Językowo-kulturowy obraz DOMU w polszczyźnie

Iwona Bielińska-Gardziel
(wspólnie z Jerzym Bartmińskim)
Językowo-kulturowy obraz DOMU w polszczyźnie
Autorzy podejmują próbę zrekonstruowania potocznej konceptualizacji DOMU
przez chętnie wracając opartej na założeniach sformułowanych w pracach Anny
Wierzbickiej (1985, 1999) i Jerzego Bartmińskiego (1980, 1988). Za podstawę
materiałową posłużyły trzy rodzaje źródeł (wzajemnie się dopełniających): słowniki
języka polskiego (S), badania ankietowe (A) i teksty (zróżnicowane gatunkowo i
stylowo), zaczerpnięte z prasy oraz Korpusu Języka Polskiego PWN.
Inaczej niż w definicjach słownikowych izolujących znaczenia leksemu dom,
przyjmują założenie holistyczne, łącząc w całość („gestalt”) aspekty fizyczne (budynek,
pomieszczenie), społeczne (rodzina, ludzie), funkcjonalne i kulturowe. Dowodzą, że
kluczem do semantyki kulturowej DOMU jest idea zamieszkiwania, bowiem „prawdziwym
domem” jest tylko obiekt materialny przez kogoś zamieszkiwany. Dlatego ich zdaniem
sens pojęcia DOMU można najlepiej wyeksplikować za pomocą formuły opartej na
walencji czasownika mieszkać. Otwiera on miejsce dla dwóch partycypantów, podmiotu i
miejsca zamieszkiwania: „ktoś mieszka gdzieś”, w zapisie uogólnionym: [PODMIOT]
mieszkać [LOCUM]. Na znaczenie czasownika mieszkać składają się zdaniem autorów
następujące elementy składowe: (1) „przebywać‟, (2) długo / na stałe, (3) w przestrzeni
oddzielonej od przestrzeni publicznej, (4) z poczuciem bycia u siebie, gdzie czuć się
swobodnie, mogąc ja urządzać wedle własnej woli, (5) po to, by zaspokajać swoje
najważniejsze potrzeby biologiczne, bytowe i psychospołeczne, zwłaszcza takie, jak: (5a)
poczucia bezpieczeństwa, (5b) ochrona od zimna, (5c) sen i odpoczynek, (5d) jedzenie i
wydalanie, (5e) higiena osobista, (5f) bycie z innymi ludźmi, zwłaszcza dziećmi i
współmałżonkiem, (5g) zwykle po to, by opiekować się dziećmi i wychowywać je;
przebywając w pozytywnej atmosferze emocjonalnej (wzajemnej akceptacji, miłości i
gotowość pomocy); (6) niekiedy pracując; (7) w przypadku oddalenia się tęskniąc do
powrotu i chętnie wracając.
Składniki 1-5 są obligatoryjne, składniki 6-7 mają charakter fakultatywny i ramowy,
podlegają konkretyzacjom i alternatywnym substytucjom, co w drugiej części artykułu
zostanie opisane jako profilowanie bazowego wyobrażenia DOMU.
THE POLISH LINGUISTIC-CULTURAL VIEW OF DOM (HOUSE/HOME)
An attempt is made here to reconstruct the standard colloquial conceptualization of the
Polish DOM (HOUSE/HOME) couched within the principles of the cognitive definition (for
the assumptions cf. Anna Wierzbicka 1985, 1999 and Jerzy Bartmiński 1980, 1988).
Three complementary sources of data have been used: (1) the language system and
dictionaries, (2) questionnaires, (3) texts (diversified genologically and stylistically,
excerpted from the press and the PWN corpus). In contrast to the definitions found in
dictionaries, which separate individual meanings of dom, an integral description has been
proposed that unites several types of the entity‟s characteristics into a gestalt: physical (a
building), social (the family, people), functional (what dom is used for) and cultural (what
values it represents). It is argued that the key to the cultural semantics of DOM is the idea
of “living/inhabitation”, since the “true home” is an inhabited material object. Therefore,
1
the meaning of DOM should be explicated by means of a formula based on the valence of
the verb mieszkać „live, inhabit‟. The verb obligatorily occurs with two participants: the
subject and location, ktoś mieszka gdzieś „someone lives somewhere‟, in a generalized
notation: {[SUBJECT] + [EVENT] + [LOCATION]}. However, the notions of [PURPOSE] and
[NEEDS] are also invoked. The meaning of mieszkać „live, inhabit‟ is claimed to involve
the following components: (1) be, (2) for a long time/permanently, (3) in a space
separated from public space, (4) with the feeling of being at one’s own place, where one
can organize one‟s life at will and be relaxed, (5) satisfy one‟s most important biological,
psychological and social needs, such as sleeping, resting, eating and excretion, protection
form cold, the feeling of security, being with others, especially one‟s children and spouse,
usually in order to take care of the children and raise them in positive emotional
atmosphere (of mutual acceptance, love and readiness to help), sometimes working. When
one is away, one misses DOM and returns to it eagerly. Components 1-5 are obligatory, the
others are subject to concretization and alternative substitution – they are optional frames,
profiles of the base image of DOM.
2