Pełny tekst - Wydawnictwa NIZP-PZH

Nr 3
Fluor w napojach bezalkoholowych
ROCZN. PZH 2006, 57, NR 3, 203-210
203
MA£GORZATA JÊDRA, BOGUMI£A URBANEK-KAR£OWSKA, HALINA GAWARSKA,
DOROTA SAWILSKA-RAUTENSTRAUCH
ZAWARTOή FLUORU W NAPOJACH BEZALKOHOLOWYCH
PRODUKOWANYCH W POLSCE
FLUORIDE CONTENT OF SOFT DRINKS PRODUCED IN POLAND
Zak³ad Badania ¯ywnoœci i Przedmiotów U¿ytku
Pañstwowy Zak³ad Higieny
00-791 Warszawa, ul Chocimska 24
Kierownik: doc. dr hab. K. Kar³owski
Oznaczono poziom fluoru w pobranych z rynku napojach bezalkoholowych
wytwarzanych przez 32 zak³ady na terenie kraju. Oceniono wp³yw niektórych
sk³adników na poziom fluoru w napojach. Omówiono na podstawie uzyskanych
wyników oraz piœmiennictwa wp³yw spo¿ycia napojów na pobranie fluoru.
S³owa kluczowe: fluor, napoje, napoje bezalkoholowe
Key words: fluoride, beverages, soft drinks
WSTÊP
¯ywnoœæ i woda stanowi¹ w warunkach naturalnych podstawowe Ÿród³o fluoru dla organizmu. Pierwiastek ten, w odpowiednich proporcjach z wapniem, bierze udzia³ w mineralizacji tkanki kostnej. Ze wzglêdu na du¿¹ aktywnoœæ biologiczn¹ mo¿e mieæ równie¿ wp³yw
niekorzystny, gdy¿ jego nadmierna kumulacja prowadzi do schorzenia (fluorozy) uwidoczniaj¹cego siê w postaci zmian struktury koœci i szkliwa zêbów. Fluoroza jest rozpowszechniona w niektórych rejonach Chin, Indii, Afryki, gdzie ludnoœæ korzysta ze Ÿróde³ wody
o du¿ej zawartoœci fluorków. Badania wykonane w Afryce Po³udniowej wykaza³y wystêpowanie fluorozy w powi¹zaniu z zawartoœci¹ pierwiastka w wodzie pitnej w iloœci przekraczaj¹cej 2 mg/l. W rejonach o wysokiej œredniej temperaturze (ok. 26°C) poziom fluoru
w wodzie pitnej nie powinien przekraczaæ 1 ppm, ze wzglêdu na zwiêkszone jej spo¿ycie
[14].
W badaniach wykonanych w USA, w klimacie ch³odniejszym od afrykañskiego, nie stwierdzono istotnych zale¿noœci miêdzy iloœci¹ spo¿ywanych p³ynów i œredni¹ temperatur¹ dzienn¹
w ¿adnej grupie wiekowej dziewczynek ani ch³opców, natomiast wykazano, ¿e pobranie
p³ynów przez dzieci jest w sposób znacz¹cy zwi¹zane z wiekiem, p³ci¹, statusem spo³ecznym i ras¹ [19].
Badaj¹c pobranie fluoru przez dzieci irañskie [24] ¿yj¹ce w 3 rejonach, charakteryzuj¹cych siê ró¿nym poziomem fluoru w wodzie: 0,3; 0,6; 4,0 mg/litr, obliczono, ¿e ponad 70%
204
M. Jêdra i in.
Nr 3
fluoru w diecie pochodzi z napojów, przy czym napoje przyrz¹dzone z wody o najwy¿szym
poziomie fluoru wnosz¹ do diety nawet 87% fluoru.
W ostatnim okresie w Polsce mo¿na zaobserwowaæ zmiany w zakresie spo¿ywanych
napojów. Na podstawie jad³ospisów z domów dziecka i internatów szkolnych [11] stwierdzono, ¿e w miejsce napojów przygotowywanych na bazie wody wodoci¹gowej (takich jak
kompot, woda z sokiem) wprowadzane s¹ napoje bezalkoholowe, soki i napoje mleczne.
Wœród ankietowanych uczniów klas I-III w szko³ach sto³ecznych, drugie œniadanie zabierane z domu przez 14,6% dzieci zawiera³o napoje gazowane. Dodatkowo 22% dzieci
kupowa³o w sklepiku szkolnym napoje gazowane i 28,8% soczki [17]. Podobne dane uzyskano we Wroc³awiu, badaj¹c jad³ospisy w grupie dzieci oty³ych w wieku 13-15 lat – napoje gazowane spo¿ywa³o 11,6% [7].
Oceniaj¹c sposób ¿ywienia studentów [9] stwierdzono, ¿e jedynie ok. 13% pije wy³¹cznie kawê lub herbatê a wiêkszoœæ w³¹cza do diety soki owocowe i warzywne oraz napoje
mleczne. Najliczniejsza grupa badanych wypija³a dziennie 3 szklanki ale wœród mê¿czyzn
ponad 43% spo¿ywa³o co dzieñ 6 szklanek napojów. Tak wiêc zawartoœæ fluoru w napojach
mo¿e mieæ istotny wp³yw na dzienne pobranie tego pierwiastka.
Poziom fluoru w wodzie do picia w Polsce, zgodnie z danymi stacji sanitarno-epidemiologicznych, wynosi³ najczêœciej 0,1-0,7 mg/l. Wy¿sze stê¿enia stwierdzono w niektórych
ujêciach wody w okolicach Gdañska, Elbl¹ga, Skierniewic i Jeleniej Góry [5, 6, 20].
W Polsce dzia³a oko³o 500 producentów napojów, wœród których s¹ firmy niewielkie,
wytwarzaj¹ce produkty na rynek lokalny oraz wielcy producenci, których napoje s¹ dostêpne na terenie ca³ego kraju. Zak³ady produkcyjne czêsto dysponuj¹ w³asnymi ujêciami wody
i w takich przypadkach poziom fluoru mo¿e byæ inny ni¿ w wodzie wykorzystywanej do
celów spo¿ywczych przez mieszkañców tego terenu. Przyk³adem mo¿e byæ Warszawa, gdzie
poziom fluoru w wodzie z wodoci¹gów miejskich wynosi œrednio 0,15 mg/l natomiast woda
ze studni g³êbinowych, udostêpnionych mieszkañcom w wielu punktach miasta, zawiera
w litrze œrednio 0,3 mg jonów fluorowych.
Celem pracy by³o zbadanie zawartoœci fluoru w napojach bezalkoholowych produkowanych w Polsce i dostêpnych na rynku krajowym.
MATERIA£ I METODY
Przedmiotem badañ by³y ró¿ne rodzaje napojów bezalkoholowych. Napoje produkowane na bazie wody pitnej, Ÿródlanej lub mineralnej, zawiera³y wymienione w sk³adzie na etykietach: substancje smakowo-aromatyczne, barwniki, substancje s³odz¹ce i/lub cukier; niektóre napoje zawiera³y
ponadto konserwanty i CO2. W zale¿noœci od zawartych w nich sk³adników podzielono je na 5 grup:
A – wody Ÿródlane i mineralne (8 próbek)
B – napoje z dodatkiem soków lub koncentratów owocowych (38 próbek)
C – napoje typu cola (19 próbek)
D – napoje typu oran¿ada (6 próbek)
E – napoje z ekstraktem herbaty (10 próbek)
Do badañ pobrano napoje wytwarzane przez 30 producentów w 32 zak³adach, zlokalizowanych
w województwach: podlaskim, warmiñsko-mazurskim, pomorskim, zachodnio-pomorskim, wielkopolskim, ³ódzkim, mazowieckim, dolnoœl¹skim, ma³opolskim, podkarpackim. Wœród producentów
znajduje siê 14 firm, których napoje s¹ dostêpne w sklepach ca³ego kraju. Napoje w opakowaniach
jednostkowych zakupiono w kilku miastach Polski.
Nr 3
Fluor w napojach bezalkoholowych
205
Próbki napojów gazowanych pozbawiano dwutlenku wêgla przechowuj¹c je w zlewkach w temperaturze 25° przez 24 godz., okresowo mieszaj¹c. Kontrolowano odczyn próbek i w razie koniecznoœci doprowadzano do pH 5,2, dodaj¹c nasycony roztwór wêglanu sodu. Przed pomiarem do próbek o obj. 50 ml dodawano 5 ml buforu (TISAB III with CDTA – Total Ionic Strenght Adjustment
Buffer – f-my Thermo Orion).
Oznaczenia zawartoœci fluoru wykonywano na aparacie firmy Orion Research Inc., model 920A.
elektrod¹ jonoselektyw¹, stosuj¹c dwukrotne dodawanie standardowych roztworów NaF (Fluoride
Standard 100 ppm F- f-my Orion).WykrywalnoϾ tej metody wynosi 10- 6 mola/l (0,02 mg/l).
Zawartoœæ fluoru w próbce napoju jest œredni¹ z 3 pomiarów. Wzglêdne odchylenie standardowe
nie przekracza³o 7%.
WYNIKI I OMÓWIENIE
Wykonano oznaczenia w 81 próbkach napojów. Lokalizacjê zak³adów produkcyjnych
przedstawiono na ryc. 1.
Ryc. 1.
Rozmieszczenie na obszarze Polski zak³adów produkuj¹cych badane napoje
Distribution of factories produced investigated drinks in Poland
M. Jêdra i in.
206
Nr 3
*UXS\QDSRMyZ
$
%
&
'
(
O
J
P
)
3URGXFHQW
Ryc. 2.
Porównanie zawartoœci fluoru w ró¿nych grupach napojów produkowanych przez wybrane
zak³ady
Comparison of fluoride contents in different groups of drinks which where produced by
selected factories
Zawartoœæ fluoru w ró¿nego rodzaju napojach wytwarzanych przez 9 producentów przedstawiono na ryc. 2. Porównuj¹c uzyskane wartoœci stwierdzono, ¿e poziom tego pierwiastka by³ podobny w wodzie i napojach pochodz¹cych z jednego zak³adu produkcyjnego.
Woda u¿ywana do produkcji stanowi g³ówny sk³adnik napojów tote¿ wp³ywa istotnie na
zawartoœæ w nich fluoru. Ró¿nice w sk³adzie napojów, polegaj¹ce na dodatku koncentratów
soków z ró¿nych owoców, ekstraktu cola lub substancji dodatkowych, wp³ywa³y w niewielkim stopniu na ró¿nice poziomu fluoru jednak¿e nie zaobserwowano sta³ej tendencji w tym
zakresie.
Badania meksykañskie napojów pobranych z rynku Mexico City wykaza³y, ¿e œrednie
stê¿enia fluoru by³y ponad trzykrotnie wy¿sze w sokach i ok. dwukrotnie wy¿sze w napojach gazowanych i cola ni¿ w wodzie butelkowanej (0,21mg/l) [12]. Natomiast w USA,
badaj¹c napoje Coca Cola Co. produkowane w 7 miejscowoœciach stanu Iowa stwierdzono,
¿e zawartoœæ aromatów, cukru, kofeiny a tak¿e rodzaj opakowañ nie wp³ywa³y na ró¿nice
w poziomie fluoru [8].
Napoje z ekstraktem herbaty wytwarzano jedynie w 3 zak³adach. Zawartoœæ fluoru
w tych napojach by³a bardzo zró¿nicowana i waha³a siê od 0,08 do 1,28 mg/l a wiêc 0,016
do 0,26 mg fluoru/200ml (szklankê). Suche liœcie herbaty zawieraj¹ fluor w iloœci do kilkuset mg/kg. Znaczne iloœci fluoru obecne s¹ równie¿ w ekstraktach herbaty stosowanych
jako dodatek do napojów. Poziom fluoru w takich napojach mo¿e byæ wielokrotnie wy¿szy
ni¿ w wodzie stosowanej do ich wytwarzania. Czêste spo¿ywanie napojów ice tea mo¿e
znacz¹co wp³ywaæ na zwiêkszenie dziennego pobrania fluoru [10].
Fluor w napojach bezalkoholowych
Nr 3
Ta b e l a I .
/RNDOL]DFMD
]DNáDGXSUR
GXNF\M
QHJR
207
Zawartoœæ fluoru w napojach bezalkoholowych wytwarzanych przez zak³ady na terenie Polski
Fluoride content in soft drinks produced by factories in Poland
UHGQLD
/RNDOL ]DFM D
]DZDUWR ü
=DNUHV
IOXRUX
>PJO@
]DNáDGX
SURGXNF\M
>PJO@
UHGQLD
]DZDUWR ü
=DNUHV
IO XRUX
>PJO@
QHJR
>PJO@
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
±
* przedstawiona na rycinie 1
** zakres wartoœci oznaczonych w ró¿nych grupach napojów (A,B,C,D), w nawiasie podano œredni¹
zawartoϾ fluoru w napojach z grupy E (z dodatkiem ekstraktu herbaty)
Œredni¹ zawartoœæ fluoru w napojach produkowanych przez zak³ady rozmieszczone na
terenie Polski przedstawia Tabela I. W przypadku produkcji w jednym zak³adzie kilku asortymentów napojów (z grup A – D), podano równie¿ zakres uzyskanych wyników umieszczaj¹c dla porównania œredni¹ zawartoœæ fluoru w napojach z ekstraktem herbaty (grupa E).
Na podstawie œredniej zawartoœci fluoru w napojach mo¿na wnioskowaæ o poziomie tego
pierwiastka w wodzie stosowanej do produkcji w danym zak³adzie. W wiêkszoœci badanych napojów (20 zak³adów) stwierdzono niski poziom fluoru od 0,1 do 0,3 mg/l, poni¿ej
0,1 mg/l stwierdzono w napojach 8 producentów, a zawartoœæ fluoru powy¿ej 0,3 mg/l
w napojach 4 producentów.
Uwzglêdniaj¹c wartoœci uzyskane we wszystkich pomiarach obliczono œredni¹ zawartoœæ fluoru w badanych napojach – 0,17 mg/litr. W badaniach przeprowadzonych na terenie
Niemiec stwierdzono podobny poziom fluoru 0,014-0,35 mg/l przy czym poziom fluoru
w wodzie pitnej w ró¿nych rejonach wynosi³ 0,02-0,17 mg/l [2].
208
M. Jêdra i in.
Nr 3
Wœród badanych próbek wysokim poziomem fluoru 1,39 mg/l wyró¿nia³a siê woda mineralna „Augustowianka”(miejsce produkcji nr 3). Pozosta³e badane wody zawiera³y od
0,01 do 0,39 mg fluoru/litr. Zawartoœæ fluoru we wszystkich badanych wodach Ÿródlanych
i mineralnych by³a zgodna z wartoœciami deklarowanymi na etykietach. Zgodnie z wynikami badañ opublikowanych w 1999 roku, poziomy fluorków w krajowych wodach mineralnych wynosz¹ najczêœciej od 0,1 do 0,3 mg/l, w niektórych stwierdzono do 0,8 mg/l [3].
Przy podawaniu wody mineralnej do picia niemowlêtom i ma³ym dzieciom lub stosowaniu takiej wody do przygotowania posi³ków z preparatów dla nich przeznaczonych, nale¿y
zwracaæ uwagê na zawartoœæ rozpuszczalnych sk³adników mineralnych, w tym równie¿ fluorków [22]. Potwierdzono zwi¹zek miêdzy pobraniem fluoru z napojów przez niemowlêta
a fluoroz¹ mlecznych zêbów. Badania takie przeprowadzono na terenie gdzie woda komunalna by³a fluorkowana [16].
Jony fluorkowe znajduj¹ce siê w wodzie s¹ ³atwo wch³aniane tote¿ d³ugotrwa³e spo¿ywanie niektórych wód mineralnych znajduj¹cych siê na rynku europejskim (8,5 mg F-/l)
mo¿e powodowaæ fluorozê koœci i uszkodzenie nerek [1]. W zwi¹zku ze stwierdzeniem
takich przypadków Komisja Europejska opublikowa³a w 2003 r. listê sk³adników naturalnie obecnych w wodach mineralnych, ich maksymalne stê¿enia i wymagania dotycz¹ce znakowania. Maksymalny poziom fluorków, którego przekroczenie mo¿e stanowiæ zagro¿enie
dla zdrowia publicznego, okreœlono na 5 mg/l [4].
Zwiêkszony poziom fluoru w napojach mo¿e byæ równie¿ zwi¹zany z produkcj¹ ich na
terenie objêtym fluorkowaniem wody pitnej. Jeœli zak³ad wytwórczy korzysta³ z ujêcia wody
z dodatkiem 1 mg fluoru/litr to poziom fluoru w napojach gazowanych wynosi³ 0,37-0,55
mg/l podczas gdy napoje produkowane w innej okolicy zawiera³y jedynie do 0,15 mg/l.
[21]. Problem ten nie dotyczy Polski, lecz fluorkowanie wody odbywa siê w niektórych
rejonach krajów europejskich i innych i ma na celu profilaktykê próchnicy zêbów.
Badania przeprowadzone w USA z udzia³em 642 dzieci w wieku 1-5 lat potwierdzi³y, ¿e
regularne spo¿ywanie napojów gazowanych, napojów instant i soków owocowych jest zwi¹zane ze zwiêkszonym ryzykiem próchnicy zêbów [15]. Napoje owocowe zawieraj¹ znaczne iloœci kwasów, które wp³ywaj¹ na erozjê zêbów. W doœwiadczeniach in vitro stwierdzono, ¿e wysycenie napoju CaF2 mo¿e zredukowaæ o 28% uszkodzenia zêbów, wywo³ane
przez napoje o pH > 3,0 natomiast w roztworach bardziej kwaœnych fluorek nie wywiera
dzia³ania ochronnego [13].
Zgodnie z krajowym ustawodawstwem najwy¿sza dopuszczalna zawartoœæ fluorków
w wodzie do picia i na potrzeby gospodarcze wynosi 1,5 mg/l [18].
Uzyskane wyniki odniesiono do norm ¿ywienia dla ludnoœci w Polsce [23], wed³ug których dawka fluoru odpowiednia dla niemowl¹t w pierwszym roku ¿ycia waha siê od 0,1 do
0,7 mg/dzieñ, dla dzieci do 3 lat wzrasta do 1,0 mg/dzieñ , dla m³odzie¿y 10-18 lat wynosi
do 2,5 mg/dzieñ a dla osób doros³ych mieœci siê w granicach 1,5 do 4,0 mg/dzieñ.
WNIOSKI
1. Napoje z ekstraktem herbaty (ice tea) oraz niektóre wody mineralne mog¹ stanowiæ
istotne Ÿród³o fluoru w diecie. Dzienne spo¿ycie tych napojów powinno byæ kontrolowane
szczególnie w przypadku dzieci.
2. Poziom fluoru w pozosta³ych badanych napojach by³ niski, co wskazuje na nisk¹ za-
Nr 3
Fluor w napojach bezalkoholowych
209
wartoœæ tego pierwiastka w wodzie wykorzystywanej do ich produkcji. Spo¿ywanie tych
napojów nie stwarza realnej mo¿liwoœci przekroczenia dziennego pobrania fluoru.
Podziêkowanie
Autorzy dziêkuj¹ pani Annie Moczyd³owskiej za pomoc techniczn¹
przy wykonywaniu pracy.
M. Jêdra, B. Urbanek-Kar³owska, H. Gawarska, D. Sawilska-Rautenstrauch
FLUORIDE CONTENT OF SOFT DRINKS PRODUCED IN POLAND
Summary
Fluoride content of 81 commercial brands of soft drinks and bottled waters were determined
using potentiometric method with ion selective electrode.
In the beverages produced in the same factory fluoride level were similar. The connection between elevation of fluoride levels and ingredients of investigated products such as juice or cola extract
was not found. However, in some samples of ice tea drinks containing the tea extract fluoride levels
might have been raised up to 1,28 mg/l.
Fluoride contents of beverages from 28 producers ranged from 0,01 to 0,30 mg/l and only from
4 producers up to 0,60 mg/l. The highest level of fluoride (1,39 mg/l) has been determined in one
sample of mineral water.
In conclusion, ice tea beverages and certain mineral water, made and sold in Poland, may constitute an important source of fluoride in diet. Their consumption, particularly in case of children, must
be controlled.
PIŒMIENNICTWO
1. Boivin G., Chavassieux P., Chapuy M.C., Baud C. A., Mounier P. J.: Histomorphometric profile
of bone fluorosis induced by prolonged ingestion of Vichy Saint-Yorre water. Comparise with
bone fluorine levels. Pathol. Biol. 1986, 34, 33-39.
2. Bergmann R.: Fluorid in the Ernahrung des Mennschen. Biologiscge Bedeutung fur den wachsenden Organismus. Habilitationsschrift. Berlin. Virchow-Klinikum der Humboldt-Universitat,
1995, 133 pp.
3. Borysewicz-Lewicka M., Ch³apowska J., Wagner L., Trykowski J.: Ocena zawartoœci fluorków
w niektórych krajowych wodach mineralnych. Czas Stomat. 1999, LII, 29-32.
4. Commission Directive 2003/40/EC of 16 May 2003 establishing the list, concentration limits
and labeling requirements for the constituents of natural mineral waters and the conditions for
using ozone-enriched air for the treatment of natural mineral waters and the conditions for using
ozone-enriched air for the treatment of natural mineral waters and spring waters. Off. J. European Union L 126/34, 22.05.2003.
5. Czarnowski W., Wrzeœniowska K., Krechniak J.: Fluoride in drinking water and human urine in
northern and central Poland. Sci.Total Environ. 1996, 191, 177-184.
6. Gajewska R., Nabrzyski M.: Wystêpowanie fluorków w wodzie pitnej i w preparatach do czyszczenia zêbów pochodzenia zagranicznego i krajowego. Bromat. Chem.Toksykol. 1993, XXVI,
5-11.
210
M. Jêdra i in.
Nr 3
7. Grajeta H., Biernat J.: Badanie przyczyn wystêpowania nadwagi i oty³oœci u dzieci w wieku 1315 lat. Bromat. Chem.Toksykol. 2005, XXXVIII Suplement, 41-44.
8. Heilman J.R., Kiritsy M.C., Levy S.M: Assessing fluoride levels of carbonated soft drinks. JADA
1999, 130, 1593-1599.
9. Ilow R., Regulska-Ilow B.: Ocena sposobu ¿ywienia studentów Akademii Medycznej we Wroc³awiu w latach 1993-1994. Bromat. Chem.Toksykol. 1997, XXX,, 1, 37-43.
10. Jêdra M., Urbanek-Kar³owska B., Gawarska H., Sawilska-Rautenstrauch D., Badowski P.: Zawartoœæ fluoru w herbatach oraz napojach i koncentratach napojów z ekstraktem herbaty, Bromat. Chem. Toksykol. Suplement, 2003, str. 41-45.
11. Jêdra M., Urbanek-Kar³owska B., Gawarska H., Sawilska-Rautenstrauch D., Bertrandt J., K³os
A.: Zawartoœæ fluoru w dietach dzieci, m³odzie¿y i osób doros³ych z Polski centralnej. ¯ywienie
Cz³owieka i Metabolizm, 2005, XXXII suplement 1– cz. II, 728-732.
12. Jimenez-Farfan M.D., Hernandez-Guerrero J.C., Loyola-Rodriquez J.P., Ledesma-Montes C.:
Fluoride content in bottled waters, juices and carbohydrated soft drinks in Mexico City, Mexico.
Int. J. Pediatr. Dent. 2004, 14, 260-266.
13. Larsen M.J., Richards A.: Fluoride is unable to reduce dental erosion from soft drinks. Caries
Res. 2002, 36, 75-80.
14. Louw A.J., Grobler S.R., van W Kotze T . J.: Degree of fluorosis in areas of South Africa with
differing levels of fluoride in drinking water. Gen. Dent.2002, 50, 352-356.
15. Marshall T.A., Levy S. M., Broffitt B., Warren J.J., Eichenberger-Gilmore J.M., Burns T.L.,
Stumbo P.J.: Dental caries and beverage consumption in young children. Pediatrics, 2003, 112,
184-191.
16. Marshall T.A., Levy S.M., Warren J.J., Broffitt B., Eichenberger-Gilmore J.M., Stumbo P.J.:
Associations between intakes of fluoride from beverages during infancy and dental fluorosis of
primary teeth. J. Am. Coll. Nutr. 2004, 23, 108-116.
17. Ostalska J., Bzdêga J., Klarecki D.: Promocja zdrowego ¿ywienia wœród dzieci objêtych kszta³ceniem zintegrowanym klas I-III wybranych szkó³ podstawowych z gminy Warszawa-Bielany.
¯ywienie Cz³owieka i Metabolizm, 2005, XXXII, suplement Nr 1 cz. 1. 284-289.
18. Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 r. w sprawie wymagañ dotycz¹cych
jakoœci wody przeznaczonej do spo¿ycia przez ludzi. Dz.U. 2002, nr 203, poz. 1718.
19. Sohn W., Heller K.E., Burt B.A.: Fluid consumption related to climate among children in the
United States. J. Public Health Dent. 2001, Spring, 61 (2) 99-106;
20. Szponar L., Traczyk I., Wojtasik A., Rutkowska U.: Fluor w profilaktyce próchnicy. Cz. I. Rola
fluoru, Ÿród³a i spo¿ycie. ¯ywn. ¯yw. Zdr. 1998, 2, 151.
21. Walters C.B., Sherlock J.C., Evans W.H., Read J.I.: Dietary intake of fluoride in the United
Kingdom and fluoride content of some foodstuffs. J. Sci. Food. Agric.1983, 34 (5) 523-528.
22. Weker H., Wiêch M.: Woda w ¿ywieniu dziecka – podstawowe kryteria oceny. Bromat Chem.Toksykol.2005, XXXVIII suplement, 321-324.
23. Ziemlañski Œ., Bu³hak-Jachymczyk B., Budzyñska-Topolewska J. i wsp.: Normy ¿ywienia dla
ludnoœci w Polsce (energia, bia³ko, t³uszcze, witaminy i sk³adniki mineralne). Nowa Medycyna
1995, 5, 1.
24. Zohouri F.V., Rugg-Gunn A.J.: Sources of dietary fluoride intake in 4 year-old children residing
in low, medium and high fluoride areas in Iran. Int. J. Food Sci. Nutr. 1999, 50 (4) 265-274.