polakom”53. ToŜsamość społeczno-kulturowa Gdańska opiera się nie tylko na faktach historycznych, ale takŜe na bardzo silnym komponencie emocjonalnym. Po roku 1989, jakby szukając na nowo miejsca dla siebie, dla zdefiniowania własnej toŜsamości, starając się uwypuklać ciągłość logiczno-historyczną między miastem przed i powojennym, część mieszkańców jest zdania, Ŝe „nadal waŜną cechą gdańszczan jest silny związek z miastem i morzem, duma z dokonań i przeświadczenie, Ŝe moŜna zrobić i mieć znacznie więcej. Tradycyjne w tym mieście poglądy o wartości indywidualnych i zbiorowych praw człowieka, gotowość ich obrony, wyraziły się w dramacie grudnia 1970 r.”54. Wielu gdańszczan odnosi się do tego sceptycznie, jak chociaŜby D. Tusk, który pisze, Ŝe „nie traktuję powaŜnie ekwilibrystyki intelektualnej, która kaŜe w wydarzeniach grudniowych czy w strajku sierpniowym widzieć jakiś 52 M. Pielczar, Polski Gdańsk, Gdańsk 1999, s. 7. P. O. Loew, Niemieckość – polskość – wielokulturowość? Gdańsk i jego mity, (w:) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historycznosocjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 109. 54 L. KrzyŜanowski, Gdańsk, miasto Hanzy i Solidarności, Warszawa 1992, s. 36-37. 53 33 naturalny ciąg dalszy gdańskiej historii. Nie warto szukać ciągłości dziejów i kultury. Ale nikt rozsądny nie powinien kwestionować wiecznego genius loci. Tu zawsze działy się i będą się działy rzeczy waŜne”55. Autor starał się takŜe zbadać czy przewodnicy widzą ciągłość kulturową między Gdańskiem przed i powojennym, jaką wpływ na toŜsamość miasta miały zniszczenia z 1945 roku. W ankiecie zadano pytanie wprost do przewodników, czy oni sami czują się gdańszczaninami, czy mogą powiedzieć o sobie: „Gdańsk jest moim miastem”. Próbowano takŜe przybliŜyć kwestię, czy gdańszczanie w świadomości przewodników róŜnią się wykształceniem, przywiązaniem do swojego miasta, zamoŜnością i znajomością historii swojego miasta od mieszkańców innych miast. Następnym poruszanym w pracy zagadnieniem jest próba odpowiedzi na pytanie, jak przewodnicy percypują i waloryzują przestrzeń Gdańska. Szczególnie autor skupił się na obszarze Głównego Miasta, poniewaŜ „centrum i śródmieście decydują o obliczu i osobowości miasta, o jego kulturowym i zabytkowym charakterze, o jego urodzie i oryginalności”56. Aby poznać subiektywną ocenę przewodników w ankiecie wykorzystano dyferencjał semantyczny57 z 18 kontrastowymi przymiotnikami opisującymi obszar Głównego Miasta. W badaniach próbowano dowiedzieć się, jakie miejsca są według przewodników szczególnie charakterystyczne dla Gdańska, a takŜe jakie nieistniejące juŜ zabytki, budowle, umocnienia wzbogaciłyby dzisiejszy 55 P. Huelle, D. Tusk, Z. śakiewicz, Był sobie Gdańsk, „Przegląd Polityczny” 1995, nr 29. A. Wallis, Informacja i gwar, Warszawa 1979, s. 23. 57 Ch. Frankfort-Nachmias i D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 600, definiują dyferencjał semantyczny jako „rodzaj skali szacunkowej, umoŜliwiającej pomiar reakcji respondenta na pewien obiekt lub pojęcie, polegający na wskazaniu swojego wyboru na skali dwubiegunowej, opisanej na kaŜdym z krańców kontrastowymi przymiotnikami”. 56 34 krajobraz miasta. Podjęto równieŜ próbę przedstawienia sposobu pokazania przez przewodników gdańskiego „genius loci” wycieczce: o czym by mówili, co pokazali i dlaczego właśnie takiego wyboru dokonaliby aby najpełniej oddać klimat i historię miasta. Badania nie ograniczały się do poruszania na płaszczyźnie bliŜszej lub dalszej przeszłości, ale starały się takŜe znaleźć odpowiedź na pytanie, jak przewodnicy widzą dalszą przyszłość miasta, jakie widzą szanse i zagroŜenia, które mogą przyczynić się do przyśpieszenia lub zwolnienia szeroko rozumianego rozwoju miasta. W ankiecie zadano takŜe pytania o ocenę największych sukcesów i poraŜek obecnych oraz poprzednich władz miasta. Badania prowadzone dla potrzeb niniejszej pracy miały głównie charakter deskryptywny, których podstawowym zadaniem było przedstawienie fragmentu rzeczywistości, jego cech i zasad funkcjonowania. Autor podjął takŜe próbę wyjaśnienia opisanych zjawisk i zaleŜności w oparciu o zmienne, jakimi były: wiek respondentów, staŜ przewodnicki, ilość oprowadzonych wycieczek, poziom wykształcenia i języki obce w jakich oprowadza dany przewodnik. Ze względu na zakres i ujęcie przedmiotu badanie te zostały ograniczone czasowo i przestrzennie. 35 2.2 Metoda badawcza i przebieg badań Materiał empiryczny na potrzeby niniejszej pracy uzyskano w trakcie dwóch zasadniczych badań. W kwietniu 2005 roku przeprowadzone zostało badanie za pomocą ankiety pocztowej. Po jej opracowaniu w styczniu i lutym 2006 roku badanie ankietowe uzupełniono wywiadami pogłębionymi. Ankieta pocztowa jest to „zespół celowych i zorganizowanych działań podejmowanych przez badacza, zmierzających do uzyskania określonych informacji w drodze interrogacji (tzn. kierowanego komunikowania się językowego między badaczem a określonym respondentem za pomocą pytań i odpowiedzi), w której formalnie zestandaryzowane przekazy pisemne (zarówno badacza, jak i respondenta) wymieniane są wyłącznie drogą pocztową, tzn. pośrednio”58. MoŜna tutaj wyszczególnić cztery zasadnicze cechy ankiety pocztowej. Pierwsza wskazuje, Ŝe informacje zdobywane są drogą pośrednią, a pozostałe trzy opisują sam proces; pytania i odpowiedzi przekazywane są za pomocą pisma (co eliminuje osoby niedowidzące lub analfabetów), standaryzacja, która pośrednio eliminuje wpływ ankieterski oraz uzyskiwanie informacji drogą pocztową, co wpływa na układ ról i charakter styczności między badaczem i respondentem59. MoŜna wyróŜnić za T. Mangione kilka sytuacji, kiedy uŜycie ankiety pocztowej moŜe być wskazane: 1) badana próba jest rozproszona geograficznie, 2) budŜet przeznaczony na badania jest ograniczony, 3) wskazany jest czas do namysłu dla respondenta, 4) kiedy badacz 58 F. Sztabiński, Ankieta pocztowa i wywiad kwestionariuszowy, Warszawa 1997, s. 20. 36 chce uŜyć pytań zamkniętych, 5) respondenci ankiety są co najmniej średnio zainteresowani poruszaną w ankiecie tematyką, 6) lista poruszanych tematów nie jest długa, 7) wskazane jest zapewnienie respondentom poczucia prywatności, 8) pytania zamieszczone w ankiecie będą lepiej zrozumiałe podczas czytania niŜ podczas słuchania, 9) badacz nie posiada zbyt wielu pracowników do przeprowadzenia badań60. Osiem z dziewięciu wymienionych sytuacji, które są wskazaniem do przeprowadzenia ankiety pocztowej miało miejsce w badaniach autora. Wyjątkiem było uŜycie nie tylko pytań zamkniętych, ale takŜe pytań otwartych na które uzyskano, wbrew obawom Mangione61, wysoki procent odpowiedzi – tylko 7% pytań otwartych narracyjnych zostało bez odpowiedzi. Jak kaŜda metoda badawcza tak i ankieta pocztowa ma swoje zalety i wady. In plus dla ankiety pocztowej są wspomniane juŜ wcześniej takie cechy jak: niski koszt w porównaniu z innymi metodami, obniŜenie błędu wynikającego ze stronniczego wpływu cech ankietera lub stosowanych przez niego technik, zapewnienie respondentom wysokiego stopnia anonimowości, moŜliwość dłuŜszego zastanowienia się respondentów i odwołanie się do innych źródeł, moŜliwość zbadania próby, która jest rozproszona geograficznie. Wadą ankiety pocztowej jest fakt, Ŝe wymaga prostych pytań, które respondenci mogą zrozumieć tylko na podstawie wydrukowanej instrukcji 59 Ibidem, s. 21. T. Mangione, Ankietowanie pocztowe w badaniach marketingowych i socjologicznych, Warszawa 1999, s. 13. 61 Pytania otwarte podzielić moŜna na takie, które wymagają krótkich, szczegółowych odpowiedzi, oraz na takie, które wymagają odpowiedzi dłuŜszych, o charakterze narracyjnym; zdania, dwóch lub nawet całego akapitu. Ten rodzaj pytań nie daje dobrych rezultatów, najpowaŜniejszą ich wadą jest to, Ŝe wielu respondentów pozostawia je niewypełnione – zdarza się, Ŝe jedynie 25% - 50% badanych udzieli na nie odpowiedzi. Ci, którzy odpowiedzieli, często piszą niewyraźnie i moŜemy mieć kłopoty z odczytaniem ich pisma. Uzyskane odpowiedzi bywają niejasne i nieprecyzyjne. Por. T. Mangione, Ankietowanie pocztowe w badaniach marketingowych i socjologicznych, Warszawa 1999, s. 21-22. 60 37 i objaśnień, nie ma moŜliwości sondowania. Odpowiedzi muszą być traktowane jako ostateczne, traci się kontrole nad tym, kto udziela odpowiedzi – nie moŜemy być pewni, Ŝe ankietę wypełniła właściwa osoba. Ostatnią, ale bodaj najczęściej przytaczaną wadą ankiety pocztowej jest niski odsetek odpowiedzi, czyli procent respondentów w próbie, którzy zwrócili wypełnione ankiety. Odsetek odpowiedzi w wywiadach osobistych wynosi około 90%, a w badaniach pocztowych wynosi od 20% do 40%62. „Wiele polskich firm osiąga liczbę odesłanych ankiet przewyŜszającą 60% - 70%, czyli próg, powyŜej którego uzyskane wyniki moŜna uwaŜać za, w wysokim stopniu, reprezentatywne dla badanej populacji”63. Z przeprowadzonych przez T. Mangione badań wynika, Ŝe średni odsetek odpowiedzi w badaniach marketingowych przeprowadzane przez duŜe firmy z uŜyciem ankiety pocztowej w latach 1990 – 1998 w przypadku jednokrotnego wysłania ankiety wyniósł 27%. Przy wysyłaniu dwukrotnie, trzykrotnie i czterokrotnie ankiety lub listu przypominającego do respondenta odsetek odpowiedzi wyniósł odpowiednio: 37%, 43% i 58%64. Wielu socjologów miasta odnosi się przychylnie do badań pocztowych, poniewaŜ „choć nie otrzymuje się duŜej liczby zwrotów, to jednak w rezultacie stosowania tej techniki moŜna uzyskać odpowiedzi od „korzystnie” przeselekcjonowanych respondentów: odpowiadają bowiem przewaŜnie ci, którzy się bardziej na tym znają, którzy chcą się wypowiadać oraz ci, którzy mają zazwyczaj jakieś postulaty i programy dotyczące miasta”65. 62 Ch. Frankfort-Nachmias i D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 242-243. 63 T. Mangione, Ankietowanie pocztowe w badaniach marketingowych i socjologicznych, Warszawa 1999, s. 161. 64 Ibidem, s. 162. 65 M. Malikowski, Socjologiczne badanie miasta, Rzeszów 1992, s. 123. 38 Aby uzyskać większy odsetek odpowiedzi badacze stosują kilka podstawowych strategii zwiększających prawdopodobieństwo odesłania wypełnionej ankiety. Jedną z szeroko stosowanych metod jest tzw. sponsoring, polegający na zaznaczeniu, Ŝe badania prowadzone są pod egidą uznanej społecznie organizacji, rządu lub innej instytucji cieszącej się w opinii respondentów szacunkiem, co przekonuje osoby badane o legalności i wartości badań. Przeprowadzone przez autora badania były prowadzone przy współpracy z Gdańskim Oddziałem Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Ankieta wysłana została wraz z comiesięcznym komunikatem do członków Koła Przewodników Miejskich i Terenowych im. Franciszka Mamuszki, z prośbą prezesa koła o wypełnienie i odesłanie ankiety. Dodatkowo na ankiecie, w górnej środkowej części, umieszczone zostało logo Uniwersytetu Gdańskiego. Inną strategią zwiększającą odsetek odpowiedzi jest zachęcenie do odpowiadania na pytania za pomocą nagród lub pewnej kwoty pieniędzy. Najbardziej skuteczną metodą według Ch. Frankfort-Nachmiasa i D. Nachmiasa jest jednak odwołanie się do altruistycznych postaw respondentów i przekonanie ich o znaczeniu prowadzonych badań. Taką właśnie metodę przyjęto w badaniach prowadzonych na potrzeby niniejszej pracy. Dołączono do ankiety list towarzyszący, który jest kolejną metodą zwiększenia odsetka odpowiedzi. List taki zawierać powinien: dane identyfikujące sponsora, cel badania, zapewnienie o anonimowości przeprowadzanego badania, a takŜe powinien zawierać powody, dla których respondenci powinni uzupełnić i odesłać ankietę. List towarzyszący moŜe przybrać formę oficjalną lub osobistą. Badania wykazały, Ŝe osobista forma listu przyczynia się do uzyskania większego odsetka odpowiedzi, niŜ obserwuje się to w przypadku listu formalnego, dlatego 39 autor wybrał właśnie drugą formę listu towarzyszącego. Sama ankieta i list wprowadzający zostały napisane w dwóch wersjach; dla kobiet i męŜczyzn, rezygnując z łącznej bezosobowej formy zwracania się do respondentów. Jak pisze F. Sztabiński „przekaz z dostosowanymi do respondentów formami językowymi nabiera naturalnego i bardziej personalnego charakteru – nie przypomina urzędowego, zestandaryzowanego formularza. (…) Po drugie, „wersyjność” listu w duŜym stopniu ułatwia respondentom nie tylko samą lekturę przekazu, ale i jego zrozumienie”66. Dołączono takŜe własnoręcznie zaadresowaną kopertę zwrotną z naklejonym znaczkiem, co równieŜ wpływa dodatnio na odsetek odesłanych ankiet. Wielu respondentów mimo zastosowanych metod nie odsyła ankiet, dlatego badacze stosują listy lub pocztówki przypominające, które standardowo wysyła się do osób, które nie odesłały kwestionariusza w ciągu tygodnia. Po trzech tygodniach wysyła się drugi list przypominający i nowy egzemplarz ankiety wraz z kopertą zwrotną. Jeśli nadal respondent nie odeśle ankiety to po siedmiu tygodniach wysyła się do niego ponownie egzemplarz ankiety i list przypominający67. W badaniach przeprowadzonych przez autora wysłano list przypominający po czterech tygodniach, a po sześciu tygodniach zatelefonowano do wszystkich respondentów z zapytaniem czy wypełnili i odesłali ankietę. Po ośmiu tygodniach wysłano kolejny list przypominający z informacją, Ŝe ankieta jest dostępna na oficjalnej stronie internetowej Koła Przewodników Miejskich i Terenowych. 66 F. Sztabiński, Ankieta pocztowa i wywiad kwestionariuszowy, Warszawa 1997, s. 153. Ch. Frankfort-Nachmias i D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 244-248. 68 S. Kvale, Interviews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego, Białystok 2004, s. 42. 67 40 Drugą metodą badawczą wykorzystaną w badaniach był wywiad jakościowy, którego celem jest „uzyskanie opisów świata przeŜywanego osób udzielających wywiadu w odniesieniu do interpretacji sensów opisywanych fenomenów”68. Przedmiotem wywiadu jakościowego jest świat codziennych przeŜyć, a takŜe relacja do nich osób badanych, tym samym zmierza do interpretacji sensu przeŜywanej rzeczywistości podmiotu. Prowadzący wywiad w załoŜeniu zmierza do uzyskania opisów konkretnych sytuacji, a w miarę potrzeb takŜe do ogólnych opinii osoby udzielającej wywiadu. Wywiad taki jest skupiony na głównym temacie, ale moŜe nie posiadać dokładnej struktury ze standaryzowanymi pytaniami69. W całej złoŜoności terminologicznej i metodologicznej wywiadów róŜnego rodzaju najbliŜej techniki badawczej wykorzystywanej przez autora jest wywiad zogniskowany, który ma cztery cechy charakterystyczne: „1. Odbywa się z udziałem respondentów, których wiadomo, Ŝe mają określone doświadczenia. 2. Odwołuje się do sytuacji, które były analizowane przed rozpoczęciem wywiadu. 3. Przeprowadzany jest zgodnie z planem, który określa tematy istotne punktu widzenia hipotezy badawczej. 4. Skupia się na tych doświadczeniach badanych osób, które dotyczą badanej sytuacji”70. MoŜna nazwać taki wywiad takŜe za S. Kvale wywiadem na wpół uporządkowanym, który oparty jest na podobnych zasadach jak rozmowy prowadzone w codziennym Ŝyciu, lecz są jednocześnie rozmową profesjonalną, posiadającą swoją strukturę i cel71. Pamiętać naleŜy, Ŝe istnieje ogromne zróŜnicowanie wywiadów w formie prowadzenia i samej ich analizie, poniewaŜ 69 Ibidem, s. 42-43. Ch. Frankfort-Nachmias i D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 251. 71 Por. Kvale, Interviews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego, Białystok 2004, s. 17-18. 70 41 „badanie z uŜyciem wywiadu jest rzemiosłem, jeśli jest dobrze wykonane, moŜe stać się sztuką”72. MoŜna, podobnie jak przy ankiecie pocztowej, podać zalety i wady wywiadu. Do zalet zaliczyć moŜna elastyczność procedury zadawania pytań, która pozwala na dostosowanie techniki badawczej do osoby udzielającej wywiadu. Kolejną zaletą jest moŜliwość większej kontroli nad sytuacją, w której prowadzony jest wywiad; prowadzący wywiad moŜe zadawać pytania w kolejności, która w danej sytuacji wydaje mu się najwłaściwsza dostosowując się często do toku myślenia osoby badanej. Często istnieje moŜliwość wyboru miejsca, metody zapisu, czasu i długości wywiadu. W porównaniu do ankiety pocztowej duŜą zaletą jest stosunkowo wysoki odsetek otrzymanych odpowiedzi. Osoby, które prawdopodobnie nie odpowiedziały na bezosobową ankietę pocztową często w obliczu wywiadu osobistego chętnie udzielają odpowiedzi na zadawane przez badającego pytania. W wywiadzie nie wykluczamy z badań osoby mające kłopot z pisaniem, czytaniem lub rozumieniem języka. Ostatnią, ale nie mniej waŜną zaletą jest moŜliwość zbierania dodatkowych informacji o osobach udzielających wywiadu takich jak: sposób odpowiedzi, mowa ciała, stosunek emocjonalny w stosunku do omawianej problematyki, który często jest nieuchwytny w samym tekście i inne reakcje spontaniczne spotykane w czasie prowadzenia wywiadu. Jak kaŜda metoda badawcza takŜe i wywiad ma swoje wady, do których naleŜy zaliczyć wyŜsze w porównaniu do ankiety pocztowej koszty, na które składają się między innymi takie rzeczy jak: dobieranie, trenowanie i nadzorowanie osób prowadzących wywiady, ich wynagrodzenie czy wyŜsze koszty zapisywania 72 Ibidem, s. 24. 42 i przetwarzania informacji w przypadku wywiadów nieustrukturyzowanych. Kolejną wadą jest stronniczość osoby prowadzącej wywiad, czyli tzw. wpływ ankieterski, co paradoksalnie moŜe wynikać z zalety wywiadu, jaką jest elastyczność jego prowadzenia a takŜe z immanentnych cech osoby przeprowadzającej wywiad. TakŜe poczucie anonimowości jest niŜsze niŜ w ankietach pocztowych. Respondent moŜe czuć się zagroŜony, onieśmielony lub zastraszony przez osobę przeprowadzającą wywiad, szczególnie jeśli osoba udzielająca wywiadu jest przewraŜliwiona na punkcie poruszanej problematyki73. Na potrzeby niniejszej pracy przeprowadzono w styczniu i lutym 2006 roku wywiady z sześcioma przewodnikami miejskimi: z trzema kobietami i z trzema męŜczyznami, którzy reprezentowali trzy róŜne kohorty wiekowe (2535, 36-55, 56 i więcej lat). Wywiady te miały na celu uzupełnienie materiału zdobytego za pomocą ankiety pocztowej wysłanej w kwietniu do 140 przewodników miejskich zrzeszonych w Kole Przewodników Miejskich i Terenowych im. Franciszka Mamuszki przy Gdańskim Oddziale PTTK. Odsetek odpowiedzi wyniósł 45%. Jest to wynik, którego nie moŜna uznać jako reprezentatywnego dla całej populacji przewodnik miejskich po Gdańsku, Gdyni i Sopocie, ale moŜna traktować jako wynik, pozwalający na scharakteryzowanie i opisanie wizerunku Gdańska w świadomości przewodników miejskich Gdańskiego Oddziału PTTK. 73 Ch. Frankfort-Nachmias i D. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001, s. 254-255. 43 2.3 Charakterystyka badanej zbiorowości Celem niniejszej pracy było przedstawienie wizerunku Gdańska w świadomości przewodników miejskich74. Aby go zrealizować autor wybrał próbę badawczą złoŜoną z przewodników miejskich zrzeszonych w Kole Przewodników Miejskich i Terenowych im. Franciszka Mamuszki działającego przy Gdańskim Oddziale Polskiego Towarzystwa Turystyczno Krajoznawczego w Gdańsku, które w roku 2006 obchodzić będzie swoje 55-lecie. Jest to grupa osób, która wykonuje zawód przewodnika miejskiego oprowadzając grupy polsko i obcojęzyczne po Trójmieście, a w szczególności po Głównym Mieście w Gdańsku75. Tab. 2.1. Liczba wycieczek, które przewodnik oprowadził w roku poprzedzającym badanie. (w %; N=63) śadnej 15,9 Od 1 do 10 wycieczek 44,4 Od 11 do 30 wycieczek 22,2 PowyŜej 30 wycieczek 17,5 74 W myśl ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku o usługach turystycznych, art. 3, pkt 7a przewodnik turystyczny oznacza „osobę zawodowo oprowadzającą turystów lub odwiedzających po wybranych obszarach, miejscowościach i obiektach oraz udzielającą o nich informacji”. 75 Zgodnie z rozporządzeniem ministra gospodarki i pracy z dnia 16 sierpnia 2004 roku w rozdziale 3 dotyczących uprawnień przewodników turystycznych paragrafie 10 ustanawia się wykaz miast, w których do oprowadzania wycieczek są wymagane uprawnienia przewodnika miejskiego. Na liście tej znalazły się takie miasta jak: 1) Gdańsk, Gdynia, Sopot (łącznie), 2) Katowice z Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym (łącznie), 3) Kraków, 4) Lublin, 5) Łódź, 6) Poznań, 7) Szczecin, 8) Toruń, 9) Warszawa, 10) Wrocław. 44 Wśród badanej zbiorowości znalazło się 15,9% przewodników, którzy przestali juŜ oprowadzać i 84,1% przewodników, którzy czynnie pracują w swoim zawodzie. W ankiecie zapytano o ilość wycieczek oprowadzonych w poprzednim roku, dlatego wyniki nieaktywnych przewodników mogą być zawyŜone. Część z respondentów zaliczonych do tej grupy mogła tylko w tym jednym roku przerwać, z róŜnych powodów, swoją przewodnicką działalność, aby w roku następnym wznowić oprowadzanie grup. Niemniej jednak z pewnością nie jest to 15,9% z całej populacji – wiele osób z tej grupy przynaleŜy do Koła Przewodników, biorąc czynnie udział w jego Ŝyciu, płacąc składki, przychodząc na comiesięczne spotkania przewodników, biorąc udział w szkoleniach, wyjazdach i uroczystościach, które mają miejsce w środowisku przewodnickim, ale nie znaczy to, Ŝe muszą być czynnymi przewodnikami, którzy oprowadzają. Spotkania przewodników prócz aspektu samokształcenia pełnią bardzo waŜną funkcję integracyjną i towarzyską, co dla wielu osób stanowi jedną z waŜniejszych przyczyn przynaleŜności do Koła, szczególnie dla osób starszych, powyŜej 60 roku Ŝycia, które stanowią 62,5% tych przewodników, którzy w zeszłym roku nie oprowadzili Ŝadnej wycieczki. Osoby między 30 a 59 rokiem Ŝycia stanowią pozostałe 37,5% przewodników nieczynnych zawodowo. Tab. 2.2. Przedziały wiekowe przewodników. (w %; N=63) Do 29 lat 5,4 Od 30 do 59 lat 51,8 60 lat i więcej 42,9 45 Przewodnicy, którzy znaleźli się w próbie mieli od 22 do 79 lat, zaś mediana wieku wyniosła 56 lat. Wiek nie zawsze koreluje ujemnie z ilością oprowadzanych wycieczek; przewodnik, który miał 79 lat oprowadził rok przed przeprowadzeniem badania ponad 30 wycieczek. Jest to wynik, którym moŜe się pochwalić tylko 8 z pośród 63 przepytanych przewodników. Tab. 2.3. Jak długo osoby badane są przewodnikami. (w %; N=63) Do 9 lat 32,1 Od 10 do 29 lat 41,1 30 lat i więcej 26,8 Cezurą czasową, od kiedy ktoś określa siebie jako przewodnika, jest egzamin, będący zakończeniem rocznego kursu na przewodnika miejskiego. Zmienna ta ma rozkład normalny, mediana wynosi 13,5 co oznacza, Ŝe połowa osób badanych jest przewodnikiem krócej niŜ trzynaście i pół roku, a druga połowa jest przewodnikiem dłuŜej niŜ trzynaście i pół roku. Średnia arytmetyczna wynosi 18,18 lat. W badaniu brali udział przewodnicy, którzy byli przewodnikami pierwszy rok jak i tacy, którzy swój egzamin przewodnicki zdali pięćdziesiąt lat temu. Tab. 2.4. Wykształcenie przewodników. (w %; N=63) Średnie 36,1 WyŜsze 63,9 Wszyscy przewodnicy miejscy posiadają wykształcenie średnie lub wyŜsze, poniewaŜ w myśl ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku o usługach turystycznych (Dz. U. Nr 133, poz. 884), art. 22, otrzymać uprawnienia przewodnika miejskiego moŜe osoba, która: 1) ukończyła 18 lat, 2) ukończyła 46 szkołę średnią, 3) posiada stan zdrowia umoŜliwiający wykonywanie zadań przewodnika turystycznego 4) nie była karana za przestępstwa umyślne lub inne popełnione w związku z wykonywaniem zadań przewodnika turystycznego, 5) odbyła szkolenie teoretyczne i praktyczne oraz zdała egzamin na przewodnika turystycznego. W badanej próbie blisko dwie trzecie przewodników posiadało wykształcenie wyŜsze. 47 ROZDZIAŁ 3 HISTORIA GDAŃSKA W ŚWIADOMOŚCI PRZEWODNIKÓW MIEJSKICH 3.1 NajwaŜniejsze wydarzenia w dziejach Gdańska Gdańsk jest i skomplikowanej wyjątkowym historii, która miastem w wielu o burzliwej, momentach dramatycznej jest trudna do jednoznacznej interpretacji. Od samego początku przybywali tu ludzie z róŜnych stron Europy, poszukując pracy, wiedzy, bogactwa, moŜliwości rozwinięcia talentów artystycznych i naukowych a takŜe schronienia przed prześladowaniami religijnymi. Trudno jest zrozumieć historię Gdańska bez uwzględnienia jego złoŜoności etniczno-narodowej, a w szczególności dwóch dominujących w tym mieście narodów; niemieckiego i polskiego. Do dnia dzisiejszego skomplikowana historia miasta jest przedmiotem gorących dyskusji historyków obydwu narodów, na nowo konstruowane są interpretacje o jego niemieckości, polskości lub wielokulturowości.76 Historia Gdańska ma juŜ ponad tysiąc lat i sięga X wieku. „Z tym okresem wiąŜe się misja pruska biskupa praskiego Wojciecha, który z inicjatywy politycznej Bolesława Chrobrego przybył 27 marca 997 r. do miasta Gdańska 76 J. Kukliński, Gdańsk wczoraj i dziś, Marki 2005, s. 5. 48 gdzie wielkie tłumy ludzi chrzest przyjmowały”77. Datę tą przyjmuje się za symboliczny początek miasta i „od tego momentu rozpoczyna się bieg tysiącletniej historii Gdańska obfitującej z jednej strony w wydarzenia o szerokim rozgłosie międzynarodowym i wręcz spektakularne walki o Gdańsk, z drugiej zaś – przepojonej nurtem codziennego współistnienia przez wiele wieków róŜnych grup etnicznych jego mieszkańców wspólnie przyczyniających się do budowy i rozkwitu swego miasta”78. Miasto systematycznie rozrastało się i nabierało na znaczeniu, aby w XIII wieku otrzymać prawa miejskiej według wzoru lubeckiego od księcia pomorskiego Świętopełka II. W roku 1308 Gdańsk dostał się na 146 lat pod panowanie KrzyŜaków, którzy systematycznie rozbudowywali miasto. Jest to okres silnego napływu kolonistów z Niemiec i przystąpienia miasta do Hanzy w roku 1361. W związku tym Gdańsk brał czynny udział aŜ do ostatniego zjazdu miast hanzeatyckich, czyli do 1669 roku. Powstanie miast pruskich w 1454 roku, w tym Gdańska, zapoczątkowało wojnę trzynastoletnią między Polską a Zakonem, wskutek której miasto ponownie dostało się pod panowanie króla polskiego, które trwało do II rozbioru Polski w 1793 roku. W wieku XVI i XVII Gdańsk, określany „najcenniejszą perłą w koronie”, był jedną z przodujących europejskich metropolii, największym ośrodkiem miejskim na wschód od Kolonii i na północ od Pragi. W 1650 roku liczba mieszkańców wynosiła 77 tysięcy, a Warszawa dopiero 130 lat później stała się największym miastem w Polsce. W tym samym czasie Gdańsk stanowił dominujący ośrodek przemysłowy w kraju, w którym pracowało 3150 mistrzów róŜnych specjalności, gdy w Krakowie było ich tylko 714. Gdańsk od połowy 77 78 Historia Gdańska, tom I, pod red. E. Cieślaka, Gdańsk 1985, s. 119. Ibidem, s. 5. 49 XIX wieku systematycznie tracił na znaczeniu pod pruskimi rządami. W latach 1807 - 1813 i 1920 - 1939 w wyniku wojen napoleońskich i pierwszej wojny światowej Gdańsk dwukrotnie posiadał status wolnego miasta. To w Gdańsku w roku 1939 zaczęła się druga wojna światowa – rok jej zakończenia był zarazem rokiem zagłady miasta. W 1945 roku śródmieście zostało zniszczone w 80%. W 1980 roku w Gdańsku powstał NiezaleŜny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, który dał początek dekonstrukcji komunistycznego systemu w Polsce i całej Europie Środkowo –Wschodniej79. Przewodnicy zostali poproszeni w ankiecie o wskazanie trzech, wydarzeń z dawnej lub najnowszej historii Gdańska, które uwaŜają za najwaŜniejsze. Ze wskazanych szesnastu wydarzeń aŜ dziewięć z nich miało miejsce w XX wieku. Tab. 3.1. NajwaŜniejsze wydarzenia w historii Gdańska w opinii przewodników miejskich. (w %; N=63) Wydarzenia sierpniowe w 1980 roku 63,5 Powrót Gdańska do Polski w 1945 roku 31,7 Pokój toruński 1466 roku 28,6 Przywileje kazimierzowskie 1457 roku 22,2 Wybuch drugiej wojny światowej i obrona Westerplatte 17,5 II rozbiór Polski 1793 roku 12,7 Chrzest Gdańska w 997 roku 9,5 Odbudowa Gdańska 7,9 Powstanie Wolnego Miasta Gdańska w 1920 roku 6,3 Opanowanie miasta przez KrzyŜaków w 1309 roku 6,3 Wizyty papieŜa Jana Pawła II 4,8 Wydarzenia grudnia 1970 roku 4,8 Nadanie praw miejskich 3,2 Milenium Gdańska 1997 roku 3,2 Przełom 1989 roku 3,2 Złoty wiek 1466-1655 3,2 79 J. Kukliński, Gdańsk wczoraj i dziś, Marki 2005, s. 6-59. 50 Najwięcej, bo 63,5% przewodników uwaŜało za najwaŜniejsze w historii miasta wydarzenia sierpniowe z 1980 roku, które doprowadziły do powstania NSZZ „Solidarność” i podpisania porozumień sierpniowych. Przewodnicy interpretowali swój wybór tym, Ŝe był to „początek odzyskiwania suwerenności Polski i końca Europy jałtańskiej”, „początek demokratyzacji kraju”, „iskra, która zapoczątkowała proces upadku komunizmu”, „nowa era w dziejach miasta i kraju”, ale takŜe za powód swojego wyboru wskazywali „podniesienie rangi miasta". Najczęściej pojawiającym się słowem jest „początek”, który odnosi się do upadku systemu komunistycznego i zmian w kraju oraz w całej Europie Środkowej i Wschodniej. Ankietowani wydarzenia sierpniowe i ich konsekwencje w większości łączyli z szeroką sytuacją geopolityczną a nie tylko z lokalnymi zmianami. O ponad połowę mniej respondentów wskazało drugie w opinii przewodników waŜne wydarzenie w dziejach miasta, jakim był powrót Gdańska do Polski w 1945 roku. 31,7% przewodników wskazało ten moment historyczny jako jeden z trzech najwaŜniejszych w ponad tysiącletniej historii miasta. Jest to cezura czasowa, kiedy miasto nie tylko powróciło do Polski, ale takŜe bezpowrotnie utraciło zabytkową zabudowę i według wielu swoisty przedwojenny „genius loci”. Jeden z przewodników w czasie wywiadu powiedział, Ŝe „moim zdaniem Gdańsk nie ma starego ducha, rok 1945 przekreślił Gdańsk jako ciągłość - to jest moje zdanie - wydaje mi się, Ŝe kultura gdańska skończyła się w 1945 roku i to co teraz jest, jest tworzeniem nowej kultury miasta Gdańska”. Z tego powodu data zakończenia wojny była końcem starego a początkiem nowego miasta, na co zwraca uwagę wielu przewodników. 51 Nie znaczy to, Ŝe odcinają się od przedwojennej historii, ale istnieje mit, który „zakłada istnienie pewnej ciągłości historii i logiki w następujących po sobie wydarzeniach. Historycy uwaŜają mit ten za nieuzasadniony i odnoszą się do niego sceptycznie”80. Niewiele mniej, bo 28,6% ankietowanych wskazało jako najwaŜniejsze wydarzenie historyczne w historii miasta pokój toruński z 1466 roku, na mocy którego formalnie, po wojnie trzynastoletniej prowadzonej przeciw Zakonowi KrzyŜackiemu przyłączył Gdańsk do Polski. Pokój toruński przewodnicy łączyli z wcześniejszymi przywilejami kazimierzowskimi, które były efektem zbrojnego powstania przeciw Zakonowi. „Rok 1454, w którym sami mieszkańcy Gdańska wypędzili KrzyŜaków, miał dla miasta przełomowe znaczenie. ZłoŜyły się na to dwa zasadnicze powody: po pierwsze – złączenie miasta z całym zapleczem ziem polskich, z wielkim dorzeczem Wisły nieprzedzielonym Ŝadnymi granicami politycznymi; po drugie – obdarzenie miasta w krótkim czasie licznymi przywilejami przywilejami i wolnościami. Przywileje te stworzyły bardzo korzystne warunki rozwoju miasta, dla jego rozkwitu”81. Przywileje kazimierzowskie z 1457 roku wybrało 22,2% ankietowanych. Jeśli zebrać wydarzenia historyczne związane ściśle z wojną trzynastoletnią to wynikałoby, Ŝe aŜ 50,8% przewodników uwaŜa, Ŝe ten okres historyczny był jednym z trzech najwaŜniejszych w historii Gdańska. Kolejnym waŜnym wydarzeniem w dziejach miasta, dla 17,5% respondentów, był wybuch drugiej wojny światowej 1 września 1939 roku oraz związana z nim obrona Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte 80 J. Załęcki, Kształtowanie się społeczeństwa obywatelskiego ToŜsamość Gdańsku, (w:) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historycznosocjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 109. 81 E. Cieślak, Cz. Biernat, Dzieje Gdańska, Gdańsk 1969, s. 86. 52 i Poczty Polskiej w Gdańsku. W wypowiedziach moŜna znaleźć takie określenia jak: „symbol bohaterstwa”, „początek końca tysiącletniej historii miasta”, „heroiczna obrona i początek wojny światowej”, „przedstawienie obrazu polskiego Ŝołnierza”. Nieprzypadkowo druga wojna światowa zaczęła się w Gdańsku; w wyniku postanowień traktatu wersalskiego utworzono drugie juŜ w historii Wolne Miasto Gdańsk. „Polska miała na terenie Gdańska własną słuŜbę telekomunikacyjną, niezaleŜną od gdańskiej, i eksploatowała wewnętrzne linie kolejowe portu gdańskiego. Do obowiązków Polski względem Wolnego Miasta naleŜała takŜe ochrona wojskowa. WaŜnym zadaniem było utrzymywanie na półwyspie Westerplatte Wojskowej Składnicy Tranzytowej”82. „Przed objęciem władzy przez hitlerowców zawsze istniały mniej lub więcej ścisłe powiązania władz gdańskich z władzami Rzeszy. Świadczą o tym liczne konsultacje, narady, szukanie pomocy czy wizyty prezydentów Sahma i Ziehma w Berlinie. Z chwilą objęcia władzy przez hitlerowców dotychczasowe kontakty zamieniły się w jawne podporządkowanie się dyspozycjom Berlina. Wolne Miasto stało się jednym z okręgów partii hitlerowskiej, okręgiem poddanym Ŝelaznej dyscyplinie faszystowskiej partii. Wszelkie dyrektywy dla władz gdańskich przychodziły z Berlina”83. 12,7% przewodników do trzech najwaŜniejszych wydarzeń historycznych dla miasta zaliczyło takŜe drugi rozbiór Polski, w 1793 roku, w którym to miasto ostatecznie dostało się pod panowanie Prus. Jeszcze trzy lata wcześniej „sejm Rzeczypospolitej dał wyraz nie tylko swojej, ale i powszechnej opinii przeciwnej odstępowaniu Prusom Gdańska i Torunia, uchwalając 6 września 1790 r. rezolucję o niezbywalności ziem wchodzących w skład 82 Z. Flisykowski, Tu na Westerplatte, Warszawa 1974, s. 10. 53 państwa”84. Z dziesięciu najwaŜniejszych, w opinii przewodników, wydarzeń w historii Gdańska aŜ sześć związanych jest z datami, w których miasto, w wyniku zmiany granic państw, dostawał się pod inne panowanie. Innymi wydarzeniami, które przewodnicy uznali za jedne z trzech najwaŜniejszych w historii Gdańska, ale na które wskazało mniej niŜ 10% ankietowanych są: chrzest Gdańska w 997 r.- 9,5%, odbudowa Gdańska w 1945 r.- 7,9%, powstanie Wolnego Miasta Gdańska w 1920 r.- 6,3%, opanowanie miasta przez KrzyŜaków w 1309 r.- 6,3%, wizyty papieŜa Jana Pawła II- 4,8%, wydarzenia grudnia 1970 r.- 4,8%, nadanie praw miejskich- 3,2%, obchody milenium Gdańska w 1997 r. - 3,2%, zmiana ustroju Polski w 1989 r. - 3,2%, złoty wiek Gdańska w 1560-1655 r. - 3,2%. 3.2 Wybitni gdańszczanie Historię Gdańska tworzą przede wszystkim ludzie, którzy dzięki swojej działalności pomagali w rozwoju i rozsławieniu miasta. Osoby ankietowane poproszone zostały o wskazanie maksymalnie pięciu osób, które w ich opinii odegrały waŜną rolę w dziejach Gdańska, a takŜe poproszono o umotywowanie swoich wyborów. Przewodnicy wskazywali osoby, które całe Ŝycie zamieszkiwały w Gdańsku, jak i takie, które w nim tylko się urodziły lub przybyły do niego juŜ w wieku dojrzałym. Pogląd ten reprezentuje jedna 83 84 E. Cieślak, Cz. Biernat, Dzieje Gdańska, Gdańsk 1969, s. 464-465. Historia Gdańska, tom III, pod red. E. Cieślaka, Gdańsk 1985, s. 595. 54 z przewodniczek pisząc: „jako gdańszczan traktuję nie tylko tych z urodzenia, ale i tych, co zostali nimi z wyboru” W opinii badanych osób dwóch gdańszczan odegrało najwaŜniejszą rolę w dziejach miasta: Jan Heweliusz (1611-1687) i Lech Wałęsa (ur. 1943), którzy uzyskali takie samo uznanie wśród respondentów; kaŜdego z nich wybrało 69,8% przewodników. Jan Heweliusz to „najwybitniejszy astronom polski XVII w. i jednocześnie jeden z najwybitniejszych astronomów tej epoki, podobnie jak jego wielki poprzednik, Mikołaj Kopernik, nie był związany z Ŝadnym uniwersyteckim środowiskiem, ze stolicą, dworem królewskim czy magnackim, tytuł zaś królewskiego astronoma otrzymał juŜ u szczytu naukowej sławy, obejmującej całą ówczesną Europę. (...) Heweliusz pochodził ze środowiska gdańskiego i działał w Gdańsku, najbogatszym wówczas mieście polskim, którego mieszczaństwo bogactwem zadziwiało wielu odwiedzających Gdańsk cudzoziemców i dorównywało pod tym względem polskiej magnaterii”85. Heweliusz jako „ulubieniec królów i ksiąŜąt, sam ksiąŜę astronomii”86 był nie tylko badaczem nieba, ale takŜe sławnym browarnikiem i miejskim rajcą. Przewodnicy między innymi tak argumentowali swój wybór: „najwybitniejszy po Koperniku astronom polski”, „reprezentant i symbol nauki gdańskiej w dziejach”, „odkrył siedem gwiazdozbiorów i jest twórcą nowoŜytnej selenografii”, „rozsławił Gdańsk w świecie” Tylu samo przewodników wybrało Lecha Wałęsę (69,8%), jako gdańszczanina, który odegrał waŜną rolę w dziejach Gdańska. Wałęsa przybył 85 T. Przypkowski, Jan Heweliusz, Wrocław 1987, s. 3. G. Danielewicz, Portrety dawnych gdańszczan, Gdańsk 1997, s. 404. 86 L. Wałęsa, Droga nadziei, Kraków 1989, s. 37. 86 55 do miasta jako osoba dorosła, jak sam pisze: „pierwszy raz zgłosiłem się do pracy w Stoczni 30 maja 1967 roku, zaraz po przyjeździe do Gdańska”87, ale był i jest tak związany z najnowszą historią miasta, tak mocno, Ŝe bodaj kaŜdy przewodnik uwaŜa go za gdańszczanina. Pierwszy i długoletni przywódca NSZZ „Solidarność”, laureat pokojowej Nagrody Nobla w 1983, były prezydent RP uzyskał uznanie respondentów, poniewaŜ uwaŜany jest za: „symbol ruchu „Solidarność” i jego roli w XX wieku”, „przywódca ruchu społecznego „Solidarność”, „pokierował strajkiem w 1980 roku”, „zastopował komunistów, rozdmuchał wiatr historii”, „stał na czele zmian ustrojowych”. Zdarzały się głosy, które wskazywały niepodwaŜalność takiego wyboru wyraŜając to takimi słowami jak: „nie trzeba chyba uzasadniać”, „oczywistość”. Po Janie Heweliuszu i Lechu Wałęsie, których wybrało 69,8% respondentów kolejne miejsce uzyskał Gabriel Daniel Fahrenheit (1686 – 1736), którego za gdańszczanina, który odegrał waŜną rolę w dziejach Gdańska uwaŜało 23,8% przewodników. „Fahrenheit sporządził dokładny, precyzyjny termometr, początkowo wypełniony alkoholem, potem rtęcią. Podziałkę stosował w nich róŜną, aŜ wprowadził skalę od 0 st. do 212 st. do dziś uŜywaną w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Zajmował się zmianami stany skupienia ciał, udoskonaleniem barometru i wydymaniem szkła. Odkrył zjawisko przechładzania wody i stwierdził zaleŜność temperatury wrzenia od ciśnienia. WaŜnym wynalazkiem Fahrenheita było zbudowanie oryginalnego aerometru”88. Respondenci swój wybór wyjaśniali tym, Ŝe Fahrenheit był to: „naukowiec znany na świece”, „uczony, fizyk, przyrodnik, wynalazca termometru rtęciowego”, „prowadził badania naukowe na światowym 88 G. Danielewicz, Portrety dawnych gdańszczan, Gdańsk 1997, s. 407. 56 poziomie”, „rozsławił miasto”. JuŜ za Ŝycia gdański naukowiec zdobył uznanie, o czym świadczy fakt, Ŝe „podręczniki do nauki fizyki juŜ w drugiej połowie XVIII w. prezentowały jego osiągnięcia”89. Na czwartym miejscu znalazł się laureat literackiej Nagrody Nobla w 1999 roku Guenter Grass (ur. 1927), „niemiecki pisarz z kaszubskiej rodziny, mówiący o polskim Gdańsku: - moje miasto”90, którego wymieniło 19% przewodników jako osobę, która odegrała waŜną rolę w dziejach Gdańska. Motywy takiego wyboru były dość zbieŜne wśród respondentów: „pisarz, który rozsławił Gdańsk, laureat literackiej Nagrody Nobla”, „noblista piszący o Gdańsku – stąd pochodzi”, „noblista”. Grass, doktor honoris causa Uniwersytetu Gdańskiego, zasłynął jako piewca swojej małej ojczyzny, której poświęcił między innymi „Blaszany bębenek” i „Kot i mysz”. O tym jak wielu gdańszczan zasłuŜyło się dla miasta i jego rozwoju moŜe świadczyć fakt, Ŝe 63 przewodników wymieniło aŜ 49 nazwisk osób, które w ich mniemaniu odegrali waŜną rolę w dziejach Gdańska91. 89 K. Kubik, Gabriel Daniel Fahrenheit, (w:) Kalendarz gdański 1995, Gdańsk 1995, s.76. M. Abramowicz, Wasto Grass, witome u se, „30 Dni” 2000, Nr 7/8, s. 55. 91 Plebiscyt w którym wybierano gdańszczanina tysiąclecia zorganizowała redakcja miesięcznika 30 Dni w 2000 roku. Czytelnicy na specjalnych kuponach głosowali na poszczególne postacie związane z Gdańskiem. Czołowe miejsca w plebiscycie kształtowały się następującą: 1. Jan Heweliusz (1522 głosy), 2. Lech Wałęsa (1522 głosy), 3. Gunter Grass (1267 głosów), 4. ks. Franciszek Rogaczewski (1134 głosów), 5. św. Wojciech (949 głosów), 6. Abraham van den Block (937 głosów), 7. Artur Schopenhauer (711 głosów), 8. Donald Tusk (574 głosów), 9. arcybiskup Tadeusz Gocłowski (458 głosów). 90 57 Tab. 3.2. Gdańszczanie, którzy odegrali waŜną rolę w dziejach miasta (w %; N=63) Jan Heweliusz 69,8 Lech Wałęsa 69,8 Gabriel Daniel Farenheit 23,8 Guenter Grass 19 Artur Schopenhauer 11,1 Abraham van den Block 11,1 Rodzina Ferberów 11,1 Kazimierz Jagiellończyk 11,1 Jan Dantyszek 9,2 Daniel Gralath 9,2 Paweł Beneke 7,9 Jerzy Daniel Szultz 7,9 Jan Bernard Bonifacio d’Oria 7,9 Świętopełk II 6,4 Daniel Chodowiecki 6,4 Ks. Henryk Jankowski 6,4 Krzysztof Celestyn Mrongowiusz 6,4 Jan Uphagen 6,4 Inni Mniej niŜ 5% 3.3 Wydarzenia drugiej wojny światowej w Gdańsku Gdańsk od początku był miastem dalekim od jednoznacznej historycznej klasyfikacji. „Przecięły się tutaj dwa przeciwstawne sobie dąŜenia: ukierunkowane ku północy, stałe dąŜenie państwa polskiego ku Bałtykowi oraz niemieckie parcie na wschód (Drang nach Osten). Starcia tych dwóch sił przez wieki całe wywierały decydujący wpływ na losy miasta. Zwycięstwo jednej lub drugiej siły na terenie Gdańska dawało zwycięzcy klucz do panowania nad 58 całym Pomorzem Nadwiślańskim”92. Ścieranie się tych dąŜeń doprowadziło do wybuchu najtragiczniejszej w skutkach dla Gdańska drugiej wojny światowej, którą rozpoczął o godzinie 4:45 ostrzał pancernika SchleswigHolstein na Wojskową Składnicę Tranzytową na Westerplatte. Polska po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku nie miała własnego portu morskiego, dlatego od 1919 roku korzystała z Gdańska jako bazy dla przeładunku przychodzącego z zagranicy drogą morską uzbrojenia dla polskiej armii. Decyzją Rady Ligi Narodów do tego celu Wolne Miasto Gdańsk przekazało Polsce w 1925 roku teren półwyspu Westerplatte, na którym mogło stacjonować 88 Ŝołnierzy w celu ochrony prac przeładunkowych i magazynów. Składnica miała charakter placówki wojskowej, której dowódcą z tytułem Komendanta od 3 XII 1938 roku był mjr Henryk Sucharski. W 1937 roku zastępcą Komendanta i dowódcą załogi wartowniczej został kapitan Franciszek Dąbrowski93. Wiosną 1939 roku stan załogi został wzmocniony tak, Ŝe pod koniec sierpnia liczyła ona 182 Ŝołnierzy, a wraz z zatrudnionymi pracownikami kontraktowymi i urzędnikami cywilnymi 209 osób94. Największe straty obrońcy ponieśli 2 września, kiedy „nalot stukasów wprowadził zamęt w szeregi polskiej obrony, przynajmniej na kilku placówkach polowych. Wielu obrońcom wydawało się, Ŝe zostali zupełnie sami, Ŝe spowite dymem i odblaskami ognia koszary zawaliły się i Ŝe to juŜ koniec wszystkiego. Nad całym terenem niósł się ni to ryk, ni to wycie – w klaksonie rozbitego samochodu cięŜarowego nastąpiło spięcie. I w tym momencie najwyŜszego napięcia ktoś rzuca słowo: „Czołgi!” Mjr Sucharski kaŜe nadać szyfrowaną depesze do Gdyni: „Zostaliśmy 92 Historia Gdańska, tom I, pod red. E. Cieślaka, Gdańsk 1985, s. 6. M. Gliński, Westerplatte, Gdańsk 1998, s. 11-16. 94 S. Górnikiewicz, Lwy z Westerplatte, Gdańsk 1988, s. 23-32. 93 59 zbombardowani, wszystko spalone”. Następnie poleca spalić tajne papiery, przede wszystkim szyfry”95. Najbardziej kontrowersyjną kwestią związaną z siedmiodniową obroną półwyspu jest spór o to, kto faktycznie dowodził obroną po nalocie; czy mjr Sucharski czy kpt. Dąbrowski96. Kwestia ta wzbudza wiele emocji, szczególnie wśród starszych przewodników, którzy zarzucają zwolennikom poglądu, Ŝe to kpt. Dąbrowski dowodził obroną szkalowanie pamięci mjr Sucharskiego. W ankiecie pocztowej zadano pytanie filtrujące: „Czy słyszał Pan(i) o tzw. „konflikcie dowodzenia” między mjr Sucharskim a kpt. Dąbrowskim w czasie obrony Westerplatte we wrześniu 1939 roku?” Tab. 3.3. Znajomość tzw. „konfliktu dowodzenia” w czasie obrony Westerplatte we wrześniu 1939 roku. (w %; N=63) Tak, słyszałem o tzw. „konflikcie dowodzenia” 91,8 Nie słyszałem o tzw. „konflikcie dowodzenia” 8,2 Zdecydowana większość, bo aŜ 91,8 przewodników, słyszała o „konflikcie dowodzenia”. Nie moŜna natomiast powiedzieć, Ŝe przewodnicy zgadzają się co do istoty konfliktu, a takŜe co do sposobu przedstawienia tej karty historii oprowadzanym grupom po Westerplatte, którymi w większości są wycieczki szkolne. formowanych Wiele ostroŜnie i opinii bez przedstawianych skrajnych ocen. w Próba ankietach była pogrupowania 95 Z. Flisykowski, Tu na Westerplatte, Warszawa 1974, 80-81. Większość opracowań nie wspomina o konflikcie między mjr Sucharskim a kpt. Dąbrowskim (por. Z. Flisykowski, Tu na Westerplatte, Warszawa 1974 i S. Górnikiewicz, Lwy z Westerplatte, Gdańsk 1988) i nie kwestionują dowodzenia do ostatnich dni mjr Sucharskiego. Inne, w szczególności nowsze publikacje podkreśla, Ŝe konflikt taki miał miejsce i Ŝe faktycznym dowódcą obrony po 2 września 1939 roku był kpt. Dąbrowski a nie mjr Sucharski, który miał się załamać i być psychicznie nie zdolnym do faktycznego dowodzenia Westerplatte (por. M. Wójtowicz-Podhorski, K. Wyrzykowski, Westerplatte. Załoga śmierci, Gdańsk 2004). 96 60 poszczególnych zdań okazała się niezmiernie trudna z powodu złoŜoności problemu i róŜnorodności opinii. Większość wypowiedzi wskazuje, Ŝe ów konflikt w opinii przewodników miał miejsce; róŜnica dotyczy kwestii, czy był znaczący i jakie miał konsekwencje dla dalszej obrony półwyspu? Nie brakowało zdań, Ŝe „konflikt dowodzenia został wyolbrzymiony przez prasę” lub, Ŝe „to córka Dąbrowskiego chciała, aby zaczęto mówić takŜe o wielkim bohaterstwie jej ojca”. Najwięcej, bo po 16% przewodników, jeśli mówiłoby o „konflikcie” to albo podkreślałoby, Ŝe była to tylko „róŜnica zdań, dopuszczalna w warunkach bojowych” wynikająca „z róŜnicy charakterów” sygnalizując problem, ale nie wnikając w szczegóły faktycznego dowództwa, albo mówiliby, Ŝe faktycznie konflikt był, ale do końca dowodził mjr Sucharski. Jeden z respondentów napisał, Ŝe „z pewnością były jakieś niezbyt jasne okoliczności, ale nie aŜ tak tragiczne, które doprowadziłyby Sucharskiego do utraty kontroli nad dowodzeniem”. Niewiele mniej, bo 14% przewodników podczas oprowadzania grupy w ogóle nie wspomniałoby o „konflikcie dowodzenia” między innymi „z uwagi na to, Ŝe obrona Westerplatte to symbol patriotyczny, bohaterski a nie militarny”. Część z tych osób nie wspominałaby o tym, poniewaŜ uwaŜają, Ŝe takiego konfliktu miedzy Komendantem Westerplatte a jego zastępcą po prostu nie było. Tyle samo badanych osób powiedziałby, Ŝe po nalocie 2 września „formalnie dowodził Sucharski, ale ze względu na jego stan zdrowia i psychiczne załamanie praktycznie Dąbrowski”. Najczęściej osoby te tłumaczyły to tym, Ŝe „nikt nie jest ze stali”, „Sucharski wiedział więcej. Był dowódcą i na nim spoczywała odpowiedzialność, na pomoc nie miał szans. Samotność dowódcy – niepotrzebnie nagłaśnia się tą sprawę”. Taka sama liczba przewodników podawałaby dwie wersje, zaznaczając, Ŝe „obaj 61 są bohaterami”, ale kaŜdy na swój sposób; „mjr Sucharski – realista, odpowiedzialny dowódca, realnie oceniający szansę dalszej walki, czuł się odpowiedzialny za Ŝycie powierzonej mu załogi, kpt. Dąbrowski – romantyk, hołdujący zasadzie „triumf albo zgon”, chciał walczyć do końca – do ostatniej kropli krwi, mjr Sucharski uwaŜał, Ŝe obrońcy wypełnili obowiązek Ŝołnierski i dalsza walka jest bezcelowa – naleŜy skapitulować”97. W tej grupie zdarzały się takŜe opinie, które tłumaczyły postawę kpt. Dąbrowskiego tym, Ŝe „dłuŜej przebywał na Westerplatte i był bardziej związany emocjonalnie z półwyspem” lub opisujące tą postać jako „prawnie - buntownik, historycznie - bohater”. Co dziesiąty przewodnik mówiłby, Ŝe obroną od końca dowodził mjr Sucharski, a jeśli dodamy osoby, które w ogóle nie wspominałby o „konflikcie”, poniewaŜ Westerplatte jest to „legenda i symbol bohaterstwa” i „niewaŜne są domysły, waŜna jest legenda utrwalona w społeczeństwie, będąca symbolem naszej waleczności” to wyjdzie, Ŝe co trzeci respondent przedstawiałby obronę w Westerplatte w której niekwestionowanym dowódcą był od początku do końca mjr Henryk Sucharski. 97 NaleŜy pamiętać, Ŝe w „myśl planu operacyjnego obrona Westerplatte trwać miała 12 godzin” T. Sokół, Płonące WybrzeŜe, Warszawa 1961, s. 41. 62 Tab. 3.4. Sposób przedstawienia uczestnikom wycieczki tzw. „konfliktu dowodzenia” między mjr Sucharskim a kpt. Dąbrowskim w czasie obrony Westerplatte we wrześniu 1939 roku (w %; N=63) RóŜnica zdań dopuszczalna w warunkach bojowych wynikająca z odmiennych charakterów Do końca dowodził mjr Sucharski, choć był konflikt 16 W ogóle nie mówiłbym o konflikcie 14 Sucharski się załam i faktycznie dowodził Dąbrowski 14 Trzeba podawać dwie wersje 14 Nieprzerwanie dowodził mjr Sucharski 10 Legenda i symbol, który naleŜy utrzymać 10 Konflikt został wyolbrzymiony przez prasę 6 „Rok 1945 stanowi datę, której niepodobna 16 przyporządkować jakąkolwiek ogólną, okrągłą i jednoznaczną ocenę, czy interpretację. (...) Wątpliwości nam równieŜ towarzyszą, kiedy podejmujemy zagadnienia związane z Gdańskiem w roku 1945”98. Nadal pozostają niejasne okoliczności zagłady miasta na przełomie marca i kwietnia 1945 roku, wiadomo jedynie, Ŝe skutkiem działań wojennych śródmieście zniszczone zostało 90%99. Gdańsk został ogłoszony przez niemieckie dowództwo koncepcją obrony właściwą dla miast – twierdz, co okazało się tragiczne w skutkach. MoŜna za Barbarą Okoniewską sprowadzić zniszczenie miasta do kilku zasadniczych pytań: 1) W jakim stopniu zniszczenia były konsekwencją przyjętej przez niemieckie 98 B. Okoniewska, Refleksje nad rokiem 1945, (w:) Gdańsk 1945. Materiały z sesji naukowej odbytej w dniu 30 marca 1945 r., pod red. prof. adr. hab. Mariana Mroczki, Gdańsk 1995, s. 7. 99 „Miasto liczące 250 tyś. mieszkańców w 1939 r., prawie przestało istnieć. Ogółem miasto zniszczone zostało w 60%, a zabytkowe śródmieście aŜ w 90%. Po zakończeniu działań wojennych obliczono, Ŝe zniszczenia lub szkodzeniu uległo 12655 budynków, z tego około 6 tys. w 75 – 100%. Prawie 144 tyś izb mieszkalnych przestało istnieć. Gdańskie budowle zabytkowe, znane i cenione w całej Europie, zmieniły się w jedno wielkie rumowisko. Słynna Droga Królewska między Złotą Bramą a Zieloną Bramą leŜała w gruzach. Spośród 60 najcenniejszych budowli zabytkowych ostały się jedynie 4. Podobnie stało się i z kościołami; 17 zabytkowych świątyń ocalały zaledwie 3”. T. Bolduan, Gdańsk 1945 – 1965, Warszawa 1967, s. 23-30.. 100 B. Okoniewska, Refleksje nad rokiem 1945, (w:) Gdańsk 1945. Materiały z sesji naukowej odbytej w dniu 30 marca 1945 r., pod red. prof. dr. hab. Mariana Mroczki, Gdańsk 1995, s. 1315. 63 dowództwo taktyki obrony miasta, a w jakim były wynikiem strategii Rosjan zdobycia Gdańska? 2) Czy dowództwo Armii Czerwonej z góry zakładały całkowite zniszczenie miasta i czy plany takie musiały być tak totalne? 3) Czy wyraźny pośpiech w zdobywaniu Gdańska wynikał tylko z tego względu, Ŝe miasto było strategiczną twierdzą, ale takŜe dlatego, Ŝe miasto było symbolem „cywilizacji germańskiej”? 4) Jaki stopień zniszczeń dokonał się w poszczególnych fazach towarzyszących radzieckiemu atakowi na Gdańsk i po jego zdobyciu?100 Zdecydowana większość przewodników, bo 68,3% uwaŜała, Ŝe zniszczenie miasta było militarnie nieuzasadnionym, celowym niszczeniem miasta przez wojsko radzieckie a „obecne w Gdańsku społeczeństwo doświadczyło po marcu 1945 r. wszystkich konsekwencji miasta zdobytego przez armię ZSRR i dodatkowo niszczonego z powodów, które w większości wypadków nie miały prawdopodobnie uzasadnienia strategicznego. Raczej stanowiły skutki daleko idącej samowoli i rozpasania Ŝołnierzy, przejawiających się na wszystkich obszarach ich stacjonowania, nie tylko w Gdańsku”101. Prawie co siódmy ankietowany (14,3%) stoi na stanowisku, Ŝe zniszczenia miasta były przede wszystkim spowodowane nieuniknionymi konsekwencjami walk ulicznych. Prawie dwa razy mniej ankietowanych, bo 7,9% zaznaczało odpowiedź wskazującą, Ŝe zniszczenia spowodowane były głównie bombardowaniem lotnictwa radzieckiego. Oba stanowiska znajdują uzasadnienie w oczach Wiesława Gruszkowskiego, który pisze, Ŝe „wobec braku znajomości waŜnych źródeł, na przykład raportów dziennych dowódców róŜnych szczebli, które zapewne znajdują się w niedostępnym dotąd Archiwum byłej Armii 64 Czerwonej – musimy przyjmować na razie, Ŝe podstawową rolę z zniszczeniu Gdańska odegrało bombardowanie przez samoloty i ostrzał artyleryjski, a takŜe walki uliczne i likwidowanie odosobnionych punktów oporu”102. 4,8% respondentów było zdania, Ŝe zniszczenia były spowodowane celowym podpaleniem miasta przez wycofujące się wojsko niemieckie, którego dowództwo 24 marca 1945 roku odrzuciło propozycję marszałka Rokossowkiego, dowódcy 2 Frontu Białoruskiego „bezzwłocznego zaprzestania oporu i oddania się do niewoli z białą flagą pojedynczo, w grupach, oddziałach, kompaniach, batalionach oraz pułkach”103. Pomimo wielu białych plam, niejasności i sporów co do tego, co wydarzyło się w Gdańsku na przełomie marca i kwietnia 1945 roku tylko 4,8% przewodników stwierdziło, Ŝe trudno im powiedzieć, co tak naprawdę odegrało kluczowe rolę w tragicznej zagładzie miasta, które nastąpiło pod koniec drugiej wojny światowej. Tab. 3.5. Przyczyny zniszczeń Gdańska w 1945 roku. (w %; N=63) Militarnie nieuzasadnionym, celowym niszczeniem miasta przez Rosjan 68,3 Nieuniknioną konsekwencją walk ulicznych 14,3 Efektem bombardowań lotnictwa radzieckiego 7,9 Efektem podpalenia miasta przez wycofujących się Niemców 4,8 Trudno powiedzieć 4,8 101 Ibidem, s. 16. W. Gruszkowski, Zniszczenie Śródmieścia Gdańska i początki odbudowy, (w:) Gdańsk 1945. Materiały z sesji naukowej odbytej w dniu 30 marca 1945 r., pod red. prof. dr. hab. Mariana Mroczki, Gdańsk 1995, s. 20-21. 103 E. Keiser, Zatoka Gdańska 1945. Dokumentacja dramatu, Gdańsk 2003, s.176. 102 65 Tradycja nadawania honorowego obywatelstwa miasta Gdańska sięga pierwszej połowy XIX wieku. Z załoŜenia ten zaszczytny tytuł miał być przyznawany osobom zasłuŜonym dla Gdańska, ale w historii miasta znajdują się przykłady, dzięki którym wyraźnie widać, Ŝe nie zawsze kierowano się tą zasadą. „Najwięcej kontrowersji budzą od lat tytuły Honorowych Obywateli nadanych w okresie nazistowskim i w czasach PRL–owkich. Chodzi o osoby, których nazwiska najchętniej wymazalibyśmy z pamięci”104. W Gdańsku w 1939 roku „15 kwietnia świętowano pięćdziesięciolecie urodzin Adolfa Hitlera. Miasto udekorowano, w kościołach biły dzwony, a w Kancelarii Rzeszy w Berlinie Albert Forster wręczył Hitlerowi dyplom honorowego obywatela Gdańska przyznany mu przez Senat”105. Abstrahując od formalnych moŜliwości, dwie trzecie przewodników miejskich zapytanych o to, czy powinno się zabrać honorowe obywatelstwo Gdańska Adolfowi Hitlerowi opowiedziało się za takim rozwiązaniem. Jedna trzecia ankietowanych była odrębnego zdania, uwaŜając, Ŝe nawet gdyby była taka moŜliwość to nie powinno się odbierać raz nadanego tytułu honorowego obywatela Gdańska Hitlerowi106. Swoje zdanie uzasadniali między innymi tym, Ŝe „zgodnie z wyrokami Międzynarodowego Trybunału w Norymberdze hitlerowscy politycy utracili wszystkie prawa obywatelskie i związane z nimi tytuły i przywileje – w tym równieŜ honorowe obywatelstwa miast. JednakŜe obowiązki udokumentowania historycznych faktów wymagają, aby wymienić ich jako honorowych obywateli Gdańska, Wrocławia itd.” 104 J. Samp, Bedeker gdański, Gdańsk 2004, s.176. Wydarzyło się w Gdańsku 1901-2000, praca zbiorowa pod red. G. Fortuny, D. Tuska, Gdańsk 1999, s. 76. 106 „Co jakiś czas zgłaszane są wnioski o zabranie zaszczytnych tytułów tym, których imiona kojarzyć się będą ludobójstwem i totalitaryzmem. Formalnie jednak nie jest to moŜliwe, ludzie ci bowiem dawno juŜ nie Ŝyją, nienaleŜny zaś im tytuł utracili (zgodnie z uchwałą) w chwili zgonu”. J. Samp, Bedeker gdański, Gdańsk 2004, s.176. 105 66 Tab. 3.6. Stanowiska dotyczące zabrania honorowego obywatelstwa Gdańska Adolfowi Hitlerowi. (w %; N=63) Powinno zabrać się honorowe obywatelstwo Gdańska Hitlerowi 72,4 Nie powinno zabrać się honorowe obywatelstwo Gdańska Hitlerowi 27,6 67 ROZDZIAŁ 4 TOśSAMOŚĆ SPOŁECZNO – KULTUROWA GDAŃSKA 4.1 ToŜsamość społeczno – kulturowa przed drugą wojną światową Środowisko miejskie to środowisko kulturowe, a więc takŜe historia miasta, symbole, pomniki, architektura i elementy naturalnego krajobrazu jak np. bliskość morza. Wszystko to składa się na toŜsamość miasta i jego mieszkańców, którzy Ŝeby zdefiniować własną toŜsamość muszą określić swoją przestrzenną przynaleŜność – odpowiedzieć sobie nie tylko >kim jestem<, ale takŜe >skąd jestem<. Badanie gdańskiej toŜsamości wymaga zoperacjonalizowania samego pojęcia toŜsamości i wyodrębnienie takich wskaźników, które umoŜliwiłyby empiryczne przedstawienie zjawiska. „W obrębie wskaźników konstruowanych przez poszczególnych badaczy daje się zauwaŜyć dwa zasadnicze rodzaje kryteriów, które dotyczą subiektywnego i obiektywnego aspektu toŜsamości. Pierwszy aspekt wyraŜa się w poczuciu psychicznej, emocjonalnej więzi z miejscem oraz manifestowanych daną zbiorowością, (behawioralnie lub drugi zaś werbalnie) – w zewnętrznych, zachowań jednostki, 68 wynikających z odrębności danej społeczności”107. W niniejszej pracy autor badał subiektywny aspekt toŜsamości. Przewodnicy w ankiecie zostali poproszeni o wyraŜenie swojej opinii na temat tego jak gdańszczanin Ŝyjący w XVI – XVII wieku mógłby się samookreślać, czyli jaka była jego subiektywna toŜsamość. Opierając się na idei kręgów toŜsamości i przynaleŜności historyka H. Bomelburga w ankiecie przesłanej do przewodników moŜna było zaznaczyć dwie z pośród pięciu odpowiedzi określających toŜsamość ówczesnego gdańszczanina, były to: 1) toŜsamość miejska („jestem gdańszczaninem”), 2) toŜsamość regionalna („jestem mieszkańcem Prus Królewskich”), 3) toŜsamość wyznaniowo – narodowa („jestem niemieckim luteraninem, „jestem polskim katolikiem”, „jestem polskim kalwinem” itp.), 4) toŜsamość państwowa („jestem obywatelem Korony Polskiej”), 5) toŜsamość europejska („jestem Europejczykiem”)108. Tab. 4.1. ToŜsamość gdańszczan w XVI – XVII wieku w opinii przewodników. (w %; N=63) ToŜsamość miejska 93,7 ToŜsamość państwowa 23,8 ToŜsamość regionalna 19 ToŜsamość wyznaniowo – narodowa 17,5 ToŜsamość europejska 12,7 107 J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 32-33. 108 Por. H. Bomelburg, Gdańsk miastem wielokulturowym? Z perspektywy badacza dziejów wczesnonowoŜytnych, (w:) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 98-106. 69 Zdecydowana większość przewodników, bo 93,7% uwaŜa, Ŝe podstawowym kręgiem toŜsamości gdańszczan w XVI – XVII wieku była toŜsamość miejska, która była najwaŜniejsza przy samookreślaniu się ówczesnych mieszkańców. Warto zauwaŜyć, Ŝe „ten okres świetności miasta określa do dziś jądro toŜsamości starych i nowych gdańszczan”109. Pozostałe cztery kręgi toŜsamości w opinii respondentów nie były dominujące dla samookreślania się mieszkańców Gdańska. Z pozostałych kręgów najwaŜniejsza według przewodników była toŜsamość państwowa (23,8%), co moŜe być spowodowane tym, Ŝe „Polacy czują się przede wszystkim Polakami w sensie etnicznym i ta toŜsamość jest dla nas decydującą. Na dalszych miejscach są toŜsamości regionalne, religijne i ideowe”110, co wyraźnie odzwierciedla się takŜe w świadomości przewodników, których postawy rzutują na ocenę rzeczywistości sprzed ponad trzystu lat. Mniej niŜ co piąty respondent uwaŜał, Ŝe jednym z dwóch najistotniejszych kręgów przynaleŜności dla gdańszczan Ŝyjących w „złotym wieku” była toŜsamość regionalna, wyznaniowo – narodowa lub europejska. Nie zauwaŜono istotnych róŜnic w odpowiedziach przewodników ze względu na wiek, płeć, wykształcenie czy staŜ przewodnicki. Gdańsk bez wątpienia jest miastem gdzie od zarania dziejów spotykały się róŜne narody, kultury i wyznania - jest i był miastem, które łączy i dzieli. W dzisiejszych opracowaniach dominują trzy dyskursy dotyczące toŜsamości nowoŜytnego Gdańska, opisujące dzieje miasta, tak jakby było ono cały czas niemieckie, polskie lub, jak to coraz częściej się zaznacza, wielokulturowe. 109 Ibidem, s. 98. P. Śpiewak, Trzeci patriotyzm albo pamięć i patriotyzm, (w:) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 172. 110 70 „Musimy pamiętać, Ŝe obecne pojęcie narodowości, wpajane nam przez nauczycieli i polityków jest czymś stosunkowo nowych i powstało w końcu wieku XIX”111 i od tego czasu moŜna liczyć początki tworzenia się dwóch pierwszych dyskursów o niemieckości i polskości Gdańska. Tab. 4.2. ToŜsamość Gdańska w opinii przewodników. (w %; N=63) Gdańsk nie był ani do końca polski, ani niemiecki – było to miasto wielokulturowe Gdańsk był miastem wielokulturowym, w którym dominowała jednak kultura niemiecka Gdańsk był miastem wielokulturowym, w którym dominowała jednak kultura polska Gdańsk był zawsze bardziej polski 57,1 Gdańsk był zawsze bardziej niemiecki 1,6 25,4 9,5 6,3 Przewodnicy w 57,1% byli zwolennikami trzeciego dyskursu, który w ich opinii najlepiej oddaje ducha miasta, jakim jest Gdańsk jako miasto wielokulturowe112. Jest to spojrzenie stosunkowe młode, które ma na celu wywaŜenie wątków niemieckości i polskości miasta, podkreślając przy tym ciągłość kulturową i historyczną miasta. Podejście takie, jak podkreślają niektórzy publicyści jest, zgodne z polityczną poprawnością, pragmatycznością 111 P. Śpiewak, Trzeci patriotyzm albo pamięć i patriotyzm, (w:) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 170. 112 W tej wizji miasta moŜna spostrzegać Gdańsk jako „metropolia, gdzie spotykali się ludzie i towary ze wszech stron świata – Polacy przywozili tutaj swoje zboŜe, Rosjanie skóry, Szwedzi kruszec, Niemcy uprawiali handel z Holendrami i zatrudniali holenderskich artystów; przybywali tu Francuzi i Włosi, zaglądali takŜe Anglicy, licznie osiedlili się Szkoci. Tym samym Gdańsk we wczesnej nowoŜytności stał się miejscem wielokulturowym, łączącym wielką tolerancję z dąŜeniem do wolności, błyszczący dobrobytem – krótko mówiąc, mieszczański raj na ziemi, ideał społeczeństwa obywatelskiego. Wszystkie znaki na niebie wskazują, Ŝe i teraz, na początku wieku XXI, ta radosna mieszanka ludów wróci do Gdańska i przywróci my międzynarodowe znaczenie, na jakie sobie zasłuŜył”. P. Loew, Niemieckość – polskość – wielokulturowość? Gdańsk i jego mity, (w:) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 114-115. 71 i potrzebą stworzenia nowej lokalnej toŜsamości113. Z pewnością nie bez znaczenia jest fakt, Ŝe ponad jedna trzecia ankietowanych przewodników (34,9%) oprowadza grupy zagraniczne, z czego prawie połowa (45,5%) mówi w więcej niŜ jednym języku obcym. Są to najczęściej grupy niemieckie, którym naleŜy szczególnie ostroŜnie i wywaŜenie przedstawiać historię miasta, w którym przez wieki Ŝyli obok siebie Niemcy i Polacy, co jest obecnie raczej przyczyną podziałów niŜ zbliŜenia. „Podobnie jak wiele innych miejsc w Europie Środkowej Gdańsk jest miastem rodzinnym dla tych, którzy w nim teraz mieszkają, i dla tych, którzy Ŝyli tu kiedyś, ale przecieŜ takŜe dla ich potomków. „Jestem gdańszczaninem” powie ktoś, a ktoś inny odpowie „Ich bin Danziger” i obaj mają prawo tak mówić, bo to ich wspólne miasto”114. Wizja miasta wielokulturowego, być moŜe wielu nie zadowala, ale na pewno wielu nie obraŜa, jak to często ma miejsce w dwóch pozostałych przeciwstawnych sobie dyskursach. Co czwarty ankietowany (25,4%) był zdania, Ŝe Gdańsk był miastem wielokulturowym, w którym dominowała jednak kultura niemiecka. Część przewodników nie zgodziłaby się z takim potraktowaniem sprawy toŜsamości miasta, wskazując na współistnienie wielu języków w mieście, a pośrednio przez to na porównywalny wpływ na obraz miasta kultury niemieckiej i polskiej. „U źródeł tego fenomenu leŜały społeczne uwarunkowania dwujęzyczności albo nawet wielojęzyczności, mieszkańców Gdańska i Prus Królewskich. Intensywne pośrednictwo Gdańska w handlu prowadzonym przez Rzeczpospolitej z szeroko rozumianym zachodem Europy, ale takŜe konieczność utrzymywania stałych 113 Por. J. Turski, Gdańsk odnaleziony, „Gazeta Wyborcza” 1997, „Magazyn” nr 20. 72 kontaktów z obcym polskim otoczeniem zmuszały gdańskim kupców i rzemieślników do uczenia się podstaw języka polskiego. (...) Wielojęzyczność miasta miała swoje granice. Dla ludności niemieckojęzycznej w Gdańsku uczenie się języka polskiego było trudne, bo niemczyzna wyraźnie dominowała”115. Za potwierdzenie tej tezy moŜe świadczyć liczba inskrypcji wyrytych w języku niemieckim na płytach nagrobnych w gdańskich kościołach. Mniej niŜ co dziesiąty ankietowany (9,5%) uwaŜał, Ŝe Gdańsk był miastem wielokulturowym, w którym dominowała jednak kultura polska. Jak zaznaczała część przewodników, choć faktycznie zdecydowana większość gdańszczan na co dzień posługiwała się językiem niemieckim i była wyznania protestanckiego, to nieraz w historii miasta potwierdzili swoją wierność polskiemu królowi. 6,3% przewodników było zdania, Ŝe Gdańsk był zawsze bardziej polski116. Jeśli dodamy tych, którzy uwaŜali, Ŝe Gdańsk był co prawda 114 B. Jałowiecki, ToŜsamość ludzi, toŜsamość miejsc, (w:) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 149. 115 H. Bomelburg, Gdańsk miastem wielokulturowym? Z perspektywy badacza dziejów wczesnonowoŜytnych, (w:) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 100. 116 Dzieje Gdańska w dyskursie podkreślającym polskość Gdańska mogłyby brzmieć tak: Gdańsk to „miasto, które powstało na prastarej, rdzennie słowiańskiej ziemi. Słowiańscy ksiąŜęta pomorscy wspierali rozwój niegdysiejszej osady rybackiej, rozbudowali ją i podnieśli do rangi własnego ośrodka władzy. Dla napływających niemieckich kupców utworzono miasto. Jednak w 1308 r. Zakon KrzyŜacki niecnie napadł na bezbronne miasto, co przerwało jego świetny rozwój i kosztowało Ŝycie „dziesiątek tysięcy” niewinnych polskich mieszkańców. Po półtora wieku pod jarzmem zakonu kupcy gdańscy zbuntowali się i 1454 r. wymusili przyłączenie do Polski. Jako najwaŜniejszy port Rzeczypospolitej Gdańsk osiągnął wielki dobrobyt i wielką siłę. Trzy i pół wieku polskiego panowania pozostawiły wiele świadectw korzystnego dla obu stron współŜycia, wielkiej sympatii gdańskich obywateli, artystów i uczonych dla Polski. Wielu gdańszczan uczyło się polskiego i utoŜsamiali z Rzeczpospolitą. Złe przebudzenie nastąpiło pod koniec XVIII w., gdy Prusy, mimo oporu ludności, zajęły miasto. Przez wieki przetrwała w Gdańsku polska mniejszość. Wprawdzie nie dochodziła ona do głosu, ale z poddańczą cierpliwością oczekiwała na przyjście polskiej ery. Wiek XIX był szczególnie bolesny ze względu na upadek gospodarczy miasta jako skutek świadomej polityki Prus, pruskie Kulturkampf, oraz germanizacji, aczkolwiek wtedy właśnie zaczęła się oŜywiać polska mniejszość. Rokowania pokojowe w ParyŜu zakończyły się jedynie kompromisem – Gdańsk stał się Wolnym Miastem. Mniejszość polska broniła swoich praw. Zadośćuczynieniem za ofiary poniesione w 1939 r. było ostateczne zdobycie miasta dla Polski w 1945 r.” P. Loew, Niemieckość – polskość – wielokulturowość? Gdańsk i jego mity, (w:) ToŜsamość miejsca i 73 miastem wielokulturowym, ale dominowała w nim kultura polska to wyjdzie, Ŝe 15,8% przewodników było zdania, Ŝe w mieście decydującą rolę odgrywała kultura polska. Odmiennego zdania było prawie dwa razy więcej ankietowanych (27%), ale niewielu, bo tylko 1,6% z nich uwaŜała, Ŝe Gdańsk był zawsze bardziej niemiecki117. 4.2 ToŜsamość społeczno – kulturowa współczesnego Gdańska Nie ulega wątpliwości, Ŝe Gdańsk obecnie jest miastem stosunkowo jednolitym pod względem narodowo-wyznaniowym, ale moŜna zadać pytanie, czy istnieje ciągłość kulturowa pomiędzy Gdańsk sprzed i po 1945 roku? Zwolennicy ciągłości piszą, Ŝe „historia miasta, którego początki sięgają z góra tysiąca lat, daje poczucie trwania. Ślady pamięci mają swoje naleŜne miejsce w umysłach i sercach kolejnych pokoleń gdańszczan. Przekute w pamiątki widnieją na kaŜdej ulicy, miejskiej bramie i budynku. Wielka to zasługa samych ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 110. 117 Dzieje Gdańska w dyskursie podkreślającym niemieckość Gdańska mogłyby brzmieć tak: „Odkąd niemieccy kupcy zaczęli osiedlać się u ujścia Wisły, rozkwitła wspólnota, wkrótce podniesiona do rangi miasta. Pod koniec średniowiecza, pod panowaniem Zakonu KrzyŜackiego, będące członkiem Hanzy miasto stało się bogate i silne, tak silne, Ŝe w 1454 r. zdołało zrzucić władzę Zakony i poddało się polskiemu królowi. Podczas trwającego trzy i pół roku stulecia polskiego zwierzchnictwa miasto potrafiło obronić swoje wielkie przywileje, swoją niemiecką kulturę i swoją wolność. Dobrobyt – osiągnięty nie dzięki związkowi z Polską, lecz niezaleŜnie od niego – przyczynił się do rozkwitu Gdańska. Jego budowle i uczeni świadczą o niemieckiej przeszłości, a zamieszkany był niemalŜe wyłącznie przez Niemców. Otwarte i skryte próby zdobycia wpływu przez Polaków zawsze skutecznie odpierano. Dopiero z upadkiem Polski w XVIII w. zgasła gwiazda przyświecająca miastu, które w 1793 r. schroniło się pod skrzydła Prus. W ostatnim ćwierćwieczu XIX w. Gdańsk, podniesiony do rangi stolicy prowincji, ponownie rozkwitł. Po utworzeniu Wolnego Miasta udało się mu zachować swoją niemieckość”. P. Loew, Niemieckość – polskość – wielokulturowość? Gdańsk i jego mity, (w:) ToŜsamość miejsca i 74 mieszkańców miasta przejawiającej się fanatycznej wręcz dbałości o pamiątki. Pisała o tym między innymi na początku drugiej połowy XIX w. Jadwiga Łuszczewska (Deotyma), a dbałości tej nie moŜna odmówić i współczesnym mieszkańcom Gdańska. Większość z nich ma świadomość, Ŝe z toŜsamością jest tak, iŜ nie jest ona dana raz na zawsze. Zwłaszcza w dobie współczesnych chwiejnych wyborów toŜsamościowych waŜne są wszelkie starania, wysiłki i refleksje wzmacniające sens toŜsamości i wzbogaconej jej treści, tym samym przyczyniające się do lepszego rozumienia jej istoty”118. MoŜna znaleźć uzasadnienie takiej tezy szczególnie, jeśli przyjmiemy, Ŝe „istnieje coś takiego genius loci – jest jakaś wspólna cecha dawnych i współczesnych gdańszczan, choć przecieŜ zupełnie róŜnych etnicznie. Wymieniłabym tu niezaleŜność, duŜe poczucie potrzeby kierowania własnym losem”119. Warto zaznaczyć, Ŝe wielu badaczy uwaŜa, iŜ „prawdziwa toŜsamość rodzi się z ducha miejsca. Kiedy istnieje duch miejsca, istniej teŜ toŜsamość”120. W trakcie wywiadu jeden przewodnik, zaznaczył Ŝe między dawnym a współczesnym Gdańskiem istnieje wspólny mianownik i „ciągłość kulturowa, która jest utrzymywana przez architekturę, bo ją widzimy na co dzień. Rzadziej chodzimy do muzeów, zaglądamy do wnętrz; ta część sztuki jak malarstwo, rzeźba mniej na nas oddziaływuje, bo rzadziej z tą dziedziną sztuki mamy do czynienia.” Ta sama osoba stwierdziła, Ŝe osoby utrzymujące, Ŝe nie ma ciągłości kulturowej ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 108. 118 M. Dymnicka, Z. Opacki, „ToŜsamość – Historia – Trwanie”. Kilka słów o konferencji, (w:) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historycznosocjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 33-34. 119 Nasze rozmowy. śyciorysy w kamieniu zaklęte [wywiad z Katarzyną Cieślak], „Dziennik Bałtycki” 1990, nr 179. 120 S. Chwin, Na Pomorzu czyli niegdzie, Dziennik Bałtycki, nr 122, 26 maj 2006. 75 pomiędzy dawnym a dzisiejszym miastem to „ignoranci, ludzie, którzy nie znają dziejów Gdańska, po prostu dla własnej wygody tak twierdzą”. Wielu przewodników uwaŜa, Ŝe współczesny a przedwojenny Gdańsk to dwa róŜne miasta; jeden z respondentów w trakcie wywiadu powiedział, Ŝe: „moim zdaniem Gdańsk nie ma starego ducha z tego względu, Ŝe 1945 rok przekreślił Gdańsk jako ciągłość (…) i to co teraz jest, jest tworzeniem nowej kultury miasta Gdańska z tego względu, Ŝe ilu zostało tutaj gdańszczan? 5% maksymalnie – nie moŜna pójść sobie na stary cmentarz jak to jest np. w Krakowie, we Lwowie, Łodzi i powiedzieć: tu jest grób mojego pradziadka, który był patrycjuszem gdańskim i on tworzył tą kulturę”. Ta część osób stwierdza tym samym, Ŝe decydującym czynnikiem dla toŜsamości i ciągłości kulturowej są mieszkańcy miasta a nie architektura, a „w całym zatem pięćdziesięcioleciu 1871 – 1920 zarówno pod względem liczbowym, jak i pozycji polityczno-społecznej dominował w Gdańsku Ŝywioł niemiecki. Jego odsetek nie spadał poniŜej 94-95%. (…) Polacy byli drugą pod względem liczebności grupą narodowościową w Wolnym Mieście Gdańsku. Według historyków badających te kwestie odsetek polskiej ludności w Wolnym Mieście sięgał od 9 do 13% ogólnej liczby mieszkańców, czyli od 27 tys. do 30 tys. osób”121. Nie ulega wątpliwości, Ŝe niewielu jest obecnie gdańszczan, którzy mieszkali w mieście jeszcze przed wojną; tym samym według części przewodników nie moŜemy dziś mówić o tym, Ŝe ciągłość społeczno-kulturowa została zachowana. „Pomorze zaczęło zabijać swego ducha miejsca w roku 1945 pod patronatem realnego socjalizmu. (…) Kiedyś tego ducha określały resztki 121 A. Romanow, Polacy w Gdańsku ToŜsamość latach 1815 - 1939, (w:) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, pod red. M. Dymnickiej, Z. Opackiego, Warszawa 2003, s. 121. 76 cywilizacji materialnej Kaszubów i resztki cywilizacji niemieckiej. Jedynymi wartymi uwagi śladami polskiej obecności na Pomorzu są dzisiaj resztki budownictwa kolejowego z okresu międzywojennego, nawiązującego do renesansu polskiego i architektura Gdyni”122. Poruszając zagadnienia toŜsamości społeczno-kulturowej współczesnego Gdańska naleŜy zbadać takŜe, jak przewodnicy oceniają dzisiejszych gdańszczan na tle mieszkańców innych miast, poniewaŜ o charakterze miasta decyduje nie tylko połoŜenie geograficzne, historia i architektura, ale takŜe to, jakimi cechami mieszkańcy danego miasta wyróŜniają się na tle mieszkańców innych miast. W ankiecie respondenci zostali zapytani, jak gdańszczanie, w porównaniu do mieszkańców innych miast, są wykształceni, zamoŜni, przywiązani do swojego miasta i znający historię swojego miasta. Sposób spostrzegania tych cech jest wynikiem subiektywnego sytuowania własnej grupy w strukturze szerszego społeczeństwa, na które wpływają zakorzenione stereotypy będące „swoistą formą opisu rzeczywistości społecznej, jak równieŜ jej odczytywania, interpretowania i konstruowania”123.Pamiętać naleŜy, Ŝe „stereotypowi jakiejś grupy towarzyszy zwykle autostereotyp grupy własnej. Wąskie ujęcie własnej grupy zwiększa poczucie osobistego podobieństwa do innych członków grupy własnej i zwiększa subiektywne spostrzeganą róŜnicę między grupą własną i grupą obcą”124. 122 S. Chwin, Na Pomorzu czyli niegdzie, Dziennik Bałtycki, nr 122, 26 maj 2006. B. Synak, Kaszubska toŜsamość. Ciągłość i zmiana, Gdańsk 1998, s. 105. 124 B. Weigl, Stereotypy i uprzedzenia, (w:) Psychologia, t. III, pod red. naukową J. Strelaua, s. 211-212. 123 77 Tab. 4.3. Wykształcenie gdańszczan w porównaniu do mieszkańców innych miast. (w %; N=63) Takie samo 62,3 Lepsze 32,8 Gorsze 4,9 62,3% przewodników uwaŜało, Ŝe gdańszczanie w porównaniu do mieszkańców innych miast są tak samo wykształceni, respondentów dwa razy mniej respondentów (32,8%) było zdania, Ŝe gdańszczanie są lepiej wykształceni. Tylko co dwudziesty ankietowany uwaŜał, Ŝe mieszkańcy Gdańska na tle mieszkańców innych miast są gorzej wykształceni, Takie zdanie o gdańszczanach miały tylko kobiety z wyŜszym wykształceniem, które są przewodniczkami od ponad 30 lat.125 Tab. 4.4. ZamoŜność gdańszczan w porównaniu do mieszkańców innych miast. (w %; N=63) Taka sama 63,3 Większa 21,7 Mniejsza 15 TakŜe jeśli chodzi o zamoŜność gdańszczan blisko dwie trzecie przewodników (63,3%) nie dostrzegło znaczących róŜnic w porównaniu z mieszkańcami innych miast. Co piąty (21,7%) respondent był zdania, 125 Jak wynika z badań J. Załęckiego taką samo tendencje moŜna dostrzec w opinii mieszkańców Gdańska, których 51% uwaŜa, Ŝe gdańszczanie są tak samo wykształceni , 45% jest zdania, Ŝe są lepiej wykształceni i tylko 4% utrzymuje, Ŝe są gorzej wykształceni. Por. J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 67. 78 Ŝe gdańszczanie są zamoŜniejsi, a odmiennego zdania był prawie co siódmy ankietowany (15%)126. Tab. 4.5. Przywiązanie gdańszczan do swojego miasta w porównaniu do mieszkańców innych miast. (w %; N=63) Takie samo 62,3 Większe 31,1 Mniejsze 6,6 Większość ankietowanych (62,3%) było zdania, Ŝe gdańszczanie są tak samo przywiązani do Gdańska jak np. poznaniacy do Poznania, a warszawiacy do Warszawy, ale prawie co trzeci gdański przewodnik (31,1%) uwaŜał, Ŝe mieszkańcy Gdańska są bardziej przywiązani do swojego miasta niŜ mieszkańcy innych miast. Tylko 6,6 % przewodników, którzy oprowadzają tylko w języku polskim było zdania, Ŝe gdańszczanie są mniej przywiązani do swojego miasta w porównaniu do warszawiaków, poznaniaków, lublinian itd. Tab. 4.6. Znajomość historii swojego miasta przez gdańszczan w porównaniu do mieszkańców innych miast. (w %; N=63) Taka sama 47,5 Gorsza 39,3 Lepsza 13,1 Gdańszczanie byli dobrze oceniani zarówno ze względu na ich zamoŜność, wykształcenie jak na ich przywiązanie do swojego miasta. 126 J. Załęcki w swoich badaniach wykazał, Ŝe podobną opinię mają mieszkańcy, których 50% uwaŜa, Ŝe gdańszczanie są tak samo zamoŜni , 48% jest zdania, Ŝe bardziej zamoŜni a 2% 79 Znajomość historii Gdańska przez jego mieszkańców nie jest juŜ w opinii przewodników taka dobra; nieco mniej niŜ połowa z nich (47,5%) uwaŜa, Ŝe gdańszczanie znają tak samo historię swojego miasta jak mieszkańcy innych miast, ale aŜ 39,3% respondentów oceniła znajomość historii miasta wśród mieszkańców Gdańska jako gorszą od tej, jaką posiadają osoby zamieszkujące inne miasta. Z taką opinią zgadza się 33,3% przewodników ze staŜem krótszym niŜ 9 lat i aŜ dwa razy więcej (66,6%) przewodników ze staŜem powyŜej 30 lat. Przeciwnego zdania było 13,1% respondentów, w tym 16,7% przewodników ze staŜem krótszym niŜ 9 lat przy Ŝadnym przewodniku ze staŜem powyŜej 30 lat. Co piąty męŜczyzna (19,4%) i tylko co piętnasta kobieta (6,7%) byli zdania, Ŝe gdańszczanie znają lepiej historię swojego miasta niŜ mieszkańcy innych miast. Identyfikacja mieszkańców moŜe następować z miastem jako całością, lub ściślej z pewnym uogólnionym obrazem miasta, na który „składają się fragmenty lepiej znanej i przyswojonej przestrzeni – miejsca dzieciństwa, częstych odwiedzin, miejsca symboliczne, zabytki, pomniki, miejsca waŜnych wydarzeń rodzinnych czy miejskich itp. KaŜde miasto, nawet bardzo duŜe jest doświadczane przez mieszkańców jako jedna całość, jako pewna wartość grupowa”127. Badania identyfikacji przewodników dotyczyły właśnie tak rozumianego miasta – jako pewnej symbolicznej całości. Sami przewodnicy w zdecydowanej większości (76,2%) uwaŜają się za gdańszczan. Nie jest to wynik oczywisty, jeśli zwaŜymy, Ŝe są to osoby z całego Trójmiasta i okolic128, utrzymuje, Ŝe są mniej zamoŜni. Por. J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 67. 127 J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 67. 128 78,2% przewodników zrzeszonych w Kole Przewodników Miejskich i Terenowych im. Franciszka Mamuszki mieszka w Gdańsku, a 21,8% poza Gdańskiem. 80 a swoje wycieczki oprowadzają nie tylko po Gdańsku, ale takŜe po Gdyni i Sopocie. Tylko 7,9% przewodników odpowiedziało z całą pewnością, Ŝe nie czują się gdańszczaninami. Jeśli dodamy tych, którzy raczej nie powiedzieliby, Ŝe Gdańsk to jest ich miasto (1,6%) to wyjdzie, Ŝe nawet nie co dziesiąty ankietowany nie czuje się gdańszczaninem129. Tab. 4.7. Poczucie bycia gdańszczaninem. (w %; N=63) Tak, czuję się gdańszczaninem(nką) 76,2 Tak, raczej czuję się gdańszczaninem(nką) 14,3 Raczej nie czuję się gdańszczaninem(nką) 1,6 Nie czuję się gdańszczaninem(nką) 7,9 129 Podobne wyniki otrzymał J. Załęcki w badaniu z 1996 roku na reprezentatywnej próbie 1035 gdańszczan. Wyniki tamtych badań wskazywały, Ŝe 76% mieszkańców zdecydowanie identyfikowało się z Gdańskiem, 13% raczej zdecydowanie identyfikowało się z Gdańskiem, a tylko 7,1 % respondentów odpowiedziało, Ŝe trudno im powiedzieć czy się identyfikuję czy nie z Gdańskiem i Ŝe się raczej lub zdecydowanie nie identyfikują z Gdańskiem. Por. J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 70. 81 ROZDZIAŁ 5 PERCEPCJA I WALORYZACJA PRZESTRZENI GDAŃSKA 5.1 Przestrzeń Głównego Miasta Główne Miasto tworzące ścisłe centrum miasta130, jest szczególnie dobrze znane przewodnikom miejskim jako miejsce ich codziennej pracy. Jest to takŜe obszar kulturowy integrujący mieszkańców Gdańska i tworzący toŜsamość miasta. To co odróŜnia centrum od pozostałych części miasta to odrębność pod względem infrastruktury instytucjonalnej, kompozycji urbanistycznej i wartości architektonicznych. MoŜna powiedzieć, Ŝe jest to obszar o kluczowym znaczeniu dla funkcjonowania społeczności miasta, na którym przebiegają najwaŜniejsze procesy Ŝycia publicznego131. Jednym z załoŜeń badawczych było określenie świadomościowego wymiaru obrazu semantycznego Głównego Miasta. Dla poznania tego obrazu posłuŜono się dyferencjałem semantycznym. Centrum miasta posiada swoistą strukturę kulturową, a „świat architektonicznych i urbanistycznych form – szczególnie bogaty w centrum – jest źródłem światopoglądowych inspiracji 130 Główne Miasto zamyka od północy ulica Podwale Staromiejskie, od zachodu ulica Wały Jagiellońskie i Okopowa, od południa ulica Podwale Przedmiejskie a od wschodu Motława. 131 A. Wallis, Informacja i gwar, Warszawa 1979, s. 19. 128 Ibidem, s. 112. 82 dzięki licznym zestawieniom, a zwłaszcza opozycją, które tworzą”132. A. Wallis wyróŜnił opozycję dwojakiego rodzaju: formalno-materialne (morfologiczne) i wartościujące. Do tych pierwszych zaliczył przeciwieństwa takie jak: wewnętrzne – zewnętrzne, unikalne – powtarzające się, uporządkowane – nieuporządkowane, zwarte – rozbite, dominujące – zdominowane, jednolite – zróŜnicowane, jasne – ciemne, barwne – bezbarwne, bliskie – dalekie, małe – duŜe, wąskie – szerokie, niskie – wysokie. Przeciwieństwa wartościujące to: świeckie – sakralne, prywatne – publiczne, indywidualne – zbiorowe, instytucjonalne – nieinstytucjonalne, przeszłe – teraźniejsze, historyczne – współczesne, piękne – brzydkie, artystyczne – nieartystyczne, poznanie – niepoznanie, zrozumiałe – niezrozumiałe, moje – nie moje, nasze – ich, swojskie – obce133. Obie te grupy przeciwstawnych przymiotników stanowią narzędzie poznawania i wartościowania społecznej przestrzeni w kategoriach morfologicznych, estetycznych i społecznych. Dyferencjał semantyczny został skonstruowany na podstawie klasyfikacji A. Wallisa, która została zmodyfikowana przez J. Załęckiego na podstawie badania pilotaŜowego. Ostatecznie wykorzystano takie przeciwstawne pary przymiotników w kategorii morfologicznych jak: otwarte – zamknięte, uporządkowane – nieuporządkowane, zwarte – rozbite, jednolite – zróŜnicowane, jasne – ciemne, kolorowe – szare, małe – duŜe, niskie – wysokie, unikalne – typowe, a w kategorii wartościujących: piękne – brzydkie, czyste – brudne, świeckie – sakralne, historyczne – współczesne, świeckie – sakralne, znane – nieznane, 133 Są to wymiary zaproponowane przez A. Wallisa, ale moŜna zaproponować takŜe inne pary przeciwstawnych przymiotników. Por. H. Libura, Badania wyobraŜeń geograficznych na przykładzie mieszkańców Sanoka, Wrocław 1988, s. 70-71, M. Szczepański, Wartości ekologiczne przestrzeni i miejsc. Wyniki badań empirycznych, (w:) Przestrzeń wielkiego miasta w perspektywie badań nad planowaniem i Ŝywiołością, red. K. Wódź, Katowice 1991, s. 52. 83 artystyczne – nieartystyczne, moje (swojskie) – nie moje (obce), bezpieczne – niebezpieczne, spokojne – gwarne. Oba wymiary (morfologiczny i wartościujący) zostały przedstawione za pomocą 9 skal, a ich profil semantyczny został wyznaczony poprzez obliczenie średniej arytmetycznej dla kaŜdej pary określeń134. Ryc.5.1. Profil semantyczny Głównego Miasta wśród przewodników. (w %; N=63) Piękne Czyste Otwarte Unikalne Uporządkowane Rozbite Jednolite Jasne Kolorowe Małe Niskie Historyczne Artystyczne Świeckie Znane Moje (swojskie) Bezpieczne Spokojne 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 6 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 7 Brzydkie Brudne Zamknięte Typowe Nieuporządkowane Zwarte ZróŜnicowane Ciemne Szare DuŜe Wysokie Współczesne Nieartystyczne Sakralne Nieznane Nie moje (obce) Niebezpieczne Gwarne Przewodnicy postrzegają Główne Miasto w wymiarze morfologicznym jako: bardzo unikalne, otwarte, raczej zwarte, jasne, kolorowe, ale takŜe jako ani uporządkowane ani nieuporządkowane, ani jednolite ani niejednolite, ani małe ani duŜe, ani niskie ani niewysokie. Natomiast w wymiarze wartościującym 134 Narzędzie badawcze w postaci dyferencjału semantycznego zostało zaczerpnięte z ankiety wykorzystanej w badaniu przeprowadzonym przez Zakład Socjologii Ogólnej UG w 1999 roku, mającym na celu „zorientowanie się co mieszkańcy myślą o Gdańsku, jak go odbierają i spostrzegają. Por. J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 236-245. 84 w opinii respondentów jest ono: znane, piękne, historyczne i moje, które jest raczej czyste, artystyczne, ale i raczej niebezpieczne, ani świeckie ani sakralne, ani spokojne ani gwarne. Mieszkańcy Gdańska jak wynika z badań J. Załęckiego postrzegają w porównaniu do przewodników Główne Miasto jako bardziej brudne, typowe, duŜe, sakralne i gwarne, choć nie są to róŜnice znaczące. Odmienny pogląd na obszar symboliczno-historycznego centrum miasta, takim jest Główne Miasto, moŜe wynikać z róŜnicy znajomości tej części miasta, co moŜe być spowodowane tym, Ŝe miejsca dobrze znane wydają się subiektywnie mniejsze. Podobnie osobom, które odwiedzają rzadziej obszar Głównego Miasto moŜe ono im się wydawać bardziej gwarne, a takŜe bardziej sakralne, poniewaŜ do tych wnętrz najprawdopodobniej mieszkańcy częściej wchodzą niŜ do świeckich zabytków, z którymi wiąŜę się obowiązek kupienia biletu wstępu (wejście dla przewodników jest bezpłatne). Główne Miasto w opinii mieszkańców jest takŜe bardziej typowe, co moŜe być spowodowane mniejszą znajomością historii miasta jak i samych jego zabytków135. W ankiecie przewodnicy zostali poproszeni o wskazanie dowolnej liczby najbardziej charakterystycznych dla Gdańska miejsc, budowli, obiektów, pomników, ulic itp., czyli takie „budowle i przestrzenie o charakterze wyraźnie znaczącym, przez które ich projektanci coś chcieli powiedzieć i one rzeczywiście coś sobą mówią. Z wielką pieczołowitością chroni się je przed zniszczeniem, a jeŜeli mu ulegną na ogół są odbudowane. Trwają wieki. NaleŜą 135 Por. tab. 4.6. pokazującą znajomość historii swojego miasta przez gdańszczan w porównaniu do mieszkańców innych miast w opinii przewodników. 85 do skarbca kultury miasta i narodu. Stanowią o ich toŜsamości i odrębności. To architektura wyraźnie symboliczna, znacząca, jakościowo cenna”136. Przewodnicy za najbardziej charakterystyczny budynek uznali Bazylikę Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Takie zdania miało aŜ trzy czwarte respondentów (74,6%). Jest to największa ceglana świątynia na świecie, której budowa trwała etapami przez 159 lat. Przestronne wnętrza tego gotyckiego, halowego kościoła ma kubaturę 155 tysięcy metrów sześciennych, 105,5 metra długości i 66 metrów szerokości w transepcie. Jego sylwetka z potęŜną 82 metrową wieŜą góruje nad całym Głównym Miastem, przez co nazywany jest często „koroną miasta Gdańska”. Pomimo zniszczeń drugiej wojny światowej i znacznej straty wewnętrznego wyposaŜenia kościół mariacki nadal jest uwaŜany za jedyny tego rodzaju skarbiec sztuki gotyckiej i renesansowej137. Kolejnym miejscem charakterystycznym dla miasta wskazanym przez 61,9% przewodników była Droga Królewska, zwana takŜe Traktem Królewskim, która była i jest uwaŜana za serce Głównego Miasta. Jest to bodaj dziś najciekawsza i najczęściej zwiedzana trasa wycieczkowa, która zaczyna się od Bramy WyŜynnej, poprzez Zespół Przedbramia ulicy Długiej, Złotą Bramę, ulicę Długą i Długi Targ aŜ do Bramy Zielonej i Motławy. Warto zaznaczyć, Ŝe Droga Królewska tworzyła jedną z najdłuŜszych osi urbanistycznych w średniowiecznej Europie. „Od samego początku swego istnienia ulica Długa i Długi Targ były tą częścią miasta, w której zamieszkiwali najzamoŜniejsi obywatele. Kamienice naleŜały do bogatych kupców, patrycjuszy i ludzi piastujących wysokie urzędy”138. 136 L. Dyczewski, Kultura polska w procesie przemian, Lublin 1995, s. 236. Por. S. Bogdanowicz, Bazylika Mariacka w Gdańsku, Miechowice 1995. 138 J. Samp, Bedeker gdański, Gdańsk 2004, s. 88. 137 86 57% przewodników do najbardziej charakterystycznych budowli Gdańska, zaliczyłoby śuraw wybudowany w latach 1442-1444. Ta „licząca sobie z górą pięć i pół wieku budowla to jeden z najszacowniejszych, a zarazem najosobliwszych zabytków Gdańska”139, który „pełnił funkcję dźwigu portowego, będąc nadto potęŜnym obiektem obronnym”140. Budynek w czasie drugiej wojny światowej został niemal całkowicie zniszczony, a wszystkie urządzenia dźwigowe zostały doszczętnie wypalone. Obecnie w budynku śurawia ma swoją siedzibę Centralne Muzeum Morskie. Niewiele mniej, bo 55,6% przewodników za charakterystyczną dla Gdańska uznało Fontannę Neptuna, która ozdabia Długi Targ od 1633 roku, „kiedy zamoŜność i rozkwit Gdańska z okresu przynaleŜności do Rzeczypospolitej osiągnęły apogeum i kiedy wraz z rozwojem gospodarczym miasta następowało przeobraŜenie architektoniczno-plastycznego krajobrazu ulic a przede wszystkim Drogi Królewskiej”141. „W czasie wojny urządzenia wodne zostały zdemontowane przez niemieckich konserwatorów i rozlokowane w róŜnych miejscach. Dzięki temu przetrwały i po wyzwoleniu miasta ponownie je zamontowano”142. Fontanna stoi w ścisłym centrum Głównego Miasta, i jest ona jednym z najlepiej rozpoznawanych i fotografowanych zabytków w Gdańsku. Na dalszych miejscach przewodnicy wskazywali takie obiekty jak: Ratusz Głównego Miasta (42,9%), Pomnik Poległych Stoczniowców (39,7%)143, 139 Ibidem, s. 434. F. Mamuszka, Gdańsk i okolice, Gdańsk 1990, s. 104. 141 Ibidem, s. 74. 142 M. Babnis, J. Kukliński, Z. Nowak, J. Sawicki, Dyament w koronie, Gdańsk 1997, s. 140. 143 Pomnik Poległych Stoczniowców został odsłonięty 16 grudnia 1980 roku w dziesiątą rocznicę wydarzeń Grudnia ’70. W świadomości społecznej pomnik ten istnieje pod wieloma róŜnymi nazwami; w nadesłanych ankietach nawet przewodnicy róŜnie nazywali Pomnik Poległych Stoczniowców, między innymi jako: Pomnik Solidarności, Pomnik Ofiar Grudnia ’70, Trzy 140 87 Dwór Artusa (33,3%), Długie PobrzeŜe (27%), ulica Mariacka (25,4%), Westerplatte (17,5%), Katedra w Oliwie (14,3%), Twierdza Wisłoujście (9,5%), Brama WyŜynna (9,5%), Ratusz Starego Miasta (7,9%), Kościół św. Brygidy (7,9%), Zielona Brama (7,9%), Złota Brama (6,3%), Kościół św. Katarzyny (6,3%), Stocznia Gdańska (6,3%), na inne miejsca wskazywało juŜ mniej niŜ 5% respondentów144. Łącznie 63 przewodników wskazało na 41 charakterystycznych miejsc, budowli, pomników i ulic w Gdańsku, co wskazuje na duŜe bogactwo miasta w rozpoznawalne obiekty. Jest to niezwykle waŜne, poniewaŜ „symbole stanowią jak wiadomo nieodłączny atrybut takich zjawisk jak, oznaczenie prestiŜu, utrwalenie pamięci o wydarzeniach dziejowych i jednostkach, jak wreszcie wyraŜanie swej obecności, siły lub władzy”145. KrzyŜe Gdańskie, Pomnik Trzech KrzyŜy, KrzyŜe przy Stoczni, Pomnik Stoczniowców, Trzy KrzyŜe, Pomnik Ofiar Grudnia, KrzyŜe Solidarności. 144 Badania J. Załęckiego wykazały, Ŝe najbardziej charakterystyczne obiekty według gdańszczan to ulica Długa na którą wskazywało 73,5%, Fontanna Neptuna (62,4%), Kościół mariacki (52,6%), Pomnik Poległych stoczniowców (45,2%), Dwór Artusa (30%), Ratusz Głównego Miasta (25,6%), śuraw (22,5%), Katedra w Oliwie (21%), Park oliwki (20%), pomnik Jana III Sobieskiego (18,2%), Dworzec Główny PKP (15,3%), Pomnik Obrońców WybrzeŜa (14,4%), Wielka Zbrojownia (13,5%), ulica Mariacka (13%), na resztę obiektów wskazywało mniej niŜ 10% respondentów. Por. J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 93. 144 A. Wallis, Socjologia wielkiego miasta, Warszawa 1967, s. 75. 88 Tab.5.1. Najbardziej charakterystyczne dla Gdańska miejsca lub budowle w opinii przewodników miejskich. (w %; N=63) 74,6 Kościół Mariacki Droga Królewska 61,9 śuraw 57,1 Fontanna Neptuna 55,6 Ratusz Głównego Miasta 42,9 Pomnik Poległych Stoczniowców 39,7 Dwór Artusa 33,3 Długie PobrzeŜe 27 Ulica Mariacka 25,4 Westerplatte 17,5 Katedra w Oliwie 14,3 Twierdza Wisłoujście 9,5 Brama WyŜynna 9,5 Ratusz Starego Miasta 7,9 Kościół św. Brygidy 7,9 Zielona Brama 7,9 Złota Brama 6,3 Kościół św. Katarzyny 6,3 Stocznia Gdańska 6,3 Inne Mniej niŜ 5% Wymienione przez przewodników charakterystyczne miejsca, budowle to w większości zabytki. Tylko pięć obiektów (Pomnik Poległych Stoczniowców, Pomnik Obrońców WybrzeŜa, Stocznia, biurowiec „Zieleniak” i Drzewko Milenijne) wskazanych przez respondentów moŜna określić jako współczesne. Być moŜe, gdyby nie wojny, poŜary czy rozbiórki na liście charakterystycznych miejsc znalazłyby się jeszcze inne obiekty. W ankiecie poproszono przewodników, Ŝeby wymienili te nieistniejące zabytki, budowle, umocnienia, która juŜ nie istnieją, a które zechcieliby, Ŝeby były nadal częścią krajobrazu miasta. 89 Tab.5.2. Nieistniejące budowle, które chcieliby przewodnicy, aby nadal były częścią miasta i wzbogacały jego krajobraz. (w %; N=63) Fortyfikacje Wyspa Spichrzów Targ Węglowy Wielka Synagoga Zamek krzyŜacki Kamienice Heweliuszu PrzedproŜa Teatr elŜbietański Zabudowa przy Długich Ogrodach, w tym Pałac Mniszków Inne 36,5 34,9 23,8 15,9 14,3 7,9 7,9 6,4 6,4 Mniej niŜ 5% Szczególnie dwa obiekty w opinii przewodników zasługiwałyby na to, Ŝeby stać się na nowo częścią miejskiej tkanki. Są to fortyfikacje, na które wskazało 36,5% przewodników i Wyspa Spichrzów, którą chętnie widziałoby w przedwojennym kształcie 34,9% respondentów. Najstarsze fortyfikacje Gdańska w postaci drewniano-ziemnych wałów nie dotrwały do naszych czasów i jedynie ich pozostałości odkryli archeolodzy w rejonie dzisiejszej ulicy Grodzkiej i Rycerskiej. Zachowały się natomiast fragmenty kolejnych załoŜeń obronnych miasta, między innymi średniowieczne baszty i ceglane mury, którymi miasto zaczęło się otaczać od 1343 roku. W XVI wieku zaczęto usypywać od zachodniej strony miasta ciąg wałów z bastionami i fosą, ale juŜ na początku XVII wieku gdańszczanie zaczęli budować umocnienia od strony południowej i wschodniej według wzorów szkoły staroholenderskiej i fortyfikować linię wzgórz Biskupia Górka - Gradowa Góra, których rozbudowę i modernizację prowadzono do połowy XIX wieku. Z czasem fortyfikacje stały się barierą dla rozwoju miasta, dlatego pod koniec XIX wieku część z nich zaczęto likwidować. Do naszych czasów zachowały się fragmenty średniowiecznych murów obronnych, kilkanaście baszt, bram obronnych oraz 90 większe fragmenty nowoŜytnych fortyfikacji, w tym Twierdza Wisłoujście, umocnienia na Biskupiej Górce i Grodzisku, a takŜe kilka bastionów wraz z fosą i śluzą od strony południowo-wschodniej146. Nawet niepełne, „zachowane do dziś fragmenty systemu fortyfikacji Gdańska nadal imponują pod względem skali”147, ale zachowane w całości fortyfikacje byłyby bez wątpienia ewenementem w skali światowej. Niewiele mniej przewodników, bo 34,9% najchętniej widziałoby z powrotem wpisaną w architekturę miasta zabudowę Wyspy Spichrzów. JuŜ w XIV wieku wydzielono do magazynowania towarów osobną dzielnicę – późniejszą wyspę, na której stanęły spichlerze. Według róŜnych obliczeń było ich w czasach największej świetności miasta w połowie XVII wieku od 315 do 340148. „KaŜdy z nich miał swoją nazwę, do której nawiązywała płaskorzeźba bądź odpowiednia plastyczna wywieszka lub tablica”149. PoniewaŜ zdecydowana większość spichlerzy była drewniana, szczególnie obawiano się poŜarów, które parokrotnie niszczyły wszystkie spichlerze. Podobnie było w1945 roku, kiedy w wyniku poŜaru spaliła się niemal cała zabudowa Wyspy Spichrzów. „Wiele osób i instytucji, doceniając niepowtarzalne walory tej części miasta, gotowych jest zainwestować w ten właśnie obszar niewiarygodnie duŜe pieniądze. Toczy się spór o przyszły kształt i charakter terenu, który wkrótce ma szanse na nowo zaistnieć jako nadmotławska „wyspa skarbów”150. Wiele osób stoi 146 Por. M. Stąporek, folder informacyjny Urzędu Miejskiego w Gdańsku, Gdańsk. NowoŜytne fortyfikacje miejskie i 30 Dni 2004, nr 2, s. 26-45. 147 30 Dni 2004, nr 2, s. 3. 148 Por. F. Mamuszka, Gdańsk i okolice, Gdańsk 1990, s. 152 i J. Samp, Bedeker gdański, Gdańsk 2004, s. 419. 149 J. Samp, Bedeker gdański, Gdańsk 2004, s. 419. 150 Ibidem, s. 420. 91 na stanowisku, Ŝe „główną przyczyną przewlekania się odbudowy Wyspy Spichrzów jest brak idei, która powiązałaby wszystko w sensowną całość”151. Na trzecim miejscu znalazł się Targ Węglowy z przedwojenną zabudową, który najchętniej widziałoby ponownie jako część tkanki miejskiej 23,8% ankietowanych. W XV wieku Targ Węglowy zajmował znacznie większą powierzchnię niŜ dzisiaj, rozciągał się na placu między wschodnim murem obronnym Głównego Miasta a kanałem Raduni. Formę placu w pojęciu urbanistycznym uzyskał w dopiero XVII wieku, kiedy jego przestrzeń została zamknięta od strony zachodniej i północnej przez nowoŜytne fortyfikacje. Od północnej strony od 1801 roku Targ zamykał klasycystyczny gmach teatru. Kiedy pod koniec XIX wieku likwidowano nowoŜytne wały obronne, w ich miejscu powstał w 1898 roku najwytworniejszy wówczas hotel w mieście Gdański Dwór (Danziger Hof), który podobnie, jak wiele innych zabytków, uległ zniszczeniu w 1945 roku. „Odbudowując śródmieście Gdańska świadomie pominięto obiekty dziewiętnastowieczne”152 – podobnie było właśnie z Gdańskim Dworem na miejscu którego powstał budynek LOT. Na dalszych miejscach znalazła się Wielka Synagoga, która została wybudowana w 1887 roku w przy dzisiejszej ulicy Bogusławskiego. Na początku 1939 roku pod naciskiem miejscowych hitlerowskich władz została ona sprzedana Senatowi Miasta Gdańska, a miesiąc później 2 maja 1939 roku rozebrana. 15,9% przewodników gdyby miało moŜliwość wyboru, które z nieistniejących juŜ zabytków mogłoby ponownie stanąć w Gdańsku, wybrałoby właśnie Wielką Synagogę. 151 152 A. Januszajtis, Z uśmiechem przez Gdańsk, Gdańsk 2003, s. 180. Ibidem, s. 134. 92 14,3% respondentów wybrałoby zamek krzyŜacki, który w XIV i XV wieku stał na wschód od Targu Rybnego. KrzyŜacy panowali w mieście od 1308 do 1454 roku, kiedy to „swój stosunek do panowania krzyŜackiego gdańszczanie najdobitniej wyrazili burząc do fundamentów zamek, z wyjątkiem partii scalającej mury miejskie”153. Do dnia dzisiejszego ostał się nad Motławą, przy restauracji „Kubicki” częściowo zachowany mur obronny zamku. Do zabytków, które najchętniej ponownie widzieliby przewodnicy naleŜy dodać: kamienice Heweliusza, które znajdowały się na skrzyŜowaniu dzisiejszej ulicy Korzennej i Heweliusza (7,9%), przedproŜa, które zostały odbudowane tylko na Długim Targu, ulicach Piwnej, Chlebnickiej, Mariackiej i św. Ducha (7,9%), teatr elŜbietański z 1646 roku, którego odbudowę planuje się od paru lat (6,4%) i zabudowę przy ulicy Długie Ogrody, w tym Pałac Mniszków (6,4%). Na pozostałe obiekty wskazało mniej niŜ 5% badanych. Łącznie przewodnicy wskazali na 25 zabytków, które gdyby istniały wzbogaciłyby krajobraz dzisiejszego Gdańska. 5.2 „Genius Jak przewodnicy ukazaliby „genius loci” Gdańska loci”154 jest pojęciem znanym juŜ w staroŜytnym Rzymie, w którym wierzono, Ŝe kaŜdy człowiek miał swojego geniusza, czyli ducha opiekuńczego czuwającego nad nim od narodzin aŜ do śmierci. Wierzono, Ŝe nie 153 E. Cieślak, Cz. Biernat, Dzieje Gdańska, Gdańsk 1969, s. 73. Genius loci <łac.> duch opiekuńczy danego miejsca. Por. Słownik wyrazów obcych, red. naukowy J. Tokarski, Warszawa 1980, s.246. 154 93 tylko ludzie, ale i miejsca mają swoje dobre duchy. TakŜe i miasto, szczególnie wielokulturowe, moŜe posiadać swój „genius loci”. Miasta takie określane są jako szczególne, wyjątkowe, o niezwykłej atmosferze, przyciągające do siebie ludzi, generujące niezwykłe zjawiska, stymulujące rozwój talentów. „Genius loci” jest zjawiskiem wyczuwalnym, niemal namacalnym dla kaŜdego przybysza z zewnątrz, ale zarazem bardzo trudnym do jednoznacznego zdefiniowania. Przewodnicy mają trudne zadanie przybliŜyć i jak najlepiej przedstawić „gdański genius loci”. Aby bliŜej poznać sposób i miejsca, do których przewodnicy zaprowadziliby takie „osoby z zewnątrz”, zadano im na końcu kwestionariusza następujące pytanie: „Proszę sobie wyobrazić, Ŝe ma Pan(i) całodniową wycieczkę po Gdańsku i nie ma Pan(i) Ŝadnych, oprócz czasowych ograniczeń (mając do dyspozycji takŜe autokar), a grupa zdaje się całkowicie na Pana(i) propozycję. Jak ułoŜył(a) by Pan(i) program i jaką trasą poprowadził(a) taką grupę chcąc jak najtrafniej oddać kulturę, tradycję i klimat miasta oraz wszystko to co uzna Pan(i) za warte głębszego poznania? Proszę wypisać najwaŜniejsze miejsca i obiekty, które chce Pan(i) pokazać oraz krótko uzasadnić swój wybór.” MoŜna stwierdzić, Ŝe trasy i obiekty wybrane przez przewodników jako te, które najlepiej pozwolą oddać ducha miasta nie odbiegają od tego co faktycznie najczęściej pokazuje się oprowadzanym osobom. AŜ 78,9% respondentów pokazałoby Drogę Królewską w skład której wchodzą między innymi takie zabytki jak: Brama WyŜynna, Zespół Przedbramia ulicy Długiej, Dwór Bractwa Św. Jerzego, Złota Brama, Dom Uphagena, Ratusz Głównego Miasta, Fontanna Neptuna, Dwór Artusa, Kamieniczki Królewskie i Zielona Brama. Oto uzasadnienia niektórych przewodników: 94 - najwięcej zabytkowych obiektów; - pokazanie bogactwa i stylu Ŝycia gdańszczan XVI i XVII wieku; - szlak ukazujący największą świetność naszego miasta; - najpiękniejsze i najbogatsze budynki renesansu niderlandzkiego; - mówiąc o obiektach mijanych po drodze moŜna zapoznać wycieczkę z historią miasta; - unikatowe zabytki na skale europejską, wspaniale odbudowane; - centrum historyczne miasta, obiekty charakterystyczne dla miasta (np. Neptun, Dwór Artusa), ukazanie mieszczańskiego i historycznego stylu miasta; - „salon” gdański i centrum decyzyjne miasta przedrozbiorowego. Kolejnym miejscem, które według 68,4% respondentów naleŜałoby odwiedzić, Ŝeby lepiej poznać gdański genius loci jest Westerplatte. 42,2% przewodników dodatkowo popłynęłoby na półwysep statkiem, Ŝeby dać moŜliwość bliŜszego poznania portu, z którym miasto jest od zarania dziejów związane. PoniŜsze wypowiedzi tłumaczą, dlaczego w opinii tak wielu przewodników Westerplatte jest niemal „obowiązkowym” punktem w poznawaniu miasta: - Westerplatte jest miejscem szczególnym w historii Polaków; - zwiedzanie Westerplatte jest konieczne bo świadczy o odwiecznej polskości tego miasta; - miejsce gdzie padły pierwsze drugiej wojny światowej i miejsce heroicznej obrony; - Westerplatte to symbol obrony polskiej ziemi; - to nie tylko historia drugiej wojny światowej (a więc pewne uniwersalia), ale takŜe bezpośredni kontakt turysty z morskim zapleczem Gdańska o Polski; 95 - zapoznanie turystów z dziejami drugiej wojny światowej oraz heroicznej walki na tym terenie; - „lekcja historii” na Westerplatte. Niewiele mniej, bo 66,7% przewodników zaprowadziłoby „osobę z zewnątrz”, która chciałaby poznać gdańskiego ducha miejsca do katedry i parku w Oliwie poniewaŜ jak część z nich pisała są tam: - historyczne, wspaniałe organy; - unikatowy zespół pocysterski, połoŜenie Oliwy; - powiązanie związków Gdańska z Rzeczypospolitą Obojga Narodów, a w szczególności z Prusami Królewskimi; - związki z historią Polski oraz zapoznanie z zabytkami w katedrze; - najstarsza historia Pomorza, dzieje zakonu Cystersów sprowadzonych do Oliwy w XII wiek;. - dawny zespół klasztorny (niezwykła rola Cystersów w dziejach Gdańska) wymaga pokazania go turyście. A w katedrze koniecznie naleŜy wysłuchać koncertu organowego – unikat. Następnie spacer po parku im. Adama Mickiewicza z zajściem do palmiarni i alpinarium; - najwspanialszy obiekt sakralny w Gdańsku z przepięknie brzmiącymi organami i barokowym ołtarzem; - tradycje cysterskie, polskość Oliwy, walory muzyczne organów. 57,9% przewodników wybrałoby Bazylikę Mariacką, jako miejsce warte zwiedzenia, bez którego niełatwo jest zrozumieć zarówno dawny jak i współczesny charakter miasta. Swój wybór respondenci uzasadniali między innymi tak: - wartość zabytkowa wnętrza; 96 - stosunki religijne w Gdańsku na przestrzeni wieków; - Kościół Mariacki jako dziedzictwo kultury Polaków i kultury sakralnej; - kościelny kolos świadczy o wielkości gdańszczan;. - cenne zabytki, przedstawieni religijności Gdańska i jego odwiecznej otwartości i wielokulturowego charakteru; - największy ceglany kościół na świecie, główna świątynia miasta, bazylika mniejsza, część historii miasta, silnie związany z jego dziejami; - duma miasta, perła architektoniczna, „kwintesencja” miasta; - moŜliwość przedstawienia zabytków uratowanych, straconych i zrekonstruowanych. Prawie tyle samo respondentów doceniło rolę Długiego PobrzeŜa (56,1%), które takŜe nie powinno być pominięte w czasie wycieczki mającej na celu trafne przedstawienie kultury, tradycji i klimatu Gdańska. Oto kilka wypowiedzi przewodników na temat Długiego PobrzeŜa: - wraz z śurawiem i Muzeum Morskim z jego bogatym wyposaŜeniem tworzy unikatowe miejsce w skali europejskiej; - „serce” miasta, nietypowy rynek – wzdłuŜ nabrzeŜa; - przedstawienie bogactwa Gdańska (jego źródeł) i ogromnych zniszczeń jakim uległ (Wyspa Spichrzów); - zapoznanie zwiedzających z dziejami gospodarki morskiej związanych z Gdańskiem; - ukazanie źródła zamoŜności miasta (Motława, handel, spływ towarów Wisłą, historyczne serce miasta, średniowieczny i nowoŜytny port. Nieco ponad połowa przewodników (52,6%) uwaŜała, Ŝe nie moŜna w pełni zrozumieć i gdańskiego „genius loci”, jeśli nie pozna się Placu 97 Solidarności i wznoszącego się na nim Pomnika Poległych Stoczniowców, a 31,6% uwaŜało, Ŝe powinno zobaczyć się takŜe wystawę „Drogi do wolności” mieszczącą się w historycznej sali BHP nieopodal Placu Solidarności. Tak między innymi argumentowali to respondenci: - moŜna zrozumieć rolę Gdańska w najnowszej historii Europy; - historia współczesna i rola Solidarności w zmianach politycznych Polski i Europy; - przypomnienie wydarzeń roku 1970 i 1980, powstanie Solidarności; - najnowsza historia miasta; - najwaŜniejsze miejsce w mieście w powojennej historii Gdańska; - współczesny wyróŜnik Gdańska w całym świecie; - miejsce w którym zaczął się rozpad systemu komunistycznego; - historia PRL i narodzin opozycji, ukoronowanie działań opozycji w sierpniu 1980 roku i przy „okrągłym stole”. RównieŜ niektóre muzea w opinii przewodników zasługują na szczególną uwagę, poniewaŜ mogą one przybliŜyć nie tylko historię, ale i swoistą kulturę która wytworzyła się w ciągu wieków w Gdańsku. Takimi najwaŜniejszymi w świadomości respondentów muzeami są: Muzeum Historyczne Miasta Gdańska w Ratuszu Głównego Miasta (36,8%), Wystawa „Drogi do Wolności” w historycznej Sali BHP na terenie Stoczni Gdańskiej (31,6%), Dom Uphagena (14%), Muzeum Narodowe (12,3%) i Centralne Muzeum Morskie (10,5%). Skarbnicą wiedzy są takŜe w Gdańsku kościoły, gdzie znajdują się gromadzone przez wieki najcenniejsze eksponaty sztuki sakralnej i które były świadkami wielu wydarzeń historycznych. Do tych najbardziej wartych zwiedzenie przewodnicy zaliczyli: Katedrę w Oliwie 98 (66,7%), Bazylikę Mariacką (57,9%), kościół św. Brygidy (21,1%), kościół św. Mikołaja (21,1%) i kościół św. Katarzyny (15,8%). Kościół św. Brygidy jest w opinii respondentów godny poznania ze względu kaplicę „Solidarności”, powstający bursztynowy ołtarz, bursztynową monstrancję, a takŜe postać słynnego długoletniego byłego proboszcza ks. Jankowskiego. Do kościoła św. Mikołaja warto zajść według przewodników ze względu na wspaniałe zachowane barokowe wnętrze, a takŜe Ŝeby przedstawić rolę dominikanów w historii Gdańska. Kościół św. Katarzyny wart jest zwiedzenie w opinii ankietowanych głównie za sprawą carillonu155 i grobu Jana Heweliusza. 99 Tab.5.3. Obiekty, które najlepiej oddają gdański „genius loci”. (w %; N=63) Droga Królewska 78,9 Westerplatte 68,4 Oliwa 66,7 Kościół Mariacki 57,9 Długie PobrzeŜe 56,1 Plac Solidarności i Pomnik Poległych Stoczniowców 52,6 Ulica Mariacka 42,2 Rejs statkiem na Westerplatte 42,2 Ratusz Głównego Miasta 36,8 Wystawa „Drogi do Wolności” 31,6 Poczta Polska w Wolnym Mieście Gdańsku 29,8 Dwór Artusa 22,9 Kościół św. Brygidy 21,1 Kościół św. Mikołaja 21,1 NowoŜytne fortyfikacje – opływ Motławy 17,5 Kościół św. Katarzyny 15,8 Ratusz Starego Miasta 14 Twierdza Wisłoujście 14 Dom Uphagena 14 Grodzisko 14 Muzeum Narodowe 12,3 Centralne Muzeum Morskie 10,5 Wielka Zbrojownia 8,8 PlaŜa w Jelitkowie 8,8 Inne Mniej niŜ 5% Aby ukazać „gdański genius loci” respondenci wybraliby trasę najbardziej bodaj popularną wśród przewodników, która ukazuje najbardziej reprezentacyjne zabytki Głównego Miasta. Sześć z dwunastu wymienionych jako pierwsze obiektów, które przewodnicy pokazaliby, aby poznać i zrozumieć owego ducha miejsca, moŜna zobaczyć w trakcie parogodzinnej wędrówki po Głównym Mieście. Połowa przewodników (50,9%) wybrałaby trasę, która zaczynałaby się od reprezentacyjnej bramy miasta – Bramy WyŜynnej, mijając 155 Por. A. Januszajtis, M. Kaźmierczak, A. Koperkiewicz, J. Kukliński, G. Oldenbeuving, G. 100 Katownie, WieŜę Więzienną i Złotą Brame poprowadziliby grupę ulicą Długą zachodząc do Ratusza Głównego Miasta gdzie, jak napisał jeden z respondentów „dzieła sztuki mówią o bogactwie, wraŜliwości i związkach miasta i jego mieszkańców z historią Polski”. Dalej przeszliby na Długi Targ, gdzie zatrzymaliby się przy Fontannie Neptuna, weszli do Dworu Artusa, a po jego zwiedzeniu zaprowadziliby grupę na Długie PobrzeŜe, ulicę Mariacką, Ŝeby zakończyć poznawanie z respondentów opisał miasta jako: w Bazylice „duma miasta, Mariackiej, perła którą jeden architektoniczna, „kwintesencja” miasta”. Gdyby było nieco więcej czasu oprócz Drogi Królewskiej przewodnicy w zdecydowanej większości, popłynęliby statkiem na Westerplatte i pojechali autokarem do Oliwy, Ŝeby pokazać katedrę i park. W dalszej kolejności za warte poznania uznali miejsca związane z wydarzeniami Grudnia ’70 i Sierpnia ’80 (plac Solidarności, Pomnik Poległych Stoczniowców, wystawa „Drogi do wolności” i kościół św. Brygidy) i Stare Miasto (budynek Poczty Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku i Ratusz Starego Miasta). Na Dolne Miasto warto według przewodników zajść głównie dla moŜliwości zapoznania się z nowoŜytnymi fortyfikacjami miasta; bastionami, opływem Motławy, Kamienną Śluzą, a takŜe dla obrazu Sąd Ostateczny pędzla Hansa Memlinga, którego oryginał znajduję w Muzeum Narodowym w Gdańsku. Szychliński, E. Śledź, J. Zimińska, Gdańskie carillony, Gdańsk 2003. 101 ROZDZIAŁ 6 WIZJA I OCENA KIERUNKÓW ROZWOJU GDAŃSKA 6.1 Ocena dotychczasowego rozwoju Gdańska Miasto jest ciągle zmieniającym się, dynamicznym organizmem, który wciąŜ się rozwija zarówno w wymiarze fizycznym jak i społecznym. M. Malikowski definiuje miasto jako „zwartą wyodrębniającą się od otoczenia, zindywidualizowaną, posiadającą ukształtowane centrum jednostkę osadniczą zamieszkałą przez ludność nierolniczą, która produkując dobra materialne, usługi i wartości oraz reprodukując swe zdolności do pracy i Ŝycia społecznego szczególnie intensywnie oddziałuje na swoje środowisko przestrzenne i sama jego oddziaływaniu podlega”156. Podkreślenie obopólnego oddziaływania miasta i jego mieszkańców jest szczególnie istotne z punktu widzenia oceny rozwoju tego pierwszego. Zapytano przewodników, czy zauwaŜyli w okresie ostatnich dziesięciu lat jakieś zmiany w wybranych dziedzinach Ŝycia w mieście, a jeśli tak to czy są one pozytywne czy negatywne. W opinii respondentów najbardziej poprawiła się sfera handlu i usług – uwaŜało tak aŜ 98,4% przewodników. Zdaniem 56,5% respondentów pozytywnie zmiany nastąpiły takŜe w miejskiej komunikacji. Niewiele mniej, bo 54,1% ankietowanych podobnie ocenia czystość i estetykę 156 M. Malikowski, Socjologiczne badanie miasta, Rzeszów 1992, s. 16. 102 miasta. Nieznaczną poprawę moŜna zauwaŜyć w opinii przewodników w ofercie z zakresu kultury – równo połowa z nich uwaŜa, Ŝe sytuacja w tej dziedzinie poprawiła się lub raczej się poprawiła, Ŝadnych zmian nie zauwaŜyło 29% ankietowanych, a 18% było zdania, Ŝe obecnie oferta kulturalna Gdańska jest uboŜsza od tej, jaka była dziesięć lat temu. Ponad dwukrotnie więcej kobiet niŜ męŜczyzn zauwaŜało poprawę w dziedzinie oferty kulturalnej miasta. Zdecydowanie najgorzej zostało ocenione bezpieczeństwo w mieście – blisko połowa (48,3%) przewodników było zdania, Ŝe miasto jest bardziej niebezpiecznie niŜ dziesięć lat temu, a tylko 23,3% ankietowanych, czyli połowa mniej, uwaŜa dzisiejszy Gdańsk za miasto bezpieczniejsze. Lepszą opinię mieli przewodnicy co do zmian, jakie zaszły w sferze ochrony zabytków – poprawę zauwaŜyło 58%, przy 12,9% tych, którzy zmiany ocenili negatywnie. W skład osób, które były zdania, Ŝe obecnie jest gorsza ochrona zabytków niŜ przed dziesięciu laty byli respondenci tylko z wyŜszym wykształceniem. Niewiele ponad połowa ankietowanych pozytywnie oceniła zmiany jakie zaszły w sposobie utrzymywania zieleni miejskiej, odmiennego zdania było 17,7% przewodników. Lepiej ocenione zostały starania miasta o rozwój terenów rekreacyjnych; pozytywne zmiany zauwaŜyło 67,3% ankietowanych, a co dziesiąty (9,8%) z nich uwaŜał Ŝe albo się pogorszyło albo się raczej pogorszyło. Ostania dziedziną Ŝycia Gdańska, którą oceniali przewodnicy była promocja miasta. Pomimo utworzonego Wydziału Promocji Miasta przy Urzędzie Miejskim w Gdańsku aŜ 37,1% ankietowanych uwaŜało, Ŝe nic się nie zmieniło w dziedzinie promocji miasta w przeciągu ostatnich dziesięciu lat. Ponad połowa przewodników (51,6%) było zdania, Ŝe promocja miasta poprawiła się lub raczej się poprawiła, a blisko co dziesiąty (11,3%) uwaŜał, Ŝe promocja miasta jest 103 gorsza niŜ dziesięć lat temu. Reasumując moŜna stwierdzić, Ŝe generalnie zmiany, jakie dokonały się w przeciągu ostatnich dziesięciu lat w Gdańsku są pozytywnie odbierane przez przewodników; najlepiej został oceniony rozwój handlu i usług. Jedyną dziedziną Ŝycia miejskiego, która uległa pogorszeniu jest w opinii przewodników bezpieczeństwo157. Tab. 6.1.Percepcja zmian zachodzących w Gdańsku w okresie ostatnich 10 lat. (w %; N=63) Dziedziny Ŝycia w Poprawiło Raczej się mieście: się poprawiło Nic się nie zmieniło Raczej się Pogorszyło pogorszyło się Handel i usługi 69 35,5 0 1,6 0 Komunikacja miejska Czystość i estetyka w mieście Oferta z zakresu kultury Bezpieczeństwo 21 35,5 35,5 6,5 1,6 13,1 41 27,9 13,1 4,9 21 29 29 17,7 3,2 3,3 20 28,3 28,3 20 Ochrona zabytków 17,7 40,3 29 8,1 4,8 Utrzymanie zieleni miejskiej Rozwój terenów rekreacyjnych Promocja miasta 21 33,9 27,4 14,5 3,2 23 44,3 23 4,9 4,9 14,5 37,1 37,1 6,5 4,8 Chcąc dowiedzieć się, jak przewodnicy postrzegają samorządowe władze Gdańska, poproszono respondentów o wskazanie największych sukcesów poprzednich i obecnych władz miasta. Od czasu pierwszych wyborów samorządowych w 1990 roku władzę w Gdańsku sprawują ugrupowania 157 Wymienione dziedziny Ŝycia miejskiego w 1998 i 2000 roku podobnie oceniła reprezentatywna grupa gdańszczan; najlepiej oceniono handel i usługi a najgorzej bezpieczeństwo. Por. J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 194-195. 104 wywodzące się z tradycji solidarnościowej; w wyborach samorządowych w 1998 roku do Rady Miasta Gdańska swoich przedstawicieli wprowadziła Akcja Wyborcza Solidarność (42,7%), Sojusz Lewicy Demokratycznej (22,3%), Unia Wolności (16,9%) i Rodzina Polska (5,7%). Cztery lata później w gdańszczanie wybrali na swoich przedstawicieli polityków z Platformy Obywatelskiej (26,9%), Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Unii Pracy (17,2%), Prawa i Sprawiedliwości (16,1%) i Ligi Polskich Rodzin (9,6%). Prezydentem Miasta Gdańska w tym czasie dwukrotnie wybrany został Paweł Adamowicz. Za największy sukces obecnych i poprzednich władz miasta 43,1% przewodników uwaŜa troskę o zabytki, do których zaliczyli „działanie na rzecz przywrócenia blasku Głównemu Miastu”, „iluminacja zabytkowych obiektów”, „podjęcie pierwszych prób rekonstrukcji historycznej zabudowy (np. ul św. Ducha)”, „stopniowa odbudowa i rewitalizacja zniszczonych zabytków”. 21,5% przewodników oceniło, Ŝe sukcesem władz Gdańska są zmiany w komunikacji miejskiej, remoncie i rozbudowie dróg, z czego aŜ połowa wskazała „poszerzenie i remont ulicy Słowackiego prowadzącej z centrum do lotniska”158, pozostała połowa wskazywała między innymi na takie przedsięwzięcia jak: „przyzwoita organizacja transportu publicznego”, „lobby na rzecz autostrady A1” oraz „skrócenie drogi do Portu północnego dzięki wybudowaniu mostu wantowego nad Martwą Wisłą”. 13,7% ankietowanych uznało, Ŝe „systematyczna rozbudowa ścieŜek rowerowych” jest równieŜ sukcesem poprzednich i obecnych władz miasta. Co dziesiąty ankietowany (9,8%) docenił 158 W opinii gdańszczan modernizacja ulicy Słowackiego została w 1997 roku była najbardziej popieraną planowaną inwestycją miasta. AŜ 81,1% respondentów była „zdecydowanie za” modernizacją drogi łączącej Wrzeszcz z obwodnicą i lotniskiem. Por. J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 212. 105 miasto za jego mecenat nad kulturą i „organizację wielu imprez plenerowych i festiwali w sezonie letnim”. Niewiele mniej, bo 7,8% respondentów doceniło inwestycję sprzed przeszło trzydziestu lat jakimi były „wybudowanie Portu Północnego i Rafinerii Gdańskiej” i współczesne „uporządkowanie i zagospodarowanie pasa nadmorskiego między Brzeźnem a Jelitkowem”. Tyle samo przewodników (7,8%) stwierdziło, Ŝe „nie ma znaczących sukcesów poprzednich ani obecnych władz miasta. Jednym słowem marazm” a „miasto idzie po prostu siłą rozpędu”. Po 5,9% respondentów doceniło „przygotowanie i realizację obchodów tysiąclecia Gdańska” oraz „rozwój turystyki i związana z nią promocja miasta”. Tab.6.2. Sukcesy obecnych i poprzednich władz miasta. (w %; N=63) Troska o zabytki 43,1 Komunikacja miejska (drogi i ulice) 21,5 ŚcieŜki rowerowe 13,7 Mecenat nad kulturą 9,8 Brak sukcesów 7,8 Port Północny i Rafineria Gdańska 7,8 Zagospodarowanie pasa nadmorskiego 7,8 Organizacja milenium Gdańska 5,9 Promocja miasta i rozwój turystyki 5,9 Inne Mniej niŜ 5% Przewodnicy zostali takŜe poproszeni o wskazanie w ich ocenie największych poraŜek obecnych i poprzednich władz Gdańska. W tej kwestii respondenci rozpisywali się duŜo szerzej niŜ w przypadku wyŜej omawianych sukcesów władza miasta. Najwięcej, bo 25,7% respondentów było zdania, Ŝe największą poraŜką jest „fatalny stan dróg na terenie Gdańska, a takŜe dróg dojazdowych” oraz „brak parkingów wokół Głównego i Starego Miasta”. Drugą w kolejności wymienianą poraŜką władz miasta, na którą wskazało 24,1% 106 przewodników jest „brak zagospodarowania północnej części Wyspy Spichrzów”, której „ruiny straszą od 60 lat”. Niewiele mniej (22,4%) było zdania, Ŝe niepowodzeniem miejskich władz jest „zaniedbanie przemysłu stoczniowego i portu”. Do tych trzech głównych w świadomości przewodników poraŜek dochodzi „pogorszenie bezpieczeństwa i bandytyzm”, na które wskazało 15,5% ankietowanych. Do tych czterech „grzechów głównych” 8,6% respondentów dodało między innymi „nieumiejętność w szukaniu inwestorów” oraz „sprzedanie browaru Heweliusz”, „wyprzedaŜ majątku miasta, a następnie likwidacją przedsiębiorstw przez nabywców (np. browar)”. 6,9% przewodników było zdania, Ŝe dodatkową poraŜką poprzednich i obecnych władz Gdańska jest „zwiększające się bezrobocie” oraz „słaba promocja naszego miasta w kraju i zagranicą” i „upadek turystyki”. Co dwudziesty (5,2%) ankietowany za niepowodzenie uznał „zaniedbanie Twierdzy Wisłoujście”, „zły stan słuŜby zdrowia” oraz „źle zorganizowana komunikacja miejska”. MoŜna zauwaŜyć, Ŝe niektóre wymienione poraŜki miejskich władz są im niesłusznie przypisywane, poniewaŜ rozwiązanie niektórych problemów wykracza poza kompetencję lokalnych władz i po części uzaleŜnione od decyzji na szczeblu centralnym. Do takich dziedzin naleŜy: bezrobocie, słuŜba zdrowia, ale takŜe przemysł stoczniowy i bezpieczeństwo. 107 Tab.6.3. PoraŜki obecnych i poprzednich władz miasta. (w %; N=63) Zły stan dróg i brak parkingów Brak zagospodarowania Wyspy Spichrzów Zaniedbanie przemysłu stoczniowego Pogorszenie bezpieczeństwa Mało inwestycji Likwidacja browaru Heweliusz Bezrobocie Mała promocja miasta i upadek turystyki Zaniedbana Twierdza Wisłoujście Zła komunikacja miejska Zły stan słuŜby zdrowia Inne 25,7 24,1 22,4 15,5 8,6 8,6 6,9 6,9 5,2 5,2 5,2 Mniej niŜ 5% 6.2 Wizje rozwoju Gdańska KaŜde miasto, aby mogło się pomyślnie rozwijać musi precyzyjnie i trafnie określić problemy, które powinno rozwiązać. Do takich problemów naleŜą takŜe problemy społeczne, czyli „bolączki i dolegliwości w codziennym Ŝyciu społecznym mieszkańców, wymagające świadomej interwencji władz, instytucji czy teŜ samych mieszkańców w celu ich usuwania, a zatem – poprawy warunków Ŝycia”159. W celu zbadania tych dolegliwości w codziennym Ŝyciu społecznym mieszkańców posłuŜono się techniką projekcyjną i poproszono przewodników o odpowiedź na pytanie: „Jakie działania naleŜy podjąć w najbliŜszym czasie na terenie Gdańska – tzn. gdyby był(a) Pan(i) prezydentem miasta, to jakimi problemami zająłby(aby) się Pan(i) w pierwszej kolejności?”. 159 M. Malikowski, Socjologiczne problemy miasta, Rzeszów 1998, s. 182. 108 Dwie trzecie przewodników (64,1%) jeśli zostałoby prezydentem miasta w pierwszej kolejności zajęłoby się komunikacją miejską, „na którą składa się cały kompleks zagadnień, od istniejących dróg i ulic łączących ze sobą róŜne fragmenty miasta, przez infrastrukturę drogową i brak parkingów, po przepełnione tramwaje i autobusy”160. Uznali oni, Ŝe priorytetem jest „budowa nowych dróg i remont istniejących nawierzchni - szczególnie odcinek od Huciska do Błędnika”, „budowa autostrady wojewódzkich”, „poprawa komunikacji A1 miejskiej i nowych (wymiana dróg taboru, punktualność, częstotliwość) a takŜe „przygotowanie dobrych parkingów dla autokarów na obrzeŜach Głównego Miasta”. Zły stan dróg i brak parkingów jest równieŜ w opinii respondentów największą poraŜką poprzednich i obecnych władz miasta (tab. 6.2). Prawie co trzeci ankietowany (30,6%) w pierwszej kolejności zająłby się sprawami związanymi z turystyką i promocją miasta: „rozwijanie turystyki na WybrzeŜu”, „oŜywienie wieczorem i w nocy Głównego i Starego Miasta”, „więcej imprez które przyciągną turystów przez cały rok a nie tylko na kilka miesięcy w sezonie letnim”, „większa promocja miasta w kraju i za granicą”. Nie moŜna jednak tych wypowiedzi traktować jako reprezentatywnych dla wszystkich gdańszczan. W badaniach prowadzonych przez J. Załęckiego w latach 1997 – 1998 na próbie 4020 gdańszczan turystyka i promocja miasta nie znalazły się w ogóle w pierwszej dziewiątce problemów, którymi naleŜy zająć się w pierwszej kolejności. Podobnie troska o zabytki, którymi zająłby się 160 J. Załęcki, Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003, s. 205. 109 w pierwszej kolejności co piąty przewodnik nie znalazła zrozumienia wśród gdańszczan161. Trzecią grupą problemów, którymi w opinii respondentów naleŜałoby się zająć w pierwszej kolejności jest właśnie dbałość o zabytki. 21% przewodników pisało między innymi, Ŝe trzeba: „zapobiec niszczeniu zabytków”, „dokończyć odbudowe i budowę centrum”, „rewitalizować zapomniane dzielnice miasta – Olszynka, Orunia, Stogi, Nowy Port, Letniewo”. Niewiele mniej, bo 19,4% za jedną z najpilniejszych spraw do załatwienia uwaŜało poprawę bezpieczeństwa, co w duŜej mierze moŜe wynikać z subiektywnego poczucia braku bezpieczeństwa w mieście, które wynika zarówno z zewnętrznych uwarunkowań jak i osobistych doświadczeń lub doświadczeń najbliŜszego środowiska społecznego. Jak wskazują badania opinii publicznej poczucie bezpieczeństwa ujemnie koreluje z wielkością miejscowości w jakiej się mieszka162. W badaniach J. Załęckiego poprawa bezpieczeństwa znalazła się najwyŜej w hierarchii problemów miasta – 53,5% gdańszczan zajęłoby się tą kwestią w pierwszej kolejności. Kolejne miejsca (16,1%) zajęło „zagospodarowanie Wyspy Spichrzów, bo to co się z nią dzieje woła o pomstę do nieba”. 11,3% ankietowanych zajęłoby się zmniejszeniem bezrobocia oraz czystością i estetyką miasta, a co dziesiąty (9,7%) postarał by się większy napływ inwestycji do miasta. 6,3% respondentów postarałoby się o poprawę słuŜby zdrowia. 161 Ibidem, s. 203. Z ogólnopolskiego badania przeprowadzonego przez CBOS w 2000 roku wynika, Ŝe na pytanie „Czy miejsce, w którym Pan(i) mieszka (dzielnica, osiedle, wieś), moŜna nazwać bezpiecznym i spokojnym” pozytywnie odpowiedziało 85% mieszkańców wsi i tylko 54% mieszkańców miast od 101 do 500 tyś. W miastach powyŜej 500 tyś. odsetek ten spadł do 49%. Negatywnie na to pytanie odpowiedziało 14% mieszkańców wsi i 44% mieszkańców miast od 101 do 500 tyś, czyli takich do których zalicza się równieŜ Gdańsk. 162 110 Tab. 6.4. Dziedziny, którymi w najbliŜszym czasie naleŜy się zająć w Gdańsku. (w %; N=63) Komunikacja miejska (drogi, parkingi, autostrada A1) Turystyka i promocja miasta Dbałość o zabytki Bezpieczeństwo Zagospodarowanie Wyspy Spichrzów Bezrobocie Czystość i estetyka miasta Napływ inwestycji SłuŜba zdrowia Inne 64,1 30,6 21 19,4 16,1 11,3 11,3 9,7 6,3 Mniej niŜ 5% Gdańsk, Gdynia i Sopot tworzą razem Trójmiasto, zamieszkałą przez siedemset pięćdziesiąt tysięcy mieszkańców aglomerację miejską. Trójmiasto, gdzie mieszka jedna trzecia ludności województwa Pomorskiego i koncentruje się 43% potencjału gospodarczego Pomorza, jest takŜe największym ośrodkiem akademickim i naukowym Północnej Polski163. Trzy miasta tworzące Trójmiasto współpracują ze sobą na wielu szczeblach; począwszy od planu unifikacji komunikacji i wprowadzania wspólnego biletu a kończywszy na wspólnych wnioskach o dotację z Unii Europejskiej. TakŜe wielu mieszkańców identyfikuję się bardziej z Trójmiastem jako całością niŜ z konkretnym miastem w którym mieszkają. Istnieją nawet plany, aby trzy współpracujące i sąsiadujące miasta juŜ formalnie połączyć w jeden organizm miejski. W kwestionariuszu spytano przewodników czy uwaŜają to za dobry czy raczej za zły pomysł. Ponad połowa respondentów (55,6%) była zdania, Ŝe Gdańsk powinien dąŜyć do stworzenia wraz z Gdynią i Sopotem jednego organizmu miejskiego, 163 Folder promocyjny Agencji Rozwoju Pomorza, Województwo Pomorskie – Ekonomia, Gdańsk 2004, s. 4. 111 a 39,7% uwaŜało, Ŝe Gdańsk powinien podkreślać swoją odrębność i rozwijać się niezaleŜnie od obu sąsiadów. Tylko co dwudziesty pierwszy przewodnik (4,7%) nie miał na ten temat wyrobionego zdania. Wyniki te nie korelowały z wykształceniem, wiekiem, płcią, staŜem przewodnickim ani z poczuciem bycia gdańszczaninem (Tab. 4.7). Tab. 6.5. Czy Gdańsk powinien powinien jeszcze bardziej zacieśnić współpracę z Gdynią i Sopotem czy w niektórych dziedzinach powinien dąŜyć do podkreślenie swojej odrębności?. (w %; N=63) Powinien dąŜyć do stworzenia wraz z Gdynią i Sopotem jednego organizmu miejskiego Powinien podkreślać swoją odrębność i rozwijać się niezaleŜnie od obu sąsiadów Trudno powiedzieć 55,6 39,7 4,7 W ankiecie spytano się równieŜ przewodników o to jakie są w ich opinii zagroŜenia rozwoju Gdańska. Dwa największe niebezpieczeństwa to według 18,6% przewodników zła komunikacja i złe zarządzanie miastem. W pierwszym przypadku to „brak odpowiedniej infrastruktury komunikacyjnej, tj. budowa nowych dróg i rozbudowa lotniska”, „niedroŜność komunikacyjna przez Gdańsk i Trójmiasto”, „opieszałość w realizacji autostrady A1”. Natomiast pod hasłem złego zarządzania miastem przewodnicy rozumieją „brak wyobraźni, siły woli, zaangaŜowania, mądrości, przewidywania jutra ze strony osób decydujących o rozwoju miasta”, „brak współpracy wśród radnych, brak koordynacji w ustalaniu konkretnych planów i zabezpieczeniu na ten cel funduszy w budŜecie miasta” czy po prostu „nieudacznictwo gdańskich władz miejskich”. W duŜym stopniu zagroŜenie, jakim jest „brak długofalowego planowania” oraz 112 „brak strategii rozwoju metropolitarnego i niespójność przedsięwzięć rozwojowych”, na które wskazało 15,3% respondentów jest zaleŜne właśnie od pracy miejskich władz. W takim przypadku „złe zarządzanie miastem” ze wszystkimi tego konsekwencjami byłoby w opinii przewodników miejskich największym niebezpieczeństwem dla rozwoju Gdańska. TakŜe 15,3% ankietowanych wskazało na „brak klimatu i warunków dla biznesu w centrum”, „brak zainteresowania ze strony inwestorów”, „odpływ (brak przypływu) inwestorów, związany między innymi z brakiem autostrady A1”. W 11,9% ankiet przewodnicy wskazywali pośrednio lub bezpośrednio na „brak autostrady A1”, która miałaby połączyć Gdańsk z południem Polski i Europy. Nie ma wątpliwości, Ŝe autostrada zwiększy atrakcyjność i dostępność całego regionu i portów, dzięki czemu łatwiej będzie moŜna przyciągnąć do Gdańska duŜych inwestorów, którzy z kolei stworzą nowe miejsca pracy. Wydaję się, Ŝe autostrada A1 moŜe oddalić większość wymienianych przez przewodników zagroŜeń, z jakimi moŜe w przyszłości spotkać się Gdańsk. Co dziesiąty ankietowany (10,2%) obawia się, Ŝe będzie następowała „dalsza prowincjonalizacja miasta”, „zaściankowość”, „bycie w dalszym ciągu miastem raczej prowincjonalnym” co według części ankietowanych moŜe być potęgowane poprzez „bliskość dobrze zarządzanej Gdyni”. Niewiele mniej, bo 8,5% przewodników za zagroŜenie dla miasta uwaŜa „niewłaściwe (marginalne) traktowanie gospodarki morskiej i WybrzeŜa, w tym Gdańska przez władze centralne”, np. rybołówstwa”. Co „brak docenienia dwudziesty roli respondent gospodarki morskiej, (5,1%) dostrzegł niebezpieczeństwo w powstających hipermarketach oraz w bezrobociu. 113 Tab.6.6. ZagroŜenia dla rozwoju Gdańska. (w %; N=63) Komunikacja (zły stan dróg i korki) Złe zarządzania miastem Brak długofalowego planowania Mało inwestycji Brak autostrady A1 Marginalizacja i prowinconalizacja Gdańska Zaniedbanie przemysłu stoczniowego Hipermarkety Bezrobocie Inne 18,6 18,6 15,3 15,3 11,9 10,2 8,5 5,1 5,1 Mniej niŜ 5% 114 ZAKOŃCZENIE Badania empiryczne przeprowadzone na potrzeby niniejszej pracy dotyczą specyficznej grupy osób, jaką są przewodnicy miejscy164. Próba składała się 63 przewodników, którzy odesłali wypełnione ankiety pocztowe i 6 przewodników z którymi autor przeprowadził wywiad pogłębiony. Wśród badanej zbiorowości przewaŜały osoby, które aktywnie oprowadzają po Gdańsku, Gdyni i Sopocie. Jest to grupa, która z załoŜenia powinna doskonale znać nie tylko przeszłość oraz teraźniejszość, ale i przyszłość Gdańska i okolic. Przedstawione wyniki badań wskazują, Ŝe ankietowani w zdecydowanej większości mają wyrobione, ale zróŜnicowane zdanie na tematy poruszane w pracy. Wśród wydarzeń określanych jako najwaŜniejsze w ponad tysiącletniej historii Gdańska, przewodnicy częściej wskazywali na fakty mające miejsce w XX wieku, szczególnie te związane z wydarzeniami Sierpnia ’80 i powstaniem NSZZ „Solidarność”. Ponadto, często wymieniane były daty początku i końca drugiej wojny światowej i związane z nimi wydarzenia takie jak: bohaterska walka we wrześniu 1939 roku na Westerplatte oraz zagłada a zarazem powrót miasta do Polski w 1945 roku. Z dawniejszych wydarzeń szczególnie często przywoływano wydarzenia związane z polskością Gdańska, takie jak pokój toruński, na mocy którego Gdańsk formalnie powrócił do Polski 164 W myśl ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku o usługach turystycznych, art. 3, pkt 7a przewodnik turystyczny oznacza „osobę zawodowo oprowadzającą turystów lub odwiedzających po wybranych obszarach, miejscowościach i obiektach oraz udzielającą o nich informacji”. 115 po 158 latach rządów KrzyŜaków w mieście oraz poprzedzające te wydarzenia i ściśle z nimi związane przywileje kazimierzowskie z 1457 roku. Wśród osób, które odegrały waŜną rolę w dziejach Gdańska znalazło się aŜ 49 nazwisk, z czego dwie osoby uzyskały szczególne uznanie w oczach przewodników. Dwie trzecie ankietowanych wskazało astronoma, piwowara i rajcy miejskiego Jana Heweliusza oraz pierwszego przywódcy NSZZ „Solidarność”, laureata pokojowej Nagrody Nobla, byłego prezydenta RP Lecha Wałęsę. Te dwie postacie zdecydowanie zdominowały wszystkich innych wymienionych w dalszej kolejności gdańszczan. Na trzeciego z kolei wynalazcę i fizyka Gabriela Daniela Fahrenheita wskazało trzy razy mniej respondentów. Tak samo pisarza, laureata literackiej Nagrody Nobla Guentera Grassa wymieniło o wiele mniej osób, a Artura Schopenhauera, Abrahama van den Blocka, rodzinę Ferberów i Kazimierza Jagiellończyka wymieniano juŜ ponad sześć razy rzadziej niŜ na Heweliusza czy Wałęsę. Zaliczenie danej postaci do grona gdańszczan nie jest według przewodników uwarunkowane jego miejscem urodzenia, ani spędzeniem w Gdańsku większości Ŝycia, czego najlepszym przykładem jest król Kazimierz Jagiellończyk, którego w opinii przewodników moŜna traktować jako gdańszczanina, głównie dzięki przywilejom nadanym miastu w połowie XV wieku. Przewodnicy miejscy wykazali bardzo dobrą znajomość nieznanej szerszej publicznej karty historii związanej z obroną Westerplatte we wrześniu 1939 roku jaką był tzw. „konflikt dowodzenia” między mjr Sucharskim a kpt. Dąbrowskim. Większość respondentów zgadzała się ze sobą, Ŝe konflikt taki miał miejsce; róŜnica dotyczyła kwestii czy był on znaczący i jakie miał konsekwencje dla dalszej obrony półwyspu. Temat ten ze względu na to jaki 116 niesie za sobą ładunek emocjonalny wymaga ostroŜnych i wywaŜonych wypowiedzi i takie właśnie w ankiecie przewaŜały. Równie niewyjaśnionym wydarzeniem, które na zawsze zmieniło oblicze miasta jest zniszczenie miasta w 1945 roku. Większość respondentów nie miało wątpliwości, Ŝe zagłada miasta była militarnie nieuzasadnionym i celowym niszczeniem go przez Armię Czerwoną. Część uwaŜała, Ŝe zniszczenia były spowodowane głównie nieuniknionymi walkami ulicznymi, natomiast pozostałe przyczyny były juŜ wymieniane przez niewielką część przewodników. Zdania były podzielone co do odebrania honorowego obywatelstwa miasta Gdańska Adolfowi Hitlerowi; dwie trzecie ankietowanych była zdania, Ŝe naleŜy zabrać honorowe obywatelstwo Hitlerowi, a jedna trzecia była odmiennego zdania, argumentując głównie to tym, Ŝe jest to pewien element wpisany w historię miasta. Na toŜsamość gdańszczan, tych dzisiejszych jak i tych Ŝyjących czterysta lat temu, wpływają nie tyle wydarzenia historyczne jako takie, ale bardziej ich indywidualne do nich nastawienie i interpretacja. To kim czują i czuli się mieszkańcy Gdańska zaleŜy w duŜej mierze od subiektywnego poczucia toŜsamości. Według przewodników najbardziej podstawowym kręgiem toŜsamości w XVI i XVII wieku była toŜsamość miejska; to do niej najczęściej odnosili się ówcześni mieszkańcy. Jest to o tyle istotne, Ŝe „złoty okres” miasta dla wielu gdańszczan do dnia dzisiejszego wydaje się być jądrem toŜsamości, a na to jaki ten okres był wpływa nie tylko architektura, sztuka i nauka, ale takŜe to kim czuli się dawni mieszczanie. Osobną kwestią jest postrzeganie Gdańska w perspektywie spotykających się w mieście od przeszło tysiąca lat kultury niemieckiej i polskiej. Ponad połowa przewodników była zdania, Ŝe Gdańsk nie był ani do 117 końca polski, ani niemiecki, Ŝe było to miasto wielokulturowe. Pozostała część opowiadała się za tym, Ŝe w mieście dominowała w zaleŜności od okresu historycznego albo kultura niemiecka albo kultura polska; przy czym grupa uwaŜająca, Ŝe Gdańsk był zawsze bardziej niemiecki była prawie dwukrotnie liczniejsza od tych, którzy to samo mówili o polskości miasta. W porównaniu do mieszkańców innych miast gdańszczanie w opinii przewodników miejskich są bardziej przywiązaniu do swojego miasta, zamoŜniejsi i lepiej wykształceni, ale gorzej znają historię swojego miasta. Jest to o tyle zrozumiałe, Ŝe przewodnicy siłą rzeczy oceniają wiedzę o historii miasta według do bezpośredniego swojej miary, przełoŜenia. która wydaje Respondenci się nieodpowiednia oceniający gdańszczan w większości równieŜ uwaŜają się za takowych; tylko co dziesiąty ankietowany nie powiedziałby „Gdańsk jest moim miastem”, co nie jest wynikiem oczywistym zwaŜywszy, Ŝe są to osoby z całego Trójmiasta i okolic; co piąty przewodnik nie mieszka w Gdańsku. Istotnym elementem badań było poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jak postrzegana i waloryzowana jest przestrzeń Głównego Miasta. Jak wskazują wyniki dyferencjału semantycznego przewodnicy postrzegają Główne Miasto w wymiarze formalno-materialnym (morfologicznym) jako: bardzo unikalne, otwarte, raczej zwarte, jasne, kolorowe, ale takŜe jako ani uporządkowane ani nieuporządkowane, ani jednolite ani niejednolite, ani małe ani duŜe, ani niskie ani niewysokie. Natomiast w wymiarze wartościującym jest ono w opinii respondentów: znane, piękne, historyczne i moje, które jest raczej czyste, artystyczne, ale i raczej niebezpieczne, ani świeckie ani sakralne, ani spokojne ani gwarne. Mieszkańcy Gdańska róŜnią od przewodników postrzeganiem 118 przestrzeni Głównego Miasta, jest ono dla nich bardziej brudne, typowe, duŜe, sakralne i gwarne. Za najbardziej charakterystyczny dla miasta obiekt została uznana Bazylika Mariacka. W dalszej kolejności respondenci wymieniali: Drogę Królewską, śuraw, Fontannę Neptuna, Ratusz Głównego Miasta, Pomnik Poległych Stoczniowców, Dwór Artusa, Długie PobrzeŜe, ulicę Mariacką, Westerplatte i Katedrę w Oliwie. Łącznie przewodnicy wymienili 41 budowli, obiektów lub miejsc, z których tylko pięć nie było zabytkami, co moŜe świadczyć o tym, Ŝe w świadomości przewodników miejska przestrzeń jawi się jako bardzo róŜnorodna i bogata. Gdyby ankietowani mieli sposobność decydowania, jakie nieistniejące zabytki lub miejsca nadal byłyby częścią miejskiego krajobrazu wybraliby przede wszystkim fortyfikacje oraz zabudowę Wyspy Spichrzów. Niemniej ciekawym miejscem byłaby zachowana zabudowa Targu Węglowego oraz bryła Wielkiej Synagogi i zamku krzyŜackiego. Przewodnicy chętnie widzieliby takŜe w dzisiejszej miejskiej tkance nieistniejące juŜ kamienice Heweliusza, przedproŜa, teatr elŜbietański czy zabudowę przy Długich Ogrodach. Pocieszające jest, Ŝe cześć z tych miejsc moŜe odzyskać swój dawny splendor, poniewaŜ planowana jest, w mniejszym lub większym stopniu nawiązując do historycznego charakteru, odbudowa Wyspy Spichrzów, Targu Węglowego, teatru elŜbietańskiego i ulicy Długie Ogrody. Wybrane trasy i zabytki, dzięki którym przewodnicy ukazaliby „gdański genius loci” nie odbiegają faktycznie od tego co w rzeczywistości najczęściej pokazuję się oprowadzanym osobom. Do takich miejsc naleŜy między innymi Droga Królewska, rejs statkiem na Westerplatte, katedra i park w Oliwie, 119 Bazylika Mariacka, Długie PobrzeŜe, Plac Solidarności i wystawa „Drogi do wolności”. Co ciekawe, podczas kiedy połowa ankietowanych uwaŜała Gdańsk za miasto wielokulturowe, a co czwarty był zdania, Ŝe Gdańsk owszem był miastem wielokulturowym, ale dominowała w nim kultura niemiecka, to zdecydowana większość przewodników chcąc jak najtrafniej oddać kulturę, tradycję i klimat miasta, pokazywałaby i podkreślała wątki związane z polskością Gdańska. Ostatnim dziesięciu latom towarzyszyły miastu zmiany zarówno w sferze społecznej jak i fizycznej. Generalnie przemiany te są pozytywnie odbierane przez przewodników; najlepiej został oceniony rozwój handlu i usług, ale pozytywne zmiany zostały dostrzeŜone takŜe w komunikacji miejskiej, ochronie zabytków, utrzymaniu zieleni miejskiej, promocji miasta, ofercie z zakresu kultury, czystości i estetyce miasta czy w końcu w rozwoju terenów rekreacyjnych. Jedyną dziedziną Ŝycia miejskiego, która uległa pogorszeniu jest w opinii przewodników bezpieczeństwo. Są to zaskakujące dobre wyniki wziąwszy pod uwagę ocenę władz miejskich, którym ankietowani nie szczędzili słów krytyki. Za największe poraŜki poprzednich i obecnych władz Gdańska przewodnicy prócz pogorszenia bezpieczeństwa uznali: zły stan dróg, brak parkingów, zaniedbanie przemysłu stoczniowego i brak zagospodarowania Wyspy Spichrzów, którą wielu przewodników, jak wykazały badania, chętnie widziałoby w dawnej okazałości. Ankietowani dostrzegli takŜe sukcesy miejskich władz, jakimi w ich opinii jest przede wszystkim troska o zabytki, a takŜe na dalszym miejscu: poprawa komunikacji miejskiej, która paradoksalnie była wymieniana takŜe jako największa poraŜka oraz stworzenie ścieŜek rowerowych i mecenat nad kulturą. 120 Ankietowani gdyby sami mogli decydować o tym, czym naleŜałoby się zająć w najbliŜszym czasie, to w pierwszej kolejności zajęliby się komunikacją miejską: budową nowych i remontem starych dróg, budową autostrady A1 i poprawą funkcjonowania komunikacji miejskiej. W drugiej kolejności trzeba by według respondentów jeszcze bardziej rozwinąć promocję i turystykę, które to powinny przyciągnąć turystów nie tylko wiosną i latem, ale takŜe jesienią i zimą. Pomimo tego, Ŝe dbałość o zabytki jest według przewodników największym sukcesem miasta to powinno się jeszcze zintensyfikować renowację i rewitalizację nie tylko pojedynczych obiektów, ale całych dzielnic. Wśród przewodników zwolennicy stworzenia jednego metropolitarnego organizmu miejskiego złoŜonego z Gdańska, Sopotu i Gdyni przewaŜają nad tymi, którzy uwaŜają, Ŝe Gdańsk powinien podkreślać swoją odrębność i rozwijać się niezaleŜnie od obu sąsiadów. Pomyślny rozwój Gdańska moŜe zostać zagroŜony według respondentów głównie z powodu często juŜ wspominanej komunikacji, ale takŜe poprzez złe zarządzanie miastem. Obawy te są teŜ związane z brakiem długofalowego planu, brakiem inwestycji – jak chociaŜby autostrada A1, a wszystko to moŜe prowadzić według przewodników do marginalizacji roli Gdańska. Zagadnienia omówione w niniejszej pracy nie wyczerpują szerokiej gamy problemów związanych z wizerunkiem Gdańska w świadomości przewodników miejskich. Omawiana problematyka wymaga jeszcze wielu szczegółowych badań, poniewaŜ niektóre kwestie zostały pominięte, inne jedynie zasygnalizowane. Wyniki badań jednoznacznie wskazują na duŜą dynamikę zmian zachodzących w Gdańsku, dlatego kolejne badania mogą wykazać pewne róŜnice w postrzeganiu, waloryzowaniu i wizji przyszłości 121 miasta wśród przewodników miejskich, którzy takŜe z roku na rok wyrastają z innego, młodszego pokolenia, które wychowywane w zupełnie innych realiach politycznych, ekonomicznych i kulturowych, mogę zupełnie inaczej spostrzegać te same fakty, Ŝe zaprezentowany zdarzenia materiał czy miejsca. empiryczny Autor będzie pracy inspiracją ma do nadzieje, nowych poszukiwań badawczych związanych z wizerunkiem Gdańska. 122 LITERATURA Andrzejewski M., Ludzie Wolnego Miasta Gdańska (1920-1939), Gdańsk 1997. Babnis M., Kukliński J., Nowak Z., Rawicki J., Dyament w koronie, Gdańsk 1997. Bartoszek A., Gruszczyński L., Szczepański M., Miasto i mieszkanie w społecznej świadomości, Katowice 1997. Bogdanowicz S., Bazylika Mariacka w Gdańsku, Miechowice 1995. Bokszański Z., ToŜsamość, interakcja, grupa: toŜsamość jednostki w perspektywie teorii socjologicznej, Łódź 1989. Bolduan T., Gdańsk 1945 – 1965, Warszawa 1967. Castells M., Kwestia miejska, Warszawa 1982. Chodubski A., Waśkiewicz A., ToŜsamość kulturowa. Szkice o mniejszościach narodowych na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk 2001. Cieślak E., (red.), Historia Gdańska, t. I, Gdańsk 1985. Cieślak E., (red.), Historia Gdańska, t. II, Gdańsk 1982. Cieślak E., (red.), Historia Gdańska, t. III, Gdańsk 1993. Cieślak E., (red.), Historia Gdańska, t. IV, Sopot 1998. Cieślak E., (red.), Historia Gdańska, t. V, Sopot 1997. Cieślak E., Biernat Cz., Dzieje Gdańska, Gdańsk 1969. Danielewicz G., Portrety dawnych gdańszczan, Gdańsk 1997. Domańska H., Śladami gdańskich zabytków, Gdańsk 1987. Dyczewski L., Kultura polska w procesie przemian, Lublin 1995. Dymnicka M., Opacki Z., (red) ToŜsamość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miasto w perspektywie historyczno-socjologicznej, Warszawa 2003. Flisykowski Z., Tu na Westerplatte, Warszawa 1974. Fortuna G., Tusk D., (red.), Wydarzyło się w Gdańsku 1901-2000, Gdańsk 1999. Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań 2001. 123 Gliński M., Ludzie dziewiętnastowiecznego Gdańska, Gdańsk 1994. Gliński M., Westerplatte, Gdańsk 1998. Górniak J., Wachnicki J., Pierwsze kroki w analizie danych. SPSS PL for Windows, Kraków 2003. Górnikiewicz S., Lwy z Westerplatte, Gdańsk 1988. Jałowiecki B., Społeczna przestrzeń metropolii, Warszawa 2000. Jałowiecki B., Szczepański M., Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Warszawa 2002. Januszajtis A., Kaźmierczak M., Koperkiewicz A., Kuklińska J., Oldenbeuving G., Szychliński G., Śledź E., Zimińska J., Gdańskie carillony, Gdańsk 2003. Januszajtis A., Dzieciństwo i młodość Daniela Gabriela Fahrenheita, Pelplin 2002. Januszajtis A., Gdańskie zegary, dzwony i karyliony, Pelplin 2003. Januszajtis A., Z uśmiechem przez Gdańsk, Gdańsk 2003. Keiser E., Zatoka Gdańska 1945. Dokumentacja dramatu, Gdańsk 2003. Krawczyń Z., Morawski W., (red.), Socjologia. Problemy podstawowe, Warszawa 1991. KrzyŜanowski L., Gdańsk, miasto Hanzy i Solidarności, Warszawa 1992. Kubik K., Kalendarz gdański 1995, Gdańsk 1995. Kukliński J., Gdańsk wczoraj i dziś, Marki 2005. Kvale S., Interviews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego, Białystok 2004. Libura H., Badania wyobraŜeń geograficznych na przykładzie mieszkańców Sanoka, Wrocław 1988. Lutyński J., Metody badań społecznych: Wybrane zagadnienia, Łódź 1994. Malikowski M., Socjologiczne badanie miasta, Rzeszów 1992. Malikowski M., Socjologiczne problemy miasta, Rzeszów 1998. Malikowski M., Solecki S., (red.) Socjologia miasta wybór tekstów, Rzeszów 2001. Mamuszka F., Gdańsk i okolice, Gdańsk 1990. Mangione T., Ankietowanie pocztowe w badaniach marketingowych i socjologicznych, Warszawa 1999. 124 Mayntz R., Holm K., Hubner P., Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, Warszawa 1985. Maruszewski T., Psychologia poznania, Gdańsk 2001. Mroczka M., (red.), Gdańsk 1945. Materiały z sesji naukowej odbytej w dniu 30 marca 1945 Gdańsk 1995. Nowak S., Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985. Pelczar M., Polski Gdańsk, Gdańsk 1999. Pióro Z., (red.), Przestrzeń społeczna. Z badań ekologii społecznej. Warszawa 1982. Przypkowski T., Jan Heweliusz, Wrocław 1987. Samp J., Bedeker gdański, Gdańsk 2004. Samp J., Wrzesz. Kościół na „Czarnej”, Gdańsk 1992. Sawiński Z., (red.), Podręcznik socjologicznych badań ankietowych, Warszawa 1992. Sawiński Z., Sztabiński P., Sztabiński F., (red.), Podręcznik ankietera, Warszawa 2000. Sokół T., Płonące WybrzeŜe, Warszawa 1961. Strelau J., (red.), Psychologia, t. II, Gdańsk 2003. Strelau J., (red.), Psychologia, t. III, Gdańsk 2001. Synak B., Kaszubska toŜsamość. Ciągłość i zmiana, Gdańsk 1998. Szacki J., Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2002. Sztabiński F., Ankieta pocztowa i wywiad kwestionariuszowy, Warszawa 1997. Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1999. Targosz K., Jan Heweliusz uczony – artysta, Wrocław 1986. Tocqueville A. de, O demokracji w Ameryce, Warszawa 1976. Tokarski J., (red.), Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1980. Tuan Yi-Fu., Przestrzeń i miejsce, Warszawa 1987. Turowski J., Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994. Tusk D., Duda W., Fortuna G., Nawrocki K., Był sobie Gdańsk, Gdańsk 1996. Wallis A., Informacja i gwar, Warszawa 1979. Wallis A., Miasto i przestrzeń, Warszawa 1977. Wallis A., Socjologia przestrzeni, Warszawa 1990. Wallis A., Socjologia wielkiego miasta, Warszawa 1967. 125 Wałęsa L., Droga nadziei, Kraków 1989. Wódź K., (red.), Przestrzeń wielkiego miasta w perspektywie badań nad planowaniem i Ŝywiołością, Katowice 1991. Wójtowicz-Podhorski M., Wyrzykowski K., Westerplatte. Załoga śmierci, Gdańsk 2004. Załęcki J., Przestrzeń społeczna Gdańska w świadomości jego mieszkańców. Studium socjologiczne, Gdańsk 2003. 126 ANEKS List towarzyszący w ankiecie pocztowej. Szanowny(a) Panie(i). Nazywam się Jakub Nowak i jestem studentem IV roku socjologii na Uniwersytecie Gdańskim. Jestem takŜe, tak jak Pan(i), przewodnikiem miejskim i naleŜę do Koła Przewodników Miejskich i Terenowych im. Franciszka Mamuszki przy Gdańskim Oddziale PTTK. Obecnie przygotowuję prace magisterską dotyczącą wizerunku Gdańska w świadomości przewodników miejskich. Zwracam się do Pana(i) z prośbą o wypełnienie zamieszczonej ankiety udzielając rzetelnych odpowiedzi. Im bardziej wyczerpujące będą Pana(i) odpowiedzi tym bardziej umoŜliwi mi Pan(i) napisanie jak najlepszej pracy. Ankieta ta została wysłana do wszystkich członków naszego Koła. Pragnę podkreślić, Ŝe kwestionariusz ma charakter anonimowy a odpowiedzi objęte będą tajemnicą naukową i zostaną wykorzystane jedynie w zbiorczych, bezimiennych zestawieniach statystycznych. Mam nadzieje, Ŝe znajdzie Pan(i) czas na wypełnienie ankiety i najpóźniej w ciągu tygodnia od otrzymania listu odeślę go Pan(i) w dołączonej, zaadresowanej kopercie lub zostawi wypełniony kwestionariusz w siedzibie Koła przy ul. Długiej 45. Ankieta została umieszczona takŜe na stronie internetowej Koła: www.przewodnicygdanscy.naszemiasto.pl Jeśli miałby(aby) Pan(i) jakieś pytania proszę o kontakt pod numerem telefonu 0-503-369-502 lub adresem internetowym [email protected] Z góry dziękuje za okazaną pomoc. Z powaŜaniem Jakub Nowak 127 ANKIETA „Wizerunek Gdańska w świadomości przewodników miejskich.” 1. Jakie działania naleŜy podjąć w najbliŜszym czasie na terenie Gdańska- tzn. gdyby był(a) Pan(i) prezydentem miasta, to jakimi problemami zająłby(aby) się Pan(i) w pierwszej kolejności? .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... 2. Czy według Pana(i) na tle mieszkańców innych miast gdańszczanie są: Bardziej (lepiej) Tak samo Mniej (gorzej) 2.1 Wykształceni 1 2 3 2.2 Przywiązani do swojego miasta 1 2 3 2.3 ZamoŜni 1 2 3 2.4 Znający historię swojego miasta 1 2 3 3. Co według Pana(i) jest największym sukcesem obecnych i poprzednich władz miasta? .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... 4. Co według Pana(i) jest największą poraŜką obecnych i poprzednich władz miasta? .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... 5. Czy w okresie ostatnich 10 lat zauwaŜył(a) Pan(i) jakieś pozytywne Poprawiło Raczej się Nic się Raczej się Pogorszyło lub negatywne zmiany w się poprawiło nie pogorszyło się wymienionych dziedzinach Ŝycia w zmieniło mieście? 5.1 Handel i usługi 1 2 3 4 5 5.2 Komunikacja miejska 1 2 3 4 5 5.3 Czystość i estetyka w mieście 1 2 3 4 5 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 Oferta z zakresu kultury Bezpieczeństwo Ochrona zabytków Utrzymanie zieleni miejskiej Promocja miasta 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5.9 Rozwój terenów rekreacyjnych 1 2 3 4 5 6. Czy zdaniem Pana(i) Gdańsk powinien jeszcze bardziej zacieśnić współpracę z Gdynią i Sopotem oraz tworzyć z nimi jeden zintegrowany organizm miejski, pod względem społecznym, gospodarczym i administracyjnym, czy teŜ współpracując z Sopotem i Gdynią w niektórych dziedzinach, powinien dąŜyć raczej do podkreślenia swojej odrębności i planować rozwój niezaleŜnie od obu sąsiadujących miast? Proszę zaznaczyć tylko jedną odpowiedź. 1. Powinien dąŜyć do stworzenia wraz z Gdynią i Sopotem jednego organizmu miejskiego. 2. Powinien podkreślać swoją odrębność i rozwijać się niezaleŜnie od obu sąsiadów. 3. Trudno powiedzieć. 7. Jakie widzi Pan(i) zagroŜenia rozwoju Gdańska? .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... 128 8. Jakie wydarzenia z dawnej lub najnowszej historii uwaŜa Pan(i) za najwaŜniejsze w dziejach Gdańska i dlaczego? Proszę wskazać trzy odpowiedzi, zaczynając od wydarzenia według Pana(i) najwaŜniejszego. 1.......................................dlaczego?................................................................................................ 2.......................................dlaczego? ………………………………………………………........... 3.......................................dlaczego?................................................................................................ 9. Czy słyszał Pan(i) o tzw. „konflikcie dowodzenia” między mjr Sucharskim, a kpt. Dąbrowskim w czasie obrony Westerplatte we wrześniu 1939 roku? 1. Tak 2. Nie (proszę przejść do pytania 11) 10. Jak przedstawiłby Pan(i) wycieczce tzw. „konflikt dowodzenia” między mjr Sucharskim, a kpt. Dąbrowskim w czasie obrony Westerplatte we wrześniu 1939 roku? .................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... 11. W latach rządów nazistów w Gdańsku honorowe obywatelstwo miasta otrzymał Adolf Hitler. Czy zdaniem Pana(i) powinno się zabrać honorowe obywatelstwo Gdańska Adolfowi Hitlerowi, czy teŜ nie powinno się zabierać honorowego obywatelstwa Gdańska Adolfowi Hitlerowi? 1. Powinno się zabrać honorowe obywatelstwo Gdańska Adolfowi Hitlerowi. 2. Nie powinno się zabierać honorowego obywatelstwa Gdańska Adolfowi Hitlerowi. 12. Czym były przede wszystkim spowodowane zniszczenia Gdańska w marcu 1945 roku? Proszę zaznaczyć tylko jedną odpowiedź. 1. Nieuniknioną konsekwencją walk ulicznych. 2. Efektem bombardowań lotnictwa radzieckiego. 3. Militarnie nieuzasadnionym, celowym niszczeniem miasta przez wojsko radzieckie. 4. Efektem celowego podpalenia miasta przez wycofujące się wojsko niemieckie. 5. Trudno powiedzieć. 13. Którzy gdańszczanie odegrali według Pana(i) waŜną rolę w dziejach Gdańska i dlaczego. Proszę wymienić maksymalnie pięć osób. 1.......................................dlaczego?........................................................................................................... 2.......................................dlaczego?........................................................................................................... 3.......................................dlaczego?........................................................................................................... 4.......................................dlaczego?........................................................................................................... 5.......................................dlaczego?........................................................................................................... 14. Dzisiejsi ludzie zapytani kim są odpowiadają bardzo róŜnie: „Jestem Polakiem”, „Jestem gdańszczaninem”, „Jestem Europejczykiem”. Proszę wyobrazić sobie jak mógłby określać swoją toŜsamość gdańszczanin w XVI- XVII wieku. Proszę zaznaczyć dwie odpowiedzi jakiej najprawdopodobniej udzieliłby gdańszczanin z tamtych czasów zapytany „Kim jesteś?” 1. „Jestem gdańszczaninem” 2. „Jestem mieszkańcem Prus Królewskich” 3. „Jestem niemieckim luteraninem”, „Jestem polskim katolikiem”, „Jestem polskim kalwinem” itp. 4. „Jestem obywatelem Korony Polskiej” 5. „Jestem Europejczykiem” 129 15. PoniŜej zamieszczone są róŜne pary określeń, za pomocą których moŜemy scharakteryzować obszar Głównego Miasta, np.: piękne – brzydkie, czyste – brudne. Proszę wyrazić swoją opinię na temat tego obszaru miasta, zaznaczając odpowiedni numer przy kaŜdej parze określeń. Chodzi tutaj o Pana(i) osobiste odczucia. Np. w przypadku pary: „piękne – brzydkie” odpowiedź nr 1 oznaczać będzie, Ŝe Główne Miasto jest dla Pana(i) bardzo piękne, odpowiedź nr 7 zaś – Ŝe jest dla Pana(i) bardzo brzydkie. Oceny pośrednie zawarte będą w odpowiedziach od 2 do 6. 15.1 Piękne 15.2 Czyste 15.3 Otwarte 15.4 Unikalne 15.5 Uporządkowane 15.6 Rozbite 15.7 Jednolite 15.8 Jasne 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 6 6 7 7 7 7 7 7 7 7 Brzydkie Brudne Zamknięte Typowe Nieuporządkowane Zwarte ZróŜnicowane Ciemne 15.9 15.10 15.11 15.12 15.13 15.14 1 1 1 1 1 1 2 2 2 2 2 2 3 3 3 3 3 3 4 4 4 4 4 4 5 5 5 5 5 5 6 6 6 6 6 6 7 7 7 7 7 7 Szare DuŜe Wysokie Współczesne Nieartystyczne Sakralne 1 2 3 4 5 6 7 Nieznane Kolorowe Małe Niskie Historyczne Artystyczne Świeckie 15.15 Znane 15.16 Moje (swojskie) 1 2 3 4 5 6 7 Nie moje (obce) 15.17 Bezpieczne 1 2 3 4 5 6 7 Niebezpieczne 15.18 Spokojne 1 2 3 4 5 6 7 Gwarne 16. Niektórych zabytków, budowli, umocnień Gdańska z róŜnych przyczyn takich jak wojny, poŜary, rozbiórki nie moŜemy juŜ dziś oglądać w mieście. Gdyby mógłby Pan(i) zdecydować, które z tych juŜ nie istniejących miejsc nadal byłyby częścią krajobrazu miasta to które by Pan(i) wybrał(a)? .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... 17. Jak odpowiedziałby Pan(i) na pytanie turysty „Jak to w końcu było; czy Gdańsk był polski czy niemiecki?” Proszę zaznaczyć tylko jedną odpowiedź. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Gdańsk był zawsze bardziej polski. Gdańsk był miastem wielokulturowym w którym jednak dominowała kultura polska. Gdańsk nie był ani do końca polski, ani do końca niemiecki- było to miasto wielokulturowe. Gdańsk był miastem wielokulturowym w którym jednak dominowała kultura niemiecka. Gdańsk był zawsze bardziej niemiecki. Trudno powiedzieć. 18. Jakie miejsca lub budowle (takŜe np. obiekty, pomniki, ulice itp.) są szczególnie charakterystyczne dla Gdańska? .................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................... 130 19. Czy czuję się Pan(i) gdańszczaninem(nką), tzn. czy moŜe Pan(i) powiedzieć o sobie: „Gdańsk jest moim miastem” Proszę zaznaczyć tylko jedną odpowiedź. 20 1. Tak 2. Raczej tak 3. Raczej nie 4. Nie Proszę wyobrazić sobie, Ŝe ma Pan(i) całodniową wycieczkę po Gdańsku i nie ma Pan(i) Ŝadnych, oprócz czasowych ograniczeń (mając do dyspozycji takŜe autokar),a grupa zdaje się całkowicie na Pana(i) propozycję. Jaki ułoŜył(a) by Pan(i) program i jaką trasą poprowadził taką grupę chcąc jak najtrafniej oddać kulturę, tradycję i klimat miasta oraz wszystko to co uzna Pan(i) za warte głębszego poznania? Proszę wpisać najwaŜniejsze miejsca i obiekty, które chce Pan(i) pokazać oraz krótko uzasadnić swój wybór. Miejsca i obiekty 1........................................... ............................................. ............................................. ............................................. 2........................................... ............................................. ............................................. ............................................. 3........................................... ............................................. ............................................. ............................................. 4........................................... ............................................. ............................................. ............................................. 5........................................... ............................................. ............................................. ............................................. 6........................................... ............................................. ............................................. ............................................. ............................................. ............................................. ............................................. Uzasadnienie 1.................................................................................................................. .................................................................................................................... ..................................................................................................................... ..................................................................................................................... 2.................................................................................................................. .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... 3.................................................................................................................. ..................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... 4.................................................................................................................. .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... 5.................................................................................................................. .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... 6.................................................................................................................. .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... .................................................................................................................... 20. Płeć: 22. Jakie ma Pan(i) wykształcenie? 1. Kobieta 2. MęŜczyzna 23. Ile wycieczek oprowadził(a) Pan(i) w zeszłym roku? 1. Średnie 2. WyŜsze 24. Proszę napisać ile ma Pan(i) lat:............................... 25. Ile lat jest Pan(i) przewodnikiem?............................ 26. Czy oprowadza Pan(i) wycieczki w innym języku niŜ polski? JeŜeli tak, to proszę wymienić te języki: ..................................................................................... 1. 2. 3. 4. śadnej Od 1 do 10 Od 11 do 30 PowyŜej 30 131 Jakub Nowak Gdańsk, 13.06.2006 Wydział Nauk Społecznych Socjologia Nr albumu: 128049 Oświadczam, Ŝe przedłoŜona przeze mnie praca magisterska pt. „Wizerunek Gdańska w świadomości przewodników miejskich” napisana pod kierunkiem dr Jarosława Załęckiego w Instytucie Filozofii i Socjologii nie narusza praw autorskich, interesów prawnych i materialnych innych osób w rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. 2000 r. Nr 80, poz.904, z późn. zm.). 132
