Problematik der Denkmalpflege der Konvente des

Transkrypt

mgr Monika Dąbkowska
Uniwersytet Mikołaja
Kopernika w Toruniu
Problematyka konserwatorska
konwentów zakonu reformatów
prowincji wielkopolskiej
Ogólna charakterystyka zakonu reformatów
Reformaci wyłonili się z franciszkańskiego zakonu bernardynów, w reakcji na objawy
liberalizacji życia zakonnego. Nie stanowili oni wyodrębnionego, samoistnego zjawiska,
ponieważ cały proces ich powstania i rozwoju był częścią ogólnych ruchów
reformistycznych zaistniałych w XVI i początku XVII w. w Kościele katolickim.[1] Przy czym
tendencje reformistyczne wśród franciszkanów, wynikające z różnej interpretacji ślubów
ubóstwa, występowały od samego początku. Jeszcze za życia św. Franciszka pojawił się,
pod kierunkiem Eliasza z Parmy, odłam liberalny, a po śmierci założyciela zakonu
wyodrębniła się grupa umiarkowanych zwolenników reguły. Ruchy odnowicielskie trwały do
końca średniowiecza, zakończyły się rozbiciem franciszkanów na dwie całkowicie
samodzielne gałęzie: liberalnych Braci Mniejszych Konwentualnych, którzy zachowali swój
majątek i przywileje oraz Braci Mniejszych Obserwantów o regule ściślejszej.[1] Właśnie
291
Mgr. Monika Dąbkowska
Nikolaus-KopernikusUniversität in Thorn
Problematik der Denkmalpflege der
Konvente des Reformatenordens in der
Provinz Grosspolen
Allgemeine Charakteristik des Ordens der Reformaten
Die Reformaten gingen aus dem Orden der Franziskaner-Observanten als Reaktion
auf die Liberalisierung des Ordenslebens hervor. Sie waren kein besonderes, selbständiges
Phänomen; ihre Entstehung und Entwicklung waren ein Teil der Reformbewegungen in der
katholischen Kirche im 16. und Anfang des 17. Jahrhunderts. [1] Unter den Franziskanern
gab es bereits von Anfang an reformistische Tendenzen, die eine Folge verschiedener
Interpretationen des Armutsgelübdes waren. Noch zu Lebzeiten des heiligen Franziskus
entstand unter der Leitung von Elias von Parma eine liberale Partei, und nach dem Tod des
Ordensgründers formierte sich eine Gruppe der gemäßigten Anhänger der Ordensregel.
Die Erneuerungsbewegungen dauerten bis zum Ende des Mittelalters und endeten mit der
Spaltung der Franziskaner in zwei gänzlich unabhängige Zweige: in die liberalen MinoritenKonventualen, die ihr Vermögen und ihre Privilegien behielten, und in die Minoriten-
Monika Dąbkowska - Problematik der Denkmalpflege der Konvente des Reformatenordens...
z tego ostatniego odłamu, w Polsce zwanego bernardynami, wydzielili się w II poł. XVI w. reformaci.
Reformaci przyjęli ściślejszą interpretację ślubu ubóstwa, który obowiązywał zarówno cały konwent, jak i poszczególnych
zakonników. Jako odłam franciszkański, powrócili do pierwotnej reguły św. Franciszka, według której mieli za pomocą trzech ślubów
zakonnych - posłuszeństwa, ubóstwa i czystości - odtwarzać życie ewangeliczne, dając swoim postępowaniem przykład
społeczeństwu.
Swoją surową regułą reformaci skutecznie oddziaływali w XVII-wiecznej Polsce na społeczeństwo, stanowiąc alternatywę dla
tych katolików którzy pragnęli powrotu Kościoła do zasad Ewangelii i wahali się nad zmianą wyznania na protestanckie. Niemałe
znaczenie miała tu lokalizacja konwentów - w miejscowościach, w których zamieszkiwała duża liczba innowierców, czego
przykładem mogą być choćby pierwsze fundacje wielkopolskie: w Osiecznej, Miejskiej Górce, Choczu, Łąkach Bratiańskich,
Łabiszynie, czy też osiedlenie zakonu w ośrodkach dysydenckich, np. w Węgrowie, Rakowie. W ten sposób zakonnicy znacznie i na
długo włączyli się do ruchu kontrreformacyjnego.
Specyfika architektury reformatów
Pierwsze konwenty reformackie, ze względu na rygorystyczną wykładnię reguły franciszkańskiej, były budowane z drewna.
Budowle te nie były trwałe z wielu przyczyn: używano do ich wykonania łatwopalnego materiału budowlanego, budowane były
pośpiesznie, bez planów architektonicznych - zatem szybko ulegały zniszczeniu, wiele zostało uszkodzonych w czasie najazdu
szwedzkich wojsk. Ponieważ nie zachowały się żadne źródłowe informacje pisane ani ikonograficzne na temat tych budowli,
niewiele można dziś o nich powiedzieć.
Observanten, die eine strenge Einhaltung der Regeln des heiligen Franziskus forderten. [1] Eben aus dieser letzteren Partei, deren
Anhänger in Polen als Bernhardiner bezeichnet werden, gingen in der 2. Hälfte des 1. Jahrhunderts die Reformaten hervor.
Die Reformaten befolgten das Armutsideal streng, das sowohl für den ganzen Konvent wie auch für die einzelnen Mönche galt.
Sie waren eine Bewegung der Franziskaner und als solche kehrten sie zur ursprünglichen Regel des heiligen Franziskus zurück: Sie
wollten durch die drei Ordensgelübde: Gehorsam, Armut und Keuschheit das Leben der Evangelien nachleben und mit ihrem
Verhalten ein Vorbild für andere Menschen sein.
Mit ihren strengen Regeln hatten die Reformaten einen starken Einfluss auf die polnische Gesellschaft des 17. Jahrhunderts,
und sie waren für die Katholiken, die eine Rückbesinnung der Kirche auf die Prinzipien des Evangeliums wollten, eine Alternative bei
den Überlegungen eines Übertritts zum Protestantismus. Ziemlich wichtig war dabei der Standort der Konvente: Sie befanden sich in
Städten mit einem großen Anteil an Andersgläubigen, wie z.B. Osieczna, Miejska Górka, Chocz, Łąki Bratiańskie und Łabiszyn in
Großpolen oder in den Zentren der Abtrünnigen, wie z.B. Węgrów und Rakowo. Somit spielten die Ordensbrüder eine bedeutende
und nachhaltige Rolle in der Bewegung der Gegenreformation.
Besondere Merkmale der Reformatenarchitekur
Die ersten Reformatenklöster waren wegen der strengen Auslegung der Franziskaner-Regel aus Holz gebaut. Diese Gebäude
waren aus vielerlei Gründen nicht sonderlich langlebig: Bei ihrer Herstellung wurde ein leichtentzündliches Material verwendet, und
sie wurden schnell und ohne architektonische Pläne errichtet. Sie verfielen schnell; viele von ihnen wurden außerdem während des
schwedischen Einfalls beschädigt. Wegen mangelnder schriftlicher oder ikonographischer Quellenmaterialien kann man aber heute
wenig darüber sagen.
Monika Dąbkowska - Problematyka konserwatorska konwentów...
Już od połowy XVII w. kościoły reformackie wraz z zabudową klasztorną były w całej
Polsce wznoszone z cegły. O tej swoistej niekonsekwencji pisał ks. Likowski, że zakonnicy
„(...) godzili się na to, gdy im magnaci wystawiali okazałe gmachy.''[2] Wciąż jednak
architektura sakralna tego zakonu była realizowana w niewielkiej skali, według
tradycyjnego wydłużonego, jednoprzestrzennego planu, za pomocą linearnych form, przy
zastosowaniu niewielu, skromnych detali architektonicznych zdobiących wnętrze
i elewacje.[3] Wydłużone prezbiterium było prosto zamknięte od wschodu, zgodnie
z wymogami soboru trydenckiego wewnątrz przedzielone ołtarzem na dwie przestrzenie:
właściwe prezbiterium wydzielone barierką i oratorium dla zakonników. Układ ten
kształtował się nieco inaczej w kościołach reformatów prowincji wielkopolskiej, w których
przestrzeń za ołtarzem była podzielona na dwie kondygnacje, tworząc w dolnej - zakrystię,
w górnej - oratorium.
Jednak zasadnicza różnica pomiędzy architekturą sakralną reformatów
wielkopolskich a małopolskich wynikała ze ściślejszego stosowania nakazów reguły
w prowincji małopolskiej. Z tej przyczyny kościoły tamtejsze są wyjątkowo skromne
i pozbawione w dużym stopniu znamion stylistycznych, przede wszystkim w przypadku
artykulacji bryły. W stosunku do nich kościoły w prowincji wielkopolskiej posiadają znacznie
bardziej okazałe i wyszukane formy, szczególnie w zakresie systemu konstrukcyjnego oraz
elementów i detali architektonicznych. Mimo stosowania mniejszej ozdobności
293
Bereits seit der Mitte des 17. Jahrhunderts wurden Reformatenkirchen samt
Klosteranlagen in ganz Polen aus Backstein erbaut. Über diese eigenartige Inkonsequenz
schrieb der Priester Likowski folgendermaßen: „(…) Die Mönche waren damit
einverstanden, dass ihnen die Magnaten prächtige Gebäude bauten.“ [2] Aber die sakrale
Architektur des Ordens blieb weiterhin sehr bescheiden: Die Gebäude hatten den
traditionellen, länglichen, eindimensionalen Plan mit linearen Formen. Den Innenraum und
die Fassaden zierten nur wenige, bescheidene Architekturdetails. [3] Das längliche
Presbyterium war nach Osten geschlossen und innen durch den Altar gemäß den
Anforderungen des Konzils von Trier in zwei Räume unterteilt: in das mit einer Schranke
abgetrennte eigentliche Presbyterium und in das Oratorium für die Mönche. Diese Struktur
war ein wenig anders in Reformatenkirchen in der Provinz Großpolen, in denen der Raum
hinter dem Altar in zwei Stockwerke unterteilt war: Im unteren Teil befand sich die Sakristei
und im oberen das Oratorium.
Jedoch beruhte der grundlegende Unterschied zwischen der sakralen Architektur der
Reformaten in Großpolen und der in Kleinpolen auf einer strengeren Befolgung der Regeln
in der Provinz Kleinpolen. Aus diesem Grund sind die dortigen Kirchen äußerst bescheiden
und zum größten Teil frei von stilistischen Merkmalen, dies betrifft vor allem die Gestaltung
des Korpus. Im Verhältnis dazu haben die Kirchen in der Provinz Großpolen viel
w porównaniu do wielu nowożytnych budowli sakralnych, architekci przy ich projektowaniu korzystali w pełni z możliwości
architektury nowożytnej. Dlatego budowle te mają wszelkie cechy stylistyczne manieryzmu i baroku. Przy czym nie powtarzają
jednego wzorca, a wśród nich można wyróżnić kilka typów. Najstarsze obiekty: kościoły w Toruniu, Włocławku i Pułtusku, mają cechy
charakterystyczne dla wczesnej architektury kontrreformacyjnej, czyli plan i bryłę gotycką, z nałożoną na takiż szczyt
manierystyczną dekoracją. W II poł. XVII w. i w XVIII w. powstawało wiele kościołów w systemie ścienno-filarowym w odmianie
wnękowej, np.: w Kaliszu, Choczu, Miejskiej Górce, Osiecznej, Łabiszynie, Płocku, Zarębach Kościelnych, Brodnicy, Brzezinach
Łódzkich, Grudziądzu i in. Kilka budowli wykonanych zostało w odmianie kaplicowej tego systemu, np. w Warszawie,
Miedniewicach, Białej Podlaskiej oraz w Węgrowie - z kaplicami skomunikowanymi przejściami.
Wpływ sekularyzacji na stan zachowania kościołów reformackich
Zakon reformatów rozwijał się w Polsce w ciągu XVII i przez cały XVIII w., powiększając wciąż liczbę nowych fundacji, dzięki
czemu powstawały kolejne kustodie i prowincje (z części domów zakonnych w prowincji wielkopolskiej wydzielono kustodię pruską,
którą podniesiono w 1750 r. do rangi prowincji). Ten proces został zahamowany przez kulturę oświecenia, która doprowadziła do
sekularyzacji zakonów, (od łac. 'secularis' - świecki), czyli przejścia majątków spod władzy kościelnej pod władzę świecką, oraz
przejścia osób duchownych, zakonników do stanu świeckiego, a także przejęcia własności kościelnej i przeznaczenia jej na cele
niekultowe.[4] Sekularyzacja zapoczątkowana została po I rozbiorze, gdy prowincje sztucznie rozdzielone zostały granicami
podyktowanymi przez zaborców. W prowincjach wielkopolskiej i pruskiej rządy pruski i rosyjski mocno ingerowały w sprawy
wewnętrzne zakonu. Początkowo zabroniono utrzymywania kontaktów z przełożonymi zagranicznymi, potem wprowadzone
imposantere und erlesenere Formen, sowohl in der Gesamtkonstruktion als auch in den Architekturelementen und -details. Da sich
die Architekten trotz des weitgehenden Verzichts auf Verzierungen an der neuzeitlichen Architektur orientierten, haben diese
Gebäude alle stilistischen Merkmale des Manierismus und des Barocks. Dabei befolgte man aber nicht nur ein einziges Muster,
sondern es wurde sehr differenziert gearbeitet. Die ältesten Kirchen in Thorn, Włocławek und Pułtusk sind typisch für die frühe
gegenreformatorische Architektur, d. h. hier wurden auf den gotischen Grundriss und Korpus manieristische Verzierungen
aufgestülpt. In der 2. Hälfte des 17. Jahrhunderts und im 18. Jahrhundert baute man gerne im Wandsäulen-System mit Nischen, z.B.
in Kalisz, Chocz, Miejska Górka, Osieczna, Łabiszyn, Płock, Zaręby Kościelne, Brodnica, Brzieziny Łódzkie, Grudziądz u. a. Einige
Kirchen wurden wiederum im Wandsäulen-System mit Kapellen errichtet, z.B. in Warschau, Miedniewice, Biała Podlaska oder
Węgrowo; charakteristisch für sie sind die durch Durchgänge miteinander verbundenen Kapellen.
Einfluss der Säkularisierung auf den Erhaltungszustand der Reformatenkirchen
Der Reformatenorden erlebte in Polen im Laufe des 17. Jahrhunderts und durch das ganze 18. Jahrhundert hindurch seine
Blütezeit. Die Anzahl der Stifte wuchs ständig und führte zur Entstehung der neuen Kustodien und Provinzen. (Aus einem Teil der
Ordensanlagen in der Provinz Großpolen wurde die preußische Kustodie gebildet, die 1750 den Status einer Provinz erhielt). Dieser
Prozess wurde durch die Aufklärung, die die Säkularisierung des Ordens zur Folge hatte, gebremst (lat. „secularis“ weltlich). Viele
Güter gingen damals von der kirchlichen in die staatliche Verwaltung über, viele Geistliche und Mönche wechselten zum Laienstand,
und ein Teil des Kircheneigentums wurde für nicht-sakrale Zwecke übernommen. [4] Die Säkularisierung begann nach der ersten
Teilung Polens, als die Provinzen durch die Grenzen der Teilungsmächte künstlich geteilt wurden. In den Provinzen Großpolen und
zostały rygorystyczne przepisy dotyczące nowicjatu i wydano dekrety o stopniowej kasacie
zakonu.[5] Kasata następowała w kilku etapach: jako pierwsze zamknięto konwenty
w Pułtusku i Grudziądzu (1803-4 r.), następnie w latach 1819-35 zlikwidowano konwenty
w Rawiczu, Miejskiej Górce, Pakości, Poznaniu, Łabiszynie, Osiecznej, Woźnikach,
Boćkach, Szamotułach, Gdańsku, Brodnicy, Dzierzgoniu, Toruniu i Wejherowie. Ostatni
etap likwidacji w tych prowincjach nastąpił po powstaniu styczniowym w 1864 r., na skutek
ukazu cara Aleksandra II, w związku z czynnym udziałem zakonników w powstaniu.
Zamknięto wówczas konwenty w Brzezinach, Choczu, Koninie, Miedniewicach, Płocku,
Szczawinie i Żurominie. Pozostałe klasztory (Kalisz, Lutomiersk, Włocławek, Biała
Podlaska, Siennica, Warszawa, Węgrów, Zaręby Kościelne), zamieniono na etatowe lub
nieetatowe, czyli bez nowicjatu, przeznaczone do likwidacji po śmierci ostatnich
zakonników.[5]
Proces sekularyzacji był bardzo złożony i długotrwały, a naruszenie dotychczasowego
porządku świata, dyskredytacja wiary, usunięcie zakonników z ich siedzib spowodowało
wśród nich dezorganizację. Ojcowie, pozostawieni bez źródła utrzymania i pomocy,
rozproszyli się w obawie przed represjami lub schronili się w klasztorach tzw. etatowych,
sztucznie wyznaczonych przez władze zaborcze w kilku konwentach różnych zakonów.
Skutkiem tego było m.in. zaniedbanie zabudowy klasztornej i kościołów, wyniszczenie
295
Preußen mischten sich die preußische und die russische Regierung stark in die inneren
Angelegenheiten des Ordens ein. Kontakte mit ausländischen Vorgesetzten wurden sofort
untersagt, es wurden strenge Vorschriften zum Noviziat eingeführt und Dekrete über eine
stufenweise zu erfolgende Auflösung des Ordens erlassen. [5] Zuerst wurden die Konvente
in Pułtusk und Grudziądz geschlossen (1803-1804), dann in den Jahren 1819-1835 die
Konvente in Rawicz, Miejska Górka, Pakość, Posen, Łabiszyn, Osieczna, Woźniki, Boćki,
Szamotuły, Danzig, Brodnica, Dzierzgoń, Thorn und Wejherowo. 1864 folgte die letzte
Etappe der Ordensauflösung, als nach dem Januar-Aufstand der Zar Alexander II. wegen
der aktiven Teilnahme der Mönche an dem Aufstand die Schließung der Konvente
verordnete. Somit wurden die Konvente in Brzeziny, Chocz, Konin, Miedniewice, Płock,
Szczawino und Żuromin geschlossen. Die restlichen (Kalisz, Lutomiersk, Włocławek, Biała
Podlaska, Siennica, Warschau, Węgrów, Zaręby Kościelne) wurden in etatisierte Klöster
und nicht-etatisierte Klöster ohne Noviziat ungewandelt, die nach dem Tod der letzten
Mönche geschlossen werden sollten.
Der Säkularisierungsprozess war langwierig und sehr komplex. Die Verletzung der
bisherigen Weltordnung, die Diskreditierung des Glaubens, die Entfernung der Mönche aus
ihren Klöstern führte zu ihrer Desorganisation. Die Mönche, die keine Unterhaltsquelle und
keine Hilfe mehr besaßen, verstreuten sich aus Angst vor Repressionen oder suchten
wyposażenia sakralnego, rozproszenie a nierzadko zaginięcie argenteriów. Nadanie obiektom nowej, nie związanej z religią funkcji
niejednokrotnie wywoływało - bezskuteczne - sprzeciwy mieszkańców okolicznych miejscowości, którzy byli związani z konwentami
religijnie, emocjonalnie, materialnie jako fundatorzy i darczyńcy zakonników.
W procesie sekularyzacji konwenty opuszczone przez reformatów przechodziły na własność państwową i nadawano im nowe
funkcje, przy czym najczęściej klasztory otrzymywały zupełnie niezależne przeznaczenie od kościołów. Świątynie w wielu
przypadkach wciąż pełniły funkcje sakralne - jako kościoły parafialne (Łabiszyn, Miedniewice, Miejska Górka, Pakość, Siennica,
Szamotuły, Szczawin Kościelny, Toruń, Warszawa, Wejherowo, Zaręby Kościelne). Część desakralizowano i przekazano innym
gminom wyznaniowym, np. położone na terenie zaboru rosyjskiego przeznaczano na prawosławne cerkwie (Biała Podlaska, Boćki,
Brzeziny Łódzkie, Węgrów), niektóre próbowano oddać gminom ewangelickim (Brodnica). Tylko w niewielu przypadkach kościoły
przeznaczone zostały na funkcje pozasakralne, np. poznański pełnił funkcję szpitala.
Inaczej przedstawiała się sytuacja klasztorów, które wykorzystywano biorąc pod uwagę przede wszystkim rozmiary budynków
oraz liczebność pomieszczeń. Z tej przyczyny były one przeznaczane głównie na: szkoły (Szczawin Kościelny, Toruń, Dzierzgoń,
Osieczna - szkoła oficerska), szpitale (Brodnica, Miejska Górka), więzienia (Grudziądz, Pułtusk - do 1990 r., Rawicz, Brodnica - przy
czym kościoły przy tych obiektach pełniły funkcje kaplic więziennych), albo przeznaczano je na urzędy lub instytucje użyteczności
publicznej (Brzeziny Łódzkie - starostwo, Poznań - zakład dla głuchoniemych, Siennica - seminarium nauczycielskie, Warszawa siedziba organizacji Czerwony Krzyż, Węgrów - rosyjskie ministerstwo oświaty, Wieluń - garnizon rosyjskiej straży granicznej), czy
też na mieszkania (Dzierzgoń, Osieczna). Tylko w niewielu przypadkach można powiedzieć o szacunku władz zaborczych państw
do pierwotnej funkcji obiektów i ich właścicieli, pojedyncze klasztory miały przeznaczenie związane z religią, np. jako domy
Zuflucht in den sog. etatisierten Klöstern, die die Teilungsmächte künstlich in Konventen anderer Orden organisiert hatten. Infolge
dessen wurden Kloster- und Kirchenanlagen vernachlässigt, ihre Sakralausstattung zerstört und kostbare Silbererzeugnisse
verstreut oder verloren. Die Bürger, mit den Konventen durch Glauben, Emotionen, Schenkungen und Stiftungen stark verbunden,
protestierten erfolglos gegen neue, oft nicht-sakrale Funktionen der Klöster.
Im Prozess der Säkularisierung gingen die von den Reformaten verlassenen Konvente in Staatseigentum über, und sie wurden
in anderer Funktion genutzt, wobei dies vor allem die Klöster und nicht so sehr die Kirchen betraf. Die letzteren behielten oft weiterhin
ihre sakrale Funktion, z.B. als Pfarrkirchen (Łabiszyn, Miedniewice, Miejska Górka, Pakość, Siennica, Szamotuły, Szczawin
Kościelny, Thorn, Warschau, Wejherowo, Zaręby Kościelne). Ein Teil von ihnen wurde desakralisiert und anderen
Glaubensgemeinden übergeben, z.B. wurden einige Kirchen im russischen Teilungsgebiet in orthodoxe Kirchen umgewandelt
(Biała Podlaska, Boćki, Brzeziny Łódzkie, Węgrów). Andere Kirchen wollte man wiederum den evangelischen Gemeinden
übergeben (Brodnica). Nur in ganz seltenen Fällen hatten die Kirchen eine nicht-sakrale Funktion, wie z.B. die Kirche in Posen, die
als Krankenhaus genutzt wurde.
Für die weitere Nutzung der Klöster waren ihre Größe und die Anzahl der Räume entscheidend. Sie wurden vor allem zu
Schulen (Szczawin Kościelny, Thorn, Dzierzgoń, Osieczna
Gefängnissen (Grudziądz, Pułtusk
Offizierschule), Krankenhäusern (Brodnica, Miejska Górka) und
bis 1990, Rawicz, Brodnica
wobei hier die Kirchen als Gefängniskapellen fungierten)
umfunktioniert. Oft wurden sie auch als Sitz von Behörden oder gemeinnützigen Institutionen (Brzeziny Łódzkie Starostei, Posen
Taubstummenanstalt, Siennica Lehrerseminar, Warschau Sitz des Roten Kreuzes, Węgrów russisches Bildungsministerium,
Wieluń Garnison des russischen Grenzschutzes) oder aber als Wohnungen (Dzierzgoń, Osieczna) genutzt. Ganz selten achteten
parafialne (Łabiszyn, Toruń, Warszawa, Zaręby Kościelne), a zupełnie wyjątkowa sytuacja
była w przypadku klasztoru płockiego, który przekazano w całości dla seminarium
duchownego.
Kolejnym problemem wynikłym z sekularyzacji było utrzymanie właściwego stanu
zachowania zabudowań klasztornych i kościołów. Konwenty pozbawione pierwotnych
właścicieli, którzy dbaliby o ich stan, niechęć zaborcy, brak zainteresowania, brak środków
na remonty, pożary, najazdy wojsk obcych mocarstw, wszystko to wpłynęło na duże
zniszczenia, a niejednokrotnie doprowadziło do ruiny obiektów. W ciągu XIX w. miała
miejsce rozbiórka klasztoru w Boćkach, wyburzenie dwóch skrzydeł klasztoru w Miejskiej
Górce, usunięcie trzech skrzydeł w Szczawinie Kościelnym, rozbiórka po pożarze w 1882 r.
klasztoru i kościoła w Łąkach Bratiańskich, oraz podpalenie przez wojska pruskie w 1807 r.
a następnie wysadzenie przez wojska francuskie w 1813 r. klasztoru i kościoła w Gdańsku.
Przy czym w czasach późniejszych nastąpiła próba odbudowy tylko jednego spośród
rozebranych klasztorów - w Łąkach Bratiańskich. Poza tym w zasadzie w każdym
konwencie wykonywano wszelkiego rodzaju roboty budowlane w klasztorach, polegały one
na przemurowywaniu, wyburzaniu, przenoszeniu ścianek działowych, zamurowywaniu
korytarzy wirydarza, itd.
Odrębną kwestią były zniszczenia w czasie wojen, którym uległ w różnym stopniu
właściwie każdy konwent. W czasie I wojny najbardziej zdewastowany został kościół
297
die Teilungsmächte die ursprüngliche Funktion der Sakralbauten und ihre früheren Besitzer.
Nur ganz wenige Klöster behielten ihre religiöse Funktion, z.B. als Pfarrhäuser (Łabiszyn,
Thorn, Warschau, Zaręby Kościelne); eine absolute Ausnahme war hier das Kloster in
Płock, das vollständig einem Priesterseminar übergeben wurde.
Mit der Säkularisierung kam auch das Problem der Instandhaltung von Kloster- und
Kirchenanlagen. Ohne ihre ursprünglichen Besitzer, die sich um ihren Zustand kümmerten,
verfielen die Konvente oder wurden sogar langsam zu Ruinen. Hinzu kamen der Unwille der
Teilungsmächte, das mangelnde Interesse, knappe Mittel für Ausbesserungsarbeiten,
Brände und Überfälle fremder Armeen. Im Laufe des 19. Jahrhunderts wurde das Kloster in
Boćki abgetragen, in Miejska Górka wurden zwei Flügel der Klosteranlage und in
Szczawino Kościelne drei Flügel abgerissen, in Łąki Bratiańskie wurden 1882 nach einem
Brand das Kloster und die Kirche abgebaut und in Danzig 1807 das Kloster und die Kirche
von preußischen Truppen in Brand gesetzt und schließlich 1813 von französischen Truppen
gesprengt. In den darauffolgenden Jahren wurde lediglich ein einziger Versuch des
Wiederaufbaus unternommen; es handelte sich dabei um das Kloster in Łąki Bratiańskie. In
jener Zeit wurde praktisch an jeder Klosteranlage etwas verändert: Es wurde ummauert,
abgerissen, die Trennwände wurden verschoben, Korridore des Klostergartens
zugemauert u. ä.
w Kaliszu, pozbawiony dachu, więźby i sklepienia. O wiele rozleglejsze zniszczenia miały miejsce w czasie II wojny, podczas
wyzwalania spod okupacji niemieckiej. Wówczas niektóre kościoły pełniły funkcję magazynów amunicji (Płock, Szamotuły,
Lutomiersk, Poznań), a wiele konwentów stało się przyczółkami walki, ulegając w różnym stopniu degradacji (Lutomiersk, Łabiszyn,
Toruń, Warszawa) lub ruinie - konwenty w Brzezinach Łódzkich, Rawiczu, Siennicy i Lutomiersku zostały spalone, przy czym
rawickiego już nie odbudowano.
Problematyka konserwatorska architektury poreformackiej
Odbudowa kościołów i zabudowy klasztornej ze zniszczeń wojennych rozpoczęła się dość szybko, np. w Toruniu jeszcze
w 1945 r. Pierwsze prace remontowe miały na celu zapobieżenie dalszej ruinie obiektów, w wielu przypadkach polegały na usunięciu
gruzu i zniszczonych elementów oraz zabezpieczeniu więźb i dachów przed zamakaniem poprzez pokrycie dachówką.
Niejednokrotnie w trosce o wierną rekonstrukcję, mieszkańcy zakładali komitety odbudowy kościołów, np. w Lutomiersku.
W większości obiektów prace poprzedzano oględzinami i inspekcjami konstruktorów oraz ekspertyzami budowlanymi, jednak to nie
zapobiegło późniejszym błędom konserwatorskim.
Dalsze roboty realizowano w zależności od indywidualnych potrzeb i warunków obiektu, przy czym niejednokrotnie
z niewłaściwych materiałów budowlanych, w szybkim tempie, bez udziału fachowców budowlanych i konserwatorów. Te czynniki
wpłynęły na zaistnienie błędów konserwatorskich, takich jak np. uproszczenie detalu architektonicznego - jest to niebagatelny
problem w przypadku architektury barokowej, gdzie detal ten decyduje niejednokrotnie o wyrazie architektonicznym budowli. Takich
uproszczeń dokonano podczas prac w wielu obiektach.
Ein besonderes Problem stellten die Kriegszerstörungen dar, von denen praktisch jeder Konvent betroffen war. Im 1. Weltkrieg
wurde die Kirche in Kalisz am stärksten zerstört, die ihr Dach sowie Dachverband und Gewölbe verloren hatte. Viel größere Schäden
erlitten die Kirchen während des 2. Weltkriegs bei der Befreiung von der deutschen Besatzung. Einige Kirchen wurden damals zu
Munitionslagern umfunktioniert (Płock, Szamotuły, Lutomiersk, Posen). Darüber hinaus waren viele Konvente Orte von
Kriegshandlungen, was zu ihrer unterschiedlich starken Zerstörung führte (Lutomiersk, Łabiszyn, Thorn, Warschau) oder sie sogar
in Ruinen verwandelte. Die Konvente in Brzeziny Łódzkie, Rawicz, Siennica und Lutomiersk wurden niedergebrannt; der in Rawicz
wurde nicht wiederaufgebaut.
Denkmalpflegerische Problematik der Postreformaten-Architektur
Nach dem Krieg begann man relativ schnell, Kirchen und Klosteranlagen wiederaufzubauen, z.B. in Thorn bereits 1945. Die
ersten Ausbesserungsarbeiten sollten den weiteren Zerfall verhindern, in vielen Fällen handelte es sich aber dabei nur um die
Räumung von Trümmern und zerstörten Elementen sowie um die Sicherung vor Nässe durch das Decken von Dachverbänden und
Dächern mit Ziegeln. Oft gründeten die Bürger in der Sorge um die getreue Rekonstruktion Komitees zum Wiederaufbau von
Kirchen, z.B. in Lutomiersk. Bei den meisten Bauten gingen den Rekonstruktionsarbeiten Besichtigungen und Inspektionen der
Anlagen sowie Anfertigungen baulicher Gutachten voraus, was jedoch die späteren Fehler der Denkmalpfleger nicht gänzlich
verhindern konnte.
Bei weiteren Ausbesserungsarbeiten waren der Bedarf und die Bedingungen des entsprechenden Gebäudes entscheidend.
Dabei wurden oft ungeeignete Baumaterialien verwendet, die Arbeiten wurden zu schnell und ohne Aufsicht von Baufachleuten und
Rys. 1. Wnętrze kościoła
poreformackiego pw. św. Piotra
i Pawła w Toruniu, malowidła na
sklepieniu prezbiterium z lat
1956-57. Fot. M. Dąbkowska.
Abb. 1. Innenraum der
Postreformaten-Kirche St. Peter
und Paul in Thorn, Wandbemalung
des Presbyteriumsgewölbes aus
den Jahren 1956-57. Foto M.
Dąbkowska.
299
Rys. 2. Kościół poreformacki pw.
św. Jana Chrzciciela w Płocku,
betonowa opaska wokół budynku.
Fot. M. Dąbkowska.
Abb. 2. Postreformaten-Kirche des
heiligen Johannes des Täufers in
Płock, der das Gebäude
umgebende Betonstreifen, Foto M.
Dąbkowska.
Kolejnym błędem było stosowanie niewłaściwej kolorystyki architektury kościołów reformackich, powtarzane w czasie
kolejnych prac remontowych aż do dziś. Reformaci w statutach określili ogólnie kolorystykę swoich kościołów: ,,Nasze kościoły, jak
są odpowiednie do biednego stanu Braci Mniejszych, zgodnie z ostatnią wolą Świętego Ojca Franciszka, tak powinny i mają być
białe, czyste i lśniące, zarówno zewnątrz, jak i wewnątrz (...).''[6] Przy czym określenie 'białe' należy rozumieć jako jasne, a nie
dokładnie białe. Jeden z nielicznych uzasadnionych przypadków zastosowania w trakcie prac restauratorskich intensywnej
kolorystyki dotyczy kościoła w Zarębach Kościelnych - o dość bogatej artykulacji i plastyce fasady, gdzie podczas badań
konserwatorskich wykryto nasycone barwy: ugier i żółcienie.
Do powyższego cytatu odnosi się także problem kolorystyki i dekoracji wnętrz kościołów reformackich, które z reguły nigdy nie
były pokrywane malowidłami. W trakcie powojennych prac konserwatorskich zdarzały się przypadki ,,nadgorliwości'' przy
dekorowaniu wnętrz kościołów, kiedy z niewiedzy i nieświadomości wykonywano malowidła na sklepieniach. Takie stylizowane na
barokowe malowidła, zostały wykonane m.in. w kościele toruńskim w latach 1957-58. (rys. 1)
Jeszcze jednym problemem, który wpływa w zasadzie do dziś poważnie na stan zachowania obiektów jest betonowa opaska
wylewana wokół budynków - niejednokrotnie dość szeroka i głęboko osadzona w ziemi. Była ona często stosowana w latach
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych dla rzekomego zabezpieczenia budynków przed zamakaniem ścian w czasie deszczu,
a tworzyła w rzeczywistości barierę przed swobodną wymianą wody z fundamentów i dolnych partii ścian, prowadząc do
zawilgocenia murów. W wielu poreformackich kościołach i klasztorach opaski jeszcze do dziś istnieją, i mimo przeprowadzanych
prac naprawczych elewacji nie są usuwane. (rys. 2)
Od momentu opuszczenia konwentów reformackich przez zakonników w XIX w. w architekturze ich założeń klasztornych
nastąpiło wiele zmian, szczególnie przebudowy i wyburzenia poważnie wpłynęły na przekształcenie dużej liczby obiektów.
Denkmalpflegern durchgeführt. Dadurch entstanden denkmalpflegerische Fehler, wie z.B. Vereinfachungen von architektonischen
Details, was ein großes Problem in der barocken Architektur darstellt, wo eben oft Details für den architektonischen Ausdruck
entscheidend sind. Solche Vereinfachungen wurden an vielen Objekten vorgenommen.
Ein weiterer Fehler war eine unpassende Farbgebung, was auch heute noch vorkommt. Die Reformaten haben in ihren
Statuten die Koloristik ihrer Kirchen genau festgelegt: ,,Unsere Kirchen sollen außen und innen weiß, sauber und leuchtend sein,
entsprechend dem Armutsgelübde der Minoriten und gemäß dem letzten Willen unseres Ordensvaters Franziskus (...).''[6] Dabei
soll man die Bezeichnung „weiß“ als hell verstehen, und nicht unbedingt als weiß. Einer der wenigen begründeten Fälle der
Anwendung intensiver Koloristik bei Restaurierungsarbeiten betrifft die Kirche in Zaręby Kościelne: Dort wurden an der Fassade
gesättigte Farben, Ocker und Gelb, entdeckt.
Das gleiche Problem tritt auch bei der Verzierung der Innenräume der Reformatenkirchen auf, die in der Regel niemals mit
Wandmalereien ausgestattet waren. Bei denkmalpflegerischen Arbeiten nach dem 2. Weltkrieg gab es jedoch bei der
Ausschmückung von Kircheninnenräumen Fälle von „Übereifer”, wo aus Unwissenheit oder Unkenntnis Gewölbe mit
Wandmalereien bedeckt wurden. Mit solchen barock stilisierten Wandmalereien verzierte man u. a. in den Jahren 1957-58 die
Kirche in Thorn (Abb. 1).
Ein weiteres Problem, das eigentlich bis heute den Erhaltungszustand der Gebäude stark beeinflusst, ist der sie umgebende
Betonstreifen. Er ist in der Regel ziemlich breit und wird tief in den Boden eingesetzt. Dieses Verfahren wurde in den 60er und 70er
Jahren häufig angewandt, angeblich um Gebäude vor der durch das Regenwasser verursachten Nässe zu schützen; in Wirklichkeit
bildete aber dieser Streifen eine Barriere, die den ungehinderten Abfluss des Wassers aus den Fundamenten und unteren
W efekcie tych działań, jak wykazano powyżej, wiele konwentów zatraciło swój pierwotny,
specyficzny i wyjątkowy charakter. Jednakże dla właściwego zachowania zabytków
architektury duże znaczenie posiada również właściwe zaadaptowanie obiektów, nie
zawsze realizowane zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem. Wiele klasztorów obecnie jest
nieużytkowanych - np. w Szamotułach, lub zaadaptowana jest tylko niewielka część
zabudowy klasztornej, np. w Zarębach Kościelnych - przeznaczona na plebanię. Jednak
można odnotować pewną liczbę pozytywnych zmian. Chodzi tu głównie o przywracanie
obiektom pierwotnego przeznaczenia - siedziby zakonu, np. konwenty brodnicki, brzeziński,
pakoski, toruński, włocławski i warszawski przejęli franciszkanie, konwent w Białej
Podlaskiej zajmują obecnie kapucyni, w Choczu przebywają siostry pasterki, w Kaliszu
nazaretanki, w Miedniewicach klaryski. Dość dobrym przykładem poszanowania
pierwotnego przeznaczenia, przy zastosowaniu w pewnym sensie nowej funkcji, jest kościół
w Dzierzgoniu, w którym obecnie znajduje się cerkiew. W przebiterium wciąż znajdują się
trzy barokowe ołtarze, niedawno odnowione, oraz współczesny ikonostas. (rys. 3)
Należy podkreślić, że ze względu na specyficzny charakter zabudowy klasztornej
konwentów poreformackich, najlepszą formą adaptacji jest przywrócenie pierwotnej funkcji.
Dzięki temu istnieje szansa na właściwe wykorzystanie miejsca z szacunkie
i pietyzmem do historii, oraz dbałością o dziedzictwo materialne po zsekularyzowanym
301
Wandpartien verhinderte und somit zur Mauerdurchnässung führte. In vielen
Postreformaten-Kirchen und -klöstern gibt es diesen Streifen bis heute; sie werden trotz der
durchgeführten Ausbesserungsarbeiten der Fassaden nicht entfernt (Abb. 2).
Nachdem die Mönche ihre Konvente im 19. Jahrhundert verlassen hatten, wurden die
Klosteranlagen stark verändert: Es wurde umgebaut und abgerissen. Im Endergebnis
verloren viele Konvente ihren ursprünglichen, besonderen und einzigartigen Charakter. Für
die Erhaltung von Architekturdenkmälern hat auch ihre entsprechende Anpassung, die nicht
immer ihrer ursprünglichen Funktion entspricht, eine große Bedeutung. Viele Klöster
werden heute überhaupt nicht mehr genutzt, z.B. in Szamotuły, oder nur ein kleiner Teil der
Klosteranlage findet eine Verwendung, z.B. als Pfarrhaus wie in Zaręby Kościelne. Man
kann jedoch einige positive Änderungen verzeichnen: In vielen Fällen wird den
Sakralbauten ihre ursprüngliche Funktion als Ordenssitz zurückgegeben, z.B. die Konvente
in Brodnica, Brzezina, Pakość, Thorn, Włocławek und Warschau wurden von Franziskanern
übernommen, den Konvent in Biała Podlaska bewohnen gegenwärtig die Kapuziner, in
Chocz wohnen die Hirtenschwestern von Gottes Fügung, in Kalisz die Nazarethschwestern
und in Miedniewice die Klarissenschwestern. Ein ziemlich gutes Beispiel für die Achtung der
ursprünglichen Bestimmung bei der gleichzeitigen Anpassung an die in gewissem Sinne
neue Funktion ist die Kirche in Dzierzgoń, wo sich gegenwärtig eine orthodoxe Kirche
Rys. 3. Kościół poreformacki
w Dzierzgoniu, obecnie
cerkiew pw. Ducha Świętego,
w prezbiterium
wyposażonym w barokowe
ołtarze wstawiono ikonostas.
Fot. M. Dąbkowska.
Abb. 3. Postreformaten-Kirche
in Dzierzgoń, gegenwärtig die
orthodoxe Kirche des Heiligen
Geistes, im Presbyterium, das
mit barocken Altären
ausgestattet ist, befindet sich
die Ikonostase. Foto M.
Dąbkowska.
w Dzierzgoniu, obecnie cerkiew
pw. Ducha Świętego, oratorium
za ołtarzem głównym.
Fot. M. Dąbkowska.
Abb. 4. Postreformaten-Kirche in
Dzierzgoń, heute die orthodoxe
Kirche des Heiligen Geistes,
Oratorium hinter dem
Hauptalter. Foto M. Dąbkowska.
zakonie. Jednakże w codziennym rytuale zakonników zaszły zmiany, nie modlą się oni już
w oratorium - ta część prezbterium już nigdy nie będzie użytkowana zgodnie z pierwotnym
przeznaczeniem, zwykle więc staje się składem dawnego wyposażenia oratorium, a także
niepotrzebnych przedmiotów wśród których niejednokrotnie znaleźć można interesujące
zabytki. (rys. 4, 5)
Na koniec warto zwrócić szczególną uwagę na sprawę odbudowy zniszczonych
obiektów poreformackich, w tym przede wszystkim konwentu w Łąkach Bratiańskich. (rys.
6) Pierwsze próby jego odbudowy nastąpiły już 50 lat po jego zniszczeniu
w pożarze. W 1925 r. zawiązał się komitet ,,mający za cel przywrócenie temu miejscu jego
pierwotnego przeznaczenia'', który przekształcił się w Towarzystwo Odbudowy Klasztoru.
Ziemia po konwencie była wówczas własnością rządu polskiego, więc zwrot mienia
wydawał się realny. Jednak mimo prób odbioru, pomocy materialnej emigracji i wysokiej
kwesty, realizacja nie doszła do skutku głównie z przyczyn niechęci ówczesnego
proboszcza.[7] Od tamtego czasu stan ruin klasztoru łąkowskiego znacznie się pogorszył,
nie widać już nawet fundamentów z grobami zakonników, pozostała tylko część bramy.
Jednakże reformaci w pamięci mieszkańców okolicznych miejscowości zajęli szczególne
miejsce, czego odzwierciedleniem są, trwające od kilku lat, próby odbudowy kościoła.
Założone w tym celu Bractwo Łąkowskie stara się o odtworzenie klasztoru i kościoła,
303
pw. Najświętszego Imienia
Jezus w Zarębach Kościelnych,
oratorium za ołtarzem głównym.
Fot. M. Dąbkowska.
Abb. 5. Postreformaten-Kirche
des Allerheiligsten Namens Jesu
in Zaręby Kościelne, Oratorium
hinter dem Hauptalter. Foto M.
Dąbkowska.
Rys. 6. Kościół pw.
Wniebowzięcia Najświętszej
Marii Panny w Łąkach
Bratiańskich, rzut.
Fot. za Johannes Heise ]8[.
Abb. 6. Die Kirche
‚Himmelfahrt der Heiligen
Jungfrau und Gottesmutter
Maria' in Łąki Bratiańskie,
Grundriss. Foto nach
Johannes Heise ]8[
befindet. Im Presbyterium stehen immer noch drei barocke Altäre, die kürzlich renoviert wurden, sowie die zeitgenössische
Ikonostase (Abb. 3).
Zu betonen wäre, dass sich die Postreformaten-Konvente wegen des spezifischen Baucharakters der Klosteranlagen am
besten für eine sakrale Funktion eignen. Eine solche Anpassung würde auch bedeuten, dass der Ort mit Hochachtung und unter
Einbeziehung seiner Geschichte genutzt und gleichzeitig das materielle Erbe des säkularisierten Ordens gepflegt wird. Man sollte
jedoch nicht vergessen, dass sich die alltäglichen Rituale der Mönche heute geändert haben: Sie beten nicht mehr im Oratorium, und
somit wird dieser Teil des Presbyteriums nicht mehr gemäß seiner ursprünglichen Bestimmung genutzt. Er wird in der Regel zum
Abstellraum für die ehemalige Oratoriumsausstattung und für die nicht mehr gebrauchten Gegenstände umfunktioniert, unter denen
man manchmal interessante Denkmäler finden kann (Abb. 4, 5).
Zum Schluss lohnt es sich, einen Blick auf den Wiederaufbau von zerstörten Postreformaten-Gebäuden zu werfen, darunter
vor allem auf den Konvent in Łąki Bratiańskie (Abb. 6). Die ersten Versuche des Wiederaufbaus wurden bereits 50 Jahre nach seiner
Zerstörung infolge eines Brands unternommen. 1925 entstand ein Komitee, „mit dem Ziel, diesem Ort seine ursprüngliche Funktion
wieder zu geben“, aus dem die Gesellschaft des Wiederaufbaus des Klosters entstand. Das Grundstück des Konvents gehörte
damals der polnischen Regierung, so schien die Rückführung realistisch. Trotz der Versuche, das Grundstück wieder zu bekommen,
trotz finanzieller Hilfe aus dem Ausland und großen Spenden, wurde das Projekt nicht durchgeführt, vor allem wegen des Unwillens
des damaligen Pfarrers. [7] Seit damals hat sich der Zustand der Ruine in Łąki Bratiańskie sehr verschlechtert, die Fundamente mit
den Grabstätten der Mönche sind nicht mehr zu sehen, übrig geblieben ist nur ein Teil des Tors. Und doch haben die Reformaten im
Bewusstsein der Bürger einen besonderen Stellenwert, daher bemüht man sich seit einigen Jahren um den Wiederaufbau. Zu
diesem Zweck wurde die Gesellschaft von Łąki Bratiańskie gegründet, die sich um die Rekonstruktion der Kirche und des Klosters
dotychczas zdołano uporządkować teren poklasztorny. (rys. 7) Z pewnością jest to
wyjątkowa i ważka inicjatywa, świadcząca o znaczeniu klasztoruw Łąkach Bratiańskich i roli
reformatów, jednak trzeba najpierw odpowiedzieć na pytanie w jakiej formie odbudować ten
obiekt - barokowej czy współczesnej - skoro istnieje niewiele źródeł ikonograficznych,
którymi można byłoby się posłużyć podczas rekonstrukcji. Poza tym jaką nadać mu funkcję czy miałby to być kościół parafialny, czy klasztorny, a więc czy wrócić do funkcji pierwotnej,
Rys. 7. Kościół pw.
Wniebowzięcia Najświętszej
Marii Panny w Łąkach
Bratiańskich, odbudowana
brama oraz ruiny murów
klasztornych.
Fot. M. Dąbkowska.
a jeżeli tak, to czy odbudowywać również klasztor.
Literatura
[1] Alfons Błażkiewicz O.F.M., Powstanie Małopolskiej Prowincji Reformatów (15871639), Nasza Przeszłość 1961, t. 14.
[2] Ks. dr. Likowski, Brat Mateusz Osiecki († 1741), Kurier Poznański, 1926, R. 21, nr
Abb. 7. Die ‚Kirche
Himmelfahrt der Heiligen
Jungfrau und Gottesmutter
Maria' in Łąki Bratiańskie,
das wiederaufgebaute Tor
und die Ruine der
Klostermauern. Foto M.
Dąbkowska
452, 09.30.
[3] Encyklopedia Katolicka, pod red. Ludomira Bieńkowskiego, Piotra Hemperka,
Stanisława Kamińskiego, Jerzego Misiurka, Krystyny Staweckiej, Antoniego
Stępnia, Adama Szafrańskiego, Jana Szlagi, Anzelma Weissa, Tom V, Lublin 1989.
[4] Słownik wyrazów obcych PWN, red. nauk. prof. Jan Tokarski, Warszawa 1980.
[5] Schematyzm Prowincji Matki Bożej Anielskiej OO. Franciszkanów-Reformatów
305
bemüht. Bis jetzt gelang es, das Gebiet, wo
sich früher die Klosteranlage befand, in
Ordnung zu bringen (Abb. 7). Es ist sicherlich
eine außergewöhnliche und wichtige
Initiative, die die Bedeutung des Klosters und
der Reformaten in Łąki Bratiańskie zeigt, man
sollte sich aber in diesem Kontext vor allem
eine Antwort auf die Frage geben, in welcher
Form die Anlage wiederaufgebaut werden
soll, als ein barockes oder als ein modernes
Gebäude. Es gibt nämlich nur ganz wenige
ikonographische Quellen, auf die man bei der
Rekonstruktion zurückgreifen könnte.
Darüber hinaus sollte man überlegen, welche
Funktion das Gebäude zu erfüllen hat: Soll es
als Pfarrkirche oder Klosterkirche dienen oder
sollte man zu seiner ursprünglichen Funktion
zurückkehren, und wenn ja, sollte man dabei
auch das Kloster wiederaufbauen?
w Polsce, Kraków 1971.
[6] Statuta alphabetice confecta Almae Reformatae Provinciae S. Antoni Paduani
Poloniae Maioris Fratrum Minorum Sancti Patris N. Francisci Reformatorum,
Ravicii 1757, cyt. za Adam Jan Błachut, Brat Mateusz Osiecki i jego dzieło.
Modelowy projekt nowego wystroju - wyposażenia kościołów reformackich
prowincji wielkopolskiej XVIII w., Warszawa 2003.
[7] Kalendarz Łąkowski, 1927, cyt, za: Edmund Piszcz, Dzieje kościoła i klasztoru oo.
Reformatów w Łąkach Bratiańskich, Lublin 1969, mps. Archiwum Reformatów
w Krakowie, brak sygn.
[8] Johannes Heise, Die Bau-und Kunst- denkmäler der Provinz Westpreussen des
Kreises Strasburg, Danzig 1891.
Literatur
[1] Alfons Błażkiewicz O.F.M., Powstanie Małopolskiej Prowincji Reformatów (15871639) (Die Entstehung der Provinz Kleinpolen der Reformaten), Nasza
Przeszłość 1961, Band 14.
[2] Ks. dr. Likowski, Brat Mateusz Osiecki († 1741) (Frater Mateusz Osiecki), Kurier
Poznański, 1926, R. 21, Nr. 452, 09.30.
[3] Encyklopedia Katolicka (Katholische Enzyklopädie), pod red. Ludomira
Bieńkowskiego, Piotra Hemperka, Stanisława Kamińskiego, Jerzego Misiurka,
Krystyny Staweckiej, Antoniego Stępnia, Adama Szafrańskiego, Jana Szlagi,
Anzelma Weissa, Tom V, Lublin 1989.
[4] Słownik wyrazów obcych PWN (Fremdwörterlexikon), red. nauk. prof. Jan
Tokarski, Warszawa 1980.
[5] Schematyzm Prowincji Matki Bożej Anielskiej OO. Franciszkanów-Reformatów
w Polsce (Der Schematismus der Engelsmuttergottes-Provinz der FranziskanerReformaten in Polen), Kraków 1971.
[6] Statuta alphabetice confecta Almae Reformatae Provinciae S. Antoni Paduani
Poloniae Maioris Fratrum Minorum Sancti Patris N. Francisci Reformatorum,
Ravicii 1757, cyt. za Adam Jan Błachut, Brat Mateusz Osiecki i jego dzieło.
Modelowy projekt nowego wystroju - wyposażenia kościołów reformackich
prowincji wielkopolskiej XVIII w., Warszawa 2003.
[7] Kalendarz Łąkowski (Kalender von Łąki Bratiańske) 1927, cyt. za: Edmund
Piszcz, Dzieje kościoła i klasztoru oo. Reformatów w Łąkach Bratiańskich,
Lublin 1969, mps. Archiwum Reformatów w Krakowie, brak sygn.
[8] Johannes Heise, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen des
Kreises Strasburg, Danzig 1891.
Nieistniejąca fara lubelska;
wciąż aktualny problem
konserwatorsko-urbanistyczny
dr inż. Jan Niedźwiedź,
mgr Bożena Stanek-Lebioda
Regionalny Ośrodek Badań
i Dokumentacji Zabytków
w Lublinie
Wstęp
Problematyka zabytków sakralnych, które popadły w ruinę, wiąże się ze specyficznym
losem nieistniejącej lubelskiej fary pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Ten obrosły
legendą kościół przez pół tysiąclecia był główną świątynią chrześcijańską miasta i jako taki
dzielił jego dobre i złe losy. W połowie XIX wieku, gdy zaczął chylić się ku upadkowi, został
rozebrany.
Smętny fakt rozbiórki wcale jednak nie zamknął problemu. Pusty plac w sercu Starego
Miasta stanowi wyrzut dawnych zaniedbań i niefrasobliwej decyzji, a luka w staromiejskiej
panoramie wywołuje metafizyczne tęsknoty za jej ponownym wypełnieniem.
Równocześnie miejsce to od lat wzbudza zainteresowanie badaczy z różnych dyscyplin,
dodatkowo motywując do działań zwróconych ku ratowaniu pamięci o tym szczególnym,
choć nieistniejącym zabytku Lublina.
307
Dr.-Ing. Jan Niedźwiedź,
Mgr. Bożena Stanek-Lebioda
Regionales Zentrum für
Denkmalforschung und dokumentation in Lublin
Die nicht vorhandene Hauptkirche von
Lublin;ein immer noch aktuelles
denkmalpflegerisches und
städtebauliches Problem
Einleitung
Das ganz besondere Schicksal der nicht mehr existierenden Hauptkirche des heiligen
Erzengels Michael steht im Zusammenhang mit der generellen Problematik verfallener
sakraler Denkmäler. Diese Kirche, um die sich viele Legenden gebildet haben, war ein
halbes Jahrhundert das zentrale christliche Gotteshaus der Stadt und durchlebte mit ihr ein
sehr wechselhaftes Schicksal. Mitte des 19. Jahrhunderts, als sie zu verfallen begann,
wurde sie abgerissen.
Damit war jedoch das Problem nicht behoben. Der leere Platz im Herzen der Altstadt
ist eine Art Vorwurf für frühere Vernachlässigung und nicht durchdachte Entscheidungen,
und die Lücke im Panorama der Stadt erweckt metaphysische Sehnsüchte nach einer
Schließung. Gleichzeitig interessieren sich seit Jahren Vertreter verschiedener
Jan Niedźwiedź, Bożena Stanek-Lebioda - Die nicht vorhandene Hauptkirche von Lublin...
Wyczerpującą historię fary, opartą na przekazach źródłowych opracował ks. J. A. Wadowski (1839-1907), który już na wstępie
podał, że: Ulubioną i uprzywilejowaną świątynią, w której murach, ołtarzach, obrazach, naczyniach świętych, bogatych ubiorach
kościelnych, pomnikach grobowych, fundacjach i uposażeniach składał Lublin w ciągu pokoleń i wieków dowody swej religijności,
był kościół św. Michała Archanioła, najprzód parafialny, a potem kolegiacki, zwykle starą farą zwany, a przy ulicy Grodzkiej do roku
1854 istniejący [1]. Wiedzę tę pogłębiło odsłonięcie fundamentów kościoła św. Michała dokonane w latach 30. XX w. przez
J. E. Dutkiewicza [2] oraz powojenne badania archeologiczne i historyczne. Podsumowanie tych prac znaleźć można m.in
w monografiach kościoła autorstwa: E. Dobrowolskiej-Piondło [3], J. Kuczyńskiej [4], E. Mitrusa [5] czy w pracy zbiorowej
A. Rozwałki, R. Niedźwiadka i M. Stasiaka [6].
Naszkicowane w artykule dzieje fary, czas jej wzrastania i nieoczekiwanej destrukcji, rachunek strat, żale poniewczasie oraz
próby zabliźniania ran półśrodkami posłużą być może jako rodzaj memento dla fary gubińskiej i innych obiektów sakralnych
znajdujących się w podobnym stanie.
Dzieje wzrastania i rozbudowy świątyni
Początki pierwszej murowanej świątyni sięgają przełomu XIII i XIV w. i wiążą się z tajemniczą aurą legendy, która głosi, że
kościół został zbudowany z fundacji księcia Leszka Czarnego jako votum zwycięstwa nad Jadźwingami. Według podania strudzony
pogonią za wrogiem książę zatrzymał się w Lublinie i zasnął pod wielkim dębem. We śnie ukazał mu się Archanioł Michał, który dał
księciu miecz i nakazał kontynuację pościgu. Po powrocie ze zwycięskiej wyprawy książę ufundował w Lublinie, w miejscu
proroczego snu, kościół parafialny pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Świątynia powstała w pobliżu kulminacji
staromiejskiego wzgórza, być może na miejscu drewnianego kościółka cmentarnego [4].
wissenschaftlicher Disziplinen für diesen Ort, was zusätzlich dazu anspornt, dieses ganz besondere, wiewohl nicht mehr
vorhandene Denkmal vor dem Vergessen zu retten.
Eine ausführliche Geschichte der Hauptkirche hat der Priester J. A. Wadowski (1839-1907) anhand von Quellenmaterialien
erarbeitet. Bereits in der Einleitung schrieb er: Die Kirche des heiligen Erzengels Michael, zunächst Pfarrkirche, später Stiftskirche,
gewöhnlich die alte Hauptkirche genannt, die in der Grodzka-Straße noch bis 1854 stand, war das bevorzugte und privilegierte
Gotteshaus, in dessen Mauern, Bildern, heiligen Gefäßen, prächtigen kirchlichen Gewändern, Grabdenkmälern, Stiften und
Ausstattungen sich im Laufe der Generationen und Jahrhunderte die Religiosität Lublins zeigte [1]. Weitere Erkenntnisse über die
Kirche erbrachten die Freilegung ihrer Fundamente in den 30er Jahren des 20. Jahrhunderts durch J. E. Dutkiewicz [2], sowie
weitere archäologische und historische Untersuchungen. Die Ergebnisse dieser Forschungsarbeiten wurden u. a. in den Monographien von E. Dobrowolska-Piondło [3], J. Kuczyńska [4] und E. Mitrus [5] sowie im Sammelband von A. Rozwałka, R.
Niedźwiadek i M. Stasiak [6] zusammengefasst.
Die in diesem Artikel skizzierte Geschichte der Hauptkirche, ihr Aufblühen und die plötzliche Zerstörung, die Darstellung der
Verluste, zu späte Klagen und die Versuche, die Wunden halbherzig zu schließen, können vielleicht eine Art Warnung für die Stadt und Hauptkirche von Gubin und andere verfallene Sakralbauten sein.
Aufblühen und Ausbau der Kirche
Die Anfänge der ersten, gemauerten Kirche reichen bis zum Ende des 13. und Anfang des 14. Jahrhunderts zurück. Damit
verbindet sich eine Legende, die besagt, dass die Kirche mit Mitteln einer Schenkung des Fürsten Leszek Czarny als Dank für den
Jan Niedźwiedź, Bożena Stanek-Lebioda - Nieistniejąca fara lubelska...
309
Rys. 1. Umiejscowienie fary
św. Michała fragm. „Mappy
Całego Miasta J.K.Mci Lublina
[...]” z roku 1783, S.J.N. Łęcki
1:5000, Archiwum Państwowe
w Lublinie.
Abb. 1. Lage der Hauptkirche
des heiligen Erzengels
Michael Ausschnitt aus
„Mappa Całego Miasta J.K.Mci
Lublina [...]” (Karte der ganzen
Stadt Ihrer Königlichen Hoheit)
von 1783, S.J.N. Łęcki 1:5000,
Staatsarchiv in Lublin
Sieg über die Jadzwinger erbaut wurde. Der durch die Verfolgung des Feindes ermüdete
Fürst hatte in Lublin angehalten und war unter einer großen Eiche eingeschlafen. Im Traum
erschien ihm der Erzengel Michael. Er gab dem Fürsten ein Schwert und befahl ihm, die
Verfolgung fortzusetzen. Nach der Rückkehr vom siegreichen Feldzug stiftete der Fürst in
Lublin, an der Stelle des prophetischen Traums die Pfarrkirche des heiligen Erzengels
Michael. Die Kirche befindet sich fast auf dem Gipfel des Altstadt-Hügels, möglicherweise
an der selben Stelle, wo früher die kleine hölzerne Friedhofskirche stand [4].
Die Pfarrkirche aus dieser Zeit erhielt die Form einer Basilika oder Pseudobasilika. Sie
hatte einen kurzen gewölbten dreischiffigen und dreijochigen Korpus mit vier Säulen und ein
von drei Seiten geschlossenes und gewölbtes Presbyterium. Der Korpus und das
Presbyterium wurden von äußeren Stützpfeilern eingefasst. Einige Forscher waren der
Meinung, dass es sich um ein Bauwerk mit einem aus der Fassade hervorspringenden
Turm und der Sakristei an der Nordseite des Presbyteriums handelte [6], andere meinten,
dass die Pfarrkirche diese beiden Elemente noch nicht aufwies [4]. Einvernehmen herrscht
jedoch darüber, dass die Kirche eine der ersten Bauten dieser Art in Polen war und dass sie
eines der am weitesten im Osten gelegenen Beispiele der Gotik ist.
In den darauf folgenden Jahrhunderten wurde die Kirche mehrmals umgebaut. Es
wurden weitere Kapellen hinzugefügt, der Innenraum wurde modernisiert und die Form des
Farę z tego czasu określa się jako świątynię orientowaną o bryle w formie bazyliki lub pseudobazyliki, która cechowała się
krótkim trójnawowym i trójprzęsłowym sklepionym korpusem o czterech filarach i wydłużonym, zamkniętym trójbocznie
i przesklepionym prezbiterium. Korpus i prezbiterium ujęte były systemem przypór zewnętrznych. W opinii części badaczy była to
budowla z wyodrębnioną w fasadzie wieżą i zakrystią przy północnej ścianie prezbiterium [6], wg innych fara była jeszcze bez obu
tych elementów [4]. Zgoda natomiast panuje w odniesieniu do opinii, że kościół stanowił jedną z najstarszych realizacji tego typu
w Polsce i był jednym z najbardziej wysuniętych na wschód przykładów gotyku.
W następnych wiekach świątynia poddawana była licznym przebudowom. Dodawano kolejne kaplice, modernizowano
wnętrze, zmieniano formę wieży decydującej o sylwecie kościoła. W tym zakresie ważna zmiana nastąpiła w 2. poł. XV w., kiedy
wieżę zwieńczono ośmioboczną nadbudową z narożnymi wieżyczkami, pomostem i balustradą [1][4]. Rok 1575 przyniósł z jednej
strony awans fary do rangi kolegiaty, z drugiej wielki pożar miasta niszczący także częściowo świątynię. Do 1610 r. trwała odbudowa
kościoła, w trakcie której wieżę wbudowano w ostatnie zachodnie przęsło nawy. Podwyższono też mury nawy, nakryto ją nowym
sklepieniem oraz dobudowano kolejne kaplice. W efekcie powstała charakterystyczna bryła fary o krótkim ale wysokim korpusie
z masywną wieżą zwieńczoną hełmem w formie renesansowej kopuły z narożnymi wykuszami, jaką widać na sztychu Hogenberga.
W 1654 zakończono naprawę spalonego rok wcześniej hełmu wieży, któremu nadano barokową dwukondygnacyjną formę
utrwaloną na obrazie przedstawiającym pożar miasta Lublina w 1719 r.
Wysokość wieży szacowano na ok. 110 - 115 łokci, czyli blisko 70 m [3] [4]. Wskutek uszkodzeń została ona później nieco
obniżona ale i tak była widoczna z odległości ok. pięciu mil i przez wieki stanowiła szczególną dominantę w panoramie miasta.
Fara św. Michała była niemal do końca XVIII w. głównym ośrodkiem życia religijnego społeczności Lublina, przejawem jej
aspiracji kulturalnych oraz miejscem lokowania największych donacji mieszczan i okolicznej szlachty, co wpłynęło na to, że uzyskała
bogate wyposażenie, jak przystało na farę dużego i zasobnego miasta Rzeczypospolitej.
Rys. 2. Fara św. Michała
na widoku Lublina
z miedziorytu A. Hogenberga
[w:] Civitates orbis terrarum,
t.6 Kolonia 1618, Muzeum
Lubelskie w Lublinie.
Abb. 2. Lublin und die
Hauptkirche des heiligen
Michael, Kupferstich von A.
Hogenberg [in:] Civitates
orbis terrarum, Band 6 Köln
1618, Muzeum Lubelskie
in Lublin
Rys. 3. Kościół św. Michała
wyeksponowany (najwyższy)
na obrazie „Pożar Lublina
w 1719 r.”, obraz olejny
w kościele oo. Dominikanów
w Lublinie .
Abb. 3. Die Kirche des
heiligen Michael (das
höchste Gebäude) auf dem
Bild „Der Brand von Lublin
1719”, Ölbild in der
Dominikaner Kirche
in Lublin
311
für die Silhouette der Kirche entscheidenden Turms verändert. Eine wichtige Umgestaltung
fand in der 2. Hälfte des 15. Jahrhunderts statt, als der Turm mit einem oktogonalen Aufbau
mit kleinen Ecktürmen sowie mit einer Brücke mit Brüstung gekrönt wurde [1][4]. Das Jahr
1575 brachte einerseits den Aufstieg der Pfarrkirche zu einer Stiftskirche, andererseits aber
einen großen Stadtbrand, in Folge dessen auch die Kirche teilweise zerstört wurde. Bis
1610 dauerte der Wiederaufbau der Kirche an; in dieser Zeit wurde der Turm in das letzte
westliche Joch im Kirchenschiff eingebaut. Die Mauern des Schiffs wurden erhöht und das
Schiff selbst mit einem neuen Gewölbe überdeckt, es wurden auch weitere Kapellen
angebaut. Im Endeffekt erhielt die Hauptkirche ihre charakteristische Form, die man auf
dem Stich von Hogenberg sehen kann, d.h. sie hatte einen kurzen, aber hohen Korpus und
einen massiven Turm, der mit einem Helm in Form einer Renaissance-Kuppel mit
Eckerkern gekrönt war.
1654 wurden die Ausbesserungsarbeiten an dem ein Jahr zuvor verbrannten
Turmhelm beendet, dem man eine barocke zweistöckige Form gab, wie auf der Darstellung
des Stadtbrands im Jahre 1719 zu sehen ist.
Die Höhe des Turms wurde auf ca. 110-115 Ellen, d.h. auf fast 70 m [3] [4] geschätzt.
Infolge der Schäden wurde er später ein wenig herabgesetzt, war aber trotzdem aus einer
Entfernung von ca. fünf Meilen gut sichtbar und stellte Jahrhunderte lang einen besonders
dominanten Punkt im Stadtpanorama dar.
Czas destrukcji i żale poniewczasie
Niekorzystne zjawiska kumulujące się od połowy XVIII w. powodowały stopniowe pogarszanie się stanu technicznego
kościoła. Wiązało się to m.in. z burzliwym schyłkiem I Rzeczypospolitej. Wtedy właśnie mimo zadawnionych potrzeb remontowych
zgromadzone na ten cel środki finansowe skierowano na wsparcie insurekcji kościuszkowskiej. W podupadającej już farze
w październiku 1807 r. świętowano akt ustanowienia diecezji lubelskiej. W latach 1826-32 odprawiano tu nabożeństwa katedralne,
jednak wraz z ukończeniem remontu kościoła pojezuickiego, przeznaczonego na nową katedrę, fara św. Michała została
zamknięta.
W poszukiwaniu, mimo wszystko, ratunku dla opuszczonej i popadającej w szybkim tempie w ruinę fary, jeszcze po 1836 r. na
zlecenie Rządu Gubernialnego Lubelskiego budowniczy Szawłowski dokonał pomiarów kościoła oraz przygotował projekt remontu
wieży i nowych zadaszeń. Grożący zawaleniem hełm wieży zdołano jeszcze zastąpić prostym niskim dachem namiotowym
z krzyżem; wykonane zostały też rysunki i opis fary [4].
Ostatecznie jednak, wobec zagrożenia katastrofą budowlaną, w 1846 r. zapadła decyzja władz o rozbiórce grożącego
zawaleniem kościoła. Prace przeciągnęły się i trwały ponad 10 lat. W 1855 r. mury fary zniknęły z krajobrazu miasta, elementy jej
wystroju i wyposażenia uległy rozproszeniu po różnych kościołach; najwięcej przejęła katedra. Szczątki zmarłych z krypt
i przykościelnego cmentarza złożono jeszcze w 1852 r. w kopcu na cmentarzu przy ul. Lipowej.
Stan ducha społeczności Lublina tego czasu ks. Wadowski ujął w sposób następujący: Społeczeństwo miejscowe ogarnęła
jakaś martwota, magistrat mało obchodziły teraz świątynie, a duchowieństwo wyższe, składające się z prałatów i kanoników, zrażone
wydanym świeżo przez rząd 25 X 1799 r. dekretem, aby odtąd przy kollegiatach prelatury i kanonie obsadzić tylko administratorami,
Die Kirche des heiligen Erzengels Michael war fast bis zum Ende des 18. Jahrhunderts für die Einwohner von Lublin das
Zentrum des religiösen Lebens und gleichzeitig Ausdruck ihrer kulturellen Ansprüche. Die Stadtbürger und der in der Umgebung
ansässige Adel beschenkten die Kirche reichlich, so dass sie prunkvoll ausgestattet war, wie es sich für die Hauptkirche einer
reichen und großen Stadt der Republik Polen gehörte.
Zeit der Zerstörung und die zu spät erhobenen Klagen
Eine Häufung unglücklicher Vorfälle seit der Mitte des 18. Jahrhunderts hatte zur Folge, dass sich der technische Zustand der
Kirche schrittweise verschlechterte. Dies hing u. a. mit dem ereignisreichen Niedergang der 1. Republik Polen zusammen. Obwohl
gerade zu diesem Zeitpunkt einige schon länger verschleppte Ausbesserungsarbeiten notwendig gewesen wären, wurden die für
diesen Zweck gesammelten Mittel für die Unterstützung des Kościuszko-Aufstands verwendet. In der bereits ziemlich
heruntergekommenen Hauptkirche wurde noch im Oktober 1807 die Gründung der Lubliner Diözese gefeiert. In den Jahren 18261832 wurden hier noch Kathedralgottesdienste abgehalten, als aber die Ausbesserungsarbeiten in der ehemaligen, zum neuen
Dom bestimmten Jesuiten-Kirche beendet waren, wurde die Kirche des heiligen Michael geschlossen.
Trotz allem suchte man aber nach Rettungsmöglichkeiten für die verlassene und schnell zur Ruine werdende Kirche. Noch
nach 1836 führte der Baumeister Szawłowski im Auftrag der Regierung des Gouvernements Lublin eine Vermessung der Kirche
durch und erarbeitete ein Konzept für die Ausbesserungsarbeiten am Turm und eine neue Abdachung. Es ist noch gelungen, den
vom Absturz bedrohten Turmhelm durch ein einfaches Zeltdach mit Kreuz zu ersetzen; man fertigte auch Zeichnungen und eine
Beschreibung der Hauptkirche an [4].
Rys. 4. Widok fary św. Michała
przed rozbiórką na rysunku A.
Lerue z ok. 1844 r., Album
Lubelskie 1857.
Abb.4. Ansicht der
Hauptkirche des heiligen
Michael vor dem Abriss,
Zeichnung von A. Lerue,
ca. 1844, Album
von Lublin 1857
313
Rys. 5. Rzut kościoła św.
Michała i jego zadaszenia na
rysunku L. Szawłowskiego
z 1836 r. [4]
Abb. 5. Grundriss der Kirche
des heiligen Michael und ihre
Abdachung, Zeichnung
von L. Szawłowski, 1836 [4]
opuściło ręce i mniej gorliwem i ofiarnem okazywało się w podtrzymywaniu świątyni. Coraz więc większa następowała ruina, bo
żadnej nie przedsiębrano gruntownej restauracyi [1]. Podobnie, nieznany komentator prasowy pisał: (…) brakło ludzi myślących,
ludzi czynu i inicjatywy, bo gdyby ci byli, środki i fundusze by się znalazły. Boć nie szło tu o to, ażeby kościół gruntownie restaurować,
(...) lecz po prostu o to, aby pamiątkę narodowo-historyczną utrzymać i konkludował dalej: daleko było lepiej pozostawić ją własnym
siłom na wpływ wszystko niszczącego czasu, aniżeli forsownie usuwać. Dziś choćby w ruinach, przy niespożytej trwałości swych
murów, świadczyłyby one obecnemu i przyszłym pokoleniomo obojętności i niezaradności naszej w poszanowaniu własnej
przeszłości, lecz z drugiej strony byłyby dla nas pobudką do czynu i uczyłyby nas jak postępować należy [7].
Lwowski architekt i konserwator J. S. Zubrzycki ocenił w 1928 r., że rozbiórka fary lubelskiej była największą szkodą dla sztuki
sakralnej, pisząc: (…) była to świątynia niezmiernie osobliwa, tak cenna i tak wielce ważna, że nie podobna nie doznawać żalu
największego, dlaczego Lubliniacy nie znaleźli sposobu na podtrzymanie choćby murów niższych ? (…) i dalej: pomnik tej miary i tak
wielkiej wartości nie powinien był zniknąć jak za uderzeniem laseczką. (...) społeczeństwo byłoby się najchętniej podjęło trudów dla
odnowienia i podtrzymania całości, gdyby tylko dobra wola władzy była choć cokolwiek szła tu na rękę (…) [8].
W podobnym duchu wypowiadał się zasłużony badacz zabytków Lublina i Lubelszczyzny H. Gawarecki: Niestety niewiele
ocalało z bogatych fundacji patrycjatu lubelskiego, a działo się to przy całkowitej obojętności władz kościelnych i całego
społeczeństwa. Jednocześnie wskazał na paradoks, jakim było wyburzenie lubelskiej fary właśnie w momencie, gdy następowało
rozbudzenie zainteresowania zabytkami i trwała akcja inwentaryzacyjna kierowana przez K. Stronczyńskiego [9].
Żal za nieistniejącą farą znaleźć można także w międzywojennej poezji F. Arsztajnowej [10] i w poetyckiej prozie
J. Czechowicza, który w swoim utworze pt. „Kościół niewidzialny” pytał retorycznie: "Dlaczego to został jeno niewidzialny kościół?
Letztendlich aber, weil eine Baukatastrophe drohte, beschlossen die
Behörden 1846 den Abriss der vom Einsturz bedrohten Kirche. Die Arbeiten zogen
sich in die Länge und dauerten über 10 Jahre. 1855 verschwanden die Mauern der
Hauptkirche aus dem Stadtbild, ihre Ausstattung wurde z. T. auf andere Kirchen
verteilt, das meiste hat der Dom übernommen. Die Gebeine aus den Krypten und
dem Kirchenfriedhof wurden bereits 1852 in den Grabhügel auf dem Friedhof in der
Lipowa-Straße umgebettet.
Wie sich die Stadtbewohner in jener Zeit fühlten, hat der Priester Wadowski
beschrieben: Die örtliche Gemeinschaft wurde von einer Art Lähmung ergriffen, der
Magistrat kümmerte sich jetzt ganz wenig um die Kirche, und die höhere
Geistlichkeit, die aus Prälaten und Kanonikern bestand, entmutigt durch das gerade
Rys. 6. Plac tuż po rozbiórce kościoła św.
Michała na rysunku W. Gersona
z 1853 r., Muzeum Okręgowe w Lublinie
Abb. 6. Der Platz unmittelbar nach dem
Abriss der Kirche des heiligen Michael,
Zeichnung von W. Gerson, 1853,
Muzeum Okręgowe in Lublin
von der Regierung am 25.10.1799 verabschiedete Dekret, dass von nun an die
Stiftskirchen der Prälatur und des Kanons nur mit Verwaltern besetzt werden sollten,
hat den Kopf hängen lassen und zeigte sich weniger eifrig und opferbereit bei der
Erhaltung der Kirche. Der Zerfall schritt also voran, weil keine grundlegenden
Restaurierungsarbeiten unternommen wurden [1]. Ähnlich schrieb ein unbekannter
Pressekommentator: (…) Es fehlten denkende, tatkräftige und initiativbereite
Menschen; hätte es sie nämlich gegeben, so hätte man Mittel und
gdzie się podział tamten z cegieł, granitu i marmuru?", i kończył utwór: "gdy stanąć na
pustym placu po Farze nocą, gwiazdy przeświecają przez gotyckie żebra kościoła
z powietrza" [11]. Podobnie o ekspresji miejsc pustych w Lublinie, które mówią pisze prof.
W. Panas, określając Plac po Farze mianem: miejsca miejsc - przestrzeni jednocześnie
rzeczywistej, mitycznej i sakralnej [12].
Leczenie rany
Fara św. Michała znikła z powierzchni Starego Miasta. W jego sercu powstał nowy plac
zwany odtąd Placem św. Michała lub Placem po Farze. Przez następne 150 lat starano się
znaleźć dla niego stosowną formę zagospodarowania. Początkowo zarządzeniem
magistratu zdecydowano, że plac po uporządkowaniu zostanie przeznaczony na skwer. Do
realizacji tego zamierzenia został zaangażowany w 1857 r. twórca ogrodu miejskiego inż.
F. Bieczyński [13]. Skwer taki istotnie powstał, co zostało odnotowane m. in. przez
S. Liniewskiego w opisie porównawczym Lublina w roku 1889 [14]. Wg relacji J. Dutkiewicza
w tymże roku skwer ogrodzono, obsiano trawą i ustawiono na cokole krzyż kamienny
upamiętniający świątynię [2]. Jednak utrzymanie tego miejsca w należytym stanie zapewne
było zbyt trudne, skoro jeden z podróżnych opisujących miasto ok. 1900 r. pisał, że plac ten
nie powinien być śmietnikiem, na którym przewracają koziołki żydowskie dzieci, lecz
miejscem upamiętnionym choćby pomnikiem przedstawiającym Archanioła Rycerza [7].
315
Finanzierungsmöglichkeiten gefunden. Es ging hier eben nicht darum, die Kirche gründlich
zu restaurieren, (…) sondern nur darum, diesen unter nationalem und historischem
Gesichtspunkt bedeutungsträchtigen Ort zu erhalten. Und er zog die Schlussfolgerung: es
wäre viel besser gewesen, sie dem Einfluss der alles zerstörenden Zeit zu überlassen, als
sie forciert abzureißen. Heute noch, wenn auch nur als Ruine, würden die Mauern wegen
ihrer unverwüstlichen Stabilität der gegenwärtigen und den künftigen Generationen unsere
Gleichgültigkeit und Ratlosigkeit in der Wertschätzung unserer eigenen Vergangenheit
bezeugen, gleichzeitig aber wären sie für uns ein Wecksignal zur Tat, und sie würden uns
belehren, was richtiges Handeln bedeutet [7].
J. S. Zubrzycki, der Architekt und Denkmalpfleger aus Lemberg, schrieb 1928, dass
der Abriss der Lubliner Hauptkirche einen sehr großen Schaden für die Sakralkunst
bedeutete: (…) Es war eine unvergleichlich einzigartige Kirche, so kostbar und so wichtig,
dass man nicht traurig genug darüber sein kann, dass die Einwohner von Lublin nicht die
Möglichkeit gefunden haben, wenigstens die niedrige Mauer zu erhalten (…). Weiter lesen
wir: Ein Denkmal von dieser Bedeutung und von so großem Wert sollte nicht wie durch den
Schlag eines Zauberstabs verschwinden. (…) Die Stadtbewohner hätten sehr gerne die
Mühe ihrer Erneuerung und Erhaltung auf sich genommen, wenn der gute Wille und das
Entgegenkommen der Behörden vorhanden gewesen wären (…) [8].
Podobne ubolewanie wyraża w tym czasie ks. Wadowski, pisząc, że nie zdobyto się na upamiętnienie miejsca po kościele
i cmentarzu choćby skromnym pomnikiem i zaleca pośpiech w działaniu (...) aby czasem nie przyszła myśl zużytkowania
niewłaściwego tego miejsca, a przez to sprofanowania , jak to się stało z kilkoma innemi miejscami pokościelnemi w Lublinie [1].
O próbach odnowy skweru świadczą opracowane w tamtym czasie projekty zagospodarowania, w których czytamy: Plac nr
109 mógłby
służyć jako ozdoba i świeży oddech dla mieszkańców, gdyby był uporządkowany i ogrodzony.(..).
a środek placu obsiany trawą [13]. Z tego czasu znane są dwa projekty zagospodarowania skweru: z 1906 r. i 1909 r. Późniejszy
wprowadzał asymetryczny podział przestrzeni na cztery kwatery, z klombem centralnym i czterema półkolistymi klombami
w narożnikach [13].
Po odzyskaniu niepodległości wskrzeszono tradycyjny dla miasta kult św. Michała Archanioła, nadając to wezwanie kościołowi
wzniesionemu w 1938 r. wg proj. arch. Oskara Sosnowskiego w nowszej dzielnicy miasta.
Nowy kierunek w myśleniu na temat urządzenia Placu po Farze zapoczątkowało odsłonięcie w latach 1937-38 przez
ówczesnego konserwatora J. E. Dutkiewicza fundamentów kościoła św. Michała i pokazanie ich w terenie. Wkrótce jednak nastała
okupacja niemiecka. W tym czasie pojawił się jeszcze projekt J. Maciejewskiego [15], obfity w nasadzenia, które miały niejako
wyznaczać przebieg fundamentów fary.
Po wojnie, z okazji 10-lecia PRL powrócono do koncepcji skweru. Teren splantowano, wprowadzono nieco przypadkowych
nasadzeń, wzniesiono fontannę i mur oporowy, co tylko spowodowało zatarcie aranżacji Dutkiewicza.
W latach 1970-72 w lubelskim oddziale PKZ powstał Perspektywiczny Program Rewaloryzacji Starego Miasta, zakładający pełną
ochronę zespołu staromiejskiego, który wpisano do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. W odniesieniu do Placu
Ähnlich hat sich H. Gawarecki, ein sehr verdienter Erforscher der Lubliner Denkmäler und der Lubliner Region geäußert: Leider
blieb nicht viel von den reichen Schenkungen des Lubliner Patriziats übrig, und dies geschah unter der totalen Gleichgültigkeit der
kirchlichen Behörden und der ganzen Gesellschaft. Gleichzeitig wies er auf ein Paradox hin, dass nämlich der Abriss der Lubliner
Hauptkirche gerade in der Zeit erfolgte, als das Interesse an Denkmälern größer wurde und eine von K. Stronczyński geleitete
Registrierungsaktion lief [9].
Das Bedauern darüber, dass es die Hauptkirche nicht mehr gibt, finden wir auch in der Dichtung von F. Arsztajnowa [10] und der
poetischen Prosa von J. Czechowicz, die in der Zeit zwischen den beiden Weltkriegen entstanden ist. Czechowicz stellt in seinem
Gedicht „Kościół niewidzialny” (Unsichtbare Kirche) eine rhetorische Frage: Warum blieb nur die unsichtbare Kirche übrig? Wo ist
jene aus Backstein, Granit und Marmor? Und zum Schluss schreibt er: Wenn man nachts auf dem leeren Platz steht, wo früher die
Hauptkirche war, strahlen die Sterne durch die gotischen Gewölberippen der Kirche aus Luft hindurch [11]. Ähnlich beschreibt Prof.
W. Panas die starke Ausdruckskraft der leeren Orte in Lublin, die sprechen. Er bezeichnet den Platz, wo früher die Hauptkirche
stand, als einen Ort der Orte: Er ist gleichzeitig ein realer und ein mythischer, sakraler Raum [12].
Das Heilen der Wunde
Die Hauptkirche des heiligen Michael verschwand aus der Altstadt. Im Herzen der Altstadt entstand ein neuer Platz, den man
seitdem den Platz des heiligen Michael oder den ehemaligen Hauptkirchenplatz nennt. In den darauf folgenden 150 Jahren
versuchte man, eine geeignete Raumgestaltung für ihn zu finden. Zunächst wurde durch eine Verordnung des Magistrats
beschlossen, dass der Platz geordnet und in eine Grünanlage umgestaltet werden sollte. Mit der Durchführung dieses Vorhabens
Rys. 7. Plan skweru z 1909 r. [13]
Abb. 7. Plan der Grünanlage von
1909 [13]
317
wurde 1857 der Ingenieur F. Bieczyński, der Gestalter des Stadtgartens, beauftragt [13].
Eine solche Grünanlage ist in der Tat entstanden, was 1889 S. Liniewski in seiner
vergleichenden Beschreibung von Lublin vermerkte [14]. Dem Bericht von J. Dutkiewicz
entnehmen wir, dass die Grünanlage im selben Jahr umzäunt, ein Rasen angelegt sowie ein
Sockel mit einem Kreuz aus Stein als Erinnerung an die Kirche errichtet wurde [2]. Den Platz
in einem guten Zustand zu erhalten war jedoch offensichtlich zu schwierig, denn ein
Reisender, der die Stadt um 1900 besuchte, notierte: Der Platz sollte kein Müllhaufen sein,
auf dem jüdische Kinder Purzelbäume schlagen, sondern ein Ort, den man wenigstens mit
einem Denkmal des Erzengels der Vergessenheit entreißen sollte.
Auch der Priester Wadowski schrieb damals, dass es sehr bedauerlich sei, dass man
einen Ort, wo früher die Hauptkirche stand und sich der Friedhof befand, nicht wenigstens
mit einem bescheidenen Denkmal zu ehren wüsste. Er drang auf eiliges Handeln, (…) um
zu verhindern, dass irgendwann der Gedanke aufkommt, diesen Ort unangemessen zu
nutzen und damit zu entweihen, wie es mit einigen anderen vormals kirchlichen Orten in
Lublin geschehen ist [1].
Es gab durchaus Versuche, die Grünanlage zu erneuern und neue
Raumbewirtschaftungsprojekte zu erarbeiten. Wir lesen darin: Der Platz Nr. 109 könnte als
eine Zierde und Erholungsanlage für die Einwohner der Stadt dienen, wenn er aufgeräumt
po Farze wiązało się to z rozpoczęciem profesjonalnych badań archeologicznych, kontynuowanych z przerwami w latach następnych.
Celem było możliwie dokładne odtworzenie zarysu fundamentów nieistniejącego kościoła. Wyniki tych badań zostały spożytkowane
w koncepcji zagospodarowania placu z wyeksponowaniem odkrytych fundamentów przedstawionej po raz pierwszy
w 1982 r. przez arch. J. Cieplińskiego. Rzecz przez następne lata podlegała uzgodnieniom i modyfikacjom [16], po czym w latach 20012002 została zrealizowana, dzieląc przy tym środowisko badaczy architektury i konserwatorów. Osią rozbieżności były zastrzeżenia co
do przyjętej zasady rekonstrukcji murów jako nie dających jasnego poglądu na temat poszczególnych faz budowy obiektu.
Dodatkowe kontrowersje wzbudzały różne zapędy do kreowania w tym miejscu efemerycznych wydarzeń artystycznorzeźbiarskich. Wśród nich wymienić należy propozycję umieszczenia w obrębie rekonstruowanych fundamentów rzeźby-kolumny
św. Michała, autorstwa rzeźbiarza T. Mysłowskiego, stanowiącej ikonograficzne nawiązanie do legendy o śnie Leszka Czarnego.
W tej sprawie, została wydana specjalistyczna opina, której autorzy J. Serafinowicz i R. Zwierzchowski (pracownicy
Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Lublinie), zdecydowanie odrzucili tę koncepcję jako niewłaściwą ze
względów konserwatorskich i ideowych, konkludując: Trzeba wreszcie uczciwie powiedzieć, że jedynym sposobem na
przeprowadzenie pełnej rewaloryzacji, tak placu, jak panoramy oraz dawnej „semantyki” miasta pozbawionego swej najstarszej
świątyni, jest jej odbudowa (restytucja) zgodnie z historycznym kształtem, w oparciu o istniejące całkiem również wystarczające
przekazy archiwalne i wyniki polidyscyplinarnych badań [17] [18].
Sugestywną podbudowę tej konkluzji mogą stanowić wizualizacje krajobrazowe wykonane przez R. Zwierzchowskiego.
Tymczasem można liczyć jedynie na to, iż uzupełnieniem zrealizowanego projektu rekonstrukcji fundamentów będzie odlany
z brązu model świątyni w skali 1:40. Ma on stanąć jesienią tego roku na murze oddzielającym Plac po Farze od kamienicy
Mansjonarskiej.
und umzäunt wäre, (…) und wenn sich in seiner Mitte ein Rasen befände [13]. Aus
jener Zeit gibt es zwei Raumbewirtschaftungspläne, und zwar von 1906 und 1909. Im
zweiten Plan wurde der Raum asymmetrisch in vier Viertel aufgeteilt, mit einem
Blumenbeet in der Mitte und vier halbkreisförmigen Blumenbeeten in den Ecken [13].
Nach der Wiedererlangung der Unabhängigkeit wurde der für die Stadt
traditionsreiche Kultus des heiligen Erzengels Michael neu belebt, dessen Namen
erhielt 1938 die nach dem Plan des Architekten Oskar Sosnowski erbaute Kirche,
die sich im neueren Stadtteil befand.
Als in den Jahren 1937-38 die Fundamente der Kirche des heiligen Michael
von dem damaligen Denkmalpfleger J. E. Dutkiewicz freigelegt und der
Öffentlichkeit vorgestellt wurden, gab es ein Umdenken in Bezug auf die
Raumgestaltung des ehemaligen Hauptkirchenplatzes. Kurz danach begann aber
die deutsche Besatzung Polens. In jener Zeit erarbeitete auch J. Maciejewski ein
Konzept [15], nach dem der Grundriss der Fundamente der Hauptkirche durch
Bepflanzungen sichtbar gemacht werden sollte.
Nach dem Krieg kehrte man anlässlich des 10-jährigen Bestehens der VRP
zum Konzept der Grünanlage zurück. Das Grundstück wurde eingeebnet,
Anpflanzungen wurden ohne Plan angelegt, ein Brunnen und eine Stützmauer
Rys. 9. Próba rekonstrukcji
kościoła św. Michała
wg stanu na pocz. XIX w.,
- widok od ul. Grodzkiej,
oprac. R. Zwierzchowski.
Abb. 9. Versuch der
Rekonstruierung der Kirche
des heiligen Michael, gemäß
dem Zustand Anfang des
19. Jahrhunderts Ansicht
von der Grodzka-Straße,
Bearb. R. Zwierzchowski.
319
errichtet, was aber lediglich das Konzepts von Dutkiewicz verwischte. In den Jahren 19701972 entstand in der Lubliner Abteilung der Werkstatt für Denkmalpflege (PKZ) ein
Perspektivisches Altstadtsanierungsprogramm. Mit der Aufnahme in den örtlichen
Raumbewirtschaftungsplan wurde der vollständige Schutz der Altstadt-Anlage
gewährleistet. Für den ehemaligen Hauptkirchenplatz bedeutete dies den Beginn
professioneller archäologischer Untersuchungen, die man auch in den darauf folgenden
Rys. 8. Południowa elewacja
kościoła św. Michała
na pocz. XIX w.,
- próba rekonstrukcji,
oprac. R. Zwierzchowski.
Abb. 8. Südfassade der
Kirche des heiligen Michael,
Anfang des 19. Jahrhunderts,
Rekonstruierungsversuch,
Bearb. R. Zwierzchowski
Jahren mit einigen Unterbrechungen fortsetzte. Man verfolgte dabei das Ziel, den Umriss
der Fundamente der nicht mehr vorhandenen Kirche möglichst genau wiederherzustellen.
Die Ergebnisse dieser Forschung flossen in das Konzept der Platzbewirtschaftung mit ein,
das zum ersten Mal 1982 vom Architekten J. Ciepliński vorgestellt wurde. Die freigelegten
Fundamente wurden dabei besonders hervorgehoben. In den darauf folgenden Jahren
wurde das Konzept überarbeitet und modifiziert [16] und schließlich in den Jahren 20012002 realisiert. Dabei kam es zu einer Spaltung zwischen Architekturforschern und
Denkmalpflegern. Die unterschiedlichen Meinungen betrafen das beschlossene Konzept
der Mauerrekonstruktion, weil dieses keine klare Vorstellung über die einzelnen Etappen
des Aufbaus lieferte.
Zusätzliche Kontroversen riefen auch verschiedene Pläne zur Organisation
ephemerer künstlerisch-bildhauerischer Veranstaltungen an diesem Ort hervor. Darunter
Próba rozrachunku, memento
Bez wątpienia likwidacja fary pozbawiła Lublin budowli niezwykłej, od zarania owianej legendą oraz splecionej z losami miasta,
duchowością jego mieszkańców i pamięcią o ludziach i wydarzeniach. Drugim istotnym wymiarem tej straty jest fizyczna wyrwa
w historycznej panoramie miasta. Zniknęła bowiem najbardziej charakterystyczna budowla miejska i najmocniejszy akcent
wysokościowy całej weduty, utrwalony w najstarszej ikonografii miasta, przez wieki przykuwający uwagę zbliżających się do miasta
podróżnych. Po zniknięciu fary, miejsce to z dominanty, elementu aktywnego w panoramie, zmieniło się już tylko w bierną platformę
widokową na Zamek, wzgórze Czwartek czy Kalinowszczyznę. Równocześnie też, z pozycji skarbnicy kultury miasta zostało
zdegradowane do roli pustawego i kłopotliwego miejskiego wnętrza Placu po Farze, z którym przez lata nie wiadomo było co
począć.
Nie sprawdzały się kolejne wersje banalnych skwerów, skrzyżowanych z koncepcjami pomników czy ekspozycji
archeologicznych. Wprowadzone ostatnio struktury imitujące fundamenty sprawiły, że miejsce stało się ponadto wnętrzem
zawikłanym i nieczytelnym, a przede wszystkim niezrozumiałym z perspektywy przechodnia. Nie bez powodu więc plac nazywany
bywa labiryntem. Potwierdza to widok zdezorientowanej młodzieży i zagubionych turystów, snujących się pomiędzy murkami. Być
może jest w tym zawarta również intuicyjna metafora błądzenia ostatnich kilku pokoleń lublinian, nie mogących uporać się
z problemem utraconego dziedzictwa.
Oczywiście miasto nie znosi pustki i dostrzec należy próby „urzędowego” oswojenia placu. Nadania mu nowego sensu poprzez
ustawianie bożonarodzeniowej szopki, wtłoczenie pomiędzy murki estrady koncertowej czy kiermaszowych pawilonów. W sposób
samorzutny plac-labirynt staje się też miejscem spotkań towarzyskich, sesji zdjęciowych nowożeńców, wagarów...
gab es einen Vorschlag, zwischen den zu rekonstruierenden Fundamenten eine Skulptur-Säule des Heiligen Michael von dem
Bildhauer T. Mysłowski anfertigen zu lassen, die als eine Art ikonographische Anknüpfung an die Legende vom Traum des Leszek
Czarny erinnert.
Zu diesem Vorschlag wurde die Meinung der Experten J. Serafinowicz und R. Zwierzchowski (Mitarbeiter des Regionalen
Zentrums für Forschung und Dokumentation der Lubliner Denkmäler) eingeholt. Die beiden Fachleute wiesen dieses Konzept aus
denkmalpflegerischen und ideologischen Gründen mit aller Entschiedenheit als ungeeignet zurück. In ihrer Begründung lesen wir:
Man muss endlich ehrlich zugeben, dass die einzige Möglichkeit, diesen Platz, das Stadtbild und die ehemalige „Semantik“ der
Stadt, die ihre älteste Kirche verloren hatte, vollständig zu sanieren, der Wiederaufbau (Rekonstruierung) der Kirche in ihrer
historischen Gestalt ist, in Anlehnung an die vorhandenen und vollkommen ausreichenden Archivüberlieferungen und Ergebnisse
der multidisziplinären Forschungen [17] [18].
Die von R. Zwierzchowski angefertigten Zeichnungen stellen eine ausdrucksstarke Unterstützung für diese Fachmeinung dar.
Gegenwärtig kann man nur damit rechnen, dass als Ergänzung des durchgeführten Projekts zur Rekonstruierung der
Fundamente ein aus Bronze gegossenes Modell der Kirche im Maßstab 1:40 entsteht. Es soll im Herbst dieses Jahres auf die
Trennmauer zwischen dem ehemaligen Hauptkirchenplatz und dem Bürgerhaus in der Mansjonarska-Straße gesetzt werden.
Einschätzungsversuch, Memento
Durch den Abriss der Hauptkirche hat Lublin mit Sicherheit ein ungewöhnliches Bauwerk verloren, das von Anfang an von einer
Legende umweht und mit dem Schicksal der Stadt und der Spiritualität ihrer Einwohner eng verflochten war und das die Erinnerung
Okazało się, że rozebranie popadającego w ruinę obiektu, zwłaszcza takiej rangi
historycznej i symbolicznej wcale nie załatwia sprawy. Zabliźnienie powstałej rany jest
trudne. Może się też wydawać, że mimo wyburzeń, nawet do samych fundamentów, zostaje
jeszcze duch miejsca, którego nie da się łatwo wypłoszyć. Być może to on sprawia, że
szczęśliwie nikt dotąd nie porwał się na wprowadzenie w to miejsce jakiejś absurdalnej
trwałej zabudowy. Choć przecież było to możliwe, zwłaszcza w czasach PRL; jakkolwiek
trzeba wciąż mieć na uwadze to, że plac nietrafnie zagospodarowany zawsze stwarza takie
zagrożenie.
Można sądzić, że upadek kościoła św. Michała zbiegł się z marginalizacją Starego
Miasta, spowodowaną jego ciasnotą i przesunięciem na początku XIX w. głównego nurtu
życia miejskiego w kierunku rozbudowującego się Krakowskiego Przedmieścia. Teraz, gdy po
latach zaniedbań Stare Miasto jest rewaloryzowane i nabiera szczególnych wartości,
zwłaszcza kulturowo-turystycznych, z zakresu rewaloryzacji nie można wyłączyć fary. Po
uporaniu się z podstawowymi zagadnieniami staromiejskich kamienic, teraz chyba nadchodzi
już czas na odtworzenie obiektu, który tu przez pięć wieków dominował w fizjonomii miasta.
Nie można, jak dotąd, zadowalać się półśrodkami. Istotnym argumentem w tym zakresie są
projekcje, które przekonują, że fara powinna stanowić element wieńczący rewaloryzację
Starego Miasta i wypełniający wreszcie lukę w koronie staromiejskiej panoramy.
321
Rys. 10. Plac po Farze
w relacji widokowej z Zamkiem
(fot. J. Niedźwiedź, 2008 r.)
Abb. 10. Ehemaliger
Hauptkirchenplatz, im
Hintergrund das Schloss
(Foto J. Niedźwiedź, 2008)
an die Menschen und Ereignisse in sich barg. Darüber hinaus bedeutet dieser Verlust eine konkret vorhandene Lücke im
historischen Stadtbild. Mit der Hauptkirche verschwand nämlich das charakteristischste städtische Bauwerk, das Jahrhunderte lang
als der höchste Punkt der gesamten Vedute für alle sich der Stadt nähernden Reisenden sichtbar war und bereits in den ältesten
ikonographischen Stadtdarstellungen enthalten war. Mit dem Verschwinden der Hauptkirche verlor dieser Platz seine dominante
Rolle als aktives Stadtbildelement und wurde zu einer passiven Aussichtsplattform für das Schloss und den Czwartek-Hügel oder
Kalinowszczyzna heruntergestuft. Gleichzeitig war er nicht mehr ein Kleinod der Stadtkultur, sondern wurde eher zu einem leeren
und lästigen städtischen Innenraum, zum ehemaligen Hauptkirchenplatz, mit dem man jahrelang nichts anzufangen wusste.
Auch weitere Versionen banaler Grünanlagen, gekoppelt mit Konzepten für Denkmäler oder archäologische Ausstellungen,
haben sich nicht bewährt. Die kürzlich angebrachten Elemente, die die Fundamente nachzeichnen sollen, haben darüber hinaus
den Platz unleserlich und aus der Perspektive eines Fußgängers unverständlich gemacht. Nicht ohne Grund bezeichnete man ihn
gelegentlich als Labyrinth. Der Eindruck wird durch den Anblick desorientierter Jugendlicher und verlorener Touristen, die zwischen
den Mauern ziellos umherirren, nur bestärkt. Vielleicht ist dies eine Art intuitiver Metapher für die Irrtümer der letzten Lubliner
Generationen, die mit der Problematik des verlorenen Erbes nicht fertig wurden.
Die Stadt erträgt selbstverständlich keine Leere, und es gibt Versuche einer „amtlichen“ Zähmung des Platzes. Man versucht,
ihm einen neuen Sinn durch Weihnachtskrippen, eine zwischen die kleinen Mauern eingezwängte Konzertbühne oder
Marktfestpavillons zu geben. Das Platz-Labyrinth wird von selbst zu einem Ort gesellschaftlicher Begegnung, wo sich
Frischverheiratete fotografieren lassen und Schulschwänzer einander treffen.
Es hat sich gezeigt, dass mit dem Abriss eines verfallenen Bauobjekts, vor allem eines von sehr hoher historischer und
symbolischer Bedeutung, die Probleme nicht behoben werden. Die entstandene Wunde vernarbt sehr schwer. Es scheint auch,
Jaka jest przydatność tego krótkiego studium losów lubelskiej fary w analizach
przypadku świątyni gubińskiej? Zacząć można od kilku analogii. W obu przypadkach były to
obiekty sakralne o długiej historii i nieprzeciętnych walorach kulturowych, położone
Rys. 11. Panorama Lublina
z rekonstrukcją fary,
oprac. R. Zwierzchowski
w samym środku miasta. Obie świątynie pochodziły ze zbliżonego okresu historycznego,
jakkolwiek różne w formie architektonicznej, były tak samo zabarwione aspektem
regionalnym i spełniały podobnie bardzo ważną rolę w społeczności i krajobrazie miasta.
Abb. 11. Panorama von
Lublin mit der rekonstruierten
Hauptkirche, Bearb.
R. Zwierzchowski
Przyczyną destrukcji, jakkolwiek w innym czasie i okolicznościach, w obu przypadkach był
też czynnik ludzki. Ten sam czynnik sprawił również, że miejsca te podobnie przez dekady
były zaniedbane.
W przypadku Gubina jednak sytuacja jest znacznie łatwiejsza, bowiem szczęśliwie nie
zburzono ruiny, która teraz może stanowić podstawę odbudowy. Mając na względzie fakt,
że przedmiotem rozważań są ruiny zabytków sakralnych należy zwrócić uwagę na ich
specyfikę, która polega m.in. na tym, że nie są one w odróżnieniu od ruin zabytków
militarnych ogólnie dobrze przyjmowane przez społeczeństwo. Ruiny zamków są łatwo
akceptowane bo dotyczą obiektów, które utraciły pierwotną funkcję obronną i mogą swą
rozbrajająco bezużyteczną formą pobudzać wyobraźnię i wprowadzać malowniczość.
Ruiny kościołów to coś innego, to egzystujące w resztkach kamienia i cegły znaki
niegdysiejszego, opuszczonego sacrum, które zawsze świadczą o pewnej dekadencji. Jest
323
dass trotz der Abtragungen, manchmal bis auf die Fundamente, der Geist des Ortes bleibt
und sich nicht so einfach verscheuchen lässt. Vielleicht ist das sein Verdienst, dass bis jetzt
zum Glück niemand auf die Idee kam, an dieser Stelle irgendeine absurde feste Bebauung
zu realisieren. Dies wäre ja durchaus möglich gewesen, vor allem in den Zeiten der
Volksrepublik. Diese Gefahr ist aber noch nicht gebannt, weil ein schlecht gestalteter Platz
einer solchen Gefahr immer ausgesetzt ist.
Der Niedergang der Hauptkirche des heiligen Michael fiel gewissermaßen in eine Zeit,
in der die Altstadt an Bedeutung verlor, verursacht durch ihre Enge, aber auch durch die
Verschiebung des Hauptstroms des städtischen Lebens in Richtung der sich schnell
entwickelnden Straße Krakowskie Przedmieście zu Anfang des 19. Jahrhunderts. Jetzt,
nachdem die Altstadt jahrelang vernachlässigt wurde, wird sie saniert und bekommt wieder
eine besondere, vor allem kulturell-touristische Bedeutung. In diesem Kontext kann man die
Hauptkirche aus den Sanierungsvorhaben nicht ausschließen. Das Problem der AltstadtBürgerhäuser wurde soweit bewältigt, und jetzt wird es höchste Zeit, das Bauwerk zu
rekonstruieren, das fünf Jahrhunderte lang das Stadtbild dominiert hatte. Man kann nicht
mehr wie bisher halbherzig an die Sache herangehen. Ein wichtiges Argument hierfür sind
die überzeugenden Simulationen mit der Hauptkirche als das krönende Element der
Altstadtsanierung, wobei ihr Wiederaufbau endlich die Lücke in der Krone des
Altstadtpanoramas füllen würde.
to niejako dodatkowy powód, dla którego z restauracją gubińskiej fary nie należy zwlekać. Zwłoka może bowiem doprowadzić do
podobnych perypetii jak te z farą lubelską, ponadto społeczeństwo po latach może otrzymać od potomnych etykietkę, że nie
sprostało wyzwaniom czasu.
Na zakończenie rodzi się pokusa aby jeszcze raz zacytować pierwszego monografistę fary lubelskiej ks. Wadowskiego, który
w losie tej świątyni widział niejako odzwierciedlenie ówczesnego społeczeństwa. Pisał on: Takiemi są dzieje nieistniejącego już
kościoła Ś. Michała w Lublinie. Dziwnie zależnemi były one od dziejów starej społeczności tego miasta. Gdy odradzać się zaczęła ta
społeczność, pojawił się kościół Ś. Michała, gdy wzrastała wzrastał, gdy upadać zaczęła i on chylił się ku upadkowi, a gdy zmieniła
się do niepoznania i on zamienił się w gruzy i znikł z pośród murów Lublina [1]. To nostalgiczne podsumowanie zawiera w sobie
jednocześnie pewną nadzieję, że wzniesienie się społeczeństwa na pewien poziom świadomości historycznej i kulturowej, a także
osiągnięcie odpowiedniego statusu materialnego może, i powinno, zaowocować przywróceniem właściwego stanu zabytkom
i miejscom szczególnie istotnym dla zrozumienia własnej tożsamości. Tożsamości społeczeństw obu położonych na przeciwległych
krańcach Polski miast: Lublina i Gubina, ale także innych miejsc, w których obiekty sakralne znajdują się w podobnym stanie.
Literatura
[1] WADOWSKI J. A., Kościoły lubelskie, Kraków 1907, s. 101-206.
[2] DUTKIEWICZ J. E., Odkrycie fundamentów dawnego kościoła św. Michała w Lublinie w roku 1936-1938, [w:] Księga
pamiątkowa ku Jego Ekscelencji X. Biskupa Mariana Leona Fulmana, część III, Wydział Nauk Humanistycznych, TN
KUL T. 32, Lublin 1939, s. 18-40, tabl. 10.
[3] DOBROWOLSKA-PIONDŁO E., Plac po Farze w Lublinie. Dokumentacja naukowo-historyczna, PP PKZ O/Lublin,
Lublin 1978 mps Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie.
Welchen Nutzen kann man nun aus der obigen kurzen Darstellung des Schicksals der Lubliner Hauptkirche für die Gubiner
Stadt- und Hauptkirche ziehen? Beginnen wir mit ein paar Analogien: In beiden Fällen handelt es sich um einen in der Stadtmitte
liegenden historisch wichtigen Sakralbau von überdurchschnittlichem kulturellen Wert. Beide Kirchen stammen ungefähr aus der
gleichen Zeit, obwohl sie in der architektonischen Gestaltung verschieden sind, sie sind beide stark regional geprägt und spielten
eine sehr wichtige Rolle für die Stadtbewohner und ebenso für das Stadtbild. Obwohl sie zu verschiedenen Zeiten und unter anderen
Umständen zerstört wurden, geschah dies durch Menschenhand. Der gleiche menschliche Faktor führte auch dazu, dass diese Orte
jahrzehntelang vernachlässigt wurden.
In Gubin ist jedoch die Situation viel einfacher, weil die Ruine glücklicherweise nicht abgerissen wurde und als Grundlage für
den Wiederaufbau dienen kann. In diesem Kontext ist zu bemerken, dass Sakralbautenruinen, die ja Gegenstand unserer
Überlegungen sind, sich u. a. dadurch von Ruinen militärischer Bauten unterscheiden, dass sie im Allgemeinen nicht gut von der
Gesellschaft aufgenommen werden. Schlossruinen werden ohne Vorbehalte akzeptiert, weil sie ihre ursprüngliche
Verteidigungsfunktion verloren haben und mit ihrer entwaffnenden nutzlosen Form die Vorstellungskraft anregen und das Pittoreske
hineinzaubern. Kirchenruinen hingegen tragen in den Stein- und Backsteinresten ein Zeichen des ehemaligen, verlassenen sacrum.
Und dies zeugt immer von einem gewissen Verfall. Aber eben auch aus diesem Grund sollte man mit der Erhaltung der Gubiner
Stadt- und Hauptkirche nicht länger warten. Eine weitere Verzögerung könnte nämlich zu ähnlichen Schwierigkeiten wie die mit der
Lubliner Hauptkirche führen. Darüber hinaus werden vielleicht irgendwann die Stadtbewohner von den Nachkommen als eine
Generation abgestempelt, die mit der Herausforderung der Zeit nicht fertig wurde.
Zum Schluss ist man versucht, noch einmal den Priester Wadowski, den ersten Monographen der Lubliner Hauptkirche, zu
zitieren. Im Schicksal der Kirche sah er in gewisser Weise eine Abbildung der damaligen Gesellschaft. Er schrieb: So sieht die
[4] KUCZYŃSKA J., Kościół farny św. Michała w Lublinie, Lublin 2004.
[5] MITRUS E. Początki kościoła św. Michała w Lublinie [w:] Lublin przez wieki.
Szkice z badań archeologicznych, Wyd. LWKZ Lublin 2004, s. 53-80.
[6] ROZWAŁKA A., NIEDŹWIADEK R., STASIAK M., Lublin wczesnośredniowieczny.
Studium rozwoju przestrzennego, W-wa 2006, s. 163-169.
[7] „Nie Lublinianin”, Wspomnienia o Lublinie 1850-1900, „Gazeta Lubelska”, 1900,
nr 234, s.1; nr 237, s.2.
[8] ZUBRZYCKI J. S., Dwa podania lubelskie, „Region Lubelski”, 1928, s. 51-52.
[9] GAWARECKI H., Początki opieki nad zabytkami na Lubelszczyźnie, Kalendarz
Lubelski 1983, s. 219.
[10] ARSZTAJNOWA F., Wiatr nocny na placu po starej farze, [w:] Pięć wieków
poezji o Lublinie, antologia, Wyd. Multico Lublin 2002, s.76.
[11] CZECHOWICZ J., Kościół niewidzialny [w:] tenże, Koń rydzy, opr. T. Kłak,
Lublin 1990, s.370-372.
[12] PANAS W., Lublin jest księgą, „Na przykład”, nr 48, kwiecień 1997, s. 8-9.
[13] TEODOROWICZ-CZEREPIŃSKA J, Plac po Farze w Lublinie, PP PKZ O/Lublin,
Lublin 1986, mps Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie.
325
Geschichte der nicht mehr vorhandenen Kirche des heiligen Michael in Lublin aus.
Merkwürdigerweise gab es eine gegenseitige Abhängigkeit zwischen den früheren
Stadtbewohnern und der Kirche. Als die Stadtgemeinschaft stark war, entstand die Kirche
des heiligen Michael, als sie wuchs, wuchs sie mit ihr, als sie zu verfallen begann, verfiel sie
mit ihr, und als sie sich bis zur Unerkenntlichkeit veränderte, wurde sie zu Trümmern und
verschwand aus den Mauern Lublins [1]. In dieser nostalgischen Darstellung ist gleichzeitig
eine gewisse Hoffnung enthalten, dass nämlich, wenn eine Gemeinschaft ein
entsprechendes Niveau des geschichtlichen und kulturellen Bewusstseins und einen
entsprechenden materiellen Status erreicht, mit der Wiederherstellung eines guten
Zustands von Denkmälern und Orten, die für das Verständnis der eigenen Identität
besonders wichtig sind, begonnen werden kann. Hier geht es nicht nur um die Identität der
beiden Städte Lublin und Gubin, die an zwei gegenüber liegenden Enden Polens liegen,
sondern auch um die Identität anderer Orte, in denen sich Sakralbauten in einem ähnlichen
Zustand befinden.
Literaturverzeichnis
[1] WADOWSKI J. A., Kościoły lubelskie (Lubliner Kirchen), Kraków 1907, S. 101-206.
[2] DUTKIEWICZ J. E., Odkrycie fundamentów dawnego kościoła św. Michała w
Lublinie w roku 1936-1938 (Die Freilegung der Fundamente der ehemaligen
[14] LINIEWSKI S. „Pamiętnik” opublikowany przez H. Gawareckiego jako: „Porównanwczy opis Lublina z lat 1822 i 1889
S. Liniewskiego”, Studia i Materiały Lubelskie, Historia Sztuki I, Lublin 1963 s. 259.
[15] KOPCIOWSKI D., Plac po Farze w Lublinie, Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego 1999, s. 223226.
[16] CIEPLIŃSKI J., Projekt modernizacji Placu po Farze na starym Mieście w Lublinie. Aktualizacja, Lublin 2000,
Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie.
[17] Opinia merytoryczna w sprawie uzgodnienia projektu decyzji „o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla
budowy rzeźby kolumny św. Michała na działce nr 75 na Placu po Farze w Lublinie”, 17 maja 2002, s. 11, 12, mps
w posiadaniu Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Lublinie.
[18] KOPCIOWSKI D., O kolumnie św. Michała słów kilka…, Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego
2003, s. 220-226.
Kirche des heiligen Michael in Lublin in den Jahren 1936-1938), [in:] Księga pamiątkowa ku Jego Ekscelencji X.
Biskupa Mariana Leona Fulmana, Teil III, Wydział Nauk Humanistycznych, TN KUL T. 32, Lublin 1939, S. 18-40, Tabl.
10.
[3] DOBROWOLSKA-PIONDŁO E., Plac po Farze w Lublinie. Dokumentacja naukowo-historyczna (Der ehemalige
Hauptkirchenplatz. Wissenschaftlich-geschichtliche Dokumentation), PP PKZ O/Lublin, Lublin 1978 mps Archiwum
Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie.
[4] KUCZYŃSKA J., Kościół farny św. Michała w Lublinie (Die Hauptkirche des heiligen Michael in Lublin), Lublin 2004.
[5] MITRUS E. Początki kościoła św. Michała w Lublinie (Die Anfänge der Kirche des heiligen Michael in Lublin) [in:] Lublin
przez wieki. Szkice z badań archeologicznych, Wyd. LWKZ Lublin 2004, S. 53-80.
[6] ROZWAŁKA A., NIEDŹWIADEK R., STASIAK M., Lublin wczesnośredniowieczny. Studium rozwoju przestrzennego
(Das frühmittelalterliche Lublin. Studien zur Raumentwicklung), Warszawa 2006, S. 163-169.
[7] „Nie Lublinianin”, Wspomnienia o Lublinie 1850-1900 („Nicht-Lubliner”, Erinnerungen an Lublin 1850-1900), „Gazeta
Lubelska”, 1900, Nr. 234, S. 1; Nr. 237, S. 2.
[8] ZUBRZYCKI J. S., Dwa podania lubelskie (Zwei Lubliner Legenden), „Region Lubelski”, 1928, S. 51-52.
[9] GAWARECKI H., Początki opieki nad zabytkami na Lubelszczyźnie (Die Anfänge der Denkmalpflege in der Lubliner
Region), Kalendarz Lubelski 1983, S. 219.
[10] ARSZTAJNOWA F., Wiatr nocny na placu po starej farze (Der nächtliche Wind auf dem ehemaligen
Hauptkirchenplatz), [in:] Pięć wieków poezji o Lublinie, antologia, Wyd. Multico Lublin 2002, S.76.
[11] CZECHOWICZ J., Kościół niewidzialny (Die unsichtbare Kirche) [in:] ibid., Koń
rydzy, Hrsg. T. Kłak, Lublin 1990, S. 370-372.
[12] PANAS W., Lublin jest księgą (Lublin ist ein Buch), „Na przykład”, Nr. 48,
kwiecień 1997, S. 8-9.
[13] TEODOROWICZ-CZEREPIŃSKA J, Plac po Farze w Lublinie (Der ehemalige
Hauptkirchenplatz), PP PKZ O/Lublin, Lublin 1986, mps Archiwum
Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie.
[14] LINIEWSKI S. „Pamiętnik” opublikowany przez H. Gawareckiego jako:
„Porównanwczy opis Lublina z lat 1822 i 1889 S. Liniewskiego” („Tagebuch”,
veröffentlicht von H. Gawarecki als „Eine vergleichende Beschreibung von
Lublin aus den Jahren 1822-1889 von S. Liniewski), Studia i Materiały
Lubelskie, Historia Sztuki I, Lublin 1963 S. 259.
[15] KOPCIOWSKI D., Plac po Farze w Lublinie (Der ehemalige
Hauptkirchenplatz), Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego
1999, S. 223-226.
[16] CIEPLIŃSKI J., Projekt modernizacji Placu po Farze na starym Mieście
w Lublinie. Aktualizacja (Das Modernisierungsprojekt des ehemaligen
Hauptkirchenplatzes in der Altstadt von Lublin. Aktualisierung) Lublin 2000,
Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie.
[17] Opinia merytoryczna w sprawie uzgodnienia projektu decyzji „o warunkach
zabudowy i zagospodarowania terenu dla budowy rzeźby kolumny św. Michała
na działce nr 75 na Placu po Farze w Lublinie” (Inhaltliche Meinung zum
Beschlussentwurf: „Die Bedingungen der Bebauung und Raumbewirtschaftung
für die Errichtung der Skulptur-Säule des Heiligen Michael auf dem Grundstück
Nr. 75 auf dem ehemaligen Hauptkirchenplatz in Lublin“), 17. Mai 2002, S. 11,
12, mps im Besitz des Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków
w Lublinie.
[18] KOPCIOWSKI D., O kolumnie św. Michała słów kilka… (Ein paar Worte über
die Säule des Heiligen Michael...), Wiadomości Konserwatorskie Województwa
Lubelskiego 2003, S. 220-226.
327
dr Klaudia Stala
Instytut Historii Architektury
i Konserwacji Zabytków,
Wydział Architektury
Politechniki Krakowskiej
Ekspozycja architektury dawnego
kościoła kanoników regularnych
w Sobótce-Górce na Dolnym śląsku.
Z problematyki badawczej
Wprowadzenie
Zamek w Górce koło Sobótki jest okazałym zespołem architektonicznourbanistycznym o bogatej historii, która odcisnęła widoczne piętno na estetyce tego
wielokrotnie przebudowywanego obiektu. W efekcie zastosowanych tu kompilacji powstała
eklektyczna budowla składająca się z zachowanych reliktów romańskich, gotyckich
i renesansowych, uzupełnionych o elementy neogotyckie i neorenesansowe, nadając
zamkowi romantyczny charakter (rys. 1).
Ten wielostylowy obiekt posiada skomplikowaną stratygrafię, wciąż nie do końca
rozpoznaną. Pomimo tak bogatej przeszłości, nie był on dotychczas poddany kompleksowym
badaniom archeologiczno-architektonicznym, co dziwi tym bardziej, gdyż stanowi on punkt
sporny w kwestii lokalizacji pierwotnej fundacji Piotra Włostowica na rzecz kanoników
329
Dr. Klaudia Stala
Institut
für Architekturgeschichte
und Denkmalpflege,
Fachbereich Architektur
der Krakauer
Technischen Universität
Exposition der Architektur der ehemaligen
Kirche der regulären Chorherren im
Niederschlesischen Sobótka-Górka.
Zur Forschungsproblematik
Einführung
Das Schloss in Górka (Gorkau) bei Sobótka ist ein prächtiges architektonischurbanistisches Ensemble mit einer reichhaltigen Geschichte, die die Ästhetik dieses oft
umgebauten Objekts auf sichtbare Weise geprägt hat. Im Ergebnis der hier angewandten
Kompilationen entstand ein eklektischer Bau, der aus erhaltenen romanischen, gotischen
und Renaissancerelikten besteht, ergänzt mit neugotischen und Neorenaissanceelementen, die dem Schloss eine romantischen Charakter geben (Abb. 1).
Dieses stilistisch vielseitige Objekt besitzt eine komplizierte Stratigrafie, die immer
noch nicht vollständig erschlossen ist. Trotz der so reichen Vergangenheit wurde es bisher
keinen komplexen archäologisch-architektonischen Untersuchungen unterzogen. Das
erstaunt um so mehr, als es einen strittigen Punkt in der Frage des Standorts der
Klaudia Stala - Exposition der Architektur der ehemaligen Kirche der regulären Chorherren...
regularnych reguły św. Augustyna. Sprowadzeni przez niego w I połowie XII wieku w rejon
góry Ślęży, mieli, jak donoszą źródła
historyczne, osiąść na ziemiach darowanych
przez komesa, który wzniósł dla nich kościół
wraz z zabudową klasztorną [1], [2], [3].
Wspomniane źródła nie wskazująw sposób
jednoznaczny na lokalizację klasztoru, stąd
Górka, położona w masywie Ślęży, jest jednym
z trzech miejsc branych pod uwagę w tej
spornej kwestii [4]. Takie stanowisko reprezentowali zarówno badacze niemieccy, czescy
jak i polscy, by wymienić W. Schultego[5], P.
Knoetela[6], A. Moeperta [7], V. Czypionkę[8],
W. Hołubowicza[9],T. Kozaczewskiego[10],
a ostatnio do zwolenników teorii o umieszczeniu sprowadzonych przez Włostowica
Rys. 1. Południowa elewacja zamku w Górce
Abb. 1. Südfassade des Schlosses in Górka
zakonników w Górce dołączyli A. Kadłuczka
ursprünglichen Stiftung von Peter Wlast zugunsten der Augustiner-Chorherren ist. Die von ihm in der ersten Hälfte des 12. Jhs. in die
Region des Berges Zobten geholten Chorherren sollten sich, wie die historischen Quellen besagen, auf dem Land ansiedeln, das
ihnen vom Pfalzgrafen geschenkt wurde. Dieser errichtete für sie die Kirche mit der Klosterbebauung. [1, 2, 3] Die erwähnten
Quellen sind jedoch nicht eindeutig hinsichtlich der Lokalisierung des Klosters. Daher ist Górka, gelegen im Bergmassiv des Zobten,
einer von drei Orten, die in dieser strittigen Frage berücksichtigt werden [4]. Einen solchen Standpunkt vertraten sowohl deutsche,
als auch tschechische und polnische Forscher, um hier nur W. Schulte [5], P. Knötel [6], A. Möpert [7], V. Czypionka [8], W.
Hołubowicz [9] und T. Kozaczewski [10] zu nennen; in letzter Zeit gesellten sich zu den Befürwortern der Theorie von der
Niederlassung der von Wlast geholten Ordensleute in Górka noch A. Kadłuczka und K. Stala [11, 12]. Es besteht kein Zweifel daran,
dass Górka zusammen mit den Nebengebäuden bis zur Kassation der Güter Eigentum der Augustiner gewesen war.
Gegenstand des Streites ist die Datierung der romanischen Kirche. Das Gebäude, das heute einen integralen Teil der
Schlossbebauung darstellt, im 15. und 16. Jh. zu einer Klosteranlage umgebaut worden war und danach Pfarrgemeindefunktionen
erfüllte, wurde zwei Jahre nach der Säkularisierung (1812) in Privathände übergeben und für Wohnzwecke angepasst. Diese heute
in der Literatur des Gegenstandes als spätromanisch anerkannte, auf die Zeit gleich nach Mitte des 13. Jhs. datierte Kirche wurde
aufgrund der Analyse ihrer räumlichen Anordnung typologisch zu den für diese Zeit charakteristischen, in Schlesien vorkommenden
einschiffigen Kirchen gezählt (vgl. Świechowski [13, 14] W. Korta [15]). Die These von der Herkunft aus dem 13. Jh. sollte zusätzlich
das in den Quellen notierte und auf das Jahr 1256 fallende Datum der Kircheneinweihung bestärken, erfasst in dem Lateinischen
Text „ecclesia de novo constructa”, der eine neu erbaute Kirche betraf. Man kann dieses Ereignis also kaum auf die älteste Phase der
Kirche beziehen, insbesondere, da wir von noch einer weiteren Weihung dieser Kirche wissen, die 1589 stattfand. Die von T.
Klaudia Stala - Ekspozycja architektury dawnego kościoła kanoników...
i K. Stala [11],[12]. Nie ulega wątpliwości, iż Górka wraz z przyległościami stanowiła własność
Augustianów, aż do chwili kasacji dóbr.
Przedmiotem sporu jest datowanie kościoła romańskiego. Stanowiąca obecnie
integralną część zabudowy zamkowej budowla, przeobrażona na przestrzeni XV i XVI
wieku w zespół klasztorny, a następnie pełniąca funkcje parafialne, dwa lata po
sekularyzacji (1812 r.) przekazana została w ręce prywatne i adaptowana na cele
mieszkalne. Ten uznawany obecnie w literaturze przedmiotu za późnoromański kościół,
datowany tuż po poł. XIII w., na podstawie analizy układu przestrzennego typologicznie
zaliczony został do charakterystycznych dla tego okresu występujących na Dolnym Śląsku
kościołów jednonawowych (porównaj Z. Świechowski [13],[14] W. Korta [15]).
Przeprowadzone przez T. Kozaczewskiego w latach 40. i 50. badania reliktów romańskiego
kościoła w Górce, analiza odsłoniętych przez niego wątków oraz portali i okien romańskich,
skłoniły badacza do datowania obiektu na I poł. XII w. i jednoznacznego powiązania go
z działalnością Piotra Włostowica na rzecz sprowadzenia i uposażenia zakonu kanoników
regularnych [10]. Prowadzone obecnie pod kierunkiem architekta prof. A. Kadłuczki
(Instytut Historii Architektury i Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury Politechniki
Krakowskiej)i archeologów B. Kwiatkowskiej-Kopki (Zamek Królewski na Wawelu) oraz
K. Stali (Instytut Historii Architektury i Konserwacji Zabytków Wydziału Architektury
Politechniki Krakowskiej) badania archeologiczno-architektoniczne o charakterze
sondażowo-rozpoznawczym związanez przygotowaniami do modernizacji i adaptacji
331
Kozaczewski in den 40er und 50er Jahren durchgeführten Untersuchungen der Reste der
romanischen Kirche in Górka, die Analyse der von ihm aufgedeckten Motive sowie
romanischer Portale und Fenster bewegten den Forscher dazu, das Objekt auf die 1. Hälfte
des 12. Jhs. zu datieren. Er setzte es auch eindeutig mit den Aktivitäten von Peter Wlast in
Verbindung, der den Orden regulierten Chorherren nach Schlesien holte und ausstattete.
[10] Die zur Zeit unter der Leitung des Architekten A. Kadłuczka (Institut für
Architekturgeschichte und Denkmalpflege, Fachbereich Architektur der Krakauer
Technischen Universität) und der Archäologen B. Kwiatkowska-Kopka (Königsschloss auf
dem Wawel) sowie K. Stala (Institut für Architekturgeschichte und Denkmalpflege,
Fachbereich Architektur der Krakauer Technischen Universität) geführten archäologischarchitektonischen Untersuchungen, die Sondage- und Erkenntnischarakter haben und mit
der Vorbereitung der Modernisierung und Adaption der erwähnten historischen Anlage in
Verbindung stehen (die heute als Hotel funktioniert), scheinen die von Kozaczewski
präsentierten Schlüsse zu bestätigen.
Die Ergebnisse der Untersuchungen zum romanischen Objekt in Górka bei Sobótka,
dessen heutiger Erhaltungszustand, die geplanten konservatorischen Maßnahmen sowie
ein vorläufiger denkmalpflegerischer Entwurf sind die grundsätzlichen Probleme dieses
Artikels.
wspomnianego zespołu zabytkowego (funkcjonującego obecnie jako hotel) zdają się potwierdzać wnioski przedstawione przez
Kozaczewskiego.
Wyniki prowadzonych badań nad romańskim obiektem w Górce koło Sobótki, obecny stan jego zachowania, planowane
prace konserwatorskie oraz wstępny projekt konserwatorski , stanowią podstawowe zagadnienia niniejszego artykułu.
Opis obiektu
Romański kościół w Górce koło Sobótki stanowi obecnie integralną część zespołu zamkowego. W części wschodniej zamku
wyraźnie rysuje się korpus kościoła, który po odsłonięciu spod tynków wyróżnia się w stosunku do pozostałych otynkowanych partii
budowli dobrze zachowanym wątkiem kamiennym, czytelnym w elewacji południowej i wschodniej. Wnętrze nawy wykorzystywane
jest obecnie jako tzw. Sala Rycerska do okazjonalnych uroczystości. Do omawianej najstarszej fazy kościoła należy jednonawowa
budowla kamienna z kwadratowym prezbiterium zamkniętym prosto. W kolejnych latach użytkowania kościoła dostawiono od strony
północnej dodatkową nawę wraz z przybudówką do prezbiterium, zyskując dodatkową przestrzeń na zakrystię oraz powiększając
powietrznię korpusu poprzez przebicie północnej ściany magistralnej najstarszego kościoła i połączenia go z dobudowaną częścią
(obecnie przejście do nawy bocznej zdobią arkadowe prześwity z okresu manieryzmu).
Na podstawie wykonanej przez biuro architektoniczne Archecon z Krakowa, w 2001 roku inwentaryzacji, stwierdzono, iż
w najstarszej fazie kościół w Górce posiadał prezbiterium o wymiarach 5,25 x 6,0 m oraz nawę o wymiarach 8,5 x 22,25 m (rys.2).
Należy stwierdzić, iż odsłonięte spod tynku lico południowe kościoła oraz wschodnia ściana prezbiterium charakteryzują się
bardzo dobrze zachowanym wątkiem kamiennym, wykonanym z miejscowego granitu, opracowanego z starannie, niewielkich
rozmiarów ciosów, układanych warstwowo i spojonych zaprawą wapienno-piaskową.
Objektbeschreibung
Die romanische Kirche in Górka bei Sobótka ist heute ein integraler Teil der Schlossanlage. Im Ostteil des Schlosses zeichnet
sich deutlich der Baukörper der Kirche ab, der sich nach der Freilegung von Putz im Vergleich zu den anderen, verputzten
Gebäudeteilen durch ein gut erhaltenes Steinmotiv unterscheidet, das in der Süd- und Ostfassade gut erkennbar ist. Der Innenraum
des Kirchenschiffes wird heute als sog. Rittersaal für gelegentliche Feiern benutzt. Zu der besprochenen ältesten Bauphase der
Kirche gehört ein einschiffiges Steingebäude mit einem quadratischen, gerade abgeschlossenen Chor. In den weiteren Jahren der
früheren Kirchennutzung wurde von der Nordseite her ein weiteres Kirchenschiff mit einem Anbau an den Chor herangestellt.
Dadurch gewann man zusätzlichen Raum für die Sakristei und vergrößerte die Fläche des Baukörpers mittels eines Durchbruchs
der tragenden Wand der ältesten Kirche und ihrer Verbindung mit dem angebauten Teil. (Heute wird der Übergang zum Seitenschiff
mit arkadenartigen Lichtern aus der Zeit des Manierismus geschmückt).
Auf der Grundlage der 2001 vom Architektenbüro Archecon aus Krakau durchgeführten Inventarisierung wurde festgestellt,
dass die Kirche in Górka in ihrer ältesten Phase einen Chor mit den Maßen 5,25x6,0 m sowie ein Kirchenschiff mit den Ausmaßen
8,5x22,25 m hatte, das längste aller erhaltenen schlesischen Kirchen dieses Typs (Abb. 2).
Man muss feststellen, dass für die unter dem Putz freigelegte Mauerflucht der Kirche sowie die Ostwand des Chores ein sehr
gut erhaltenes Steinmotiv charakteristisch ist, erarbeitet aus sorgfältig behauenen, nicht so großen Steinen, die in Schichten gelegt
und durch einen Kalksandmörtel zusammengefügt wurden.
Das einzige Problem stellt das Ergebnis konservatorischer Arbeiten aus den 70er Jahren dar, bei denen die Oberfläche der
Steine und die Fugen sorgfältig mit Zement verschmiert wurden. Die Chorfassade besitzt noch einen original romanischen Sockel,
Jedyny mankament stanowi efekt zabiegów konserwatorskich z lat 70., którym poddana
została powierzchnia kamienia oraz fugi z pieczołowitością zamazane cementem. Elewacja
prezbiterium posiada oryginalny romański cokół, którego pozbawione jest lico południowe
nawy. Całość kościoła wraz z dobudowaną do niego częścią północną opasana została,
pochodzącym z lat 70. betonowym cokołem, maskującym odsłonięte partie fundamentowe
budynku. (W efekcie wielokrotnych przebudów zespołu zamkowego doszło do całkowitej
niwelacji starszych nawarstwień i odsłonięciu płytko posadowionych na skale fundamentów
kościoła, co ujawniły badania archeologiczne przeprowadzone w 2002 roku) [16].
W ścianie wschodniej kościoła, w licu zewnętrznym (zachodnim) zachowało się
romańskie okno typologicznie odpowiadające oknom XII-wiecznym (rys. 3). W licu
południowym, obok przebitego wtórnie gotyckiego okna zachował się fragment
romańskiego wąskiego okienka (rys. 4).
Wnętrze kościoła było wielokrotnie przebudowywane. Ściany wewnętrzne pokryte są
współczesnym tynkiem, a nawa i prezbiterium przekryte późnomanierystycznym
sklepieniem. Trwające obecnie w obiekcie prace remontowe dachu ujawniły zachowane
średniowieczne drewniane konstrukcje dachowe, oraz co najmniej jedną wcześniejszą fazę
sklepienia. Przypuszcza się, iż pierwotny kościół romański posiadał otwartą więźbę
dachową, względnie strop drewniany, oraz poprzedzające obecne, sklepienie gotyckie.
333
Rys. 2. Rzut romańskiego
kościoła w Górce
wg A. Kadłuczki i K. Stali
Abb. 2. Grundriss der
romanischen Kirche
in Górka nach A. Kadłuczka
und K. Stala
Badania archeologiczno-architektoniczne
Sondażowe prace archeologiczne o charakterze rozpoznawczym
rozpoczęto w 2002 roku. Teren badań zdeterminowany został przyszłymi
zamierzeniami inwestycyjnymi, stąd wszystkie wytyczone wykopy znalazły się
poza omawianym obiektem i nie były z nim bezpośrednio związane. Szczególne
znaczenie dla projektu konserwatorskiego uwzględniającego zagospodarowanie terenu wokół zamku miał wykop nr 3, w którym odsłonięto jądro wału
średniowiecznego wraz ze skarbem srebrnych monet. Dopiero
w 2007 roku rozpoczęte prace remontowe w obrębie obiektu umożliwiły
przeprowadzenie badań archeologicznych wewnątrz kościoła. Dla koncepcji
ekspozycyjnej kluczowe okazały się badania w obrębie prezbiterium dawnego
kościoła romańskiego. Ważne z punktu badawczego, są wstępne na tym etapie
wyniki prac prowadzonych przy wewnętrznym licu północnej ściany korpusu
nawowego. Otwarty, w sezonie badawczym 2008, poza murami zespołu
pałacowego, kolejny wykop miał na celu uchwycenie spodziewanych w tym
miejscu reliktów wału średniowiecznego będącego kontynuacją systemu
umocnień ziemnych zarejestrowanych we wspomnianym
wykopie nr 3 po
stronie północnej wypłaszczenia. Na obecnym etapie badań uchwycono
der der Südmauerflucht des Kirchenschiffes fehlt. Die ganze Kirche samt dem
angebauten Nordteil wurde mit einem aus den 70er Jahren stammenden
Betonsockel umgeben. (Im Ergebnis des häufigen Umbaus des
Schlossensembles kam es zu einer vollständigen Nivellierung der ältesten
Schichten und dem Aufdecken der flach auf den Felsen gesetzten
Kirchenfundamente, was die 2002 durchgeführten archäologischen
Untersuchungen zutage gebracht haben [16]).
In der (westlichen) Außenmauerflucht der Ostwand der Kirche ist ein
romanisches Fenster erhalten, das in typologischer Hinsicht Fenstern aus dem
12. Jahrhundert entspricht (Abb. 3). In der südlichen Mauerflucht ist neben
einem später eingeführten gotischen Fenster das Fragment eines schmalen
romanischen Fensterchens erhalten (Abb. 4).
Das Innere der Kirche wurde oftmals umgebaut. Die Innenwände sind mit
zeitgenössischem Putz und das Kirchenschiff und der Chor von einem
spätmanieristischen Gewölbe bedeckt. Die zur Zeit im Objekt andauernden
Renovierungsarbeiten haben erhaltene mittelalterliche Holzdachkonstruktionen
freigelegt sowie eine frühere Gewölbephase. Es wird vermutet, dass die
ursprüngliche romanische Kirche einen offenen Dachstuhl besaß oder eine
Holzdecke sowie ein dem heutigen vorausgegangenes, gotisches Gewölbe.
prawdopodobnie nowożytne lub późnośredniowieczne relikty umocnień o charakterze
obronnym. Równolegle do badań archeologicznych prowadzone były badania
architektonicznew obrębie dawnego kościoła. Ogółem do dnia dzisiejszego wykonano 15
Rys. 3. Romańskie okno w ścianie
wschodniej prezbiterium
sond architektonicznych odsłaniając spod tynku fragmenty bardzo dobrze zachowanych
Abb. 3. Romanisches Fenster in der
Chorostwand
zewnętrznym bryły dawnego kościoła romańskiego.
partii licowych. Ze względu na koncepcję ekspozycyjną istotne było odkucie
zamurowanego wewnętrznego portalu południowego, który czytelny był w licu
Zagadnienia konserwatorskie
Już na podstawie wstępnych wyników prac archeologiczno-architektonicznych
w obrębie najstarszego, romańskiego obiektu w Górce oraz jego otoczenia (północny
i zachodni kraniec wypłaszczenia ) stworzony został projekt konserwatorski. Zastrzega się
jednak, iż ze względu na trwające wewnątrz budowli romańskiej badania, przedstawiona
poniżej koncepcja ekspozycyjna może ulec weryfikacji pod kątem nowo odsłoniętych
reliktów architektury.
Projekt konserwatorski zakłada przywrócenie dawnemu kościołowi jego pierwotnego
wyglądu oraz XII-wiecznego charakteru. Jest to możliwe dzięki dobrze czytelnym wątkom
romańskim. Stosunkowo najlepiej zachowała się elewacja południowa (obecny stan po
335
Archäologisch-architektonische Untersuchungen
Die zur Aufklärung dienenden archäologischen Sondagearbeiten begannen im Jahre
Rys. 4. Romańskie okienko
w ścianie południowej nawy
2002. Das zu untersuchende Gelände wurde von den künftigen Investitionsvorhaben
Abb. 4. Romanisches
Fenster in der Südwand des
Kirchenschiffes
besprochenen Objekts und waren nicht direkt mit ihm verbunden. Von großer Bedeutung für
determiniert, daher befanden sich alle abgesteckten Grabungsabschnitte außerhalb des
den konservatorischen Entwurf, der die Erschließung des Geländes um das Schloss
berücksichtigte, war der Grabungsabschnitt 3, in dem man den fragmentarisch erhaltenen
Kern eines mittelalterlichen Walls und einen Schatz mit Silbermünzen freilegte. Erst die im
Jahre 2007 begonnenen Renovierungsarbeiten ermöglichten eine Durchführung
archäologischer Untersuchungen innerhalb der Kirche. Für das Ausstellungskonzept
erwiesen sich Untersuchungen innerhalb des Chorraumes der ehemaligen romanischen
Kirche als sehr bedeutend. Wichtig vom Standpunkt der Untersuchung sind bei dieser
Etappe die ersten Ergebnisse von Arbeiten, die an der Innenflucht der Nordwand des
Kirchenschiffes geführt werden. Die in der Forschungssaison 2008 außerhalb der Mauern
des Schlossensembles eröffnete weitere Grabung hatte das Aufdecken der an dieser Stelle
vermuteten Relikte des mittelalterlichen Walls zum Ziel, der eine Fortsetzung des im
erwähnten Grabungsabschnitt Nr. 3 auf der Nordseite der Verflachung registrierten
Befestigungssystems war. Mit der jetzigen Forschungsetappe wurden vermutlich
zabiegach konserwatorskich z lat 70.) i wschodnia. Projekt przewiduje wyeksponowanie elewacji wschodniej prezbiterium poprzez
oczyszczenie powierzchni licowych kamieniai naprawy lica oraz fug, tak by uczytelnić zachowany wątek romański. Planuje się
również usunięcie cementowego spoinowania z lica południowego nawy oraz prezbiterium i przywrócenie fugom ich pierwotnego
wyglądu sprzed wspomnianych powyżej działań konserwatorskich. Projekt zakłada usunięcie z elewacji południowej wtórnych
gotyckich skarp (zabieg ten nie stanowi zagrożenia dla statyki budynku) oraz wielokrotnie przemontowywanych okien i rekonstrukcję
pierwotnej kompozycji uwzględniającej odtworzenie rytmu romańskich okien w oparciu o zachowane oryginalne fragmenty. Być
może uda się także odsłonić romańską fazęw zewnętrznym narożniku południowo-zachodnim budowli, poprzez ekspozycję
fragmentu ściany zachowanej we wnętrzu sali reprezentacyjnej znajdującej się na pierwszym piętrze obecnego zamku.
Odrestaurowane ma zostać romańskie okno w licu wschodnim prezbiterium. Proponuje się reużycie zamurowanego portalu
południowego, tak by stanowił on bezpośrednie i niezależne wejście do wnętrza dawnego kościoła romańskiego, bez konieczności
korzystania z głównego portalu zamkowego (rys.5).
Znacznie bardziej skomplikowany, tak w sensie doktrynalnym, jak i technologicznym jest problem uczytelnienia romańskiego
charakteru wnętrza budowli. W projekcie przewiduje się reromanizację wnętrza kościoła, odsłaniając spod tynku (pod warunkiem
pozytywnej opinii konserwatorskiej wydanej na podstawie wyżej wspomnianych badań na obecność polichromii) dobrze zachowane
ściany romańskie. Precyzyjna obróbka powierzchni licowych kamienia ciosowego oraz pieczołowicie wykonane fugi, sugerują, że
ściany najstarszej fazy kościoła nie były przeznaczone pod tynk.
Zgodnie z projektem, wschodniej części dawnego kościoła (prezbiterium oraz dawna zakrystia) przeznaczono funkcję muzealną.
Proponuje się dwie niezależne od siebie trasy zwiedzania ekspozycji, krótszą, w przypadku wyłączenia Sali Rycerskiej podczas
odbywających się tam imprez okolicznościowych oraz dłuższą, w przypadku udostępnienia zwiedzającym całego kościoła (rys. 6).
neuzeitliche oder spätmittelalterliche Relikte der Befestigungen mit Wehrcharakter erfasst. Parallel zu den archäologischen fanden
innerhalb der ehemaligen Kirche auch architektonische Untersuchungen statt. Insgesamt erfolgten bis heute 15 architektonische
Sondagen, wobei man Fragmente sehr gut erhaltener Mauerfluchtpartien freilegte. Aufgrund des Ausstellungskonzepts waren auch
Putzfreilegungen des zugemauerten inneren Südportals von Bedeutung, das in der Außenflucht des Baukörpers der ehemaligen
romanischen Kirche sichtbar war.
Konservatorische Fragen
Bereits auf der Grundlage der ersten Ergebnisse der archäologisch-architektonischen Arbeiten innerhalb des ältesten,
romanischen Objekts in Górka und seiner Umgebung (nördliches und westliches Ende der Verflachung) wurde ein
konservatorischer Entwurf erarbeitet. Es wird jedoch vorweg erklärt, dass aufgrund der im Inneren des romanischen Gebäudes
dauernden Untersuchungen das hier dargestellte Ausstellungskonzept in Bezug auf die neu freigelegten Architekturrelikte geändert
werden kann.
Der konservatorische Entwurf setzt voraus, dass die Kirche ihr ursprüngliches Aussehen sowie ihren aus dem 12. Jh.
stammenden Charakter zurückerhält. Dies ist möglich dank der gut erhaltenen romanischen Motive. Verhältnismäßig am besten
sind die Südfassade (heutiger Zustand nach konservatorischen Maßnahmen aus den 70er Jahren) und die Ostfassade erhalten.
Der Entwurf sieht vor, die Ostfassade des Chors zu präsentieren, durch die Reinigung der Fluchtflächen der Steine und eine
Ausbesserung der Flucht und der Mauerfugen, so dass das erhaltene romanische Motiv sichtbar wird. Es wird auch geplant, die
Zementfugen aus der Südflucht des Kirchenschiffes und des Chores zu beseitigen und den Fugen ihr altes Aussehen
Rys. 5. Rekonstrukcja bryły
romańskiego kościoła w Górce
wg A. Kadłuczki i K. Stali
Abb. 15. Rekonstruktion des
Baukörpers der romanischen
Kirche in Górka
W dostawionym od strony północnej do zewnętrznego lica prezbiterium
pomieszczeniu, pełniącym w okresie funkcjonowania kościoła rolę zakrystii, przewiduje się
utworzenie ekspozycji muzealnej. Proponuje się tu umieszczenie wydobytego w trakcie
badań detalu architektonicznego, drewnianych elementów konstrukcji średniowiecznej
więźby dachowej oraz innych zabytków ruchomych, a także skarbu dwunastu srebrnych
monet (brakteatów śląskich), na które natrafiono w 2002 roku w trakcie prac
archeologicznych.
Rezerwat archeologiczno-architektoniczny
Wykop nr 6 zlokalizowano w dawnym prezbiterium, podzielonym obecnie przez
współczesne ścianki działowe na dwa pomieszczenia północne (większe)
i południowe (mniejsze) oraz otwartą w stronę nawy część zachodnią. Wykop zajął
337
zurückzugeben, aus der Zeit vor den oben erwähnten konservatorischen Maßnahmen. Der
Entwurf sieht auch die Beseitigung der sekundären gotischen Strebepfeiler aus der
Südfassade vor (diese Maßnahme gefährdet nicht die Statik des Gebäudes), der oft
umgebauten Fenster sowie eine Rekonstruktion der ursprünglichen Komposition, die die
Wiederherstellung des Rhythmus der romanischen Fenster auf der Grundlage der
erhaltenen Originalfragmente berücksichtigt. Vielleicht wird es auch gelingen, die
romanische Phase in der süd-westlichen Außenecke des Gebäudes freizulegen, durch die
Exposition des Fragments einer Wand, die sich im Inneren des Repräsentationssaales im
ersten Geschoss des heutigen Schlosses befindet. Restauriert werden soll das romanische
Fenster in der Ostflucht des Chorraumes. Es wird auch vorgeschlagen, das zugemauerte
Südportal wieder zu benutzen, damit es zu einem direkten und unabhängigen Eingang in
die ehemalige romanische Kirche wird, ohne die Notwendigkeit, das Hauptportal des
Schlosses zu benutzen (Abb. 5).
Viel komplizierter, sowohl im doktrinären als auch im technologischen Sinne ist das
Problem des Sichtbarmachens des romanischen Charakters im Gebäudeinneren. Im
Entwurf sieht man auch eine Reromanisierung des Kircheninneren voraus, indem man
(unter der Bedingung, dass eine positive denkmalpflegerische Entscheidung auf der
Grundlage der oben erwähnten Untersuchungen zur Anwesenheit von Polychromien
powierzchnię całego pomieszczenia
północnego. Efektem prac było odsłonięcie
kamiennej podstawy pod mensę ołtarzową
złożonej z dwóch bardzo starannie
opracowanych płyt kamiennych z fragmentarycznie zachowanym pionowym kamieniem
stipesu oraz dobrze uchwytnym pozytywowo
zachowanym śladem spojenia mocującym
stipes do podstawy ołtarza. Od strony otwartej
na nawę ołtarz posiadał zniszczony
późniejszym cięciem, starannie opracowany,
pojedynczy stopieńz wyraźnie wypracowaną
krawędzią. Poniżej wystąpiły dwie warstwy
bloków kamiennych składające się na
fundament pod ołtarz umieszczonew
intencjonalnie wykutymw skale otworze,
zakryte zasypem (rys.7).
getroffen wird) die gut erhaltenen romanischen Wände vom Putz befreit. Die präzise Bearbeitung der Fluchtoberflächen der
Steinquader sowie die sorgfältig ausgeführten Fugen lassen vermuten, dass die Wände der ältesten Bauphase der Kirche nicht
dazu bestimmt waren, verputzt zu werden.
Nach dem Entwurf wurde der Ostteil der ehemaligen Kirche (Chor und die ehemalige Sakristei) für museale Funktionen
bestimmt. Es wird vorgeschlagen, zwei unabhängige Besucherwege für die Exposition einzurichten; einen kürzeren, falls der
Rittersaal aufgrund von dort stattfindenden Veranstaltungen ausgeschlossen werden muss, sowie einen längeren, falls die ganze
Kirche den Besuchern zugänglich gemacht wird (Abb. 6)
Im vom Norden an die Außenflucht des Chores herangestellten Raum, der in der Zeit, als die Kirche funktionierte, die Rolle der
Sakristei spielte, hat man eine museale Ausstellung vorgesehen. Es wird vorgeschlagen, hier die während der Untersuchungen
gefundenen architektonischen Details, die Holzelemente der mittelalterlichen Dachstuhlkonstruktion sowie andere bewegliche
Denkmäler einschließlich des Schatzes mit den zwölf Silbermünzen (schlesische Brakteaten) zu exponieren, auf die man 2002
stieß.
Archäologisch-architektonisches Reservat
Der Grabungsabschnitt Nr. 6 wurde im ehemaligen Chorraum untergebracht, der heute durch moderne Trennwände in zwei
nördliche (größere) und zwei südliche (kleinere) Räume sowie einen in Richtung des Kirchenschiffes offenen Westteil unterteilt ist.
Der Grabungsabschnitt nahm die Fläche des ganzen Nordraumes ein. Das Ergebnis der Arbeiten war die Freilegung des steinernen
Sockels der Altarmensa, der aus zwei sehr sorgfältig bearbeiteten Steinplatten zusammengesetzt war, mit einer fragmentarisch
erhaltenen vertikalen Spur der Fuge für Befestigung des Stipes am Altarsockel. An der zum Kirchenschiff hin offenen Seite besaß der
Rys. 6. Rzut kościoła
romańskiego z zaznaczoną
strefą muzealną oraz
proponowaną komunikacją
Abb. 6. Grundriss der
romanischen Kirche mit
eingezeichneter
Museumszone und
vorgeschlagenen Wegen
Ze względu na dobry stan zachowania reliktów architektury odsłoniętychw trakcie
badań archeologicznych w prezbiterium dawnego kościoła romańskiego, oraz biorąc pod
uwagę walor edukacyjny znaleziska, zdecydowano się na stworzenie w obrębie
prezbiterium rezerwatu archeologiczno-architektonicznego, wchodzącego w skład
planowanej ekspozycji muzealnej w obrębie wschodniej partii budowli. Planuje się dalszą
eksplorację całej powierzchni prezbiteriumz wyeksponowaniem zachowanych fragmentów
kamiennej podstawy, reliktu stipesu, stopnia pod ołtarz oraz konstrukcji fundamentowej,
zabezpieczenie wszystkich trzech zachowanych poziomów użytkowych, a także
pozostawienie świadków archeologicznych (rys.8). Dalsze badania mają za zadanie
rozpoznać charakter konstrukcji fundamentu ołtarzowego, być może kryjącej relikwie
pochodzące z czasu konsekracji najstarszego kościoła. Projekt zakłada uczytelnienie
pierwotnego kształtu mensy i jej oryginalnych pozostałości poprzez przekrycie
weksplorowanych w trakcie badań reliktów, poziomów użytkowych i zachowanej stratygrafii
szklaną płytąi odpowiedniego ich oświetlenia. Nad zachowanymi fragmentami ołtarza
proponuje się ustawić rekonstrukcję górnej partii mensy wykonanej z lekkiego,
transparentnego materiału (rys.9).
W zależności od finalnego rezultatu badań fundamentu ołtarza pod kątem
poszukiwania ewentualnego relikwiarza, istnieje możliwość w obrębie prezbiterium
przywrócenie sakralnego charakteru wnętrza.
339
Rys.7. Wykop nr 6,
przekrój
(rys. A. Kadłuczka)
Abb. 7 Querschnitt des
Grabungsabschnitts
Nr. 6 (Zeichnung
A. Kadłuczka)
Tzw. Sala Rycerska
Niezbędne jest zachowanie uprzedniej funkcji Sali Rycerskiej, zajmującej
wnętrze korpusu nawowego dawnego kościoła i będącej zarazem największym
z pomieszczeń zespołu zamkowego. Przeznaczenie wnętrza korpusu
nawowego dawnego kościoła na potrzeby zamku nie przekreśla zamierzeń
konserwatorskich. Wyeksponowanie wątków romańskich, ciągu okien w licu
wewnętrznym ściany południowej, całkowite odsłonięcie portalu południowego
z jego renowacją i przywrócenie mu funkcji komunikacyjnej stanowią
podstawowe założenie projektu. Dodatkowo przewiduje się pozostawienie,
odsłoniętej w trakcie badań archeologicznych na długości 2 m, stopy
fundamentowej lica południowego północnej ściany magistralnej romańskiego
kościoła. We wschodnim odcinku lica muru romańskiego zachował się
fragment strzępia po fundamencie muru poprzecznego, który został rozebrany
w jednej z kolejnych faz przebudowy. Fundament muru złożony z potężnego
bloku kamiennego spoczywał na odsadzce romańskiej i był bezpośrednio
wkuty w romańskie lico. Odsłonięte relikty planuje się wyeksponować
przekrywając je transparentną płytą wmontowaną w posadzkę sali (nawy
kościoła) i odpowiednio oświetlając. Planuje się otwarcie dodatkowych dwóch
Altar eine durch einen späteren Schnitt zerstörte, sorgfältig bearbeitete einzelne Stufe mit deutlich bearbeitetem Rand. Darunter
fanden sich zwei Schichten von Steinblöcken, die sich zum Altarfundament zusammensetzten und in einer absichtlich in den Felsen
geschlagenen, zugeschütteten Öffnung untergebracht waren (Abb. 7).
Aufgrund des guten Erhaltungszustands der während der archäologischen Untersuchungen im Chorraum der ehemaligen
romanischen Kirche freigelegten Architekturrelikte sowie unter der Berücksichtigung des Bildungswertes des Fundes, hat man sich
entschieden, im Bereich des Chorraumes ein archäologisch-architektonisches Reservat zu schaffen, das zu einem Teil der
geplanten musealen Ausstellung im Ostteil des Gebäudes wird. Geplant ist die Freilegung der ganzen Fläche des Chorraumes, mit
der Exponierung der erhaltenen Fragmente des steinernen Sockels, des Stipes, der Altarstufe sowie der Fundamentskonstruktion,
weiterhin die Sicherung aller drei erhaltenen Nutzebenen sowie die Zurücklassung archäologischer Zeugen (Abb. 8). Weitere
Forschungen werden die Aufgabe haben, den Charakter der Konstruktion des Altarfundaments zu erkennen, die vielleicht Reliquien
aus der Zeit der Einweihung der ältesten Kirche verbirgt. Der Entwurf sieht vor, die ursprüngliche Form der Mensa und deren
origineller Reste sichtbar zu machen, durch die Bedeckung der während der Untersuchungen gefundenen Relikte, Nutzungsebenen
und der erhaltenen Stratigrafie mit einer Glasplatte und ihre entsprechende Beleuchtung. Es wird vorgeschlagen, auf der Oberfläche
dieser Glasplatte über den erhaltenen Altarfragmenten eine Rekonstruktion des oberen Teiles der Mensa aufzustellen, ausgeführt
aus leichtem und transparentem Material (Abb. 9). Je nach dem Endergebnis der Untersuchungen des Altarfundaments mit Blick auf
die Suche nach einem eventuellen Reliquiar, ergibt sich die Möglichkeit, innerhalb des Chorraumes den sakralen Charakter des
Innenraumes wieder herzustellen.
wykopów wewnątrz korpusu nawowego
zlokalizowanych przy ścianie północnej. Ich
Rys. 8. Widok na ścianę wschodnią
wewnątrz prezbiterium,
rekonstrukcja wg A. Kadłuczki
(rys. A. Kadłuczka)
Abb. 8. Ansicht der Ostwald im
Chorinnenraum.
Rekonstruktion nach A. Kadłuczka
(Zeichnung A. Kadłuczka)
wytyczenie poprzedzone zostało badaniami
georadarowymi. W razie odsłonięcia
kolejnych dobrze zachowanych reliktów
architektury zakłada się uwzględnienie ich
w projekcie konserwatorskim.
Podsumowanie
Analiza architektoniczna najstarszej
fazy kościoła w Górce wykazała, iż technika
wznoszenia murów w badanym obiekcie,
z wyłączeniem dostawionej, późniejszej
i odmiennej technologicznie partii północnej, wskazuje na rozwinięty warsztat
romański. To skłania do przyjęcia datowania
zbliżonego do tego, jakie proponował
T. Kozaczewski, jeżeli nie na I połowę XII
wieku, to na wiek XII [10]. Przeprowadzone
341
Sog. Rittersaal
Notwendig ist der Erhalt der ehemaligen Funktion des Rittersaales, der den
Rys.9. Aksonometria,
rekonstrukcja wnętrza
prezbiterium wg A. Kadłuczki
i K. Stali (rys. A. Kadłuczka)
Abb. 9. Axonometrie,
Rekonstruktion des
Chorinneren nach
A. Kadłuczka
Innenraum des Kirchenschiffes der ehemaligen Kirche einnimmt und zugleich der größte
Raum im Schlossensemble ist. Die Tatsache, dass dieser Raum vom Schloss genutzt wird,
macht die konservatorischen Vorhaben nicht zunichte. Die Exponierung der romanischen
Motive, des Fensterzuges in der Innenflucht der Südwand, die vollständige Freilegung des
Südportals mit seiner Renovierung und die Wiederherstellung seiner Verbindungsfunktion
bilden die Grundlagen des Entwurfs. Zusätzlich wird vorgesehen, den während der
archäologischen Untersuchungen auf einer Länge von 2 m freigelegten Fundamentfuß der
Südflucht der tragenden Nordwand der romanischen Kirche zu belassen. Im östlichen
Fragment der romanischen Mauerflucht ist das Fragment eines Einschnittziegels vom
Fundament der Quermauer erhalten, die in einer der Umbauphasen abgerissen worden
war. Das Mauerfundament, das aus einem mächtigen Steinblock besteht, ruhte auf einer
romanischen Abstufung und war direkt in die romanische Mauerflucht eingefügt. Der
Entwurf sieht vor, die freigelegten Relikte zu exponieren, indem man sie mit einem
transparenten Fußboden im Saal (dem Kirchenschiff) überdeckt und entsprechend
beleuchtet. Man plant die Öffnung von zwei zusätzlichen Grabungsstätten innerhalb des
Kirchenschiffkörpers, lokalisiert an der Nordwand. Bevor sie abgesteckt wurden, hat man
w roku 2007 badania georadarowe i termowizyjne wskazują na istnienie podziałów wewnętrznychw obrębie nawy oraz nieznanego
poziomu zarejestrowanego kamerą termowizyjną biegnącego na długości ściany południowej, na wysokości mierzonej tuż nad
nadprożem portalu. Badania nieinwazyjne zostały częściowo zweryfikowane badaniami archeologicznymi. Potwierdzone zostało
istnienie dwóch ścian działowych. Dyspozycja wnętrza może sugerować zatem, iż odsłonięte partie stanowią pozostałości
zredukowanej formy claustrum lub stanowią pozostałości budynku, którego funkcja pierwotna, nie miała charakteru sakralnego
(palatium?).
Zatem pełniejsze rozpoznanie najstarszego obiektu w Górce wymaga dalszych badań archeologiczno-architektonicznych
a wyjaśnienie jego formy, funkcji oraz chronologii jest nie tylko kluczowe dla nauki, ale także dla zdefiniowania możliwości
ekspozycyjnych zachowanych romańskich wątków, detalu i konfiguracji przestrzennej. Podobnie wyświetlenie kwestii umocnień
obronnych założenia w Górce, szczególniew kontekście pierścieni wałów kultowych i obronnych w szczytowej partii góry Ślęży
może mieć istotne znaczenie dla koncepcji uporządkowania terenu w otoczeniu zabytku.
Literatura
[1] Kodeks Dyplomatyczny Śląska, I, nr 22
[2] Cronica abbatum Beatae Virginis in Arena, Breslau 1839
[3] Spominki Wrocławskie [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. III, Lwów 187
[4] Fabisiak W., Popiński K., Tyszkiewicz J., Żerelik R., Dzieje Sobótki, Sobótka 1999, s. 26-27
[5] Schulte W., Zu dem Steinalterturmern am Zobten, Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift, N.F.1, 1900
[6] Konoetel P., Zur Zobtenfrage, Altsclesiche Blaetter (4) 1929
Bodenradaruntersuchungen durchgeführt. Falls weitere gut erhaltene Architekturrelikte freigelegt werden sollten, werden sie in den
konservatorischen Entwurf mit einbezogen.
Zusammenfassung
Die architektonische Analyse der ältesten Bauphase der Kirche in Górka hat ergeben, dass die Technik des Mauerbaus im
untersuchten Objekt abgesehen vom später hinzugebauten, technologisch andersartigen Nordteil, auf eine entwickelte romanische
Werkstatt zeigt. Das bewegt uns zur Annahme der Datierung, die der von T. Kozaczewski vorgeschlagenen nahe kommt: wenn nicht
für die 1. Hälfte des 12. Jahrhunderts, so für das 12. Jh. [10]. Die im Jahre 2007 durchgeführten Bodenradar- und
Thermovisionsuntersuchungen deuten darauf hin, dass es innere Teilungen innerhalb des Kirchenschiffes sowie eine unbekannte
Ebene gibt, die mit einer Thermovisionskamera registriert worden ist und die auf der Länge der Südwand gleich über dem Portalsturz
verläuft. Die nichtinvasiven Untersuchungen wurden teilweise durch die archäologischen Untersuchungen verifiziert. Bestätigt
wurde die Existenz von zwei Trennwänden. Die Disposition des Innenraumes kann also vermuten lassen, dass die freigelegten
Partien die Reste einer reduzierten Form eines Claustrum darstellen oder Überbleibsel eines Gebäudes sind, dessen ursprüngliche
Funktion keinen sakralen Charakter hatte (Palatium?).
Eine vollständigere Erforschung des ältesten Objekts in Górka verlangt weitere archäologisch-architektonische
Untersuchungen Die Aufklärung seiner Form, Funktionen und Chronologie ist nicht nur für die Wissenschaft von grundlegender
Bedeutung, sondern auch für die Definition von Ausstellungsmöglichkeiten erhaltener romanischer Motive, Details und räumlicher
Konfigurationen. Ähnlich kann die Analyse der Wehrbefestigungen der Anlage in Górka, insbesondere im Kontext der Ringe
[7] Moepert A., Peter Wlast und die Stiftungdes des Augustinerklosters uuf dem
Zobten, Archiv fur Schlesiche Kirchengesichte (4) 1939
[8] Czypionka V., Das Marienkloster der Augustiner Chorherren in Gorka am
Zobten, Zeitschriftdes Vereines fur Geschichte Schlesiens, 1924
[9] Hołubowicz W., Z badań na Ślęży w 1949 roku. Studia Wczesnośredniowieczne
(1) 1952
[10] Kozaczewski T., Jednonawowe kościoły romańskie na Dolnym Śląsku, Zeszyty
Naukowe Politechniki Wrocławskiej,
Nr 16 Architektura 2, 1957, s. 52
[11] Kadłuczka A, Stala K., Relikty romańskiego obiektu w Sobótce-Górce i problem
jego pierwotnej funkcji, I Forum Architecturae Poloniae Medievalis, seria
Architektura, Kraków 2007 (w druku)
[12] Kadłuczka A., Stala K., Romańska budowla w Sobótce-Górce w świetle
ostatnich badań, Referat wygłoszony na konferencji w Gnieźnie,Gniezno 2008
(w druku)
[13] Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku, Warszawa 1955,
s. 62-63
[14] Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000, s. 222-223
343
kultischer und defensiver Wälle in der Gipfelpartie des Zobten von Bedeutung für das
Ordnungskonzept des Geländes in der Umgebung des Schlosses sein.
Literatur
[1] Kodeks Dyplomatyczny Śląska (Schlesiens Diplomatenkodex), I, Nr. 22
[2] Cronica abbatum Beatae Virginis in Arena, Breslau 1839
[3] Spominki Wrocławskie (Breslauer Erinnerungen) [in:] Monumenta Poloniae
Historica, Bd. III, Lemberg 1878
[4] Fabisiak W., Popiński K., Tyszkiewicz J., Żerelik R., Dzieje Sobótki (Die
Geschichte von Sobótka), Sobótka 1999, S. 26-27
[5] Schulte W., Zu den Steinaltertümern am Zobten, Schlesiens Vorzeit in Bild und
Schrift, N.F.1, 1900
[6] Knötel P., Zur Zobtenfrage, Altschlesische Blätter (4) 1929
[7] Möpert A., Peter Wlast und die Stiftung des Augustinerklosters auf dem Zobten,
Archiv für Schlesische Kirchengesichte (4) 1939
[8] Czypionka V., Das Marienkloster der Augustiner Chorherren in Gorka am
Zobten, Zeitschrift des Vereines für Geschichte Schlesiens, 1924
[9] Hołubowicz W., Z badań na Ślęży w 1949 roku (Zu Untersuchungen auf dem
[15] Korta W., Tajemnice Góry Ślęży, Katowice 1988
[16] Kwiatkowska-Kopka B., Stala K., Ratownicze badania archeologiczno-architektoniczne o charakterze sondażowym na stanowisku Sobótka-Górka,I Forum
Architecturae Poloniae Medievalis, seria Architektura, Kraków 2007 (w druku)
Zobten im Jahre 1949). Studia Wczesnośredniowieczne (1) 1952
[10] Kozaczewski T., Jednonawowe kościoły romańskie na Dolnym Ślasku
(Einschiffige romanische Kirchen in Niederschlesien), Zeszyty Naukowe
Politechniki Wrocławskiej, Nr. 16 Architektura 2, 1957, S. 52
[11] Kadłuczka A, Stala K., Relikty romańskiego obiektu w Sobótce-Górce i problem
jego pierwotnej funkcji (Relikte des romanischen Objekts in Sobótka-Górka und
das Problem seiner ursprünglichen Funktion), I Forum Architecturae Poloniae
Medievalis, seria Architektura, Kraków 2007 (im Druck)
[12] Kadłuczka A., Stala K., Romańska budowla w Sobótce-Górce w świetle
ostatnich badań (Der romanische Bau in Sobótka-Górka im Lichte der letzten
Unterwuchungen), Gniezno 2008 (im Druck)
[13] Świechowski Z., Architektura na Śląsku do połowy XIII wieku (Architektur in
Schlesien bis Mitte des 13. Jhs.), Warszawa 1955, S. 62-63
[14] Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce (Romanische Architektur in
Polen), Warszawa 2000, S. 222-223
[15] Korta W., Tajemnice Góry Ślęży (Die Geheimnisse des Berges Zobten),
Katowice 1988
[16] Kwiatkowska-Kopka, Stala K., Ratownicze badania archeologicznoarchitektoniczne o charakterze sondażowym na stanowisku Sobótka-Górka
(Archäologisch-architektonische Rettungsuntersuchungen mit
Sondagecharakter am Standort Sobótka-Górka), I Forum Architecturae
Poloniae Medievalis, seria Architektura, Kraków 2007 (im Druck)
Ostrów Tumski w Poznaniu;
relikty archeologiczne do
zagospodarowania
dr inż. arch.
Gabriela Klause
Uniwersytet
Przyrodniczy
w Poznaniu
Wstęp
Ostrów Tumski w Poznaniu jest miejscem szczególnym, związanym z narodzinami
naszej państwowości. Równocześnie jest to unikalna przestrzeń, która zachowała ślady
aktywności budowlanej sprzed tysiąca lat. Aktywność tę stymulowały w dużym stopniu
warunki przyrodzone związane z wyspowym położeniem, a także uwarunkowania
polityczne. W przeszłości kilkakrotnie podejmowano działania mające na celu podkreślenie
wagi tego miejsca. W XIX w. było nim ufundowanie w katedrze poznańskiej kaplicy
pierwszych władców. Po odzyskaniu niepodległości falę zainteresowania przeszłością
wywołały między innymi badania archeologiczne zapoczątkowane w 1938 r., w najbliższym
sąsiedztwie kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) oraz katedry, przez Instytut
Prahistorii Uniwersytetu Poznańskiego. Następną wyznaczyły fatalne w skutkach
345
Dr. Ing. Arch.
Gabriela Klause
Die Dominsel in Posen;
archäologische Relikte zur
Erschliessung
Landwirtschaftliche
Universität In Posen
Einführung
Die Dominsel in Posen ist ein besonderer Ort, der mit der Geburt unserer Staatlichkeit
zusammenhängt. Gleichzeitig handelt es sich um ein einzigartiges Areal, das Spuren
baulicher Aktivität von vor tausend Jahren bewahrt hat. Diese Aktivität wurde in hohem
Maße von den natürlichen Bedingungen stimuliert, die mit der Insellage zu tun hatten, sowie
von politischen Bedingungen. In der Vergangenheit wurden mehrmals Maßnahmen
ergriffen, um die Bedeutung dieses Ortes zu betonen. Im 19. Jh. war es die Stiftung der
Kapelle der ersten Herrscher Polens im Posener Dom. Nach der Wiedererlangung der
Unabhängigkeit erweckten unter anderem die 1938 vom Institut für Urgeschichte der
Posener Universität begonnenen archäologischen Arbeiten in nächster Nähe der
Marienkirche und des Doms eine Welle des Interesses für die Vergangenheit. Die nächste
Gabriela Klause - Die Dominsel in Posen - archäologische Relikte zur Erschliessung
zniszczenia II wojny światowej. Tragizm tej sytuacji przyczynił się do zakrojonych na dużą skalę prac archeologicznych
prowadzonych w latach 1946-61 a skupionych przede wszystkim na katedrze. Badania obejmujące obszar najstarszego osadnictwa
na wyspie zostały podjęte na nowo w 1999 r. w innej już rzeczywistości ustrojowej, przez archeologów z Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza pod naukowym kierownictwem prof. dr hab. Hanny Kóćka-Krenz. Jest ona równocześnie kontynuatorką
przedwojennych odkryć swojego ojca Wojciecha Kóćki. Odkrywane relikty poszerzają znacznie naszą wiedzę historyczną stając się
obiektem powszechnego zainteresowania. Implikuje to taki sposób eksponowania sakralnych i obronnych pozostałości, który
przemawia do współczesnych odbiorców wzbogacając równocześnie urbanistyczno-architektoniczną strukturę wyspy.
Kompleksowe i zgodne z nowymi tendencjami w architekturze rozwiązania, mogą przynieść konkursy architektoniczne, ale
ostatecznie to uzgodnienia między zainteresowanymi stronami: Kurią Metropolitalną-właścicielem terenu i dziedzicem przeszłości
oraz miastem-inwestorem i w równym stopniu spadkobiercą przeszłości, dają realną szansę powodzenia.
Wyspa Tumska - przeszłość
Ostrów Tumski i odkrywane tam pozostałości budowli sakralnych i świeckich, nie posiadały nigdy tej rangi symbolicznej,
a przede wszystkim przestrzennej, co krakowski Wawel czy warszawski Zamek Królewski. Przyczyn jest wiele, wysiłków mających
na celu przypomnienie tego miejsca również. Swoją ważną rolę w państwie wczesnopiastowskim odegrał on około połowy X w.,
później także jako „zalążek poznańskiej aglomeracji” [1]. Było to miejsce korzystne ze względów obronnych oraz komunikacyjnych,
ale uciążliwe z powodu częstych powodzi i braku możliwości powiększania terytorium. Podstawowym źródłem wiedzy o tym okresie
są dwie kroniki: biskupa Thietmara z Merseburga z pocz. XI w., oraz Galla Anonima z XII w., które uzupełnione badaniami
wurde durch die in ihren Folgen fatalen Zerstörungen des 2. Weltkriegs bedingt. Die Tragik der Situation trug zu breit angelegten,
archäologischen Arbeiten in den Jahren 1946-1961 bei, die sich vor allem auf den Dom konzentrierten. Die Untersuchungen, die den
Bereich der ältesten Besiedlung auf der Insel umfassten, wurden 1999, unter einer ganz anderen politischen Realität von
Archäologen der Adam-Mickiewicz-Universität unter der wissenschaftlichen Leitung von Prof. Dr. hab. Hanna Kóćka-Krenz wieder
aufgenommen. Sie setzte zugleich die Entdeckungen ihres Vaters, Prof. Wojciech Kóćka, aus der Vorkriegszeit fort. Die freigelegten
Relikte erweitern unser historisches Wissen und werden zum Objekt allgemeinen Interesses. Dies impliziert eine solche Art der
Ausstellung der Sakral- und Befestigungsreste, die die Besucher ansprechen und zugleich die urbanistisch-architektonische
Struktur der Insel bereichern würde. Komplexe und mit neuen Tendenzen der Architektur übereinstimmende Lösungen könnten
Architekturwettbewerbe bringen, doch endgültigen Festlegungen, die reale Chancen für einen Erfolg geben können, werden erst die
interessierten Parteien treffen: die Metropolitankurie - der Eigentümer des Grundstücks und Erbe der Vergangenheit, sowie die
Stadt-der Investor auch im gleichen Grade Erbe der Vergangenheit, geben eine Aussicht auf Erfolg.
Die Dominsel - Vergangenheit
Die Dominsel und die dort immer wieder entdeckten Reste von Sakral- und Säkularbauten besaßen niemals denselben
symbolischen, vor allem nicht den räumlichen Rang, wie der Krakauer Wawel oder das Warschauer Königsschloss. Dafür gibt es
viele Ursachen. Doch es gab viele Bemühungen, auch an diesen Ort zu erinnern. Seine wichtige Rolle im Staat der frühen Piasten
spielte er etwa um die Mitte des 10. Jhs., und danach auch als „Keim des Posener Ballungsgebietes“ [1]. Es war ein Ort, der aus
Gründen der Verteidigung wichtig war, doch auch beschwerlich aufgrund der häufigen Hochwasser und der fehlenden Möglichkeit,
Gabriela Klause - Ostrów Tumski w Poznaniu-relikty archeologiczne...
archeologicznymi pozwalają na ustalenie faz rozwoju i rekonstrukcję prawdopodobnego
obrazu Ostrowa.
Ważną rolę Poznania jako ówczesnego ośrodka władzy politycznej praktycznie
zniwelował w 1039 r. najazd księcia czeskiego Brzetysława. Zniszczenia Poznania,
Gniezna stały się bezpośrednią przyczyną przeniesienia ok. 1050 r. rezydencji królewskiej
do Krakowa. Na Ostrowie Tumskim, praktycznie do połowy XIII w., czyli nieprzerwanie
przez niemal trzy stulecia, funkcjonowała siedziba władzy i dopiero budowa zamku przez
Przemysła I, w lokowanym na lewym brzegu Warty mieście, spowodowała prawdopodobnie
rozbiórkę palatium, ale przede wszystkim przekazanie grodu w ręce biskupstwa
poznańskiego [1]. W ten sposób główna część wyspy zyskała jednego właściciela
a ustalona wówczas własność gruntów zadecydowała w dużym stopniu o dotychczasowym
jej rozwoju i zagospodarowaniu przestrzennym. Współcześnie najstarsza część wyspy
Tumskiej, czyli obszar dawnego grodu, podgrodzia z katedrą, drugiego podgrodzia
wyznaczonego dzisiejszą ulicą ks. Ignacego Posadzego, północne fragmenty, których
granice wytyczają tory kolejowe, oraz fragment dawnego podgrodzia na Zagórzu są
własnością Kapituły Metropolitalnej, Archidiecezji Poznańskiej, kościołów lub związków
wyznaniowych. Na obszarze tym jedynie ulice i plac katedralny należą do miasta, a rzeki,
ich nabrzeża i towarzyszące im tereny zalewowe do Skarbu Państwa. Problem ten w dużym
stopniu waży na zakresie prowadzenia prac wykopaliskowych oraz możliwości
zagospodarowania wyspy.
347
Rys. 1. Wały obronne grodu
i podgrodzi Ostrowa Tumskiego
i domniemanego podgrodzia
na Zagórzu z X wieku naniesione na
współczesny plan miasta.
Oznaczenia: 1 katedra,
2 - Kościół NMP, 3 Psałteria,
4 Akademia Lubrańskiego.
Rys. na podst. publikowanych
materiałów archeologicznych
wyk. G. Klause.
Abb. 1. Schutzwall der Burg und der
Burgsiedlung der Dominsel sowie der
vermuteten Burgsiedlung in Zagórze
aus dem 10. Jh., übertragen auf den
heutigen Stadtplan. Markierungen: 1
Dom, 2 - Marienkirche, 3 Psalterium,
4 Akademie von Lubrański.
Zeichnung von G. Klause auf der
Grundlage von publiziertem
archäologischem Material
Wracając do historii, pewne ożywienie tego obszaru, funkcjonującego do 1800 r. jako niezależny od miasta lokacyjnego
organizm, przyniósł wiek XV związany z przebudową prezbiterium katedry, dworu biskupiego, oraz budową, na miejscu dawnej
kaplicy grodowej, późnogotyckiego kościoła NMP fundacji bpa Andrzeja z Bnina. W XVI w. za sprawą bpa Jana Lubrańskiego cały
Ostrów Tumski uległ przekształceniom, wyrazem których było między innymi otoczenie wyspy (poza Zagórzem) murami obronnymi,
wzniesienie gmachów psałterzystów i akademii. Kolejne bardziej znaczące zmiany przyniósł wiek XVIII w postaci przebudowy
katedry, pałacu arcybiskupiego oraz budowy kanonii i wikariatów. W XIX w. najistotniejsze było ufortyfikowanie Ostrowa Tumskiego
i włączenie go w system nowopruskich fortyfikacji oraz przecięcie wyspy linią kolejową. Do odzyskania niepodległości znaczną
część pruskich umocnień zlikwidowano, resztę rozebrano po II wojnie światowej. Jedynym świadkiem pozostał zachowany
w dobrym stanie budynek śluzy tumskiej z 1835 r. W XX wieku, poza zniszczeniami wojennymi, największą tragedią, fatalnąw
skutkach była komunikacyjna ingerencja z końca lat 60. trasa szybkiego ruchu, która rozcięła najstarszą część wyspy. Utrudnione
od tego momentu pieszo-turystyczne połączenie ze Starym Miastem a także ze Śródką, na skutek likwidacji Mostu Cybińskiego,
spowodowało, że to ważne symboliczne miejsce stało się wręcz nieobecne w życiu miasta oraz słabo identyfikowane turystycznie.
Proces mający na celu upamiętnienie pierwszych władców Polski, Mieszka I i Bolesława Chrobrego, zapoczątkowało w drugiej
ćwierci XIX w., wzniesienie w katedrze poznańskiej kaplicy im poświęconej. Czytelny program ideowy i artystyczny Kaplicy
Królewskiej sprawił, iż przez cały okres zaborów posiadała ona, dla odwiedzających ją Polaków, siłę ogólnonarodowego pomnika,
co niezwykle trafnie wyraziła Zofia Ostrowska-Kębłowska w dziele poświęconym Kaplicy: „Pomnik miał być plastycznym
„dokumentem” poświadczającym rzeczywiste historyczne korzenie polskiego narodu i jego suwerennego, silnie związanego
z Zachodnią Europą państwa, zbudowanego na dwóch kardynalnych zasadach: „ołtarzu i tronie” [2]. Kaplica posiada również ważną
das Gebiet zu vergrößern. Die grundlegenden Quellen unseres Wissens über jene Zeit sind zwei Chroniken: von Bischof Thietmar
von Merseburg vom Anfang des 11. Jhs., sowie von Gallus Anonymus aus dem 12. Jh., die, ergänzt durch archäologische
Untersuchungen, die Feststellung der Entwicklungsphasen und die Rekonstruktion des wahrscheinlichen Bildes der Insel erlauben.
Die wichtige Rolle Posens als eines Zentrums politischer Macht wurde praktisch 1039 durch den Überfall des böhmischen
Herzogs Bretislaw zunichte gemacht. Die Zerstörung Posens und Gnesens wurde zur unmittelbaren Ursache für die Verlegung der
Königsresidenz nach Krakau um das Jahr 1050. Der Herrschersitz auf der Dominsel funktionierte jedoch praktisch bis zu Mitte des
13. Jhs., also ununterbrochen fast drei Jahrhunderte lang. Erst der Bau der Burg durch Przemysł I. in der am linken Wartheufer
gelegenen Stadt bewirkte vermutlich den Abriss des Palatiums, vor allem aber die Übergabe der Burg in die Hände des Posener
Bistums [1]. Auf diese Weise bekam der Hauptteil der Insel einen Eigentümer, und der Grundbesitz zu jener Zeit entschied
hauptsächlich über ihre Entwicklung und räumliche Bewirtschaftung. Heute sind der älteste Teil der Dominsel, das heißt das
Gelände der ehemaligen Burg, der Burgsiedlung mit dem Dom, der zweiten Burgsiedlung, die heute von der Ks. Ignacy-PosadzyStraße bestimmt wird, die nördlichen Fragmente, deren Grenzen die Eisenbahngleisen sind, sowie ein Fragment der ehemaligen
Siedlung in Zagórze, Eigentum des Metropolitankapitels, der Erzdiözese Posen, von Kirchen oder konfessionellen Verbänden. Hier
gehören der Stadt nur die Straßen und der Domplatz; die Flüsse, ihre Ufer und das danebenliegende Schwemmland sind Eigentum
des Staates. Das ist ein sehr bedeutsames Problem für den Bereich die Ausgrabungsarbeiten und die Möglichkeiten der
Erschließung der Insel.
Zurück zur Geschichte: Eine gewisse Belebung dieses Areals, das bis 1800 als ein von der angelegten Stadt unabhängiger
Organismus funktionierte, brachte das 15. Jh.. Zu jener Zeit kam es zum Umbau des Chorraumes im Dom und des
artystyczną wymowę, która sprawia iż wpisuje się ona w orbitę najwybitniejszych dzieł
historyzmu XIX-wiecznej Europy. Istotne jest też to, iż za pomnik uważano nie tylko posągi
pierwszych władców - dzieło Christiana Daniela Raucha, ale całą kaplicę, zgodnie zresztą
z intencjami Edwarda Raczyńskiego, który nadał jej formy architektoniczne odwołujące się
do form bizantyńskich [2].
Ostrów Tumski, a szczególnie Kaplicę Królewską, funkcjonującą pod potoczną nazwą
Złotej Kaplicy, masowo odwiedzano podczas trwania Pewuki w roku 1929. Był to ważny,
patriotyczny punkt programu licznych wycieczek z odległych stron Rzeczpospolitej. Wizyta
ta niwelowała, a na pewno równoważyła niekorzystny wizerunek Poznania, jako miasta
o pruskim obliczu architektonicznym [3]. Udział w tym miała także niewielka, skromna
zabudowa wikariatów i kanonii pochodzących z końca XVIII wieku, czyli okresu sprzed
zaborów. O piastowskiej przeszłości tego miejsca świadczyła też czytelna topografia wyspy
i układ ulic powielających kształt dawnego grodu, ale ślady te dopiero z czasem przemówiły
dzięki podjętym badaniom archeologicznym. Sam Ostrów Tumski był wówczas miejscem
nieco zaniedbanym, żyjącym swoim rytmem, oazą spokoju i prowincjonalnego klimatu.
Paradoksalnie nastrój „dawności” na wiele lat, niemal do czasów współczesnych,
zakonserwowała wspomniana wcześniej niefortunna decyzja komunikacyjna i odcięcie od
pozostałej części miasta.
349
Bischofsschlosses, sowie zum Bau der spätgotischen, von Bischof Andrzej aus Bnin
gestifteten Marienkirche an der Stelle der alten Burgkapelle. Im 16. Jh. wurde die ganze
Dominsel dank Bischof Jan Lubrański umgebaut, was unter anderem in der Umgebung der
Insel durch Wehrmauern zum Ausdruck kam (mit Ausnahme von Zagórze), in der Erbauung
der Gebäude der Psaltersänger und der Akademie. Weitere bedeutende Änderungen
brachte das 18. Jh. mit dem Umbau des Doms, des Erzbischöflichen Palais sowie dem Bau
der Kanonikerhäuser und der Vikariate. Im 19. Jh. waren die Befestigung der Dominsel, ihre
Eingliederung ins System der neupreußischen Befestigungen sowie die Teilung der Insel
durch die Eisenbahnlinie am wichtigsten. Bis zur Wiedererlangung der Unabhängigkeit
wurde ein bedeutender Teil der preußischen Befestigungen abgetragen, der Rest nach dem
2. Weltkrieg abgerissen. Als einziger Zeuge blieb das in gutem Zustand erhaltene Gebäude
der Domschleuse aus dem Jahre 1835. Im 20. Jh. bestand die größte Tragödie, abgesehen
von den in ihren Folgen fatalen Kriegszerstörungen, in einem Verkehrseingriff vom Ende der
50-er Jahre, einer Schnellstraße, die den ältesten Teil der Insel zerschnitt. Die seitdem
erschwerte Fußgänger- und Touristenverbindung mit der Altstadt und auch mit dem Viertel
Śródka aufgrund des Abrisses der Cybinia-Brücke bewirkte, dass dieser in symbolischer
Hinsicht so wichtiger Ort im Leben der Stadt beinahe nicht mehr existent war und kaum von
den Touristen wahrgenommen wurde.
Rys. 2. Widok Kaplicy
Królów w katedrze
poznańskiej. W głębi
widoczny kościół NMP.
Fot. G. Klause.
Abb. 2. Ansicht der
Königskapelle im Posener
Dom. Im Hintergrund ist die
Marienkirche zu sehen.
Foto: G. Klause.
Rys. 3. Tablica informacyjna o prowadzonych
pracach archeologicznych przed kościołem NMP.
Fot. G. Klause.
Abb. 3. Informationstafel über archäologische
Arbeiten vor der Marienkirche.
Foto G. Klause.
Dopiero po 2000 r. rozpoczęły się prace mające na celu poprawę estetyki najbliższego
otoczenia katedry, w postaci nowej nawierzchni ulic, renowacji pałacu arcybiskupiego,
Akademii Lubrańskiego, niektórych kanonii. Był to efekt wyraźnie stabilizującej się sytuacji
ekonomicznej kraju, potrzeba ożywiania miejsc historycznie ważnych i atrakcyjnych
turystycznie, których potencjał był do tej pory słabo wykorzystywany. Niestety renowacja
placu katedralnego i ulic spowodowała niepotrzebną likwidację nieczynnych już torów
tramwajowych i bruków. Najważniejsze było jednak kontynuowanie badań
archeologicznych na terenie wyspy.
Relikty - dialog z przeszłością
Mimo iż od 70. lat ślady przeszłości na Ostrowie Tumskim są sukcesywnie odkrywane
i badane, tylko w niewielkim stopniu zostały zaprezentowane in situ. Jak dotąd jedynie
powojenne odkrycia archeologiczne dokonane w katedrze poznańskiej przez zespół
kierowany przez Krystynę Józefowiczównę, zostały udostępnione zwiedzającym.
Utworzony został podziemny rezerwat archeologiczny przedstawiający nawarstwienia
katedry preromańskiej i romańskiej zgodnie z czytelną ideą „zintegrowanych przestrzeni”
pozwalającą zwiedzającym na iluzję znalezienia się niejako we wnętrzu dawnej kubatury,
na poziomie zbliżonym do pierwotnego [4]. W okresie międzywojennym brak
351
Den Prozess, der der ersten Herrscher von Polen, Mieszko I. und Boleslaus des
Tapferen gedenken sollte, begann im zweiten Viertel des 19. Jhs. mit dem Bau einer ihnen
gewidmeten Kapelle im Posener Dom. Das deutliche ideelle und künstlerische Programm
der Königskapelle führte dazu, dass sie in der ganzen Zeit der polnischen Teilungen für die
sie besuchenden Polen die Kraft eines nationalen Denkmals hatte, was Zofia OstrowskaKębłowska in ihrem Werk über die Kapelle sehr treffend zum Ausdruck brachte: „Das
Denkmal sollte ein plastisches »Dokument« sein, das die tatsächlichen historischen
Wurzeln des polnischen Volkes und seines souveränen, stark mit Westeuropa
verbundenen Staates bezeugte, der auf zwei grundsätzlichen Fundamenten gebaut wurde:
»Altar und Thron“ [2]. Auch der künstlerische Ausdruck der Kapelle ist bedeutend und
bewirkt, dass sie zu den wichtigsten Werken des Historismus im Europa des 19. Jhs. gehört.
Wichtig ist auch, dass man nicht nur die Skulpturen der ersten Herrscher ein Werk von
Christian Daniel Rauch für ein Denkmal hielt, sondern die ganze Kapelle, was übrigens mit
den Intentionen von Edward Raczyński übereinstimmte, der sie architektonisch mit
byzantinischen Formen versah. [2].
Die Dominsel und insbesondere die Königskapelle, üblicherweise unter dem Namen
Goldene Kapelle bekannt, wurden massenhaft während der Allgemeinen
Landesausstellung im Jahre 1929 besucht. Sie waren wichtige, patriotische
wystarczających funduszy, a ostatecznie wybuch II wojny światowej, uniemożliwił ekspozycję fragmentu wału o konstrukcji
drewniano-ziemnej z ławą kamienną odkrytego w 1938 r. przed katedrą. Wstępnie proponowano przekrycie wykopu na poziomie
placu katedralnego szklaną płytą opartą na stalowej konstrukcji. Schody prowadzące do wnętrza wykopu miały umożliwiać
zwiedzającym bezpośredni kontakt z autentykiem [5].
Współcześnie prowadzone badania archeologiczne (od 1999 r.) koncentrują się na grodowym zespole pałacowo-sakralnym
oraz położonych w pobliżu ul. ks. Ignacego Posadzego wałach obronnych i powstałych na ich śladach ceglanych murach fundacji
biskupa Jana Lubrańskiego. Powyższy zespół budowli jest wyrazem symbiozy dwóch wątków: świeckiego związanego
z pierwszymi władcami i narodzinami państwowości, oraz duchowego swoistego wyznania nowej wiary chrześcijańskiej. Palatium
Mieszka I jest przypuszczalnie „pierwszą realizacją architektury monumentalnej państwa Piastów” o czym świadczy jego czas
powstania ustalony na „po połowie X wieku” [1]. Na jego sprecyzowanie pozwoliła analiza dendrochronologiczna belki progowej
znalezionej w części wejściowej palatium (pn-wsch.). Zachowane fragmenty murów dają dość czytelny obraz jego układu
funkcjonalnego oraz bryły i to pomimo tego, iż badania objęły wyłącznie partie znajdujące się na miejskim gruncie, czyli poza
obrysem kościoła NMP. Palatium było najprawdopodobniej dwukondygnacyjne z funkcją reprezentacyjną na parterze (sień,
przedpokój, sala reprezentacyjna, kancelaria i skarbczyk razem 190 m2) i mieszkalną na piętrze. Fragmenty zespołu położone
wewnątrz gotyckiego kościoła zostały namierzone dzięki badaniom georadarem. Pokazują one obecność pod prezbiterium kościoła
kaplicy grodowej, a w partiach młodszych prawdopodobnie reliktów co najmniej trzech świątyń, w tym romańskiego kościoła
salowego [1]. Przystąpienie do badań bezpośrednich, następnie stworzenie rezerwatu archeologicznego są uwarunkowane zgodą
Archidiecezji Poznańskiej na rozpoczęcie prac. Wzmocnienie konstrukcji kościoła i pozytywne ekspertyzy stanu technicznego
budowli dają nadzieję na rychłą możliwość przystąpienia do prac archeologicznych w jego wnętrzu [6].
Programminhalte zahlreicher Exkursionen aus allen Regionen der Polnischen Republik. Diese Besuche veränderten das
ungünstige Image von Posen als einer Stadt mit preußischem Architekturantlitz, und ganz sicher bildeten sie ein Gegengewicht dazu
[3]. Einen Anteil daran hatte auch die kleine, bescheidene Bebauung vom Ende des 18. Jhs., also aus der Zeit vor den Teilungen, mit
Vikariaten und Kanonikerhäusern. Von der Piastenvergangenheit dieses Ortes zeugte auch die erschließbare Topografie der Insel
und die Verteilung der Straßen, die die Form der alten Burg wiederholten. Doch diese Spuren konnten erst dank der unternommenen
archäologischen Untersuchungen mit der Zeit zu sprechen anfangen. Die Dominsel selbst war damals ein etwas vernachlässigter
Ort, der in einem eigenen Rhythmus lebte, eine Oase der Ruhe und der provinziellen Atmosphäre. Paradoxerweise ist die Stimmung
des „Altertümlichen“ für lange Jahre, fast bis heute, durch die zuvor erwähnte unglückliche Verkehrsentscheidung und die Trennung
vom übrigen Teil der Stadt konserviert worden.
Erst nach 2000 begannen Arbeiten, die die Verbesserung der Ästhetik der nächsten Umgebung des Doms zum Ziel hatten, mit
einem neuen Straßenbelag, der Renovierung des Erzbischöflichen Palais, der Akademie von Lubrański und mancher
Kanonikerhäuser. Das war ein Ergebnis der Stabilisierung der wirtschaftlichen Situation im Lande, des Bedürfnisses nach der
Belebung historisch wichtiger und touristisch attraktiver Orte, deren Potential bisher kaum genutzt worden war. Leider hatte die
Renovierung des Domplatzes und der Straßen unnötigerweise den Abriss der nicht mehr benutzten Eisenbahnschienen und des
Kopfsteinpflasters zur Folge. Am wichtigsten war jedoch die Fortsetzung der archäologischen Untersuchungen auf der Insel.
Relikte - Dialog mit der Vergangenheit
Obwohl die Spuren der Vergangenheit auf der Dominsel bereits seit den 70er Jahren sukzessive entdeckt und untersucht
werden, sind sie bisher nur in einem geringen Maße in situ präsentiert worden. Bisher wurden den Besuchern die nach dem Krieg im
Dotychczasowe rezultaty tych odkryć to niewątpliwie szansa na ożywienie całej
wyspy. Odpowiednio wyeksponowane, mogą stać się źródłem ogólnej estetyzacji
otoczenia, poszerzenia oferty turystycznej, wzrostu zainteresowania najstarszymi dziejami
kraju. Muszą jednak wpisywać się w sprecyzowaną wizję przestrzenno-funkcjonalną
całego Ostrowa Tumskiego. Archeologiczne odkrycia zostały uwzględnione w Studium
Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Poznania oraz
licznych programach zakładających aktywizację Ostrowa Tumskiego i najbliższych okolic,
jak Trakt Królewsko-Cesarski i Miejski Program Rewitalizacji. W grudniu 2007 r. zespół
Wydziału Miasta Poznania opracował program parku historycznego „Początki
Państwowości i Chrześcijaństwa w Polsce” bazujący na idei centrum interpretacji i centrum
archeologicznego, którego celem jest szeroka, dostosowana do percepcji współczesnego
odbiorcy, prezentacja dziedzictwa kulturowego [7].
W stronę przyszłości
Z tematem niniejszej konferencji najściślej wiąże się kwestia sposobu ekspozycji
reliktów założenia pałacowo-sakralnego. Trudno mówić w tym momencie o ich adaptacji do
nowych funkcji z racji na niekompletność i usytuowanie. Do momentu podjęcia, a właściwie
zakończenia badań bezpośrednich pod posadzką kościoła, jest to zagadnienie, które
można rozpatrywać czysto teoretyczne. Uprzedzając spodziewany pozytywny rezultat
badań, można ten czas poświęcić wirtualnym próbom stworzenia na Ostrowie Tumskim
353
Posener Dom gemachten archäologischen Entdeckungen des von Krystyna
Józefowiczówna geleiteten Teams zugänglich gemacht. Man schuf ein unterirdisches
archäologisches Reservat, das die Schichten des präromanischen und romanischen
Domes darstellt, mit der Idee „integrierter Räume”, die den Besuchern die Illusion vermittelt,
sozusagen innerhalb des alten Raumes, auf einem dem alten angenäherten Niveau zu sein
[4]. In der Zeit zwischen den beiden Weltkriegen waren es fehlende finanzielle Mitteln und
danach der Ausbruch des 2. Weltkriegs, die eine Exposition des 1938 vor dem Dom
entdeckten Wallfragments mit Holz- und Erdkonstruktion und einer Steinbank verhinderten.
Als vorläufige Lösung wurde die Überdeckung der Ausgrabung mit einer Glasplatte mit
Stahlkonstruktion auf der Ebene des Domplatzes vorgeschlagen. Die ins Innere der
Ausgrabung führende Treppe sollte den Besuchern einen direkten Kontakt mit den
authentischen Relikten ermöglichen [5].
Zur Zeit (seit 1999) durchgeführte archäologische Untersuchungen konzentrieren sich
auf das Schloss- und Sakralensemble sowie die in der Nähe der Ks.-Ignacy-PosadzyStraße gelegenen Befestigungswälle, auf deren Spuren die Ziegelmauern der Stiftungen
von Bischof Jan Lubrański entstanden. Dieses Gebäudeensemble ist Ausdruck einer
Symbiose von zwei Elementen: des säkularen, das mit den ersten Herrschern und der
Geburt der Staatlichkeit zusammenhängt, und des geistlichen
eines eigenwilligen
ikony „ołtarza i tronu” - początków chrześcijaństwa i państwa polskiego. Warto zastanowić się nad sposobami nasycania
odkrywanych reliktów treściami ideowymi, wątkami symbolicznymi. Nie sposób nie zauważyć, że rysują się metaforyczne związki
pomiędzy wzniesionym w katedrze poznańskiej w XIX w. narodowym pomnikiem, a szansą jaką niesie współczesne odkrywanie
odległej historii. Obecnie dzieje się to za pośrednictwem reliktów sprzed tysiąca lat, które przemawiają autentyzmem materii,
podobnie jak relikwie w chrześcijaństwie.
Metaforyczne związki pierwszych władców z obszarem kościoła NMP w jakimś sensie zainicjowało wydarzenie z 1818 r., czyli
wizyta w Poznaniu następcy tronu, księcia Fryderyka Wilhelma. To jego entuzjazm dla architektury gotyckiej, uratował skazany
praktycznie na zagładę kościół NMP i spowodował pojawienie się koncepcji, „aby nie w katedralnej kaplicy, ale w tym właśnie
niewielkim kościele, po jego odrestaurowaniu, urządzić królewskie mauzoleum” [2]. Projekt powierzono K. F. Schinklowi, ale
nieznany jest jego kształt. Można spekulować, iż przystąpienie do realizacji projektu mogłoby doprowadzić do przypadkowego
odkrycia fragmentów kaplicy, co dla romantyków, szczególnie Schinkla genialnego dziecka historyzmu, stałoby się dodatkowym
źródłem inspiracji. Był on wrażliwy na potrzebę ochrony i zachowania zabytków zarówno bez ingerencji w ich materię, jak również
poprzez kreację architektoniczną, która stawała się swoistą reinkarnacją, przedłużeniem życia w nowym kostiumie stylowym. Dla
romantyków gotyk był synonimem starożytności i malowniczych ruin, które posiadały w sobie element tajemniczości, a jej
szczątkowość pobudzała wyobraźnię [8]. Wątek ten jest kolejnym interesującym łącznikiem między Kaplicą Królewską odwołującą
się do europejskich i chrześcijańskich korzeni, a oczekującymi na odkrycie reliktami autentycznej kaplicy.
Dla konserwatorów, ale przede wszystkim dla współczesnych architektów, ekspozycja ruin to głównie problem estetyczny
i edukacyjny, dla właściciela, czyli instytucji kościelnej to kwestia zachowania odpowiedniego szacunku dla nakładającego się na
Bekenntnisses zum neuen christlichen Glauben. Das Palatium von Mieszko I. ist vermutlich „die erste Realisierung monumentaler
Architektur des Piastenstaates“, wovon die Zeit seiner Entstehung zeugt, die für „nach Mitte des 10. Jhs.“ bestimmt wurde [1]. Eine
dendrochronologische Analyse des Schwellenbalkens im Eingangsbereich des Palatiums (Nord-Ost) ließ diese Präzisierung zu. Die
erhaltenen Mauerfragmente geben ein verhältnismäßig klares Bild seines Funktionsgefüges sowie seiner Außenformen, und dies
obwohl die Untersuchungen ausschließlich die Partien umfassten, die sich auf städtischem Grund befanden, das heißt außerhalb
des Umrisses der Marienkirche. Das Palatium war höchstwahrscheinlich zweigeschossig, mit einer repräsentativen Funktion im
Erdgeschoss (Diele, Vorraum, repräsentativer Saal, Kanzlei und kleine Schatzkammer insgesamt 190 m2), und einem Wohnteil im
Obergeschoss. Die innerhalb der gotischen Kirche gelegenen Fragmente der Anlage wurden mit Hilfe von
Bodenradaruntersuchungen gefunden. Sie weisen die Anwesenheit einer Burgkapelle unter dem Kirchenchor nach, und in jüngeren
Partien wahrscheinlich von Relikten mindestens dreier Gotteshäuser, darunter einer romanischen Saalkirche [1]. Der Beginn
direkter Untersuchungen und die nachfolgende Schaffung eines archäologischen Reservats sind von einer Genehmigung der
Posener Erzdiözese abhängig. Die Verstärkung der Kirchenkonstruktion sowie positive Expertisen des technischen Zustands des
Gebäudes geben Hoffnung auf eine baldige Möglichkeit, an die archäologischen Arbeiten im Kircheninneren heranzugehen. [6].
Die bisherigen Ergebnisse dieser Entdeckungen stellen zweifellos eine Chance für die Belebung der ganzen Insel dar.
Entsprechend ausgestellt können sie zu einer Quelle der allgemeinen Ästhetisierung der Umgebung, der Erweiterung des
touristischen Angebots und der Steigerung des Interesses an der ältesten Geschichte des Landes werden. Sie müssen sich jedoch
in eine präzisierte räumlich-funktionale Vision der ganzen Dominsel einschreiben. Die archäologischen Entdeckungen wurden in die
Studie der Bedingungen und Richtungen der Raumbewirtschaftung der Stadt Posen sowie in zahlreiche Programme
Rys. 4. Kościół NMP na miejscu
zespołu pałacowo-sakralnego.
Fot. G. Klause.
Abb. 4. Marienkirche an der Stelle
des Schloss- und Sakralensembles.
Foto: G. Klause.
355
eingeschrieben, die die Aktivierung der Dominsel und ihrer nächsten Umgebung
voraussetzen, wie die Königlich-Kaiserliche Straße und das Städtische
Sanierungsprogramm. Im Dezember 2007 hat ein Team der Abteilung für Stadtentwicklung
der Stadt Poznań das Programm des historischen Parks „Die Anfänge der Staatlichkeit und
des Christentums in Polen“ erarbeitet, das auf der Idee eines Interpretationszentrums und
eines archäologischen Zentrums basiert, dessen Ziel eine breit angelegte, an die
Perzeption des heutigen Besuchers angepasste Präsentation des Kulturerbes ist [7].
In Richtung Zukunft
Mit dem Thema dieser Konferenz verbindet sich sehr eng auch die Frage nach der
Ausstellungsart von Relikten des Schloss- und Sakralensembles. Man kann heute aufgrund
ihrer Lückenhaftigkeit und ihres Standorts kaum von ihrer Anpassung an neue Funktionen
sprechen. Bis zum Beginn und eigentlich bis zur Beendigung direkter Untersuchungen
unter dem Kirchenfußboden handelt es sich um eine Frage, die man rein theoretisch
erörtern kann. Dem positiven Untersuchungsergebnis zuvorkommend kann man diese Zeit
virtuellen Versuchen widmen, auf der Dominsel eine Ikone von „Altar und Thron“ zu schaffen
der Anfänge des Christentums und des polnischen Staates. Es lohnt sich dabei, über die Art
nachzudenken, wie man entdeckte Relikte mit Ideengehalt und mit symbolischen Motiven
siebie sacrum kościoła NMP oraz kolejnych warstw kaplicy książęcej, być może także miejsca pochówku księżnej Dobrawy.
Architektura w architekturze, czyli preromańskie i późniejsze relikty w gotyckiej powłoce mogą przemówić głosem zwielokrotnionym,
warto powtórzyć za Leonem Krierem, że „o wartości zabytków nie stanowi stan zachowania, lecz wartość idei, które wyraża” [9].
Jak powinna wyglądać współczesna integracja przestrzeni gotyckiej i zalegających kilka metrów pod posadzką kościoła
zarysów pałacowej kaplicy? Rysują się różne scenariusze.
WERSJA TYMCZASOWA. W oczekiwaniu na możliwość podjęcia badań archeologicznych można poprzestać na modelach
i wizualizacjach przedstawiających domniemany widok zespołu pałacowo-sakralnego. Podstawę mogą stanowić te istniejące już
i przyszłe wizje rysunkowe.
„NOWA ARCHEOLOGIA”. Powstały w latach 70. XX w. sposób upamiętniania ważnych dla danej społeczności miejsc
historycznych poprzez tworzenie kubicznych symbolicznych „fantomów” nie istniejących już budowli lub, co znamy z polskich miast
zaznaczanie obrysów tych budowli w nawierzchniach ulic. [10]. W przypadku kaplicy książęcej, taki sposób wyrażenia śladu
przeszłości, należałoby potraktować jako niewystarczający i tymczasowy.
KONKURS. Nie udało się problemu sposobu ekspozycji reliktów rozwiązać przy pomocy ogólnopolskiego konkursu
architektonicznego, mimo iż prace nad jego przygotowaniem były już mocno zaawansowane, a termin rozstrzygnięcia ustalony na
maj tego roku. Konkurs dotyczył sposobu prezentacji reliktów pałacowo-sakralnych oraz budowy muzeum - rezerwatu
archeologicznego. Na przeszkodzie stanęły nie do końca przedyskutowane kwestie użytkowania gruntów kościelnych. Umknęła
więc realna szansa zaprezentowania w niniejszej publikacji jego rezultatów, które byłyby też odbiciem poglądów środowiska
architektów na temat symbiozy przeszłości z nowoczesnością.
präsentieren kann. Man kommt nicht umhin zu bemerken, dass sich metaphorische Zusammenhänge zwischen dem im Posener
Dom erbauten Nationaldenkmal und der Chance abzeichnen, die das zeitgenössische Entdecken von Geschichte mit sich bringt.
Zur Zeit geschieht dies dank der Vermittlung von Relikten von vor tausend Jahren, die durch ihre Authentizität der Materie sprechen,
ähnlich wie Reliquien im Christentum.
Die metaphorischen Verbindungen der ersten Herrscher mit dem Gelände der Marienkirche wurden in einem gewissen Sinne
durch ein Ereignis aus dem Jahre 1818 initiiert, nämlich durch den Besuch des Thronfolgers Prinz Friedrich Wilhelm in Posen. Es
war seine Begeisterung für gotische Architektur, die die praktisch zur Zerstörung verurteilte Marienkirche rettete und bewirkte, dass
ein Konzept auftauchte, „um nicht in der Domkapelle, sondern gerade in dieser kleinen Kirche, nach ihrer Restaurierung, ein
königliches Mausoleum einzurichten“ [2]. Das Projekt wurde J. F. Schinkel anvertraut, doch seine Form ist unbekannt. Man könnte
spekulieren, dass der Beginn der Projektrealisierung zu einer zufälligen Entdeckung der Kapellenfragmente hätte führen können,
was für Romantiker, insbesondere für Schinkel, das geniale Kind des Historismus, zu einer zusätzlichen Inspirationsquelle hätte
werden können. Er war sensibel für die Notwendigkeit des Denkmalschutzes und -erhalts, sowohl ohne Eingriffe in deren Materie als
auch durch architektonische Kreation, die zu einer Art Reinkarnation wurde, einer Lebensverlängerung im neuen stilistischen
Kostüm. Für die Romantiker war die Gotik das Synonym des Altertums und malerischer Ruinen, die ein Element des
Geheimnisvollen in sich bargen, und das Fragmentarische an ihnen regte die Phantasie an [8]. Dieses Motiv stellt eine weitere
interessante Verbindung zwischen der Königskapelle, die sich auf europäische und christliche Wurzeln stützt, und den auf ihre
Entdeckung wartenden Relikten der authentischen Kapelle dar.
Für die Denkmalpfleger, aber vor allem für heutige Architekten ist die Exposition von Ruinen hauptsächlich ein ästhetisches
und ein Bildungsproblem; für den Eigentümer, das heißt die kirchliche Institution, ist es eine Frage der Beibehaltung des
Rys. 5. Próba rekonstrukcji grodu
i podgrodzi na Ostrowie Tumskim
wraz z prawdopodobnym kształtem
zespołu pałacowo-sakralnego.
Materiał udostępniony przez H.
Kóćka-Krenz.
Abb. 5. Versuch einer
Rekonstruktion der Burg und der
Burgsiedlungen auf der Dominsel
mit der vermutlichen Form des
Schloss- und Sakralensembles.
Das Material wurde von H. KóćkaKrenz zur Verfügung gestellt.
357
entsprechenden Respekts vor dem Sacrum der Marienkirche, das sich mit den einander
folgenden Schichten der Fürstenkapelle, in der vielleicht auch Fürstin Dobrawa bestattet ist,
überlappt. Architektur in der Architektur, das heißt präromanische und spätere Relikte in
einem gotischen Mantel, kann mit einer verstärkten Stimme sprechen; man sollte nach
Leon Krier wiederholen, dass „vom Wert des Denkmals nicht sein Erhaltungszustand,
sondern der Wert der Idee, die es zum Ausdruck bringt, zeugt” [9].
Wie sollte die heutige Integration des gotischen Raumes und der mehrere Meter unter
dem Kirchenfußboden liegenden Umrisse der Schlosskapelle aussehen? Es zeichnen sich
verschiedene Szenarien ab.
VORLÄUFIGE VERSION. Während des Wartens auf die Möglichkeit, archäologische
Untersuchungen aufnehmen zu können, kann man vorerst bei Modellen und
Visualisierungen bleiben, die die vermutete Ansicht des Schloss- und Sakralensembles
darstellen. Grundlage hierfür können bereits existierende und künftige Zeichnungsvisionen
sein.
„NEUE ARCHÄOLOGIE”. Eine in den 70er Jahren des 20. Jhs. entstandene Art, der
für die jeweilige Bevölkerung wichtigen historischen Orte in Form von kubischen
symbolischen „Phantomen” nicht mehr existierender Gebäude zu gedenken oder was wir
aus polnischen Städten kennen
die Markierung der Umrisse dieser Gebäude im
WERSJA KONSERWATORSKA. Wyspa Tumska łącznie z najważniejszymi obiektami architektonicznymi znajduje się
w rejestrze zabytków, w związku z tym architektów obowiązują wytyczne konserwatorskie, które ograniczają mocno swobodę
twórczą, praktycznie sprowadzają ekspozycję do banalnej tafli szkła nad reliktami. Nie jest to na pewno remedium na nudę
wypreparowanej ekspozycji archeologicznej pokazującej znaleziska in situ w zgodnie ze stratygrafią. Takie naukowe
przedstawienie kolejnych faz rozwojowych jest dla przeciętnego odbiorcy trudne i wymaga przygotowania historycznego, i pewnej
wiedzy architektonicznej.
ARCHITEKTURA W ARCHITEKTURZE. To próba stworzenia architektury w architekturze, sacrum w sacrum, przenikanie
przestrzeni gotyckiej z reliktami na zasadzie „zintegrowanych przestrzeni”, ale bez oddzielania jej stropem, czyli bez budowy krypty,
a pod gwiaździstym sklepieniem gotyckiego kościoła. Jej podstawowym walorem byłby przede wszystkim autentyzm materii, czyli
tzw. autentyzm podstawowy, ale także formy i funkcji [11]. Być może, aby autentyczna materia mogła dobitniej przemówić do
wyobraźni turystów konieczne byłoby uzupełnienie jej o prezentację holograficzną, przedstawiającą kompletny obiekt w różnych
fazach rozwojowych, może wzbogacony o sceny historyczne.
Powinna pojawić się pełna otwartość i zgoda władz konserwatorskich na ingerencje współczesnych form w zabytek,
oczywiście pod warunkiem że będą posiadać znamiona dzieła sztuki i przemawiać swoją formą. Dopuszczalnym elementem byłby
nowoczesny w formie ołtarz cyborium spoczywający na reliktach jak na skale opoce. Odważny krok w tę stronę wymaga akceptacji
najważniejszej strony kościoła. Sztuczną archaizację należałoby wykluczyć, bo najważniejsze są relikty, chociaż cytowany już Krier
entuzjasta klasycyzmu, krytyk modernistycznych ideologii, także Karty Weneckiej, którą uznał za modernistyczny manifest, nie
dostrzega w rekonstrukcji fałszu: „Identyczna rekonstrukcja, wykonana w oparciu o ten sam typ i jakość materiałów, form i technik,
będzie przedstawiać większą wartość niż oryginalne ruiny. […] Kult ruin nie przynosi pożytku ani nam, ani starożytnym” [9].
Straßenbelag [10]. Im Falle der Fürstenkapelle sollte man diese Art, die Spur der Vergangenheit zum Ausdruck zu bringen, als
unzureichend und vorläufig bezeichnen.
AUSSCHREIBUNG. Es ist nicht gelungen, das Problem der Exposition der Relikte mit Hilfe eines landesweiten
Architekturwettbewerbs zu lösen, obwohl die Arbeiten an seiner Vorbereitung bereits sehr weit fortgeschritten waren und der Termin
der Entscheidung für Mai dieses Jahres bestimmt war. Zielsetzung des Wettbewerbs war die Art der Präsentation der Schloss- und
Sakralrelikte sowie der Bau eines Museums eines archäologischen Reservats. Im Wege standen nicht ganz ausdiskutierte Fragen
der Nutzung von Kirchengrundstücken. Somit ist also eine reale Chance entgangen, in dieser Publikation die Ergebnisse des
Wettbewerbs darzustellen, die auch eine Spiegelung der Ansichten von Architektenkreisen zum Thema Symbiose der
Vergangenheit mit der Gegenwart gewesen wären.
DENKMALPFLEGEVERSION. Die Dominsel mit ihren wichtigsten architektonischen Objekten befindet sich im
Denkmalregister, daher sind die Architekten dazu verpflichtet, die Denkmalpflegerichtlinien zu berücksichtigen, die ihre
künstlerische Freiheit stark einschränken und die Exposition praktisch auf eine banale Glasscheibe über den Relikten reduzieren.
Dies ist sicherlich kein Gegenmittel gegen die Langeweile einer präparierten archäologischen Ausstellung, die die Befunde in situ in
Übereinstimmung mit der Stratigrafie zeigt. Solch eine wissenschaftliche Darstellung einander folgender Entwicklungsphasen ist für
den durchschnittlichen Besucher schwer verständlich und verlangt historische Vorkenntnisse sowie ein gewisses architektonisches
Wissen.
ARCHITEKTUR IN DER ARCHITEKTUR. Hier handelt es sich um den Versuch, Architektur in der Architektur zu schaffen, das
Sacrum im Sacrum, eine Durchdringung des gotischen Raumes mit den Relikten nach dem Prinzip von „integrierten Räumen“ zu
Podsumowanie
Podsumowując, należałoby jeszcze raz podkreślić, iż współczesne działania mające
na celu przybliżenie roli poznańskiego Ostrowa Tumskiego w historii Polski, mają swój
odpowiednik w latach 40 XIX wieku. Tamtą inicjatywę zawdzięczamy ks. Teofilowi
Wolickiemu, wspieranemu finansowo przez społeczeństwo i wielu światłych arystokratów
z postacią najważniejszą i zarazem tragiczną Edwardem Raczyńskim. Współcześnie
inicjatywy związane z odkrywaniem przeszłości przejęły instytucje naukowe, muzealne,
oraz władze miasta. Nie są one wolne od marketingowego entourage, który stał się już
częścią rzeczywistości. Przywołując te porównania, nie wolno zapominać o zachowaniu
odpowiednich proporcji.
Problematykę ekspozycji reliktów należy rozpatrywać w kontekście całej przestrzeni
wyspy, należy ją traktować jako ważną przestrzeń publiczną o randze narodowego
pomnika, w którym wyjątkowo wyraźnie rysują się europejskie wątki. Znaczna część
Ostrowa Tumskiego, ze względu na status właściciela, może być też uznana za przestrzeń
sakralną, mimo iż miejscami stricte sakralnymi są katedra z jej preromańskimi i romańskimi
reliktami w podziemiach oraz znana tylko z badań pośrednich kaplica książęca przy
palatium.
Ochronie powinny podlegać również wartości niematerialne jak małomiasteczkowy
nastrój ulicy ks. Ignacego Posadzego, który może zderzyć się ze standardami jakie dyktuje
359
bewirken; doch ohne sie durch eine Decke zu trennen, also ohne eine Krypta zu bauen unter
dem Sternengewölbe der gotischen Kirche. Ihr grundsätzlicher Wert bestünde vor allem in
der Authentizität der Materie, also in der sog. „grundlegenden Authentizität“, aber auch einer
von Form und Funktion [11]. Es kann sein, dass es notwendig wäre damit die authentische
Materie die Vorstellungskraft der Touristen stärker ansprechen kann , sie um eine
holografische Präsentation zu ergänzen, die das komplette Objekt in den verschiedenen
Entwicklungsphasen darstellen würde, vielleicht noch bereichert um historische Szenen.
Seitens der Entscheidungsträger der Denkmalpflege sollte es vollkommene Offenheit
und ein Einverständnis für moderne Eingriffe in das Denkmal geben, natürlich unter der
Bedingung, dass sie die Merkmale von Kunstwerken besitzen und durch ihre Form
sprechen werden. Ein zulässiges Element wäre ein in seiner Form moderner Altar ein
Ciborium, das auf den Relikten wie auf einem Felsen liegen würde. Der mutige Schritt in
diese Richtung würde Akzeptanz der wichtigsten Seite, der Kirche, erfordern. Eine
künstliche Archaisierung sollte hier ausgeschlossen werden, weil die Relikte am wichtigsten
sind, obwohl der bereits zitierte Krier ein Befürworter des Klassizismus und ein Kritiker
modernistischer Ideologien, auch der Charta von Venedig, die er als modernistisches
Manifest bezeichnete in der Rekonstruktion nichts Falsches sieht: „Eine identische
Rekonstruktion, die sich auf denselben Typus und die Qualität der Materialien, Formen und
Techniken stützt, wird einen größeren Wert darstellen als Ruinen. […]Der Ruinenkult bringt
weder uns noch den Alten einen Nutzen” [9].
współczesny „przemysł turystyczny” i coraz mniej refleksyjnie nastawiony masowy odbiorca. Konieczność ścisłej współpracy
z władzami kościelnymi być może zapobiegnie uleganiu dyktatowi rynku usług turystycznych.
Adaptacja ruin to w tym przypadku wcale nie wyabstrahowane z realiów zagadnienie. Przyszła ekspozycja in situ może
zainicjować, również przyspieszyć tworzenie się scenariusza dotyczącego początków państwa, rodzącego się w bólach Muzeum
Historii Polski. Poza niewątpliwymi zaletami ożywienia wyspy, na które starano się wskazać, rodzą się również pewne
niebezpieczeństwa. Intensywny rozwój turystyki kulturowej wymusza rozwój infrastruktury wkraczającej w obszary zabytkowe, co
z jednej strony pozwala łatwiej „sprzedać” zabytek, wiążące się z nim treści historyczne, nie zawsze łatwo czytelne wątki
symboliczne, a z drugiej pojawia się banalizacja, komercjalizacja przeszłości. Przestrogą niech będzie stwierdzenie: „Siła nostalgii
za przeszłością jest tak duża, iż autentyczne ślady przeszłości nie mogą jej zaspokoić w pełni, człowiek współczesny
w poszukiwaniu magicznych miejsc swego zakorzenienia tworzy więc widziadła, obrazy tej przeszłości, korespondujące
z dominującą wrażliwością estetyczną współczesności” [8].
Literatura
[1] KÓĆKA-KRENZ H., Najstarsze dzieje Poznania. [W:] Tu się Polska zaczęła…, Materiały Dokumentacje Projekty,
Wydawnictwo pokonferencyjne pod red. H. Kócka-Krenz, zeszyt 1, Wydawnictwo Miejskie, Poznań, 2007, s. 7, s.15,
s. 10.
[2] OSTROWSKA-KĘBŁOWSKA E., Dzieje Kaplicy Królów Polskich czyli Złotej w katedrze poznańskiej. Wydawnictwo
Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 1997, s. 8, s. 109, s. 46.
Zusammenfassung
Zusammenfassend sollte man noch einmal unterstreichen, dass die heutigen Aktivitäten zur Erschließung der Rolle der
Posener Dominsel in der Geschichte Polens ihre Entsprechung in den 40er Jahren des 19. Jhs. haben. Die damalige Initiative haben
wir Pater Teofil Wolicki zu verdanken, der finanziell von der Bevölkerung und vielen aufgeklärte Aristokraten unterstützt wurde, mit
der wichtigsten und zugleich tragischen Gestalt an der Spitze Edward Raczyński. Die heutigen Initiativen, die mit der Aufdeckung
der Vergangenheit im Zusammenhang stehen, wurden von wissenschaftlichen und musealen Institutionen sowie den Stadtvätern
übernommen. Sie sind nicht frei von der Marketing- entourage, die bereits zu einem Teil unserer Realität geworden ist. Wenn man
solche Vergleiche zieht, darf man nicht vergessen, entsprechende Proportionen zu beachten.
Die Problematik der Reliktenexposition sollte man im Kontext des ganzen Inselareals erwägen. Man sollte sie als einen
öffentlichen Raum vom Range eines Nationaldenkmals betrachten, in dem sich ungewöhnlich deutlich die europäischen Motive
abzeichnen. Ein bedeutender Teil der Dominsel kann, auch aufgrund des Status ihres Eigentümers, für einen sakralen Raum
gehalten werden, obwohl die rein sakralen Orte nur der Dom mit seinen unterirdischen präromanischen und romanischen Relikten
sowie die nur aus indirekten Untersuchungen bekannte Fürstenkapelle neben dem Palatium sind.
Geschützt werden sollten auch immaterielle Werte, wie die kleinstädtische Atmosphäre der Ks.-Ignacy-Posadzy-Straße, die
mit den Standards, den die heutige „Tourismusindustrie“, und der immer weniger reflexiv eingestellte Besucher diktieren, kollidieren
könnte. Die Notwendigkeit einer engen Zusammenarbeit mit den kirchlichen Behörden könnte verhindern, dass man dem Diktat des
Marktes touristischer Dienstleistungen erliegt.
Die Adaption von Ruinen ist in diesem Fall gar keine von der Realität abstrahierte Frage. Die künftige Exposition in situ könnte
die Entstehung eines Szenarios über die Anfänge des Staates, sowie eines unter großen Schwierigkeiten entstehenden Museums
[3] KLAUSE G., Wybrane problemy ochrony zabytków początku XX wieku
i odbudowa Poznania po II wojnie światowej. W: Architektura i urbanistyka
Poznania w XX wieku, pod red. T. Jakimowicz, Wydawnictwo Miejskie, Poznań
2005, s.304.
[4] KADŁUCZKA A., Rezerwat jako nowoczesna metoda ochrony i prezentacji
zabytków architektury i urbanistyki. Politechnika Krakowska, Zeszyt Naukowy nr
5, Kraków 1981, s. 56.
[5] (OI), Prace wykopaliskowe na Ostrowiu Tumskim będą wznowione. W: Kurier
Poznański nr 342, 1938, s. 11.
[6] KÓĆKA-KRENZ H., Historia się powtarza. Rzecz o rezerwatach
archeologicznych na Ostrowie Tumskim. W: Kronika Miasta Poznania. Piękno
odzyskane, nr 2, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2005, s. 57.
[7] ŁANGOWSKI L., Aktywizacja turystyczna Ostrowa Tumskiego i Śródki
w Poznaniu. Podstawowe założenia programowe i organizacyjne Parku
Historycznego „Początki Państwowości i Chrześcijaństwa w Polsce” (egz. Nr 10,
na prawach rękopisu), Poznań 2007.
[8] GUTOWSKA K., Zabytki w refleksji estetyka: piękno, artyzm, wartość
historyczna. W: Zabytki i społeczeństwo. Czynnik społeczny w ochronie
zabytków w warunkach reformy samorządowej, Res Publica Multiethnica,
Warszawa 1999, s. 46, s. 54-55.
361
für die Geschichte Polens initiieren und auch beschleunigen. Abgesehen von den
zweifellosen Vorteilen der Belebung der Insel, auf die hier hinzuweisen versucht wurde,
entstehen dabei auch gewisse Gefahren. Die intensive Entwicklung des Kulturtourismus
erzwingt die Entwicklung einer Infrastruktur, die in historische Bereiche eingreift. Das
erlaubt einerseits, das Denkmal und die mit ihm zusammenhängenden historischen Inhalte,
die nicht immer leicht verständlichen symbolischen Motive besser zu „verkaufen“, es
beinhaltet andererseits jedoch die Gefahr der Banalisierung und Kommerzialisierung der
Vergangenheit. Als Warnung sollte also die folgende Feststellung gelten: „Die Macht der
Nostalgie ist so groß, dass authentische Spuren der Vergangenheit sie nicht gänzlich
befriedigen können, also schafft der moderne Mensch auf der Suche nach magischen Orten
seiner Verwurzelung Gespenster, Bilder dieser Vergangenheit, die mit der dominierenden
ästhetischen Sensibilität der Moderne korrespondieren“ [8].
Literatur
[1] KÓĆKA-KRENZ H., Najstarsze dzieje Poznania. (Die älteste Geschichte
Posens) [in:] Tu się Polska zaczęła… (Hier hat Polen angefangen…),
Dokumentationsmaterial, Entwürfe, Konferenzmaterialien, Hg. H. Kócka-Krenz,
Heft 1, Wydawnictwo Miejskie, Poznań, 2007, S. 7, S.15, S. 10.
[9] KRIER L., Architektura. Wybór czy przeznaczenie. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2001, s. 73.
[10] DĄBROWSKA-BUDZIŁO K., Treść krajobrazu kulturowego w jego kształtowaniu i ochronie. Zeszyty naukowe
Politechniki Krakowskiej, seria Architektura nr 46, Kraków 2002, s. 333-341.
[11] KOWALSKI T., Rekonstrukcja zabytków architektury. Teoria a praktyka. Wydawnictwo PKZ, Warszawa 1985, s. 80,
s. 81.
[2] OSTROWSKA-KĘBŁOWSKA E., Dzieje Kaplicy Królów Polskich czyli Złotej w katedrze poznańskiej.(Geschichte der
Kapelle Polnischer Könige oder der Goldenen Kapelle im Posener Dom) Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa
Przyjaciół Nauk, Poznań 1997, S. 8, S. 109, S. 46.
[3] KLAUSE G., Wybrane problemy ochrony zabytków początku XX wieku i odbudowa Poznania po II wojnie światowej.
(Ausgewählte Probleme des Denkmalschutzes zu Anfang des 20. Jhs. und der Wiederaufbau Posens nach dem2.
Weltkrieg), in: Architektura i urbanistyka Poznania w XX wieku, Hg. T. Jakimowicz, Wydawnictwo Miejskie, Poznań
2005, S.304.
[4] KADŁUCZKA A., Rezerwat jako nowoczesna metoda ochrony i prezentacji zabytków architektury i urbanistyki. (Das
Reservat als moderne Methode des Schutzes und der Präsentation von Architektur- und Urbanistikdenkmälern)
Politechnika Krakowska, Zeszyt Naukowy Nr. 5, Kraków 1981, S. 56.
[5] (OI), Prace wykopaliskowe na Ostrowiu Tumskim będą wznowione. (Die Ausgrabungsarbeiten auf der Dominsel
werden wieder aufgenommen), in: Kurier Poznański Nr. 342, 1938, S. 11.
[6] KÓĆKA-KRENZ H., Historia się powtarza. Rzecz o rezerwatach archeologicznych na Ostrowie Tumskim. (Geschichte
wiederholt sich. Über archäologische Reservate auf der Dominsel), in: Kronika Miasta Poznania. Piękno odzyskane, nr
2, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2005, S. 57.
[7] ŁANGOWSKI L., Aktywizacja turystyczna Ostrowa Tumskiego i Śródki w Poznaniu. Podstawowe założenia
programowe i organizacyjne Parku Historycznego „Początki Państwowości i Chrześcijaństwa w Polsce” (Touristische
Aktivierung der Dominsel und Śródka in Posen. Grundlegende programmatische und organisatorische Prämissen des
Historischen Parks „Die Anfänge der Staatlichkeit und des Christentums in Polen“ (Exemplar Nr. 10, Manuskriptrechte),
Poznań 2007.
[8] GUTOWSKA K., Zabytki w refleksji estetyka: piękno, artyzm, wartość historyczna. (Denkmäler in der Reflexion:
Schönheit, Kunstfertigkeit, historischer Wert), in: Zabytki i społeczeństwo. Czynnik społeczny w ochronie zabytków
w warunkach reformy samorządowej, Res Publica Multiethnica, Warszawa 1999, S. 46, S. 54-55.
[9] KRIER L., Architektura. Wybór czy przeznaczenie. (Architektur - Freiheit oder Fatalismus), Arkady, Warszawa 2001,
S. 73.
[10] DĄBROWSKA-BUDZIŁO K., Treść krajobrazu kulturowego w jego kształtowaniu i ochronie (Inhalt der Kulturlandschaft
in ihrer Gestaltung und ihrem Schutz). Zeszyty naukowe Politechniki Krakowskiej, seria Architektura Nr. 46, Kraków
2002, S. 333-341.
[11] KOWALSKI T., Rekonstrukcja zabytków architektury. Teoria a praktyka. (Rekonstruktion von Architekturdenkmälern.
Theorie und Praxis), Wydawnictwo PKZ, Warszawa 1985, S. 80, S. 81.
mgr inż. arch.,
mgr historii sztuki
Jacek Chrząszczewski
Zastępca Małopolskiego
Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków w Krakowie
Odbudowa ruin Opactwa
Benedyktynów w Tyńcu i ich
adaptacja do nowych funkcji
Zarys burzliwej przeszłości
W odległości 12 km na południowy zachód od centrum Krakowa, wśród lesistych
wzgórz, wystaje z prawego brzegu zakola Wisły 40-metrowa ściana skały wapiennej, na
której wznosi się benedyktyńskie opactwo w Tyńcu jedno z najstarszych i najważniejszych
opactw w Polsce. Zmienne koleje losu sprawiły, że przez ponad wiek kilka pokoleń Polaków
widziało to opactwo w stanie romantycznej ruiny, smutno odbijającej się w wodach Wisły
i skłaniającej ich do wspomnień o legendarnych początkach, dniach dawnej wielkości
i chwały oraz dramatycznym okresie upadku państwa polskiego [1].
Nazwa miejscowa pochodzi zapewne od słowa tyn, którym określano w polskim
języku ludowym ogrodzenie z gałęzi, natomiast w języku czeskim obwarowanie, gród.
Zdrobnienie tyniec zdaje się wskazywać, że istniał niegdyś w okolicy potężniejszy gród,
363
Mgr.Ing. Arch.,
Mgr.für Kunstgeschichte
Jacek Chrząszczewski
stellv. Denkmalpfleger der
Woiwodschaft Kleinpolen
mit Sitz in Krakau
Wiederaufbau der Ruinen der
Benediktinerabtei in Tyniec und ihre
Anpassung an neue Funktionen
Kurze Darstellung der bewegten Vergangenheit
12 Kilometer süd-westlich vom Zentrum Krakaus sticht zwischen den bewaldeten
Hügeln auf dem rechten Ufer des Weichselbogens eine 40 Meter hohe Kalkwand heraus,
auf der sich die Benediktinerabtei von Tyniec erhebt eine der ältesten und wichtigsten
Abteien in Polen. Ihr Schicksal war sehr wechselhaft, und über ein Jahrhundert lang
erlebten mehrere Generationen der Polen diese Abtei im Zustand einer romantischen
Ruine, die sich traurig im Wasser der Weichsel spiegelte und zu Erinnerungen an ihre
legendären Anfänge, an die Tage der Größe und Ehre und auch an den dramatischen
Niedergang des polnischen Staates anregte [1].
Der Name der Ortschaft stammt wohl vom Wort tyn ab, mit dem man in der polnischen
Volkssprache eine Umzäumung aus Ästen bezeichnete, in der tschechischen Sprache
wiederum eine Festung, eine Burg. Die Verkleinerungsform tyniec scheint auf eine größere
Jacek Chrząszczewski - Wiederaufbau der Ruinen der Benediktinerabtei in Tyniec...
wobec którego Tyniec stanowił rodzaj obronnej fortyfikacji satelitarnej [2]. Gród ten
utożsamiano albo z Krakowem, albo z odkrytą na sąsiednim wzgórzu Grodzisko
osadą obronną z okresu kultury łużyckiej i z występującymi późniejszymi osadami
aż po wczesne średniowiecze [3]. Miejscowa legenda, sięgająca czasów plemienia
Wiślan, przekazała nam nazwisko możnego rodu Starża (zapewne od "starszyzny"),
który miał władać rozległymi obszarami po obu stronach Wisły, dopóki nie został
zmuszony do opuszczenia swej siedziby w Tyńcu [4].
Udokumentowana źródłowo historia Tyńca zaczęła się wraz z założeniem tam
klasztoru Benedyktynów. Opactwo tynieckie zostało ufundowane prawdopodobnie
w roku 1044 przez księcia polskiego Kazimierza I Odnowiciela (syna króla Mieszka II
Lamberta i księżniczki kolońskiej Rychezy), ewentualnie przez jego następcę
Bolesława II Szczodrego (Śmiałego) [5]. Mnisi zostali sprowadzeni na skałę nad
Wisłą albo z Leodium (czyli dzisiejszego Liège w Belgii), albo z burgundzkiego
Cluny, albo z któregoś z klasztorów nadreńskich może Brauweiler, ufundowanego
przez rodziców Rychezy. Pierwszy opat tyniecki Aaron, który przybył do Polski
zapewne z Kolonii, był od roku 1046 biskupem krakowskim, a około 1049 roku
otrzymał paliusz arcybiskupi (rys. 1). Współpracując z księciem Kazimierzem
Odnowicielem odegrał on ważną rolę w odbudowie państwa polskiego i odtworzeniu
Burg hinzuweisen, die sich wohl früher in der Umgebung befand und für die Tyniec eine Art Satellitenfestungsanlage darstellte [2]. Bei
dieser Burg handelte es sich wahrscheinlich um Krakau oder um die auf dem benachbarten Grodzisko-Hügel entdeckte
Verteidigungssiedlung aus der Zeit der Lausitzer Kultur sowie um die dort bis in das Frühmittelalter gebauten Siedlungen [3]. Die
örtliche Legende aus der Zeit des Wislanen-Stammes überlieferte uns den Namen des reichen Geschlechts der Starża
(wahrscheinlich von "starszyzna": "Führer"), das über große Gebiete auf den beiden Weichselufern herrschen sollte, bis es
schließlich von seinem Sitz in Tyniec vertrieben wurde [4].
Die durch Quellenmaterial dokumentierte Geschichte von Tyniec begann mit der Errichtung eines Benediktinerklosters. Die
Tyniec-Abtei wurde wahrscheinlich 1044 von dem polnischen Fürsten Kasimir I. dem Erneuerer (der Sohn des Königs Mieszko II.
Lambert und der Kölner Prinzessin Richeza), möglicherweise aber von seinem Nachfolger Boleslaw II. dem Freigebigen (dem
Kühnen) gestiftet [5]. Die Mönche kamen an die Weichsel entweder aus Leodium (d.h. aus dem heutigen Liège in Belgien) oder aus
Cluny in der Region Burgund, oder aber aus einem der am Rhein gelegenen Klöster, vielleicht auch aus dem Kloster Brauweiler,
gestiftet von den Eltern von Richeza. Der erste Abt von Tyniec, Aaron, wahrscheinlich aus Köln nach Polen gekommen, war seit 1046
Bischof von Krakau und erhielt das erzbischöfliche Pallium um 1049 (Abb. 1). Er arbeitete mit dem Fürsten Kasimir dem Erneuerer
zusammen und leistete nach der Rückkehr des Heidentums und nach dem zerstörerischen Raubeinfall des tschechischen Fürsten
Brzetyslaw I. auf Polen bedeutende Hilfe beim Wiederaufbau des polnischen Staates und bei der Wiederherstellung der kirchlichen
Strukturen. [6].
In der 2. Hälfte des 11. Jahrhunderts wurde auf dem flachen Gipfel des Kalkfelsens in Tyniec eine dreischiffige römische
Basilika aus Sandsteinblöckchen mit der Technik opus emplectum ohne Kreuzschiff errichtet, die vom Osten mit drei Apsiden und
Jacek Chrząszczewski - Odbudowa ruin Opactwa Benedyktynów w Tyńcu...
struktur kościelnych po okresie nawrotu pogaństwa i niszcząco-rabunkowym najeździe na
Polskę księcia czeskiego Brzetysława I [6].
Rys. 1. Wizerunek
pierwszego opata
tynieckiego Aarona,
arcybiskupa krakowskiego,
trzymającego model
klasztoru [16].
Abb. 1. Das Bild von Aaron,
dem ersten Abt von Tyniec
und Erzbischof von Krakau;
in der Hand hält er ein
Modell des Klosters [16]
W II poł. XI w. na płaskim szczycie skały wapiennej w Tyńcu wzniesiono z bloczków
piaskowca techniką opus emplectum orientowaną trójnawową bazylikę romańską bez
transeptu, zakończoną od wschodu trzema apsydami, a od zachodu dwiema wieżami. Był
to schemat budowli sakralnej z pogranicza kręgów architektury południowoeuropejskiej
i ottońskiej, być może przeszczepiony do Tyńca za pośrednictwem Węgier. Pod posadzką
świątyni, szczególnie w jej nawie północnej, zlokalizowano bogate pochówki opatów
w strojach pontyfikalnych. Na przełomie XI i XII w. po południowej stronie tego kościoła,
w miejscu drewnianych zabudowań, powstał murowany klasztor, rozplanowany wokół
małego czworobocznego wirydarza. Wirydarz był otoczony krużgankiem z arkadami
opartymi na zdwojonych kolumnach z trapezowatymi kapitelami bliźnimi, które ozdobiono
dekoracją plecionkową, geometryczną oraz o motywach roślinnych i zwierzęcych,
nawiązującą wyraźnie do ówczesnej rzeźby północnowłoskiej [7].
W tym czasie Tyniec miał już duże znaczenie gospodarcze i komunikacyjne. Był
określany jako villa, czyli większa wieś, i posiadał sześć osad służebnych [8]. Bogate
posiadłości klasztoru, pochodzące głównie z nadań królewskich, zostały wymienione
w dokumencie legata papieskiego Idziego z Tusculum, datowanym na 1105 r., faktycznie
365
vom Westen mit zwei Türmen geschlossen war. So sahen Sakralbauten in der
südeuropäischen und Ottonischen Architektur aus; dieses Schema wurde wohl auf Tyniec
über Ungarn übertragen. Unter dem Fußboden des Gotteshauses, vor allem im Nordschiff,
befanden sich reiche Grabmäler von Äbten in pontifikalen Gewändern. Ende des 11. und
Anfang des 12. Jahrhunderts entstand an der Westseite dieser Kirche, wo früher
Holzgebäude gestanden hatten, das gemauerte, um den kleinen viereckigen Klostergarten
herum gebaute Kloster. Der Klostergarten war von einem Kreuzgang mit Arkaden
umgeben, deren doppelte Säulen mit trapezförmigen Zwillingskapitellen mit einer
geometrisch geflochtenen Verzierung oder mit Pflanzen- und Tiermotiven dekoriert waren,
eindeutig eine Anknüpfung an die damalige norditalienische Bildhauerei [7].
In jener Zeit hatte Tyniec bereits eine große wirtschaftliche und verkehrsmäßige
Bedeutung. Es wurde als villa, ein größeres Dorf, bezeichnet und besaß sechs ihm
untergebene Dörfer [8]. Reiche Besitztümer des Klosters, die vorwiegend aus königlichen
Schenkungen stammten, wurden in einem Dokument des päpstlichen Legats Egidius von
Tusculum erwähnt. Dieses Dokument, auf 1105 datiert, wurde aber erst um 1124 ausgestellt
und später ergänzt und gefälscht, um größere Schenkungen und Privilegien für das Kloster
zu bestätigen [9]. Die Abtei von Tyniec bezog ihre Einkünfte aus der Bootsüberfahrt über die
Weichsel sowie aus zwei Schenken, die sich auf dem gegenüberliegenden Flussufer
wystawionym około r. 1124, a później interpolowanym fałszowanym w celu potwierdzenia rozszerzonych nadań i przywilejów dla
klasztoru [9]. Opactwo
tynieckie czerpało dochód z sąsiedniego przewozu łodziami przez Wisłę oraz dwóch karczm na
przeciwległych brzegach rzeki. Było położone przy ważnym szlaku komunikacyjnym, łączącym stołeczny Kraków ze Śląskiem,
Morawami i Czechami. Ta na pozór korzystna lokalizacja, zamiast sprzyjać rozwojowi klasztoru, zaczęła wkrótce przynosić mu
poważne szkody, by w końcu doprowadzić go do ruiny.
Strategiczne i naturalnie obronne położenie Tyńca nabrało znaczenia w XIII w., podczas rozbicia dzielnicowego i walk Piastów
o tron krakowski. Na skutek przejmowania przez książąt śląskich nowych ziem, granica między Ziemią Krakowską a Śląskiem
stopniowo przesuwała się na wschód i przybliżała do Tyńca, który był coraz częściej narażony na zbrojne najazdy. W piśmie z r. 1229
papież Grzegorz IX surowo zakazał książętom, baronom i komukolwiek wznoszenia umocnień w obrębie klauzury klasztoru
tynieckiego. Być może dlatego książę Konrad Mazowiecki zbudował w 1246 r. swój zameczek w pobliżu Tyńca na skale,
utożsamianej z grodziskiem w miejscowości Piekary, po drugiej stronie Wisły. W r. 1259 Tyniec został zniszczony przez zagon
tatarski, ciągnący od Krakowa w kierunku Oświęcimia i Bytomia, a następnie odbudowany dzięki przychylności księcia Leszka
Czarnego. W 1289 r. książę wrocławski Henryk IV Probus najpierw złupił opactwo, zabierając szaty, księgi i inne rzeczy kościelne,
a potem obsadził go swoją śląską załogą, którą, po oblężeniu, usunął stamtąd książę Władysław Łokietek. Opactwo poparło
Łokietka przy tłumieniu buntu mieszczan niemieckich w Krakowie w r. 1311, za co otrzymało od niego dobra ziemskie skonfiskowane
buntownikom. Gdy w 1327 r. sąsiednie Księstwo Oświęcimskie zostało zhołdowane Koronie Czeskiej, dotychczasowa wewnętrzna
granica między ziemiami polskimi, przebiegająca na rzece Skawince, w odległości 3 km od Tyńca, stała się granicą państwową
Polski. Umocnione opactwo tynieckie miało odtąd zadanie ryglowania drogi od strony Czech. Około połowy XIV w. zostało ono
befanden. Sie lag an einem bedeutenden Verkehrsweg, der die Hauptstadt Krakau mit Schlesien, Mähren und Böhmen verband.
Dieser scheinbar günstige Standort sollte jedoch bald, anstatt die Entwicklung des Klosters zu fördern, diesem große Schäden
zufügen und es schließlich ruinieren.
Tyniec, auf Grund seiner Lage ein wichtiger strategischer Verteidigungspunkt, begann im 13. Jahrhundert, während der Zeit,
als Polen in Teilfürstentümer auseinander fiel und die Piastendynastie um den Krakauer Thron kämpfte, eine große Bedeutung zu
gewinnen. Infolge der Übernahme neuer Gebiete durch die schlesischen Fürsten verschob sich die Grenze zwischen dem Krakauer
Land und Schlesien langsam nach Osten und näherte sich Tyniec, das immer öfter von bewaffneten Überfällen bedroht war. In
einem Schreiben von 1229 verbot Papst Gregor IX. den Fürsten, Baronen und anderen Adligen strengstens, im Bereich der Klausur
von Tyniec Befestigungen zu errichten. Möglicherweise baute 1246 Herzog Konrad von Masowien aus diesem Grund sein kleines
Schloss auf einem Felsen am anderen Weichselufer in der Ortschaft Piekary. 1259 wurde Tyniec während eines Überfalls der
Tataren, die von Krakau in Richtung Auschwitz und Beuthen zogen, zerstört und anschließend dank des Wohlwollens des Herzogs
Leszek des Schwarzen wieder aufgebaut. 1289 plünderte der Breslauer Herzog Heinrich IV. Probus die Abtei und nahm Gewänder,
Bücher und andere Kirchengegenstände mit. Er besetzte die Abtei mit seinen schlesischen Truppen, die aber später nach einer
Belagerung von dem Herzog Władysław Łokietek (dem Ellenlangen) vertrieben wurden. Die Abtei unterstützte Władysław Łokietek
1311 bei der Niederschlagung eines Aufruhrs der deutschen Bürger in Krakau, wofür sie die von den Aufrührern konfiszierten
Landgüter zur Belohnung erhielt. Als 1327 das angrenzende Herzogtum Auschwitz der Böhmischen Krone unterworfen wurde,
wurde die bisherige Grenze zwischen den polnischen Gebieten, die in einer Entfernung von 3 Kilometern von Tyniec entlang des
Flusses Skawinka verlief, zur Staatsgrenze Polens. Die befestigte Abtei von Tyniec hatte von nun an die Aufgabe, den Weg nach
włączone przez króla polskiego Kazimierza III Wielkiego do wieńca fortec broniących
Krakowa [10].
W r. 1443 miało miejsce trzęsienie ziemi, które spowodowało dużo szkód w Polsce,
Czechach i na Węgrzech. Być może został wtedy uszkodzony romański kościół opactwa
tynieckiego, który był już i tak zbyt mały dla potrzeb konwentu. Po połowie XV w., z inicjatywy
opata Macieja ze Skawiny, przystąpiono do budowy większego kościoła gotyckiego.
Budowę tę rozpoczęto od zachodu, wznosząc najpierw nowy korpus nawowy, a następnie
stopniowo wyburzając mury romańskie i zastępując je gotyckimi po stronie wschodniej.
W ten sposób powstała
nieco już wówczas konserwatywna w formie
trzynawowa
czteroprzęsłowa hala z trójprzęsłowym prezbiterium, zamkniętym pięcioma bokami
ośmioboku. Od zachodu prowadził do wnętrza świątyni bogato profilowany portal
kamienny. Z północno-zachodniego narożnika korpusu nawowego wyrastała
czworoboczna wieża, ozdobiona fryzem maswerkowo-heraldycznym z herbem „Półkozic”,
herbem opactwa i herbem „Rawicz”. Mury świątyni wzniesiono z kamienia łamanego, a jej
naroża i detal architektoniczny wykonano z ciosów wapiennych. Wprowadzono
ostrołukowe portale i okna z maswerkami. Korpus i prezbiterium podparto uskokowymi
przyporami. Elewacje wschodnią i zachodnią zwieńczono szczytami schodkowymi.
W r. 1463 ten gotycki kościół został konsekrowany przez biskupa mołdawskiego i sufragana
367
Böhmen abzuriegeln. Um die Mitte des 14. Jahrhunderts wurde sie vom polnischen König
Kasimir III. dem Großen in die Befestigungsanlagen zur Verteidigung von Krakau
einbezogen [10].
1443 fand ein Erdbeben statt, das in Polen, Böhmen und in Ungarn große Schäden
verursachte. Vielleicht wurde die römische Kirche der Abtei von Tyniec damals beschädigt;
sie war aber sowieso für die Bedürfnisse des Konvents schon zu klein. In der 2. Hälfte des
15. Jahrhunderts initiierte der Abt Maciej von Skawina die Errichtung einer größeren
gotischen Kirche. Man begann auf der Westseite zu bauen: Zuerst wurde der neue
Schiffskorpus errichtet, anschließend wurden stufenweise die römischen Mauern
abgerissen und an der Ostseite durch die gotischen ersetzt. So entstand damals, ein wenig
konservativ in der Form, eine dreischiffige und vierjochige Halle mit einem dreijochigen
Presbyterium, das durch fünf Seiten eines Oktogons geschlossen war. Vom Westen her
führte ein reich gestaltetes Steinportal in das Innere des Gotteshauses. Aus der
nordwestlichen Ecke des Schiffskorpus stach ein viereckiger Turm hervor, der mit einem
Maßwerkfries mit dem Wappen „Półkoziec“, mit dem Abteiwappen und dem Wappen
„Rawicz“ verziert war. Die Mauern des Gotteshauses wurden aus gebrochenem Stein,
seine Ecken und architektonischen Details hingegen aus Kalkquadersteinen errichtet. Es
wurden spitzbogige Portale und Fenster mit Maßwerken angebracht. Der Korpus und das
krakowskiego Jana. Prawdopodobnie już w czasie kończenia budowy świątyni opat Maciej rozpoczął także przebudowę klasztoru.
Wokół czworobocznego wirydarza wprowadzono nowy krużganek gotycki o sklepieniu krzyżowo-żebrowym, do którego po stronie
wschodniej otwierał się szeroką ostrołukową arkadą kapitularz, a także przylegał skarbiec i dwa inne małe pomieszczenia, od
południa refektarz i kuchnia klasztorna, a od zachodu furta. Gotycką zabudowę wzgórza dopełniał XV-wieczny zamek, wzniesiony
przy północno-zachodnim narożniku kościoła [11].
Najwybitniejszy ówczesny historyk polski Jan Długosz w swym Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis z około 1475 r.
napisał o zespole zabudowań w Tyńcu: „Piękny klejnot ojczyzny i potężne przeciw nieprzyjacielskim zamachom obwarowanie,
miejsce starożytne, na którym, z powodu wyniosłości wzgórza, i we wcześniejszych czasach nigdy zamku nie brakowało. Zamek
zaś sam i murami i wieżami, a także wszystkimi innymi osłonami przed wrogiem w sposób widoczny jest umocniony, w których nocą
i we dnie ustawicznie są trzymane straże”. Dodał także m.in. informacje o części wsi zwanej Winnicą, za którą znajdował się ogród
i wielki sad, a także o dwóch ogrodach warzywnych obok góry oraz o sadzie wiśniowym, gdzie było dużo ulów [12].
Po wykupieniu przez króla Kazimierza Jagiellończyka Księstwa Oświęcimskiego w r. 1457 oraz przez króla Jana Olbrachta
Księstwa Zatorskiego w r. 1494, granica Królestwa Polskiego przesunęła się na zachód i spadło znaczenie strategiczne Tyńca. Za
czasów opata Hieronima Krzyżanowskiego (1568-1573) wspomniany zamek czyli dwuskrzydłowy budynek świecki o warownym
charakterze, z wewnętrznym trójkątnym dziedzińcem i dwiema bramami prowadzącymi na wielkie podwórze klasztorne utracił
wieżę i został adaptowany na renesansową rezydencję opatów tynieckich. Odtąd był nazywany Opatówką. Według inwentarzy
z XVII w., mieścił on na poziomie piwnic przy pierwszej bramie mieszkanie bronnego (obsługującego bronę), natomiast przy drugiej
bramie po stronie zachodniej więzienie opackie, a po stronie wschodniej sklepiony skarbiec, izbę, sień oraz dwie piwnice. Na
Presbyterium wurden mit zurückspringenden Strebepfeilern stabilisiert. Die Ost- und Westfassade wurden von stufenförmigen
Giebeln gekrönt. 1463 weihte Jan, der Bischof von Moldawien und Weihbischof von Krakau, diese gotische Kirche. Wahrscheinlich
begann der Abt Maciej noch in der Endphase des Kirchenbaus mit dem Umbau des Klosters. Um den viereckigen Klostergarten
herum wurde ein neuer gotischer Kreuzgang mit einem Kreuzrippengewölbe errichtet, zu dem sich im Osten mit einer breiten
spitzbogigen Arkade der Versammlungsraum des Klosterkapitels öffnete, und an den auch die Schatzkammer und zwei weitere
kleine Räume anschlossen: vom Süden das Refektorium und die Klosterküche und vom Westen das Tor. Die gotische Bebauung
des Hügels ergänzte das Schloss aus dem 15. Jahrhundert, errichtet an der nordwestlichen Ecke der Kirche [11].
Der damals prominenteste polnische Historiker Jan Długosz schrieb in seinem Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis von
ca. 1475 über den Baukomplex von Tyniec Folgendes: „Ein wunderschönes Kleinod des Vaterlands und eine mächtige Festung
gegen feindliche Angriffe, ein uralter Ort, auf dem sich auch in früheren Zeiten wegen der Höhe des Hügels immer ein Schloss
befand. Das Schloss selbst ist mit Mauern und Türmen und auch mit anderen Schutzanlagen gegen den Feind weithin sichtbar
befestigt, und Tag und Nacht wird dort Wache gehalten“. Wir finden dort auch u. a. Informationen über den als Winnica bezeichneten
Teil des Dorfes, wo sich hinten ein Garten und ein großer Obstgarten befanden, im Weiteren Informationen über zwei Gemüsegärten
in der Nähe des Hügels und einen Kirschgarten mit zahlreichen Bienenstöcken [12].
Nachdem König Kasimir IV. der Jagiellone 1457 das Herzogtum Auschwitz und der König Jan Olbracht 1494 das Herzogtum
Zator erworben hatten, verschob sich die Grenze des Königreichs Polen gen Westen und die strategische Bedeutung von Tyniec
verringerte sich deutlich. Zu Zeiten des Abts Hieronim Krzyżanowski (1568-1573) verlor das Schloss, d. h. das zweiflüglige weltliche
Gebäude mit dem Charakter einer Festung mit einem dreieckigen Innenhof und zwei, auf den großen Klosterhof führenden Toren,
poziomie parteru znajdowała się kuchnia, sienie i pokoje, zaś na pierwszym piętrze
reprezentacyjna izba stołowa, dwa małe pokoje, duża sień i wielka sala. Z kolei po stronie
zachodniej wielkiego podwórza klasztornego, nad nadwiślańskim urwiskiem, wzniesiono
szereg zabudowań tzw. Starostwa, które mieściły na piętrze obszerne izby i sale dla gości
opata, a na parterze
małe pomieszczenia gospodarcze: kuchnię, alkierz, magazyny,
wozownię i stajnię. Następnie od północy do Starostwa dobudowano tzw. wodnicę, również
z pokojami na piętrze oraz piekarnią, spichlerzem i spiżarnią na parterze. Komunikację
między pomieszczeniami w tych budynkach zapewniały zewnętrzne drewniane schody
i ganki [13].
Rozbudowa Opatówki i pomieszczeń nad krużgankiem doprowadziła do zasłonięcia
części okien w kościele klasztornym, który, w stanie z czasów opata Stanisława
Sułowskiego (1604-1618), był opisywany jako „starością spleśniały i przyciemny”. Dlatego
następny opat Stanisław Łubieński (1618-1627) przystąpił do gruntownej przebudowany
korpusu nawowego świątyni. Nawę przekryto sklepieniem kolebkowym z lunetami i otwarto
do niej szerokimi arkadami kaplice boczne, wprowadzając we wnętrzu nowatorski
„jezuicko-rzymski” układ przestrzenny, a także barokowy system podziału ścian
zdwojonymi pilastrami. Okna ostrołukowe w nawie zastąpiono oknami zwieńczonymi
półkoliście. Wzniesiono nowy chór muzyczny. Elewację frontową zwieńczono trójkątnym
369
den Turm und wurde für die Renaissance-Residenz der Äbte von Tyniec umgestaltet. Daher
rührt sein Name Opatówka (Sitz der Äbte) her. Laut Register aus dem 17. Jahrhundert lag
am ersten Tor auf der Kellerebene die Wohnung des Torwächters (der das Befestigungstor
bediente), am zweiten Tor an der westlichen Seite war das Abteigefängnis untergebracht
und an der östlichen Seite befanden sich die gewölbte Schatzkammer, eine Stube, ein Flur
und zwei Keller. Im Erdgeschoss befanden sich die Küche, Flure und Zimmer, im ersten
Stock hingegen der Repräsentationsspeisesaal, zwei kleine Zimmer, ein großer Flur und
ein großer Saal. An der Westseite des großen Klosterhofes, am Weichseluferbruch wurde
eine ganze Reihe von Gebäuden errichtet, die sog. Starostei, wo sich im ersten Stock
weiträumige Zimmer und Säle für Abteigäste befanden, und im Erdgeschoss kleine
Wirtschaftsräume: die Küche, ein Alkoven, Lager, Wagenschuppen und Pferdestall.
Nördlich der Starostei wurde die sog. Wodnica angebaut, ebenfalls mit Zimmern im ersten
Stock und Bäckerei, Speicher und Vorratskammer im Erdgeschoss. Die Verbindung
zwischen den Räumen sicherten die äußere Holztreppe und Vestibüle [13].
Der Ausbau der Opatówka und der Räume über den Kreuzgang hatte zur Folge, dass
ein Teil der Fenster in der Klosterkirche verdeckt wurde. Die Kirche wurde während der Zeit
des Abts Stanisław Sułowski (1604-1618) als „wegen des Alters verschimmelt und ein
wenig dunkel“ beschrieben. Daher begann der nächste Abt Stanisław Łubieński (1618-
przyczółkiem, a wieże nakryto baniastymi hełmami [14]. Na tablicy inskrypcyjnej nad wejściem do kościoła zapisano po łacinie:
„Świątynię tę królewskiego klasztoru, Bogu Najlepszemu Największemu, Najświętszej Dziewicy Matce i Książętom Apostołów
poświęconą, po rozbiórce ścian starzejącej się budowli, dodawszy nowym kształtem nowe sklepienie, nowy portyk, nowe wieże
i kaplice po bokach oraz wzniósłszy fronton, Stanisław Łubieński, opat tyniecki, zbudował, ozdobił i znacznie wspanialszą uczynił
w roku Chrystusa 1622. Zygmuntowi III, królowi Polski i Szwecji, żywot i panowanie. Jego potomstwu szczęście. Ojczyźnie
najdroższej pokój, spokój i zgoda” [15].
Równocześnie z barokizacją kościoła prowadzono przebudowę skrzydeł wokół średniowiecznego wirydarza, a następnie
rozpoczęto rozbudowę klasztoru w kierunku południowym. Intensyfikacja prac nastąpiła w latach 30. i 40. XVII w., zwłaszcza dzięki
hojnym fundacjom opatów Karola Ferdynanda Wazy (1635-1641) i Andrzeja Leszczyńskiego (1644-1646). Dawne gotyckie oficyny,
zlokalizowane na niższym, południowym krańcu wzgórza, zostały na skutek wyrównania terenu przekształcone w piwnice, na
których wzniesiono dwie kondygnacje nowych skrzydeł wokół dziedzińca gospodarczego. W ten sposób powstał zwarty kompleks
zabudowy klasztornej z dwoma wewnętrznymi dziedzińcami, poprzedzony od zachodu wielkim podwórzem ze studnią.
W południowo-wschodnim narożniku klasztoru zlokalizowano na parterze „wielki refektarz”, przesklepiony kolebką z lunetami, oraz
salę rekreacyjną o kolebce rozpiętej prostopadle do tej w refektarzu. Kamienna klatka schodowa zapewniła komunikację
z reprezentacyjnymi salami portretowymi na piętrze.
„Potop szwedzki” w r. 1655 przerwał inwestycje w Tyńcu i doprowadził do wielkich zniszczeń zarówno w klasztorze, jak
i okolicy. Opactwo było wielokrotnie rabowane i profanowane przez armię króla szwedzkiego Karola X Gustawa. Budynki ZamkuOpatówki i Starostwa przetrwały dłużej, służąc Szwedom za kwatery. Jednak i te budowle ogarnął pożar, wywołany w 1657 r. przez
1627), den Schiffskorpus der Kirche gründlich umzubauen. Das Schiff wurde mit einem Tonnengewölbe mit Lünetten versehen,
zahlreiche Seitenkapellen öffneten sich mit breiten Arkaden in seine Richtung, wodurch eine neuartige, „jesuitisch-römische“
Innenraumordnung entstand. Darüber hinaus wurde das barocke Teilungssystem der Wände mit doppelten Pilastern eingeführt. Die
spitzbogigen Fenster im Schiff wurden durch halbkreisförmig gekrönte Fenster ersetzt. Es wurde ein neuer Musikchor errichtet. Die
Frontfassade wurde mit einem dreieckigen Vordergiebel gekrönt, und die Türme wurden mit runden Helmen bedeckt [14]. Die in
Latein geschriebene Inschrift auf der Inskriptionstafel über dem Eingang zur Kirche lautete: „Dieses Gotteshaus des königlichen
Klosters, geweiht dem besten und dem größten Gott, der Heiligen Jungfrau Maria und den Apostel-Fürsten, baute, verzierte und
gestaltete prunkvoller mit dem neuen Gewölbe, neuen Portikus, neuen Türmen und seitlichen Kapellen sowie dem neuen
Vordergiebel Stanisław Łubieński, der Abt von Tyniec, im Christusjahr 1622, nach dem Abbruch der Wände des langsam
verfallenden Gebäudes. Für Sigismund III., den König Polens und Schwedens, ein langes Leben und Herrschen, seinen
Nachkommen dauerhaftes Glück, und dem geliebten Vaterland Frieden, Ruhe und Eintracht“ [15].
Parallel zur Barockisierung der Kirche wurden die Flügel um den mittelalterlichen Klostergarten umgebaut, und anschließend
begann man mit dem Ausbau des Klosters in Richtung Süden. Die Arbeiten wurden besonders intensiv in den 30er und 40er Jahren
des 17. Jahrhunderts betrieben, vor allem dank großzügiger Schenkungen der Äbte Karol Ferdynand Waza (1635-1641) und
Andrzej Leszczyński (1644-1646). Die ehemaligen gotischen Hofgebäude, die sich am niedrigeren südlichen Ende des Hügels
befanden, wurden infolge der Einebnung des ganzen Gebiets zu Kellern umfunktioniert, auf denen zwei Stockwerke der neuen
Flügel um den Wirtschaftshof herum errichtet wurden. Auf diese Art und Weise entstand ein geschlossener Komplex der
Klosterbebauung mit zwei Innenhöfen und einem großen Vorderhof mit Brunnen im Westen. In der süd-östlichen Ecke des Klosters
sprzymierzone ze Szwedami wojska księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego.
Zakonnicy schronili się na Węgrzech lecz, wkrótce po odejściu nieprzyjaciela, powrócili do
swej siedziby i przystąpili do mozolnej wieloletniej odbudowy zrujnowanych obiektów [16].
Ponowny rozkwit i dobrobyt osiągnął Tyniec dopiero za rządów opata Stanisława
Benedykta Bartoszewskiego (1743-1762). Wnętrze kościoła klasztornego otrzymało
wówczas nowy wystrój w stylu późnobarokowym, którego autorem był zapewne włoski
architekt Francesco Placidi. Oprócz zamknięcia podłużnej osi świątyni po stronie
wschodniej nowym ołtarzem głównym z czarnego marmuru, poświęconym patronom
kościoła ŚŚ. Piotrowi i Pawłowi, zaakcentował on dodatkową oś poprzeczną, łączącą
środkową parę kaplic bocznych Św. Benedykta i Św. Scholastyki, w celu podkreślenia kultu
założyciela zakonu i jego siostry. Kaplice te otrzymały również późnobarokowe ołtarze
z czarnego marmuru z różowymi płycinami i złoconymi ornamentami. W 1759 r. całe
wnętrze świątyni zostało wyłożone czarno-białą posadzką marmurową. Wyżej położone
prezbiterium i wyróżnione kaplice zostały włączone w przestrzeń nawy za pomocą
wysuniętych stopni i tralkowych balustrad z czarnego marmuru. Kaplice te sklepiono
owalnymi kopułkami z latarniami. Przed r. 1765 w nawie została zawieszona duża, bogato
zdobiona, drewniana ambona w kształcie łodzi [17].
W 1771 r. opactwo tynieckie zostało bez zgody zakonników zajęte przez
konfederatów barskich, którzy adaptowali je na swoją twierdzę. Robotami fortyfikacyjnymi
371
befanden sich im Erdgeschoss „das große Refektorium“ mit einem Tonnengewölbe mit
Lünetten sowie ein Erholungssaal, ebenfalls mit einem Tonnengewölbe, das horizontal zum
Refektoriumsgewölbe verlief. Durch das Treppenhaus aus Stein war die Verbindung mit
den Repräsentationssälen mit Porträts im ersten Stock hergestellt.
„Die schwedische Sintflut” 1655 unterbrach die Investitionen in Tyniec und führte zu
großen Zerstörungen im Kloster selbst und in der Umgebung. Die Abtei wurde mehrmals von
der Armee des schwedischen Königs Karl X. Gustav überfallen und profaniert. Die Gebäude
des Opatówka-Schlosses und der Starostei überdauerten länger, weil sie den Schweden als
Quartiere dienten. Und doch wurden auch diese Gebäude niedergebrannt, als 1657 das
Feuer ausbrach, das von der mit den Schweden verbündeten Armee des Fürsten Georg II.
Rákóczi von Siebenbürgen gelegt wurde. Die Mönche suchten Zuflucht in Ungarn, aber kurz
nachdem der Feind abgezogen war, kehrten sie zu ihrem Sitz zurück und begannen in
mühsamer und langjähriger Arbeit, die zerstörten Gebäude wiederaufzubauen [16].
Eine neue Blütezeit und Wohlstand erreichte Tyniec erst zur Zeit des Abts Stanisław
Benedykt Bartoszewski (1743-1762). Der Kircheninnenraum bekam damals eine neue
spätbarocke Ausstattung, die wahrscheinlich das Werk des italienischen Architekten
Francesco Placidi war. Die Längsachse der Kirche wurde mit dem neuen Hauptalter aus
schwarzem Marmor abgeschlossen. Er wurde den Schutzheiligen der Kirche, den Heiligen
kierowali francuscy inżynierowie wojskowi. Uzupełniono i wzmocniono średniowieczne mury obronne oraz wykonano w nich nowe
otwory strzelnicze. Ścięto drzewa w ogrodzie klasztornym i okolicznych lasach na palisady, wykopano rowy i zbudowano wały
obronne. Na sąsiednich wzgórzach Winnica i Szpitalka utworzono szańce dla artylerii. Podczas pierwszego ataku wojsk rosyjskich
na klasztor w maju tegoż roku, obrońcy zmuszeni byli podpalić sąsiednie zabudowania, w których krył się nieprzyjaciel. Spłonął
wtedy folwark klasztorny wraz ze spichlerzem i nowymi stajniami, skład drewna, domy plebańskie oraz prawie wszystkie pobliskie
zabudowania chłopskie. Podczas kolejnych szturmów we wrześniu i październiku konfederaci spalili we wsi pozostałe domy stojące
blisko klasztoru, a w listopadzie rozebrali kościół parafialny Św. Andrzeja, usytuowany naprzeciw kościoła opackiego. Jednocześnie
kontynuowali fortyfikowanie wzgórza klasztornego, tworząc tzw. obronę etażowaną. Od południa, wschodu i północy zabudowania
klasztorne zostały otoczone nasypem ziemnym z tarasem, na którym mieściły się stanowiska dla dział, osłonięte przedpiersiem
z otwartymi strzelnicami. Kurtyn broniła działobitnia w narożniku południowo-wschodnim oraz ziemno-kamienny bastion po stronie
północno-wschodniej. W połowie stoku rozmieszczono zaostrzone drewniane pale przeciwszturmowe, tzw. czostki. Poniżej tych
umocnień ciągnął się zachowany do dziś mur z półkoliście wystającymi wykuszami od południa oraz dodatkowy mur z basztą przy
browarze. Strategicznego dojazdu do Zamku-Opatówki i przewozu wiślanego broniły fortyfikacje kleszczowe. Od strony wschodniej
wykopano głęboką fosę, a całość otoczono palisadą. Korzystając z chwilowego odstąpienia Rosjan, konfederaci zorganizowali nocą
z 1 na 2 stycznia 1772 r. słynny wypad z Tyńca do Krakowa, zakończony zdobyciem zamku wawelskiego i wzięciem do niewoli jego
rosyjskiej załogi. Po odbiciu Wawelu, Rosjanie w odwecie przystąpili do kilkumiesięcznego oblężenia Tyńca i zaczęli ostrzeliwać
opactwo kulami ognistymi z ciężkich dział ustawionych za Wisłą. Na wzgórzu tynieckim wybuchł wielki pożar, w czasie którego
spłonęły pokryte miedzią hełmy wież kościelnych wraz z czterema dzwonami i zegarem, miedziany dach na kościele, dachy na
Opatówce i budynkach klasztornych. Runął mur od strony Wisły, osłaniający klasztor od ognia artyleryjskiego, a z budynku
Peter und Paul geweiht. Darüber hinaus hat der Architekt die Querachse hervorgehoben, die das mittlere Kapellenpaar des heiligen
Benedikt und der heiligen Scholastika miteinander verbindet, um die Verehrung für den Ordensgründer und seine Schwester
deutlich zu machen. Diese Kapellen bekamen dann auch spätbarocke Altäre aus schwarzem Marmor mit rosaroten Füllungen und
goldenen Ornamenten. 1759 wurde der gesamte Kircheninnenraum mit schwarz-weißem Marmorfußboden ausgelegt. Das höher
liegende Presbyterium und die exponierten Kapellen wurden in den Schiffraum mit Hilfe von vorgeschobenen Stufen und
Geländerpfostenbalustraden aus schwarzem Marmor mit einbezogen. Diese Kapellen wurden mit einem ovalen Kuppelaufsatz mit
Laternen versehen. Vor 1765 wurde im Schiff eine große, reich geschmückte Holzkanzel in Form eines Schiffes aufgestellt [17].
Im Jahre 1771 wurde die Tyniec-Abtei ohne die Zustimmung der Mönche von den Konföderaten von Bar besetzt, die sie zu
einer Festung umfunktionierten. Die Bauarbeiten wurden von französischen Militäringenieuren geleitet. Die mittelalterlichen
Befestigungsmauern wurden ergänzt und verstärkt, und es wurden neue Schießscharten angefertigt. Die Bäume im Klostergarten
und in den umliegenden Wäldern wurden für Palisaden gefällt, es wurden Gräben ausgehoben und Festungswälle gebaut. Auf den
benachbarten Hügeln Winnica und Szpitalka wurden Artillerieschanzwerke errichtet. Während des ersten Angriffs russischer
Truppen auf das Kloster im Mai 1771 waren die Verteidiger gezwungen, die benachbarten Gebäude, in denen sich der Feind
versteckte, in Brand zu setzen. Damals brannten das Klostervorwerk mit dem Speicher und den neuen Pferdeställen, Holzlager,
Pfarrhäuser und fast alle in der Nähe liegenden Bauernhäuser ab. Während weiterer Sturmangriffe im September und Oktober
zündeten die Konföderaten die restlichen Häuser im Dorf an, die sich in der Nähe des Klosters befanden, und im November rissen
sie die St. Andreas Pfarrkirche ab, die sich gegenüber der Abteikirche befand. Gleichzeitig setzten sie die Befestigungsarbeiten am
Klosterhügel fort und errichteten sog. mehrgeschossige Wehranlagen. Von Süden, Osten und Norden wurden die Klosteranlagen
durch eine Erdaufschüttung mit einer Terrasse umgeben, auf der sich Kanonenstandplätze befanden. Sie waren durch einen
Starostwa pozostały tylko fundamenty. W lipcu 1772 konfederaci poddali się nie Rosjanom
oblegającym Tyniec, lecz wojskom austriackim. Z tego czasu pochodzi plan klasztoru
tynieckiego i widok jego ruin od południa, sporządzony przez kapitana armii austriackiej
Mikowinyi'ego (rys. 2).
Do zajętej przez Austriaków twierdzy powrócili benedyktyni. Na kapitule generalnej
3 sierpnia 1772 r. postanowili oni usunąć szkody wojenne i odbudować opactwo. W tym celu
zaciągnęli pożyczkę wysokości 1000 florenów [18].
Za rządów opata Floriana Amanda Janowskiego (1762-1788) odbudowano spalone
dachy i nakryto wieże kościelne wysmukłymi hełmami późnobarokowymi. W r. 1783
gotyckie wieloboczne zamknięcie prezbiterium kościoła, zapewne nadwerężone ostrzałem
artyleryjskim, zostało zasłonięte monumentalną wschodnią elewacją parawanową
o formach barokowo-klasycystycznych. Gruntownej przebudowie uległo południowozachodnie skrzydło klasztoru, na którego piętrze powstała wielka sala z sześcioma filarami,
podpierającymi sklepienie żaglaste. Znajdowała się tam biblioteka i zapewne Dom Studiów
dla kleryków Tyńca i Lubinia. Nie został natomiast odbudowany ani mur obronny od strony
Wisły, ani zabudowania Starostwa, ani południowe skrzydło starego wirydarza.
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. opactwo tynieckie znalazło się pod
panowaniem austriackim i straciło znaczną część swych posiadłości ziemskich, które albo
zostały oddzielone od Tyńca nową granicą państwową, albo skonfiskowane przez władze
373
Rys. 2. Plan klasztoru
w Tyńcu z fortyfikacjami
konfederatów barskich
i stanowiskami oblężniczych
wojsk rosyjskich,
sporządzony przez kapitana
armii austriackiej
Mikowinyi'ego w 1772 r.
[13]
Abb. 2. Der Grundriss des
Klosters von Tyniec, mit den
Befestigungen der
Konföderaten von Bar und
den Belagerungsstellungen
der russischen Truppen,
angefertigt 1772 vom
Hauptmann der
österreichischen Armee
Mikowinyi [13]
zaborcze. W 1787 r. cesarz austriacki Józef II wydał dekret nakazujący kasatę opactwa w Tyńcu i jego filii w Tuchowie, a opata
tynieckiego Amanda Janowskiego mianował biskupem nowo utworzonej diecezji tarnowskiej. Do kasaty klasztoru na razie jednak
nie doszło. W r. 1806 cesarz Franciszek II usunął z Tyńca polskich benedyktynów i osadził tam benedyktynów niemieckich ze
zlikwidowanego opactwa Wiblingen w Szwabii, którzy, jako wykładowcy akademiccy, mieli za zadanie zgermanizować wydział
teologiczny Akademii Krakowskiej. Ich pobyt w Tyńcu zakończył się jednak już w r. 1809, gdy, w rezultacie wojen napoleońskich,
Galicja Zachodnia została przyłączona do Księstwa Warszawskiego. Po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. Tyniec znalazł się
ponownie pod panowaniem austriackim. W r. 1816 dekretem cesarza Franciszka I opactwo tynieckie zostało zniesione, mnisi ulegli
rozproszeniu, a resztę majątku klasztornego zabrano do funduszu religijnego. Podziałowi i częściowej konfiskacie uległ skarbiec
i bogaty zbiór szat liturgicznych. Archiwum i zbiory biblioteczne przewieziono do Lwowa, gdzie zostały częściowo zniszczone
podczas Wiosny Ludów. W 1819 r. rząd austriacki utworzył osobną diecezję tyniecką, której biskupem został w r. 1822 ojciec
Gregorius Ziegler, były benedyktyn z Wiblingen i przeor tyniecki. Na siedzibę biskupa i jego konsystorza adaptowano
pobenedyktyńskie zabudowania w Tyńcu, a kościół opacki przekształcono w katedrę. Gdy w 1826 r. stolica tej diecezji została
przeniesiona do Tarnowa, ponownie opuszczone budynki dawnego opactwa tynieckiego zajęli jezuici, którzy przybyli z Rosji.
W nocy z 2 na 3 maja 1831 r. w opactwo uderzył piorun wywołując ogromny pożar. Ogień strawił wszystkie dachy oraz
większość wnętrz budynków, z wyjątkiem wnętrza świątyni. Na kościele spłonęła wieżyczka na sygnaturkę i hełmy obu wież,
w których stopiły się dzwony. Po pożarze jezuici opuścili pogorzelisko w Tyńcu. Władze austriackie odbudowały i pokryły gontem
tylko dachy kościoła, Opatówki i krużganków. Wieże kościelne nakryto prostymi dachami namiotowymi, których zasadnicza forma
przetrwała do dziś. Po rozebraniu w 1834 r. kościoła Św. Andrzeja na miejscowym cmentarzu, kościół poklasztorny adaptowano na
Schutzwall mit offenen Schießscharten geschützt. Die Erdwälle waren durch die verschanzte Artillerieeinheit in der süd-östlichen
Ecke sowie die Erd-Stein-Bastei im Nordwesten geschützt. In der Hangmitte wurden gespitzte hölzerne Pfähle zur Verteidigung
beim Sturmangriff, die sog. czostki, angebracht. Unter diesen Befestigungsanlagen befanden sich die bis heute erhaltene Mauer mit
halbkreisförmigen Erkern auf der Südseite und die Zusatzmauer mit der an die Brauerei anschließenden Bastei. Die strategisch
wichtige Zufahrt zum Opatówka-Schloss und die Weichselüberquerung wurden durch Zangenbefestigungen verteidigt. Auf der
östlichen Seite wurde ein tiefer Festungsgraben ausgehoben, und die ganze Anlage wurde mit einer Palisade umschlossen. Die
Konföderaten nutzten den vorläufigen Rückzug der Russen und organisierten in der Nacht vom 1. zum 2. Januar 1772 den
berühmten Ausfall von Tyniec nach Krakau, der mit der Einnahme des Wawelschlosses und der Gefangennahme der russischen
Soldaten endete. Nachdem die Russen das Wawelschloss entsetzt hatten, belagerten sie zur Vergeltung Tyniec monatelang und
beschossen die Abtei mit Feuerkanonenkugeln aus den schweren, an der Weichsel aufgestellten Kanonen. Auf dem Tyniec-Hügel
brach ein großes Feuer aus; es verbrannten die mit Kupfer gedeckten Helme der Kirchtürme mit vier Glocken und der Uhr, das
Kupferdach der Kirche, die Dächer der Opatówka und der Klostergebäude. Die Mauer auf der Weichselseite, die das Kloster vor
Artilleriefeuer schützte, stürzte ein. Vom Starostei-Gebäude blieben nur die Fundamente übrig. Im Juli 1772 übergaben die
Konföderaten Tyniec nicht an die Russen, die die Abtei belagerten, sondern an die österreichischen Truppen. Aus jener Zeit
stammen der Grundriss des Klosters von Tyniec und die Ansicht seiner Ruinen vom Süden, die von Mikowinyi, einem Hauptmann
der österreichischen Armee angefertigt wurden (Abb. 2).
In die von den Österreichern besetzte Festung kehrten die Benediktiner zurück. Während des Generalkapitels am 3. August
1772 beschlossen die Mönche, die Kriegsschäden zu beseitigen und die Abtei wiederaufzubauen. Zu diesem Zweck nahmen sie ein
Darlehen in Höhe von 1.000 Gulden auf [18].
parafialny. Opatówkę zajęła austriacka administracja dóbr tynieckich. Pomieszczenia przy
krużgankach wykorzystywano między innymi jako mieszkanie organisty, składy, magazyny,
a nawet oborę i stodołę. Pozostałe spalone budynki klasztorne, opuszczone, popadały
stopniowo w coraz większą ruinę. Znany krakowski historyk i antykwariusz Ambroży
Grabowski, zwiedziwszy Tyniec w 1842 r., w swoich wspomnieniach napisał: „Obecnie po
zwalonych korytarzach tylko wróble przelatują, a na pękniętych sklepieniach rozgaszczają
się chwasty i zioła”.
W II poł. XIX w. nieudane próby wskrzeszenia opactwa tynieckiego podjęli najpierw
zmartwychwstańcy, a potem sami benedyktyni z kongregacji Solesmes i Cluny we Francji
oraz kongregacji Beuron w Niemczech. Około 1900 r. Stanisław Chrząszczewski, starszy
inżynier Wydziału Krajowego i szef Biura Melioracyjnego w Krakowie, dokonał pomiaru
klasztoru pobenedyktyńskiego w Tyńcu i sporządził jego plan, na którym szrafowaniem
zaznaczył również pierwotny układ zniszczonych obiektów (rys. 3).
Dzięki zabiegom kardynała Jana Puzyny u władz austriackich, w r. 1902 dawne
posiadłości benedyktyńskie, określane jako „Państwo Tynieckie”, zostały przekazane
w użytkowanie wieczyste biskupstwu krakowskiemu. W 1905 r. wyremontowano
Opatówkę, którą adaptowano na dom wakacyjny dla kleryków, a także odnowiono elewację
frontową kościoła. Prace te, choć poprawiły stan techniczny obiektów, przyczyniły się do
375
Unter dem Abt Florian Amand Janowski (1762-1788) wurden die verbrannten Dächer
wiederaufgebaut und die Kirchtürme bekamen schlanke, spätbarocke Helme. 1783 wurde
der gotische Polygonschluss des Presbyteriums, der wohl durch den Artilleriebeschuss
beschädigt worden war, durch eine monumentale, barock-klassizistische ParaventOstfassade verdeckt. Gründlich umgebaut wurde der süd-westliche Klosterflügel, wo im
ersten Stock ein großer Saal mit sechs Pfeilern entstand, die das Segelgewölbe stützten.
Dort befanden sich die Bibliothek und wahrscheinlich auch das Studienhaus für Kleriker aus
Tyniec und Lublin. Hingegen wurden weder die Befestigungsmauer von der Weichsel-Seite
noch die Starostei-Gebäude noch der Südflügel des alten Klostergartens wiederaufgebaut.
Nach der ersten Teilung Polens 1772 unterstand die Abtei von Tyniec der
österreichischen Teilungsmacht und verlor bedeutende Teile ihres Anwesens, die entweder
von Tyniec durch die neue Staatsgrenze getrennt waren oder von den Teilungsmächten
konfisziert wurden. 1787 erließ der österreichische Kaiser Josef II. ein Dekret, in dem er die
Auflösung der Abtei von Tyniec und ihrer Filiale in Tuchów verordnete, und er ernannte
Amand Janowski, den Abt von Tyniec, zum Bischof der neu gegründeten Diözese Tarnów.
Zunächst wurde das Kloster jedoch nicht aufgelöst. 1806 gab Kaiser Franz I. die Order, dass
die polnischen Benediktiner die Abtei zu verlassen hätten, und siedelte dort die deutschen
Benediktiner aus der aufgelösten Abtei Wiblingen in Schwaben an, die als
zatarcia ich cech stylowych. Obniżono wieże
kościelne, zniekształcając ich proporcje i pozbawiając dużej części detalu architektonicznego i rzeźbiarskiego. Ze sklepienia nawy
skuto barokowe sztukaterie.
Budynki klasztorne były w większości
w bardzo złym stanie. Lepiej wyglądała zabudowa przy małym dziedzińcu. Przylegające
do kościoła skrzydło północne zachowało
górną kondygnację, ale już bez sklepień
i podziałów wnętrza. Ze skrzydeł zachodniego
i wschodniego pozostał tylko parter, który był
zadaszony i częściowo użytkowany. Południowe skrzydło, mieszczące niegdyś
romański refektarz, zostało rozebrane do
poziomu fundamentów. W krużgankach
wirydarza i kapitularzu przetrwały gotyckie
sklepienia krzyżowo-żebrowe, a w niektórych
Universitätslehrer die Aufgabe hatten, die Theologische Fakultät der Krakauer Akademie zu germanisieren. Ihr Aufenthalt in Tyniec
ging jedoch 1809 zu Ende, als infolge der Napoleon-Kriege Westgalizien dem Herzogtum Warschau einverleibt wurde. Nach dem
Wiener Kongress 1815 fiel Tyniec erneut unter die österreichische Herrschaft. 1816 wurde mit dem Dekret des Kaisers Franz I. die
Abtei von Tyniec aufgelöst, die Mönche verstreuten sich in alle Winde und das restliche Klostervermögen wurde von einem
Kirchenfonds übernommen. Die Schatzkammer und die reiche Sammlung liturgischer Gewänder wurden aufgeteilt und zum Teil
konfisziert. Das Archiv und die Bibliothekssammlungen wurden nach Lemberg gebracht, wo ein Teil während des Völkerfrühlings
zerstört wurde. 1819 gründete die österreichische Regierung eine getrennte Diözese von Tyniec, deren Bischof 1822 Pater
Gregorius Ziegler wurde, der ehemalige Benediktiner aus Wiblingen und Prior von Tyniec. Die Postbenediktiner-Gebäude in Tyniec
bekamen eine neue Funktion als Sitz des Bischofs und seines Konsistoriums, und die Abteikirche wurde zu einem Dom umgestaltet.
Als man jedoch 1826 die Hauptstadt dieser Diözese wieder nach Tarnów verlegte, übernahmen die aus Russland gekommenen
Jesuiten die verlassenen Gebäude der ehemaligen Abtei von Tyniec.
In der Nacht vom 2. zum 3. Mai 1831 schlug ein Blitz in die Abtei ein und verursachte einen großen Brand. Das Feuer
vernichtete alle Dächer und die meisten Innenräume der Gebäude mit Ausnahme des Kircheninnenraums. Im oberen Teil der Kirche
verbrannten der kleine Turm mit dem Kirchenglöcklein und die Helme der beiden Türme, in denen die Glocken schmolzen. Nach
dem Brand verließen die Jesuiten die Brandstätte in Tyniec. Die österreichischen Behörden ließen nur die Dächer der Kirche, des
Opatówka-Schlosses und des Kreuzgangs erneuern und mit Dachschindeln decken. Die Kirchtürme wurden mit einfachen
Zeltdächern versehen, die in ihrer grundlegenden Form bis heute erhalten geblieben sind. Nach dem Abriss der St. Andreas Kirche
auf dem örtlichen Friedhof 1834 wurde die ehemalige Klosterkirche zur Pfarrkirche. Das Opatówka-Schloss wurde von der
pomieszczeniach
także sklepienia kolebkowe i krzyżowe. Gorzej prezentowały się
zabudowania zgrupowane wokół dużego dziedzińca. Jego skrzydła zachodnie i wschodnie
Rys. 3. Plan klasztoru
pobenedyktyńskiego
w Tyńcu, sporządzony przez
inż. Stanisława
Chrząszczewskiego około
1900 r. Litery oznaczają:
A - Opatówkę, B - mały
dziedziniec (wirydarz),
C - duży dziedziniec
(gospodarczy), D - wielkie
podwórze ze studnią,
a - zakrystię, b - kapitularz,
c - refektarz, d - bibliotekę
[1].
Abb. 3. Der Grundriss des
Postbenediktiner-Klosters
in Tyniec, anfertigt von Ing.
Stanisław Chrząszczewski
um 1900. Die Buchstaben
bedeuten: A - Opatówka,
B - kleiner Hof
(Klostergarten), C - großer
(Wirtschafts-)Hof, D - großer
Hof mit dem Brunnen,
a - Sakristei,
b - Versammlungsort des
Klosterkapitels,
c - Refektorium,
d - Bibliothek
[1]
były w większości zawalone, łącznie z murami parteru. Z pozostałych skrzydeł przetrwały
zrujnowane ściany główne i działowe. Zniknęły dawne elementy wyposażenia, takie jak
posadzki, schody, kamienne obramienia okien i portale. Do początku XX w. dochowały się
tylko trzy portale barokowe, część prostych obramień okiennych oraz kilka niecałych
sklepień na parterze.
W okresie międzywojennym podjęto kolejne próby reaktywowania klasztoru.
W rezultacie, dokumentem z dnia 29 maja 1939 r. książę Adam Sapieha, arcybiskup
krakowski, przekazał benedyktynom ich dawne tereny w Tyńcu, w skład których wszedł
kościół, zrujnowane budynki i ogród. Dnia 30 lipca 1939 r. odbyła się uroczystość
oficjalnego przekazania wzgórza tynieckiego dziesięciu polskim benedyktynom, na czele
których stanął jako przeor ojciec Karl van Oost z belgijskiego opactwa Saint-André
w Zevenkerken koło Brugii. Wcześniej powołano Komitet Odbudowy Tyńca, którego
prezesem został Ksawery Pusłowski. Pod nadzorem inżyniera Jana Ekielskiego zostały
przeprowadzone prace remontowe w Opatówce, którą mnisi adaptowali na prowizoryczne
mieszkanie [19].
Odbudowę klasztoru przerwał wybuch II wojny światowej. Jeszcze w czasie
hitlerowskiej okupacji badania w Tyńcu zainicjował profesor Adolf Szyszko-Bohusz.
377
österreichischen Verwaltung bezogen, das das Anwesen von Tyniec administrierte. Die
Räume am Kreuzgang wurden u. a. als Wohnungen für den Orgelspieler, als Magazine,
Lager und sogar als Kuhstall und Scheune genutzt. Die restlichen verbrannten
Klostergebäude wurden verlassen und verwandelten sich langsam in eine Ruine. Der
bekannte Krakauer Historiker und Antiquar Ambroży Grabowski schrieb in seinen
Memoiren, nachdem er Tyniec 1842 besucht hatte: „Heute fliegen nur die Spatzen durch die
verlassenen Korridore, und auf den rissigen Gewölben wuchern Unkraut und Kräuter“.
In der 2. Hälfte des 19. Jahrhunderts gab es einige misslungene Versuche, die Abtei
von Tyniec wieder zu beleben, die zunächst von Resurrektionisten und später von
Benediktinern von der Kongregation Solesmes und Cluny in Frankreich sowie von der
Kongregation Beuron in Deutschland unternommen wurden. Um 1900 nahm Stanisław
Chrząszczewski, der Oberingenieur der Landesabteilung und Chef des Meliorationsbüros
in Krakau, Vermessungen des Postbenediktiner-Klosters in Tyniec vor und fertigte einen
Grundriss an, auf dem er mit Schraffierung auch die ursprüngliche Struktur der zerstörten
Gebäude markierte (Abb. 3).
Dank der Bemühungen des Kardinals Jan Puzyna bei den österreichischen Behörden
wurden 1902 die ehemaligen Benediktiner-Besitztümer, genannt „Staat Tyniec“, zum
Erbnießbrauch dem Krakauer Bistum übergeben. 1905 wurde Opatówka renoviert und zu
W r. 1943 odsłonił on spod tynku romański mur północnego ramienia krużganków
z portalem z XI w., dwie półkolumny po drugiej stronie tego muru i niewielką apsydę
pod posadzką tzw. babińca. Opracował też pierwszą dokumentację techniczną dla
przyszłej odbudowy opactwa. W styczniu 1945 r. klasztor został obsadzony przez
niemiecki Wehrmacht, a w Piekarach za Wisłą pojawiła się Armia Czerwona, która
ostrzelała Tyniec z dział, niszcząc między innymi dachy i wieże kościoła (rys. 4).
Powojenne badania, odbudowa i adaptacja budynków do nowych funkcji
Po II wojnie światowej przystąpiono do kompleksowej odbudowy, restauracji
i rewitalizacji opactwa tynieckiego. Głównym projektantem tej inwestycji został
początkowo architekt Zbigniew Kupiec, późniejszy profesor Politechniki
Krakowskiej. Prace przebiegały trzytorowo. Obejmowały odbudowę klasztoru,
remont kościoła oraz konserwację malowideł i elementów ruchomego wyposażenia
w kościele i klasztorze. Równocześnie prowadzono badania archeologiczne
i architektoniczne.
Odbudowę klasztoru zaczęto od jego południowo-wschodniego narożnika
przy dużym dziedzińcu. W I etapie, w latach 1947-1952, zostały zrekonstruowane
zniszczone fragmenty murów i sklepienia oraz wzniesiona nowa kondygnacja
einem Ferienhaus für Kleriker umgestaltet; auch die Frontfassade der Kirche wurde restauriert. Infolge dessen verbesserte sich
zwar der technische Zustand der Gebäude, ihre charakteristischen Stilmerkmale wurden aber verwischt. Die Türme wurden
herabgesetzt, was ihre Proportionen völlig entstellte, und viele architektonische und bildhauerische Details entfernt. Im
Schiffgewölbe wurden die barocken Stuckarbeiten entfernt.
Die Klostergebäude befanden sich zum größten Teil in einem sehr schlechten Zustand. Besser sah die Bebauung am kleinen
Hof aus. Der an die Kirche angrenzende Nordflügel behielt das obere Stockwerk, jedoch ohne Gewölbe und Raumteilungen. Von
Nord- und Westflügel blieb nur das Erdgeschoss stehen, das überdacht war und z. T. genutzt wurde. Der Südflügel, wo sich früher
das römische Refektorium befunden hatte, wurde bis auf die Fundamente abgerissen. Im Kreuzgang und im Versammlungsort des
Klosterkapitels blieben das gotische Kreuzrippengewölbe und in einigen Räumen auch Tonnen- und Kreuzgewölbe erhalten. In
einem schlechteren Zustand befanden sich die Gebäude um den großen Hof herum. Seine West- und Ostflügel samt
Erdgeschossmauern stürzten zum größten Teil ein. Von den übrigen Flügeln blieben die Ruinen der Haupt- und Trennwände
stehen. Viele Ausstattungselemente wie Fußböden, Treppen, Steinfassungen von Fenstern und Portale verschwanden. Bis Anfang
des 20. Jahrhunderts blieben nur drei barocke Portale, ein Teil der einfachen Fenstereinfassungen und einige nicht vollständige
Gewölbe im Erdgeschoss erhalten.
In der Zeit zwischen den beiden Weltkriegen wurden weitere Versuche unternommen, das Kloster wieder zu beleben. Im
Endeffekt gab Fürst Adam Sapieha, Erzbischof von Krakau, mit dem Dokument vom 29. Mai 1939 den Benediktinern ihre
ehemaligen Besitztümer in Tyniec zurück, zu denen die Kirche, die Gebäuderuinen und der Garten gehörten. Am 30. Juli 1939
fanden die Feierlichkeiten anlässlich der offiziellen Übergabe des Hügels von Tyniec an zehn polnische Benediktinermönche statt,
mieszkalna w poddaszu tego skrzydła. Równocześnie, podczas odgruzowywania, odkryto
szereg kolumienek, baz i podwójnych kapiteli dawnego krużganka romańskiego. W latach
1961-1965, podczas wykopalisk przeprowadzonych przez Katedrę Historii Sztuki
Rys. 4. Widok fasady
kościoła klasztornego
w Tyńcu po zniszczeniach
z II wojny światowej. Fot.
ze zbiorów Wojewódzkiego
Urzędu Ochrony Zabytów
w Krakowie.
Abb. 4. Fassade der
Klosterkirche in Tyniec nach
der Zerstörung im 2.
Weltkrieg. Foto aus der
Sammlung des
Woiwodschaftsamts für
Denkmalschutz in Krakau
Średniowiecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierunkiem profesora Lecha
Kalinowskiego, odsłonięto zarys murów kościoła romańskiego i bogato wyposażone groby
opackie, w tym grób nr 8 zawierający złoty kielich podróżny i patenę z XI w., które
zdeponowano na Zamku Królewskim na Wawelu. W r. 1964 zostały przebudowane dachy
nad Opatówką, a w 1966 r. wykonana konserwacja fryzu z herbami opatów na północnej
elewacji jej południowego skrzydła. W r. 1967 grupa konserwatorów pod kierunkiem
profesora Józefa Nykiela przystąpiła do restauracji kościoła opackiego. We wnętrzu zostały
zrekonstruowane zniszczone partie sztukaterii i dekoracji malarskiej, przywrócone gotyckie
okna w prezbiterium i zdemontowana barokowa ambona. Równocześnie wyremontowano
dach na kościele, dachy na wieżach kościelnych oraz zachodnią fasadę świątyni, gdzie
został odkuty na nowo barokowy portal wejściowy, w miejsce starego, silnie zwietrzałego.
W latach 1970-1971 konserwatorki Maria Ostaszewska i Sabina Kozłowska przeprowadziły
badania na obecność polichromii we wschodnim i północnym skrzydle krużganków
klasztornych. Odkryły i zakonserwowały fragmenty gotyckiego malowidła z herbem
i inskrypcją na ścianie wschodniej krużganka.
379
an deren Spitze der Pater Karl van Oost von der belgischen Abtei Saint-André in
Zevenkerken bei Brügge als Prior stand. Zuvor war noch das Komitee zum Wiederaufbau
von Tyniec mit Ksawery Pusłowski als Vorsitzendem gegründet worden. Unter der Aufsicht
des Ingenieurs Jan Ekielski wurden die Ausbesserungsarbeiten in Opatówka durchgeführt,
die die Mönche zu ihrer provisorischen Wohnung umfunktioniert hatten [19].
Der Ausbruch des 2. Weltkrieges unterbrach den Wiederaufbau der Kirche. Noch
unter der Hitlerbesatzung initiierte Professor Adolf Szyszko-Bohusz wissenschaftliche
Forschungsarbeiten in Tyniec. 1943 befreite er einige Teile vom Putz, so die römische
Mauer des Nordflügels des Kreuzgangs mit einem Portal aus dem 11. Jahrhundert, zwei
Halbsäulen auf der anderen Seite dieser Mauer und eine kleine Apsis unter dem Fußboden
der Vorhalle. Er erarbeitete auch die erste technische Dokumentation für den künftigen
Wiederaufbau der Abtei. Im Januar 1945 besetzte die deutsche Wehrmacht das Kloster,
und in Piekary am anderen Weichselufer rückte die Rote Armee an. Sie beschoss Tyniec mit
Kanonen, wodurch u. a. Dächer und Türme der Kirche zerstört wurden (Abb. 4).
Nachkriegsforschung, Wiederaufbau und Anpassung der Gebäude an neue Funktionen
Nach dem 2. Weltkrieg begann man mit einem umfassenden Wiederaufbau, mit der
Restauration und Sanierung der Abtei von Tyniec. Der Entwurf zu dieser Investition
Latem 1972 r. w odnowionym wnętrzu kościoła opackiego zainicjowano cykl imprez muzycznych pod nazwą „Tynieckie
recitale organowe”, początkowo łączących muzykę organową z poezją, potem z muzyką kameralną i cieszących się wielką
popularnością aż do dziś.
Dnia 6 grudnia 1974 r., podczas silnej wichury, zawaliła się część średniowiecznego muru obronnego od strony Wisły. Do
końca września 1975 r. zabezpieczono i wzmocniono resztę zagrożonych odcinków tego muru i odnowiono elewacje Opatówki.
Wtedy też odrestaurowano barokowo-klasycystyczną elewację wschodnią kościoła.
W r. 1977 zaczęto przygotowywać projekt II etapu odbudowy, który przewidywał zachowanie i wykorzystanie istniejących
fundamentów i murów klasztornych, odtworzenie zabudowy do postaci sprzed pożaru z 1831 r. oraz adaptację odbudowanych
budynków do współczesnych potrzeb klasztoru. Etap ten podzielono na trzy fazy realizacyjne: A, B i C. W fazie A przewidziano
odtworzenie drugiej kondygnacji skrzydła wschodniego i zachodniego małego dziedzińca, w fazie B
rekonstrukcję jego
zburzonego skrzydła południowego (w celu zamknięcia gotyckiego wirydarza), a w fazie C odbudowę tzw. „wielkiej ruiny”, czyli
skrzydła bibliotecznego w południowo-zachodniej części założenia klasztornego.
W ramach fazy A roboty rozpoczęto w 1979 r. Zgodnie z planem zostało wzniesione kolejne piętro nad skrzydłami wschodnim
i zachodnim małego dziedzińca. Na istniejącym piętrze skrzydła północnego zrekonstruowano barokowe sklepienia nad
krużgankami. W skrzydle zachodnim na parterze zlokalizowano wejście główne, zespół furty, sień z poczekalnią i klatką schodową,
a na piętrze rozmównice. Później znalazło tam swoją siedzibę tynieckie Wydawnictwo Benedyktynów i księgarnia. W skrzydle
wschodnim część pomieszczeń parteru adaptowano na zakrystię, a pomieszczenia na piętrze i w poddaszu na cele mieszkalne
mnichów. Nad krużgankami na piętrze urządzono bibliotekę i czytelnię.
stammte von dem Krakauer Architekten Zbigniew Kupiec, später Professor an der Krakauer Technischen Hochschule. Die Arbeiten
verliefen dreigleisig. Sie umfassten den Wiederaufbau des Klosters, die Ausbesserung der Kirche und die Erhaltung von
Wandmalereien und beweglicher Ausstattung der Kirche und des Klosters. Gleichzeitig wurden archäologische und
architektonische Untersuchungen durchgeführt.
Der Wiederaufbau begann in der süd-östlichen Ecke der Klosteranlage am großen Hof. In der 1. Etappe in den Jahren 19471952 wurden die zerstörten Mauerfragmente und das Gewölbe rekonstruiert und ein neues Wohnstockwerk im Dachgeschoss
dieses Flügels errichtet. Gleichzeitig wurde bei der Räumung von Trümmern eine ganze Reihe von kleinen Säulen, Sockeln und
doppelten Kapitellen des ehemaligen römischen Kreuzgangs entdeckt. In den Jahren 1961-1965 wurde während der
Ausgrabungen, durchgeführt vom Lehrstuhl für Geschichte der Mittelalterlichen Kunst der Jagiellonen-Universität unter der Leitung
von Prof. Lech Kalinowski, der Umriss der römischen Mauern der Kirche und die reich ausgestatteten Gräber der Äbte freigelegt,
darunter auch das Grab Nr. 8, das einen goldenen Reisekelch und den Hostienteller aus dem 11. Jahrhundert bewahrte. Diese
Gegenstände wurden im Königlichen Wawelschloss deponiert. 1964 wurden die Dächer der Opatówka umgebaut und 1966
Arbeiten zur Erhaltung des Frieses mit den Wappen der Äbte auf der Nordfassade des südlichen Schlossflügels durchgeführt. 1967
begann eine Gruppe von Denkmalpflegern unter der Leitung von Prof. Józef Nykiel, die Abteikirche zu restaurieren. Im
Kircheninnenraum wurden die zerstörten Teile des Stucks und der Wandmalereien rekonstruiert und im Presbyterium die gotischen
Fenster und die demontierte Barockkanzel wiederhergestellt. Gleichzeitig wurde das Kirchendach, die Dächer auf den Kirchtürmen
und die westliche Fassade der Kirche renoviert, wo man ein barockes Eingangsportal freigelegt hatte, das die Funktion des alten
und stark verwitterten Portals übernahm. In den Jahren 1970-1971 führten die Denkmalpflegerinnen Maria Ostaszewska und
W ramach fazy B odbudowano południowe skrzydło wirydarza, ze starym refektarzem
i brakującym ramieniem krużganków, które, dla odróżnienia od partii oryginalnych,
wykonano z żelbetu. Wzniesiono też na nowo zachodnie skrzydło dużego dziedzińca,
mieszczące w przyziemiu bramę i kuchnie. W ten sposób odtworzony został zamknięty
czworobok zabudowy klasztornej z dwoma wewnętrznymi dziedzińcami. Równocześnie
w 1983 r. konserwatorzy Agnieszka Chojkowska-Sawicka i Marek Sawicki wykonali
odkrywki w zachodnim skrzydle krużganków. Wśród warstw tynku z różnych epok odkryli
fragmenty dekoracji rokokowej, a pod nimi malowidła renesansowe o motywach
roślinnych, rozmieszczone na sklepieniach. W 1985 r. przystąpili oni do konserwacji całego
wystroju malarskiego krużganków. Rokokowe polichromie zostały zdjęte i transferowane,
a pozostawione polichromie renesansowe poddane konserwacji. Odsłonięto spod pobiał
gotyckie żebra sklepienne, a także wyeksponowano pozostałości osiemnastowiecznej fazy
malarskiej na pilastrach.
W ramach fazy C zaplanowano odbudowę wysuniętego skrzydła południowozachodniego, zwanego „wielką ruiną”. W latach 1986-1987 architekt Waldemar Niewalda
przeprowadził tam szczegółowe badania architektoniczne [20].
Badania te pozwoliły rozróżnić kilka faz budowy tego obiektu (rys. 5). Z I fazy,
datowanej na przełom XIV i XV w., zachował się odcinek średniowiecznego muru
obronnego po stronie południowej, o grubości 180 cm na parterze, z odsadzką o szerokości
381
Sabina Kozłowska Untersuchungen zu Polychromiespuren im östlichen und nördlichen
Flügel des Klosterkreuzgangs durch. Sie entdeckten auf der östlichen Wand des
Kreuzgangs Fragmente einer gotischen Wandmalerei mit einem Wappen und einer
Inskription und sicherten deren Erhaltung.
Im Sommer 1972 initiierte man in der renovierten Kirche eine Musikveranstaltungsreihe „Orgelkonzerte von Tyniec“. Zunächst wurden Orgelmusik und Dichtung präsentiert,
später auch Kammermusik. Diese Veranstaltungen erfreuen sich bis heute sehr großer
Beliebtheit.
Am 6. Dezember 1974 stürzte während eines starken Windstoßes ein Teil
Befestigungsmauer auf der Weichselseite ein. Bis Ende September 1975 wurden
restlichen bedrohten Mauerabschnitte gesichert und verstärkt sowie die Fassade
Opatówka renoviert. Gleichzeitig wurde auch die barock-klassizistische Ostfassade
Kirche restauriert.
der
die
der
der
Im Jahre 1977 begann man die 2. Etappe des Wiederaufbaus vorzubereiten, die die
Erhaltung und Nutzung der vorhandenen Fundamente und Klostermauern, die
Wiederherstellung der Bebauung aus der Zeit vor dem Brand 1831 sowie die Anpassung
der wiederaufgebauten Gebäude an die gegenwärtigen Bedürfnisse des Klosters vorsah.
Diese Etappe wurde in drei Durchführungsphasen unterteilt: A, B und C. In der Phase A war
vorgesehen, das zweite Stockwerk des Ost- und Westflügels des kleines Hofs
65 cm na pierwszym piętrze, pełniącą niegdyś rolę ganku straży. W fazie II, w XV w., do tego muru dostawiono od północy piętrowe
budynki gospodarcze, doświetlone oknami zwróconymi na wielkie podwórze, a od zachodu rodzaj wieży wciśniętej w narożnik
murów obronnych. Z tego czasu zachowały się w ruinach kamienne ściany poprzeczne i zachodnia ściana elewacyjna z okienkami
strzelniczymi oraz pozostałościami otworów w postaci glifów i łęków. W fazie III, na przełomie XV i XVI w. albo już w w. XVI, środkowe
pomieszczenie parteru podzielono ceglano-kamiennymi ścianami na korytarz i dwie izby. W celu doświetlenia tych izb wybito
szerokie otwory okienne w ścianie zewnętrznej, których ślady pozostały do dziś na elewacji południowej. W fazie IVA z 1 poł. XVIII
w., związanej z adaptacją tej części klasztoru na potrzeby Domu Studiów dla Kleryków Tyńca i Lubinia, do dawnego skrzydła
gotyckiego dobudowano od północy trójkondygnacyjny segment korytarzowy, otwarty arkadami na parterze i kwadratowymi oknami
na I i II piętrze na wielkie podwórze. W fazie IVB, już po poł. XVIII w., zlikwidowano strop między I a II piętrem, tworząc z nich jedną
kondygnację. Zamurowano wtedy kwadratowe okienka i wybito obok nich nowe większe okna. Ścianę zachodnią podparto
skarpami, istniejącymi do dziś. W skarpie narożnej zachował się cios z datą „1761”. Pomiędzy pomieszczenia wstawiono ceglaną
ścianę z pionami kominowymi. Nad parterem rozpięto sklepienia kolebkowe z cegły, których fragmenty przetrwały do dziś w dwóch
pomieszczeniach, natomiast nad I piętrem zastosowano stropy. Prawie całe skrzydło zostało nakryte dachem łamanym typu
krakowskiego, ze szczytem od strony Wisły. Faza V, przypadająca na lata 1769-1772, to okres adaptacji klasztoru na twierdzę
konfederatów barskich. W przyziemiu i na innych kondygnacjach skrzydła południowo-zachodniego wybito wówczas nowe otwory
strzelnicze. Mimo ogromnych zniszczeń spowodowanych ostrzałem artylerii rosyjskiej, wyjątkowo zachował się dach nad tym
skrzydłem. W fazie VI, związanej z odbudową klasztoru w latach 1772-1781, gruntownie przekształcono pomieszczenia na I piętrze
w części wschodniej budynku, adaptując je na bibliotekę. W wyniku tych przekształceń powstała obszerna sala z 6 kwadratowymi
wiederherzustellen, in der Phase B nahm man sich die Rekonstruktion des abgerissenen Südflügels vor (mit dem Ziel, den
gotischen Klostergarten zu schließen), und in der Phase C begann man mit dem Wiederaufbau der sog. „großen Ruine”, d.h. des
Bibliotheksflügels im süd-westlichen Teil der Klosteranlage.
Die Arbeiten der Phase A begannen 1979. Wie der Plan vorsah, wurde das zweite Stockwerk über dem östlichen und
westlichen Flügel des kleinen Hofes errichtet. In dem noch vorhandenen Stockwerk des Nordflügels rekonstruierte man die
barocken Gewölbe über dem Kreuzgang. Im Westflügel wurden im Erdgeschoss Haupteingang, Klosterpforte, ein Flur mit
Warteraum und das Treppenhaus untergebracht und im ersten Stock das Parlatorium. Später ließen sich dort der "Benediktiner
Verlag" von Tyniec sowie eine Buchhandlung nieder. Im Ostflügel wurde ein Teil der Räume im Erdgeschoss für die Sakristei
umgestaltet, und die Räume im ersten Stock und im Dachgeschoss wurden für Wohnungen der Mönche hergerichtet. Über dem
Kreuzgang wurden im ersten Stock eine Bibliothek und ein Lesesaal eingerichtet.
In der Phase B wurde der Südflügel des Klostergartens mit dem alten Refektorium und dem fehlenden Flügel des Kreuzgangs
wiederaufgebaut, der aus Stahlbeton angefertigt wurde, um sich von den original erhaltenen Teilen deutlich zu unterscheiden. Auch
der Westflügel des großen Hofs wurde wieder aufgebaut, wo sich im Erdgeschoss das Tor und die Küchen befanden. Auf diese Art
und Weise wurde das geschlossene Viereck der Klosterbebauung mit zwei Innenhöfen wiederhergestellt. Gleichzeitig machten die
Denkmalpfleger Agnieszka Chojkowska-Sawicka und Marek Sawicki 1983 im Westflügel des Kreuzgangs eine Entdeckung. Unter
dem Putz aus verschiedenen Epochen entdeckten sie Fragmente einer Rokoko-Dekoration und unter dieser wiederum
Renaissance-Wandmalereien mit Pflanzenmotiven, die sich auf dem Gewölbe befanden. 1985 begannen sie mit dem
Erhalt der gesamten Malereiausstattung des Kreuzgangs. Die Rokoko-Wandmalereien wurden entfernt und transferiert, die
stehengelassenen Renaissance-Wandmalereien erhalten. Darüber hinaus wurden auch gotische Gewölberippen freigelegt, die
sich unter der Tünche befanden, und man exponierte die Reste der aus dem 18. Jahrhundert stammenden Malereien auf Pilastern.
Rys. 5. Przekrój podłużny
skrzydła południowozachodniego opactwa
tynieckiego. Stratygrafia
murów tzw. „wielkiej ruiny”.
Rys. architekt Waldemar
Niewalda [21].
Abb. 5. Längsschnitt des
süd-westlichen Flügels der
Abtei von Tyniec.
Mauerstratigraphie der sog.
„großen Ruine”. Zeichnung
des Architekten Waldemar
Niewalda [21]
383
Rys. 6. Odbudowa tzw.
„wielkiej ruiny” w Tyńcu
i rekonstrukcja jej dachu
[22].
Abb. 6. Wiederaufbau
der sog. „großen Ruine”
in Tyniec und die
Rekonstrukion ihres
Daches [22]
słupami ceglanymi, nad którymi były rozpięte gurty, podtrzymujące 12-polowe sklepienie żaglaste. Dla wzmocnienia konstrukcji
ścian wzniesiono dodatkową skarpę od strony południowej, istniejącą do dziś, zamurowano większość otworów strzelniczych
z czasów konfederacji barskiej i zastąpiono arkady od strony podwórza niewielkimi otworami okiennymi i drzwiowymi. Z fazy VII,
przypadającej na przełom XVIII i XIX w., pochodzi gruba na 52 cm licówka części ściany północnej oraz kanały odprowadzające
wody deszczowe i ścieki z podwórza poza obręb klasztoru.
Po badaniach architektonicznych zostały opracowane generalne wnioski konserwatorskie, w których zaproponowano:
zachowanie na parterze i I piętrze wszystkich podziałów wnętrz tak poziomych, jak i pionowych, ukształtowanych od XV do XVIII
w., utrzymanie wysokości ścian według wskazań badawczych oraz charakterystycznej formy dachu łamanego w typie krakowskim ze
szczytem, utrwalonej na widokach z 1 poł. XIX w., a także rekonstrukcję dachu dwuspadowego ze szczytem trójkątnym nad niższym
segmentem w południowo-zachodnim krańcu skrzydła. Te generalne wnioski konserwatorskie, wraz z wnioskami szczegółowymi
zawartymi w dokumentacji, umożliwiły rozpoczęcie prac remontowo-konserwatorskich bez „zamkniętego” projektu technicznego [21].
W r. 1993 podjęto decyzję o natychmiastowym zabezpieczeniu struktury murów „wielkiej ruiny” i zaplanowano przystąpienie do
jej kompleksowej odbudowy i rekonstrukcji w roku następnym. W 1994 r. został opracowany projekt techniczny konstrukcyjnoarchitektoniczny przez zespół pod kierunkiem profesora Zbigniewa Janowskiego z Politechniki Krakowskiej, w oparciu
o wcześniejszy projekt architekta Zbigniewa Radziewanowskiego. Jako wykonawcę prac wybrano Przedsiębiorstwo Rewaloryzacji
Zabytków z Krakowa. W pierwszej kolejności zostały naprawione i wzmocnione mury piwnic oraz uzupełnione mury parteru. Nad
piwnicami i parterem wylano żelbetowe stropy. W międzyczasie pomiary geodezyjne wykazały odchylenie istniejących ścian od
pionu dochodzące aż do 58 cm. Komisyjnie została podjęta decyzja o utrzymaniu takiego odchylenia ściany południowej
Im Rahmen der Phase C war der Wiederaufbau des hervorstechenden süd-westlichen Flügels, der sog. „großen Ruine“
geplant. In den Jahren 1986-1987 führte der Architekt Waldemar Niewalda detaillierte Architekturuntersuchungen durch [20].
Dank dieser Untersuchungen war es möglich, mehrere Bauphasen voneinander zu unterscheiden (Abb. 5). Aus der 1. Phase,
datiert auf das Ende des 14. und den Anfang des 15. Jahrhunderts, blieb im Süden ein Abschnitt der mittelalterlichen
Befestigungsmauer erhalten. Sie war im Erdgeschoss 180 cm dick und hatte im ersten Stockwerk für die Wache einen Absatz von
65 cm Breite. In der 2. Phase wurden an diese Mauer an der Nordseite einstöckige Wirtschaftsgebäude angebaut, mit Fenstern, die
zum großen Hof gerichtet waren, sowie auf der Westseite eine Art Turm, eingezwängt in eine Ecke der Verteidigungsmauern. Aus
jener Zeit blieben in den Ruinen Querwände aus Stein und die Westfassade mit Schießscharten sowie mit Resten von
Einschrägungen und Mauerbögen erhalten. In der 3. Phase errichtete man Ende des 15. und Anfang des 16. Jahrhunderts oder
vielleicht auch erst im Verlauf des 16. Jahrhunderts Wände aus Stein und Backstein, wodurch die mittleren Räume im Erdgeschoss
in einen Korridor und zwei Kammern geteilt wurden. Damit diese Kammern ausreichend Licht bekommen, wurden breite
Fensteröffnungen in die Außenwand geschlagen. Ihre Spuren sind bis heute in der Südfassade sichtbar. In der Phase 4A in der 1.
Hälfte des 18. Jahrhunderts wurde dieser Teil des Klosters für das Studienhaus für Kleriker von Tyniec und Lublin umgestaltet. Man
baute in diesem Zusammenhang an den ehemaligen gotischen Flügel auf der Nordseite ein dreistöckiges Flursegment an, mit
Arkaden im Erdgeschoss und rechteckigen Fenstern im 1. und 2. Stock, die auf den großen Hof hinausgingen. In der Phase 4B,
bereits in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts, wurde die Decke zwischen dem 1. und 2. Stockwerk abgerissen, und somit
entstand ein einziges Stockwerk. Damals wurden die rechteckigen Fenster zugemauert und daneben neue, größere Fenster
ausgeschlagen. Die Westwand wurde mit Strebepfeilern gestützt, die es bis heute gibt. Im Eckteil blieb ein Quader mit dem Datum
i wzmocnieniu jej od strony dawnej biblioteki. W największej sali na I piętrze wprowadzono
w miejsce dawnych słupów ceglanych sześć żelbetowych filarów podtrzymujących
żelbetowy strop kasetonowy, który zastąpił zniszczone sklepienie żaglaste. Nową klatkę
schodową usytuowano w zachodniej części skrzydła, co pozwoliło na zachowanie
istniejących fragmentów sklepień w korpusie głównym. W 1995 r. zakończono prace przy
stropie na poddaszu, wyprowadzono kominy i po ustaleniu poziomu gzymsów i wysokości
kalenicy
przystąpiono do montażu więźby dachowej (rys. 6) wraz z lukarnami typu
„powieka” i podłużnymi okienkami charakterystycznymi dla ścianek kolankowych
w dachach łamanych typu krakowskiego. Pokrycie dachu wykonano z ceramicznej
dachówki holenderki [22].
W r. 1999 jeszcze nie do końca odbudowane opactwo tynieckie zagrało płonącą XVIIwieczną twierdzę Bar na Ukrainie w filmie historycznym „Ogniem i mieczem”, w reżyserii
Jerzego Hoffmana, który wszedł na ekrany kin w 2000 r.
W 2006 r. powołano do życia BENEDICITE
Jednostkę Gospodarczą Opactwa
Benedyktynów w Tyńcu, która, łącząc stare receptury zakonne z systemem franchisingu,
wypromowała znaną w całej Polsce markę „Produkty benedyktyńskie” i sprzedaje wyroby
spożywcze o oryginalnych nazwach nawiązujących do życia zakonnego, takich jak np.:
„Chleb pielgrzymi”, „Cukierki tynieckie Św. Hildegardy na niemoce wszelakie”, „Musztarda
285
„1761” erhalten. Die Räume wurden durch den Bau einer Wand mit Kaminschächten
getrennt. Das Erdgeschoss erhielt ein Tonnengewölbe aus Backstein, dessen Fragmente
bis heute in zwei Räumen erhalten blieben, das 1. Stockwerk hingegen wurde mit Decken
versehen. Fast der ganze Flügel bekam ein gebrochenes Dach des Krakauer Typs, der
Giebel war zur Weichselseite hin ausgerichtet. In der Phase V., die auf die Jahre 1769-1772
fiel, wurde das Kloster zur Festung der Konföderaten von Bar umfunktioniert. Im
Erdgeschoss und in den anderen Stockwerken des süd-westlichen Flügels wurden damals
die neuen Schießscharten ausgeschlagen. Trotz der großen Zerstörungen, verursacht
durch den russischen Artilleriebeschuss, blieb interessanterweise das Dach über diesem
Flügel erhalten. In der Phase VI, in der der Wiederaufbau des Klosters in den Jahren 17721781 stattfand, wurden die Räume im 1. Stock des östlichen Teils des Gebäudes gründlich
umgestaltet und in eine Bibliothek umfunktioniert. Es entstand somit ein großer Saal mit 6
rechteckigen Backsteinpfeilern, über denen sich die Gewölbebögen befanden, die das
Segelgewölbe mit 12 Feldern stützten. Um die Wandkonstruktion zu stärken, wurde ein
zusätzlicher Strebepfeiler auf der Südseite eingezogen, den es bis heute gibt. Die meisten
Schießscharten aus der Zeit der Konföderation von Bar wurden zugemauert; die Arkaden
auf der Hofseite ersetzte man durch kleine Fenster- und Türöffnungen. Aus der Phase VII,
die auf das Ende des 18. und den Anfang des 19. Jahrhundert fiel, stammt die 52 cm dicke
piekielna z chrzanem”, „Piwo klasztorne Opata”, „Konfitura medytacyjna”, a także książki, płyty CD i filmy DVD z życia zakonnego.
W odbudowanym skrzydle dawnej Wodnicy urządzono na parterze sklep z tymi produktami, a nad nim kawiarnię, do której prowadzą
drewniane schody i taras z widokiem na Wisłę i Piekary, nawiązujący formą do dawnych ganków Starostwa. Natomiast
w pomieszczeniach tzw. skarbca, izby, sieni i piwnicy przy drugiej bramie Zamku-Opatówki, urządzono restaurację o nazwie „Mnisze
co nieco”. Ze względu na ciasnotę pomieszczeń w samym opactwie docelowo zaplanowano wykorzystanie na funkcję
gastronomiczno-usługową zabudowań folwarku u stóp wzgórza.
W grudniu 2007 r. przy wsparciu finansowym Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Fundacji Ekofundusz
w Warszawie przeprowadzono modernizację systemu grzewczego opactwa, montując nowoczesną kotłownię gazową w piwnicach
pod skrzydłem południowo-wschodnim, ustawiając dwa rzędy baterii słonecznych obok browaru oraz wprowadzając
wymiennikownię geotermalną.
Dnia 11 lipca 2008 r. odbyło się uroczyste otwarcie i poświęcenie odbudowanej „wielkiej ruiny”, czyli południowo-zachodniego
skrzydła bibliotecznego opactwa, jako siedziby nowo utworzonego Benedyktyńskiego Instytutu Kultury. Kamienno-ceglane wątki
murów pozostawiono w większości nie otynkowane w celu pokazania przekształceń obiektu. Projektant wnętrz
Marcin
Adamczewski kierował się zasadą nie wprowadzania dodatkowych elementów „upiększających”, z wyjątkiem czarno-białej
posadzki marmurowej, inspirowanej barokową posadzką kościoła (rys. 7).
Żelbetowe filary i stropy z lat 90. XX w. skontrastowano z przerwanymi sklepieniami kamiennymi i ceglanymi dla osiągnięcia
wrażenia niedokończenia budynku i wyraźnego oddzielenia elementów pierwotnych od wtórnych. W ścianie dużej sali
pozostawiono pamiątkę w postaci korzenia drzewa rosnącego niegdyś na ruinach. W podziemiach i na parterze urządzono
Verblendung eines Teils der Nordwand sowie die Kanäle zum Ableiten von Regenwasser und Abwasser vom Hof nach außerhalb.
Nach architektonischen Untersuchungen wurden allgemeine denkmalpflegerische Konzepte mit folgenden Vorschlägen
erarbeitet: Im Erdgeschoss und im 1. Stock sollen alle Quer- und Längsteilungen der Innenräume, die vom 15. bis zum 18.
Jahrhundert entstanden sind, erhalten bleiben. Die Höhe der Wände soll den Ergebnissen wissenschaftlicher Untersuchungen
entsprechen. Es soll die charakteristische Form des gebrochenen Dachs des Krakauer Typs mit dem Giebel erhalten bleiben, so wie
man dies auf Ansichten aus der 1. Hälfte des 19. Jahrhunderts sieht. Auch das Satteldach mit dem dreieckigen Giebel über dem
niederen Segment am süd-westlichen Ende des Flügels soll rekonstruiert werden. Dank dieser allgemeinen denkmalpflegerischen
Vorschläge und der detaillierten, in der Dokumentation enthaltenen Schlussfolgerungen konnte man mit den Bau- und
Erhaltungsarbeiten beginnen, ohne einen „abgeschlossenen“ technischen Entwurf abzuwarten [21].
1993 beschloss man, sofort die Mauerstruktur der „großen Ruine” zu sichern, und in dem darauffolgenden Jahr wurde ein
Entwurf für ihren umfassenden Wiederaufbau und Erhalt erarbeitet. 1994 erstellte ein Team unter der Leitung von Prof. Zbigniew
Janowski von der Krakauer Technischen Hochschule einen Architekturentwurf für den Erhalt, in Anlehnung an den früheren Entwurf
des Architekten Zbigniew Radziewanowski. Als ausführende Firma wurde ein Unternehmen für Erhaltung von Denkmälern aus
Krakau gewählt. Zuerst wurden die Kellermauern renoviert und verstärkt sowie die Mauern des Erdgeschosses ergänzt. Über den
Kellern und dem Erdgeschoss wurden Stahlbetondecken gegossen. Die in der Zwischenzeit durchgeführten geodätischen
Vermessungen zeigten, dass die Wände sogar bis zu 58
cm vom Lot abwichen. Die zuständige Kommission entschied, dass die Abweichung der Südwand beibehalten und die Wand
von der Seite der ehemaligen Bibliothek aus verstärkt werden sollte. Im größten Saal im 1. Stockwerk wurden an der Stelle der
387
ehemaligen Backsteinpfeiler sechs Stahlbetonsäulen errichtet, die die Kassettendecke aus
Stahlbeton stützen. Sie ersetzte das zerstörte Segelgewölbe. Das neue Treppenhaus
Rys. 7. Wnętrza „wielkiej
ruiny” po adaptacji na
Benedyktyński Instytut
Kultury. Fot. Jacek
Chrząszczewski, 2008.
Abb. 7. Innenraum der
„großen Ruine” nach der
Umgestaltung zum
Benediktiner Kulturinstitut.
Foto Jacek Chrząszczewski,
2008
wurde im westlichen Teil des Flügels errichtet, wodurch die vorhandenen
Gewölbefragmente im Hauptkorpus erhalten bleiben konnten. 1995 wurden die Arbeiten an
der Dachgeschossdecke abgeschlossen, es wurden Schornsteine eingefügt und nachdem
das Niveau der Gesimse und die Höhe des Firsts bestimmt worden war begann man mit der
Montage des Dachverbands (Abb. 6) mit Fledermausgauben und länglichen kleinen
Fenstern, die für tragende Wände gebrochener Dächer des Krakauer Typs typisch sind. Die
Dachhaut war aus keramischen Hohlziegeln [22].
1999 spielte die noch nicht vollständig wiederaufgebaute Abtei von Tyniec im
historischen Film „Mit Feuer und Schwert“ von Jerzy Hoffman, der 2000 in die polnischen
Kinos kam, die Rolle der brennenden Festung von Bar in der Ukraine im 18. Jahrhundert.
2006 wurde BENEDICITE gegründet, die Wirtschaftsgesellschaft der Benediktiner in
Tyniec. In ganz Polen wurden nach alten Klosterrezepten hergestellte Produkte mit der
Franchising-Methode als „Benediktiner Produkte“, inzwischen eine bekannte Marke,
eingeführt. Diese Lebensmittelprodukte tragen originelle Namen, die an das Ordensleben
anknüpfen, z.B. „Das Pilgerbrot“, „St.-Hildegard-Bonbons von Tyniec gegen alle
Krankheiten“, „Höllensenf mit Meerrettich“, „Klosterbier des Abts“ oder
lapidarium, w którym wystawione zostały znalezione w Tyńcu romańskie i gotyckie kapitele i bazy kolumn z XI-XIII w., arkady
krużganka klasztornego i płytki posadzkowe z kościoła, a także rękopisy i druki z XV-XVII w., ornaty, kielichy i monstrancje z XVIIXVIII w. Na parterze urządzono wystawę planszową o monastycyzmie i benedyktynach, z salą multimedialną wyposażoną
w monitory interaktywne, umożliwiające przemieszczanie się w czasie i przestrzeni. Pomieszczenia na I piętrze przeznaczono na
spotkania, konferencje, rekolekcje i wystawy czasowe BIK-u. Na II piętrze usytuowano pokoje hotelowe, a na III piętrze, w poddaszu
małe cele dla gości potrzebujących ciszy i skupienia [23].
W tym roku został także ogłoszony międzynarodowy konkurs na urbanistyczno-architektoniczną koncepcję ochrony
i zagospodarowania opactwa. Wygrał go warszawski architekt Marek Rytych z zespołem, który opracował projekt koncepcyjny
budowy Muzeum Konfederacji Barskiej w Tyńcu (rys. 8). Koncepcja ta przewiduje odsunięcie ruchu samochodowego od opactwa,
stworzenie na stoku wzgórza Winnica tarasowego parkingu zadaszonego pergolami z winoroślą, a u stóp wzgórza placu
z budynkami dla obsługi turystów. Dominantą na tym placu ma być zrewaloryzowany budynek starej szkoły parafialnej, do niedawna
służący jako kuźnia, a w koncepcji przeznaczony na punkt informacyjny Muzeum, połączony schodami i windą z salą
wielofunkcyjną, częściowo zagłębioną w stosunku do powierzchni placu. Po północnej stronie placu przewidziano wzniesienie muru
kamiennego, a za nim schodów terenowych i trzech parterowych budynków Muzeum z dachami w formie zielonych tarasów.
Budynki te mają mieścić audytorium z salą wykładową, bar z zapleczem, szatnie, sanitariaty, a także pomieszczenia informacji,
recepcji i księgarni, skupione wokół małego dziedzińca z podcieniem. Dalej koncepcja przewiduje utworzenie między murami drogi
kontemplacyjnej, prowadzącej do Placu Konfederacji przed istniejącą Bramą Św. Benedykta, a stamtąd poprzez żelbetowy most,
w miejscu dawnej grobli na zrekonstruowaną kurtynę i bastion północno-wschodni dolnej linii obrony, gdzie ustawiona ma być
„Meditationskonfitüre“. Auch Bücher, CDs und DVDs mit Filmen über das Ordensleben werden angeboten. In dem
wiederaufgebauten Flügel der ehemaligen Wodnica wurde im Erdgeschoss ein Laden mit diesen Produkten eingerichtet, und im
Stockwerk darüber ein Café, zu dem eine Holztreppe führt, sowie eine Terrasse mit Aussicht auf die Weichsel und Piekary, die in
ihrer Form an die ehemaligen Terrassen der Starostei erinnert. Aus den Räumen der sog. Schatzkammer, einem Gemach, einem
Flur und einem Keller, die sich am zweiten Tor des Opatówka-Schlosses befanden, wurde wiederum ein Restaurant „Kleines
Mönchsmahl“ eingerichtet. Wegen der Enge der Räume in der Abtei selbst ist langfristig das Vorwerk am Fuß des Hügels für
Gastronomiezwecke und Dienstleistungen vorgesehen.
Im Dezember 2007 wurde mit der finanziellen Unterstützung des Nationalen Fonds für Umweltschutz und der Stiftung
Ökofonds in Warschau das Heizungssystem der Abtei modernisiert. Unter dem süd-östlichen Flügel wurde im Keller ein modernes
Kesselhaus eingerichtet, und neben der Brauerei wurden zwei Reihen von Solarbatterien aufgestellt. Darüber hinaus installierte
man eine geothermische Wärmeaustauschanlage.
Am 11. Juli 2008 wurde die wiederaufgebaute „große Ruine”, d.h. der süd-westliche Bibliotheksflügel der Abtei feierlich
eröffnet und als Sitz des neu gegründeten Benediktiner Kulturinstituts eingeweiht. Die Mauern aus Stein und Backstein blieben zum
größten Teil unverputzt, um zu zeigen, wie sich das Gebäude im Laufe der Zeit veränderte. Der Innenraumdesigner Marcin
Adamczewski ließ sich dabei von dem Prinzip leiten, keine zusätzlichen „verschönernden“ Elemente einzuführen, mit Ausnahme
des schwarz-weißen Marmorfußbodens, der sich am barocken Fußboden der Kirche orientierte (Abb. 7).
Die Stahlbetonpfeiler und Gewölbe aus den 90er Jahren des 20. Jahrhunderts wurden mit unterbrochenen Gewölben aus
Stein und Backstein kontrastiert, um den Eindruck zu erwecken, das Gebäude sei nicht fertig, und um die ursprünglichen Elemente
figura Matki Boskiej. Do Muzeum ma prowadzić ścieżka edukacyjna poprzez tunel w skarpie
i fosę. Hol wejściowy zaprojektowano w fosie pod drogą do opactwa. Brama w murze
warownym ma łączyć ten hol z przestrzenią międzymurza, gdzie zaplanowano
dwupoziomową salę ekspozycyjną.
Literatura
[1] TOMKOWICZ S., Tyniec, Kraków 1901, s. 3-5.
[2] NADOLSKI A., Tyny i Tyńce, „Z Otchłani Wieków”, XVII, 1948, s. 9-12.
[3] LEŃCZYK G., Badania wykopaliskowe w Tyńcu w latach 1948-1951, Studia
Wczesnośredniowieczne III, 1955, s. 260-270.
[4] SMOLKA S., Gniado Tęczyńskich, w: tegoż, Szkice historyczne, ser. 2,
Warszawa 1883.
[5] GIEYSZTOR A., Początki Tyńca, „Znak”, R. 28, 1976, nr 261, s. 315-324.
[6] LABUDA G., Z dyskusji nad początkami klasztoru benedyktyńskiego w Tyńcu:
fundatorzy i pierwsi opaci, w: Symbolae historiae artium. Studia z historii sztuki
Lechowi Kalinowskiemu dedykowane, Warszawa 1986, s. 93-109.
[7] ŻUROWSKA K., Romańska architektura Opactwa Benedyktynów w Tyńcu, w: Tyniec.
Sztuka i kultura Benedyktynów od wieku XI do XVIII, Kraków 1994, s. XVII-XX.
[8] HIRSCHBERG A., Stosunki osadnicze w dobrach Klasztoru Tynieckiego
w początkach jego istnienia, Lwów 1925, s. 10-14.
389
von den eingebauten deutlich zu trennen. In der Wand des großen Saals wurde als eine Art
Andenken an die früheren Zeiten die Wurzel eines ehemals in den Ruinen wachsenden
Baums erhalten. Im Untergeschoss und im Erdgeschoss richtete man ein Lapidarium ein, in
dem die in Tyniec gefundenen römischen und gotischen Kapitelle und Säulensockel aus
dem 11.-13. Jahrhundert, Kreuzgangarkaden und Steinbodenplatten sowie Handschriften
und Drucke aus dem 15.-17. Jahrhundert, Messgewänder, sowie Kelche und Monstranzen
aus dem 17.-18. Jahrhundert ausgestellt wurden. Im Erdgeschoss befinden sich eine
Tafelausstellung zum monastischen Leben und zur Geschichte des Benediktinerordens,
sowie ein Multimediasaal mit interaktiven Monitoren, die Zeit- und Raumreisen
ermöglichen. Die Räume im 1. Stockwerk sind für Treffen, Konferenzen, Andachtsübungen
und zeitweilige Ausstellungen des Benediktiner Kulturinstituts bestimmt. Im 2. Stock
befinden sich Hotelzimmer und im 3. Stock, d.h. im Dachgeschoss, kleine Zellen für Gäste,
die Ruhe und Andacht suchen [23].
In diesem Jahr wurde ein internationaler Wettbewerb für das städtebaulicharchitektonische Konzept der Sicherung und Bewirtschaftung der Abtei ausgeschrieben.
Der Gewinner war ein Warschauer Architekt, Marek Rytych und sein Team, der einen
Entwurf für den Bau des Museums der Konföderation von Bar in Tyniec (Abb. 8) erarbeitete.
Dieses Konzept sieht die Schaffung einer verkehrsberuhigten Zone um die Abtei herum vor,
auf dem Hang des Hügels Winnica soll einen Terrassenparkplatz entstehen, der mit einem
mit Weinreben bewachsenen Laubengang überdacht wird, und am Fuß des Hügels ist ein Platz mit Dienstleistungsgebäuden für
Touristen geplant. Der dominierende Punkt dieses Platzes soll das sanierte Gebäude der alten Pfarrschule sein, das bis vor kurzem
als Schmiede fungierte, und nach dem Entwurf als Museumsinformationsstelle dienen soll. Diese wird mit einem multifunktionalen
Saal, der z. T. niedriger liegen wird als die Platzoberfläche, durch eine Treppe und einen Aufzug verbunden sein. Auf der Nordseite
des Platzes ist die Errichtung einer Steinmauer vorgesehen; hinter dieser sollen sich eine Geländetreppe und drei Parterregebäude
des Museums mit terrassenartigen Gründächern befinden. In diesen Gebäuden sollen das Auditorium mit einem Lesungssaal, eine
Bar mit Hinterräumen, die Garderobe und Sanitäreinrichtungen untergebracht werden, aber auch Infostände, Rezeption und
Buchhandlung, die um den kleinen Hof mit einem Bogengang gruppiert sind. Im Weiteren sieht das Konzept vor, dass zwischen den
Mauern ein Kontemplationsweg errichtet wird: Er führt zuerst zum Platz der Konföderation und zum erhaltenen Tor des heiligen
Benediktus und geht dann weiter über eine Stahlbetonbrücke, die sich an der Stelle des ehemaligen Damms befindet, in Richtung
des rekonstruierten Erdwalls und der nord-östlichen Bastei der unteren Befestigungslinie, wo eine Figur der Heiligen Mutter Gottes
aufgestellt werden soll. Zum Museum soll ein Lehrpfad führen, der durch einen Tunnel in der Böschung und den Festungsgraben
verläuft. Die Eingangshalle wird sich im Festungsgraben unter dem Weg zur Abtei befinden. Das Tor in der Befestigungsmauer soll
diese Eingangshalle mit dem Zwinger verbinden, wo ein zweistöckiger Ausstellungssaal vorgesehen ist.
Literatur
[1] TOMKOWICZ S., Tyniec, Kraków 1901, S. 3-5.
[2] NADOLSKI A., Tyny i Tyńce, „Z Otchłani Wieków”, XVII, 1948, S. 9-12.
[3] LEŃCZYK G., Badania wykopaliskowe w Tyńcu w latach 1948-1951 (Die Ausgrabungen in Tyniec in den Jahren 1948-
Rys. 8. „Koncepcja
urbanistycznoarchitektoniczna
zagospodarowania terenu
i ochrony Opactwa OO.
Benedyktynów w Tyńcu”
fragment planszy
opracowanej przez
architekta Marka Rytycha
z zespołem w 2008 r.
Abb. 8. „Städtebaulicharchitektonisches Konzept
für die Bewirtschaftung der
Benediktiner-Abtei in Tyniec
sowie deren Schutz”
Ausschnitt der 2008 vom
Architekten Marek Rytych
und seinem Team
erarbeiteten Tafel
[9] MALECZYŃSKI K., Uwagi nad dokumentem legata Idziego biskupa
tuskulańskiego dla klasztoru w Tyńcu rzekomo z roku 1105, Collectanea
Theologica XVII, 1936, s. 339-365.
[10] ROKOSZ M., Przewóz wiślany pod Tyńcem, „Rocznik Krakowski”, t. LVII, 1991,
s. 71-82.
[11] WŁODAREK A., Gotycka architektura Opactwa Benedyktynów w Tyńcu,
w: Tyniec. Sztuka i kultura Benedyktynów od wieku XI do XVIII, Kraków 1994,
s. XXI-XXIV.
[12] DŁUGOSZ J., Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, t. III, Cracoviae
1864, s. 181-183.
[13] KWIATKOWSKA-BASTER B., BASTER Z.K., Tyniec u progu tysiąclecia,
Kraków 1994, s. 97-109.
[14] PRUSZCZ H., Stołecznego Miasta Krakowa kościoły i klejnoty etc., Kraków
1647, s. 179.
[15] SCZANIECKI P., Opactwo tynieckie przewodnik, wyd. 6, Kraków 2003, s. 27.
[16] SCZYGIELSKI S., Tinecia seu historia monasterii Tinecensis, Cracoviae 1668,
s. 233-234.
[17] MAŁKIEWICZ A., Nowożytna architektura Opactwa Benedyktynów w Tyńcu, w: Tyniec.
Sztuka i kultura Benedyktynów od wieku XI do XVIII, Kraków 1994, s. XXV-XXX.
391
1951), Studia Wczesnośredniowieczne III, 1955, S. 260-270.
[4] SMOLKA S., Gniado Tęczyńskich (Der Sitz der Tęczyńskis), in: tegoż, Szkice
historyczne, ser. 2, Warszawa 1883.
[5] GIEYSZTOR A., Początki Tyńca (Die Anfänge von Tyniec), „Znak”, R. 28, 1976,
nr 261, S. 315-324.
[6] LABUDA G., Z dyskusji nad początkami klasztoru benedyktyńskiego w Tyńcu:
fundatorzy i pierwsi opaci (Aus der Diskussion über die Anfänge des
Benediktiner-Klosters in Tyniec: Stifter und die ersten Äbte), in: Symbolae
historiae artium. Studia z historii sztuki Lechowi Kalinowskiemu dedykowane
Warszawa 1986, S. 93-109.
[7] ŻUROWSKA K., Romańska architektura Opactwa Benedyktynów w Tyńcu (Die
römische Architektur der Benediktiner-Abtei in Tyniec), in: Tyniec. Sztuka i
kultura Benedyktynów od wieku XI do XVIII, Kraków 1994, S. XVII-XX.
[8] HIRSCHBERG A., Stosunki osadnicze w dobrach Klasztoru Tynieckiego w
początkach jego istnienia (Die Niederlassungsverhältnisse in den Gütern des
Klosters von Tyniec in den Anfängen seines Bestehens) , Lwów 1925, S. 10-14.
[9] MALECZYŃSKI K., Uwagi nad dokumentem legata Idziego biskupa
tuskulańskiego dla klasztoru w Tyńcu rzekomo z roku 1105 (Bemerkungen zur
Urkunde des Bischofs Egidius von Tusculum für das Kloster in Tyniec, angeblich
[18] KANIOR M., Konfederaci barscy w Tyńcu, „Rocznik Krakowski”, t. L, 1980, s. 139-172.
[19] KANIOR M., Upadek i odrodzenie opactwa benedyktyńskiego (1816-1939), „Rocznik Krakowski”, t. LVII, 1991, s. 83-99.
[20] DETTLOFF P., Dzieje odbudowy i konserwacji opactwa Benedyktynów w Tyńcu, „Wiadomości Konserwatorskie
Województwa Krakowskiego”, z. 2, 1995, s. 147-149.
[21] NIEWALDA W., Tyniec opactwo benedyktyńskie. Wyniki badań architektonicznych skrzydła południowego „Wielkiej
Ruiny”, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, z. 2, 1995, s. 163-165.
[22] NIEDUSZYŃSKI Z., Diariusz wydarzeń związanych z realizacją obecnie prowadzonych prac w opactwie OO.
Benedyktynów w Tyńcu, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, z. 2, 1995, s. 171-174.
[23] ADAMCZEWSKI M., Zarys idei odbudowy Wielkiej Ruiny w: Benedyktyński Instytut Kultury. Informator lipiec 2008
czerwiec 2009, s. 4.
aus dem Jahre 1105) , Collectanea Theologica XVII, 1936, S. 339-365.
[10] ROKOSZ M., Przewóz wiślany pod Tyńcem (Weichselüberfahrt bei Tyniec), „Rocznik Krakowski”, t. LVII, 1991, S. 71-82.
[11] WŁODAREK A., Gotycka architektura Opactwa Benedyktynów w Tyńcu (Die gotische Architektur der BenediktinerAbtei in Tyniec), in: Tyniec. Sztuka i kultura Benedyktynów od wieku XI do XVIII, Kraków 1994, S. XXI-XXIV.
[12] DŁUGOSZ J., Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, t. III, Cracoviae 1864, S. 181-183.
[13] KWIATKOWSKA-BASTER B., BASTER Z.K., Tyniec u progu tysiąclecia (Tyniec an der Schwelle zum nächsten
Jahrtausend), Kraków 1994, S. 97-109.
[14] PRUSZCZ H., Stołecznego Miasta Krakowa kościoły i klejnoty etc. (Kirchen und Kleinode der Hauptstadt Krakau),
Kraków 1647, S. 179.
[15] SCZANIECKI P., Opactwo tynieckie przewodnik (Die Abtei von Tyniec - ein Reiseführer), wyd. 6, Kraków 2003, S. 27.
[16] SCZYGIELSKI S., Tinecia seu historia monasterii Tinecensis, Cracoviae 1668, S. 233-234.
[17] MAŁKIEWICZ A., Nowożytna architektura Opactwa Benedyktynów w Tyńcu (Die neuzeitliche Architektur der
Benediktiner-Abtei in Tyniec), in: Tyniec. Sztuka i kultura Benedyktynów od wieku XI do XVIII, Kraków 1994, S. XXV-XXX.
[18] KANIOR M., Konfederaci barscy w Tyńcu (Die Konföderaten von Bar in Tyniec), „Rocznik Krakowski”, Band L, 1980,
S. 139-172.
[19] KANIOR M., Upadek i odrodzenie opactwa benedyktyńskiego (1816-1939) (Niedergang und Wiedergeburt der
Benediktiner-Abtei), „Rocznik Krakowski”, Band LVII, 1991, S. 83-99.
[20] DETTLOFF P., Dzieje odbudowy i konserwacji opactwa Benedyktynów w Tyńcu (Die Geschichte des Wiederaufbaus und
Erhalts der Benediktiner-Abtei in Tyniec), „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, Heft 2, 1995, S. 147-149.
[21] NIEWALDA W., Tyniec opactwo benedyktyńskie. Wyniki badań architektonicznych skrzydła południowego „Wielkiej Ruiny”
(Tyniec - die Benediktinerabtei. Die Ergebnisse archäologischer Untersuchungen des Südflügels der „großen Ruine”),
„Wiadomości Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, Heft 2, 1995, S. 163-165.
[22] NIEDUSZYŃSKI Z., Diariusz wydarzeń związanych z realizacją obecnie prowadzonych prac w opactwie OO.
Benedyktynów w Tyńcu (Tagebuch über alle Ereignisse, die mit der Durchführung von Arbeiten in der Benediktinerabtei
in Tyniec zusammenhängen), „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, Heft 2, 1995, S. 171-174.
[23] ADAMCZEWSKI M., Zarys idei odbudowy Wielkiej Ruiny (Entwurf für den Wiederaufbau der „großen Ruine”) in:
Benedyktyński Instytut Kultury. Informator lipiec 2008 czerwiec 2009, S. 4.
„Ruiny zabytkowych świątyń
w Europie - problematyka
ochrony, odbudowy
i adaptacji do nowych funkcji“
"Ruinen von Denkmalgeschützten
Gotteshäusern in Europa Problematik des Schutzes, des
Wiederaufbaues und Anpassung
an neue Funktionen"
Sibylle Schulz
Krajowy Urząd
Konserwacji Zabytków
Ruiny Kościoła Klasztornego
Fraciszkanów - ich szczególna pozycja
w Berlinie oraz koncepcja
konserwatorska
Wprowadzenie
Kiedy pod koniec lat dziewięćdziesiątych, konieczność przeprowadzenia prac
konserwatorskich byłego kościoła klasztornego, stała się czymś oczywistym. Nietrudno
było dostrzec, że mniej więcej dwadzieścia lat po ostatniej obszernej rewitalizacji trzeba
zająć się nim „od stóp do głów”. Uszkodzone były korony murów, liczne laskowania otworów
okiennych nie były już wystarczająco stabilne, ciągle pojawiający się biały nalot wskazywał
na zasolenie filarów i murów. Teren przy portalu zachodnim trzeba było zagrodzić ze
względu na niebezpieczeństwo wypadku z powodu spadających kawałków spoin i cegieł,
a walorów plastycznych ostatniego zachowanego epitafium nie widać było pod
zaskorupieniami i uszkodzeniami kamienia. Powierzchnia posadzki i boczne stopnie
schodów z lat osiemdziesiątych XX w. połamały się stwarzając niebezpieczeństwo
potknięcia. Wszystkie stropy piwniczne groziły zawaleniem.
395
Sibylle Schulz
Landesdenkmalamt
Berlin
Die Franziskaner-Klosterkirchenruine ihre Sonderstellung in Berlin und das
denkmalpflegerische Konzept
Hinführung
Als gegen Ende der 1990er Jahren an der Ruine der ehemaligen Klosterkirche die
Notwendigkeit konservatorischer Arbeiten augenscheinlich wurde, war unschwer
erkennbar, dass sie nun etwa zwanzig Jahre nach der letzten umfassenden Sanierung
wieder von „Kopf bis Fuß” behandelt werden müsste: Mauerkronen waren defekt, mehrere
Stabwerke der Fenster schienen nicht mehr ausreichend stabil, ein immer wieder
auftretender Weißschleier zeigte Versalzungen an Pfeilern und Mauerwerksflächen an,
herabfallende Scherben von Fugen und Backsteinen am Westportal machten
Absperrungen zum Schutze von Menschen erforderlich und die plastische Qualität der
letzten erhaltenen Epitaphe blieb hinter Steinschäden und Krusten optisch verborgen. Der
Bodenbelag und die seitlichen Treppenstufen aus den 1980er Jahren waren gebrochen und
stellten eine Stolpergefahr dar. Sämtliche Kellerdecken waren einsturzgefährdet.
Sibylle Schulz - Die Franziskaner-Klosterkirchenruine - ihre Sonderstellung in Berlin...
Pierwszy przegląd uszkodzeń i materiały źródłowe dotyczące budowli pokazały wyraźnie, że konieczne jest wykonanie
pomiarów i opracowanie dokumentacji rysunkowej oraz sporządzenie obszernej dokumentacji budowlanej jako podstawy koncepcji
rewitalizacji. Należało wyjaśnić, jakie są przyczyny widocznych gołym okiem szkód. Nie można było zajmować się poszczególnymi
szkodami, konieczne było ujęcie, udokumentowanie i zanalizowanie ich sumy pod kątem ich wzajemnych przyczynowych
zależności. Wiele informacji historycznych było niejasnych i należało je ze sobą połączyć, tak aby można było ustalić aktualny stan
zmian oraz dokonać zróżnicowanej analizy zabytku.
Prace przygotowawcze, przeprowadzane stopniowo od 1999 do 2002 roku na zlecenie Krajowego Urzędu Konserwacji
Zabytków w Berlinie, były z jednej strony główną podstawą dla koncepcji rewitalizacji, z drugiej zaś pozwoliły na wykrystalizowanie
się kwestii wykraczających poza aspekty techniczno-budowlane i konserwatorskie.
W fazie przygotowawczej wokół ruiny nie można było postawić rusztowań i tym samym informacje na temat stanu ich
zachowania i wieku nie były kompletne. Liczne projekty budowlane przeprowadzane w ciągu minionych 700 lat, podobnie jak te
ostatnie zrealizowane w XX w., były udokumentowane tylko fragmentarycznie. Tym samym przy ewaluacji historycznej i aktualnej
dokumentacji stanu budowli niemożliwe było opracowanie jakiejś koncepcji stanowiącej pewną podstawę do przygotowania
przetargu dla różnych branż budowlanych.I tak na przykład konieczne było sporządzenie rozwarstwienia archeologicznego spoiw
i cegieł, aby optymalnie zabezpieczyć i odrestaurować budynek pod kątem konserwatorskim oraz finansowym. Inaczej bowiem
podchodzi się ze względu na ich historyczne znaczenie oraz ze względów budowlano-technicznych do uszkodzonych spoiw i cegieł
ze średniowiecza i z XIX w., a inaczej do tych z okresu powojennego po 1945 roku.
Eine erste Übersicht über die Schäden und die Quellenlage zum Bauwerk machte den Bedarf nach einer umfassenden
Bauaufnahme und dokumentation als Grundlage für das Sanierungskonzept deutlich. Die selbst für Laien erkennbaren Schäden
bedurften der Klärung ihrer Ursachen. Die Schäden konnten nicht mehr einzeln betrachtet und bearbeitet werden, sondern deren
Summe musste hinsichtlich ihrer kausalen Abhängigkeit voneinander erfasst, dokumentiert und bewertet werden. Viele historische
Informationen waren unklar und mussten für eine aktuelle Veränderungsgeschichte und differenzierte Bewertung des Denkmals
zusammengetragen werden.
Mit den zwischen 1999 und 2002 im Auftrag des Landesdenkmalamtes Berlin schrittweise durchgeführten bauvorbereitenden
Arbeiten war einerseits eine wesentliche Grundlage für das Sanierungskonzept geschaffen worden. Andererseits hatten sich nun
über die bautechnisch-konservatorischen Aspekte hinausgehende Fragen herauskristallisiert:
Es war im Vorfeld nicht möglich, die Ruine einzurüsten und somit eine komplette Übersicht hinsichtlich ihres
Erhaltungszustandes und Alters zu erhalten. Die zahlreichen baulichen Maßnahmen in den vergangenen 700 Jahren, ebenso die
jüngsten aus dem 20. Jahrhundert, waren fragmentarisch dokumentiert. So konnte in Auswertung der historischen und der aktuellen
Bestandsdokumentation noch kein Konzept entwickelt werden, das eine verlässliche Grundlage für die Erarbeitung von
Ausschreibungen an die verschiedenen Baugewerke hätte bieten können. Es musste beispielsweise eine Alterskartierung des
Bestandes an Fugen und Ziegelsteinen erstellt werden, um eine differenzierte und konservatorisch wie finanziell optimale Sicherung
und Restaurierung durchführen zu können. Schließlich ist wegen der altersbedingten Bedeutung und bautechnischer
Voraussetzungen mit geschädigten Fugen und Backsteinen aus dem Mittelalter und dem 19. Jahrhundert anders umzugehen als
mit solchen aus der Nachkriegszeit nach 1945.
Sibylle Schulz - Ruiny Kościoła Klasztornego Fraciszkanów...
Rys. 1. Ruiny Kościoła
Klasztornego Franciszkanów
w berlińskiej dzielnicy Mitte,
portal główny po restauracji,
fot. W. Bittner 2005
Abbildung 1. Ruine der
Franziskaner Klosterkirche in
Berlin Mitte, Hauptportal,
nach der Restaurierung,
Aufnahme W. Bittner 2005
397
Darüber hinaus sorgten die Bauherrenfrage sowie Ereignisse und Beobachtungen
aus der jüngsten Zeit für eine spannende Klärungsphase, denn die Stiftung Berlinisches
Gymnasium zum Grauen Kloster hatte am 8.9.1991 einen Antrag auf Rückübertragung des
Grundstückes gestellt. Es hätte daher sein können, dass bereits kurz- oder mittelfristig die
Wiederherstellung des Kirchbaus bevorstünde. Schließlich erfuhren anderenorts in Berlin
und in den neuen Bundesländern seit der politischen Wende 1989 ehemals verloren
geglaubte, im zweiten Weltkrieg zerstörte und dann mit ihrem Ruinendasein bekannt
gebliebene oder bekannt gewordene historische Bauwerke einen Wiederaufbau.
So musste, um das grundsätzliche Sanierungsziel definieren zu können, geklärt
werden, ob die Franziskaner-Klosterkirche im historischen Zentrum von Berlin auch unter
den veränderten gesellschaftlichen Voraussetzungen ein als Ruine etabliertes Denkmal
bleiben sollte. Umfang und Art Substanz erhaltender Arbeiten hängen bei einem RuinenDenkmal jeweils auch davon ab, ob es ohne Dach bleibt, ein freistehendes Schutzdach
erhält oder eine bauliche Ergänzung der Umfassungswände mit Dach erfährt.
Beispielsweise sprachen die Erkenntnisse über das bereichsweise sehr stark
versalzene Mauerwerk und die angegriffenen Oberflächen der mittelalterlichen Backsteine
für ein Schutzdach, denn die verringerte direkte Bewitterung durch Regen, Frost, Frost-TauWechsel und Wärmeschwankungen würde deren Schädigung möglicherweise zeitlich
Kwestia inwestora oraz wydarzenia i obserwacje z ostatniego czasu sprawiły, że wzrosło napięcie, ponieważ w dniu 8.9.1991 r.
fundacja Berlinisches Gymnasium zum Grauen Kloster złożyła wniosek o zwrócenie jej tej działki budowlanej. Mogło zatem krótkolub średniofalowo dojść do odbudowy kościoła. Po zmianach politycznych w 1989 r. takie sytuacje miały przecież miejsce w Berlinie
i nowych krajach związkowych: odbudowywano tam historyczne budowle zniszczone podczas II wojny światowej, które wszyscy
znali jako ruiny i o których sądzone, że są już stracone.
I tak chcąc zdefiniować zasadniczy cel rewitalizacji należało wyjaśnić, czy stojący w historycznym centrum Berlina kościół
klasztorny oo. franciszkanów w nowej sytuacji społecznej ma nadal pozostać ruiną. Zasięg i rodzaj prac konserwatorskich zależały
w przypadku zabytku-ruiny również od tego, czy pozostanie on bez dachu, czy otrzyma wolnostojący dach ochronny lub czy
dobuduje się uzupełnienie ścian obwodowych z dachem.
I tak na przykład fakt silnego zasolenia dużych partii murów oraz znacznego uszkodzenia powierzchni średniowiecznych
cegiel wskazywał na potrzebę zbudowania dachu ochronnego, ponieważ zmiejszenie bezpośredniego oddziaływania zjawisk
pogodowych, takich jak deszcz, szron, mróz, odwilż i znaczne wahnięcia temperatury, najprawdopodobniej opóźniłoby znacznie ich
dalsze uszkodzenia. Ale fachowy język konserwatorów nie jest tak prosty, a praktycznych doświadczeń pozyskanych przy
restauracji innych budowli i zabytków nie można było tak po prostu przenieść na posiadające inną specyfikę ruiny kościoła
klasztornego. I tak podstawową zasadą było tu dokładne ustalenie, w jakich warunkach będzie postępowało dalsze uszkodzenie
substancji budowlanej i jaką rolę odgrywa przy tym czynnik czasu. Ponadto należało wyjaśnić, jaką dynamikę ma dominujący tu
obraz szkód i jakie są ich przyczyny, oraz zastanowić się, czy jest konieczne i sensowne, aby przerwać ją w interesie trwałej
konserwacji zabytku.
Rys. 2. Ruiny Kościoła
Klasztornego Franciszkanów
wnętrze kościoła po restauracji,
Abbildung 2. Ruine der
Franziskaner Klosterkirche in
Berlin Mitte, Innenraum, nach
der Restaurierung, Aufnahme
W. Bittner 2005
Jak frazes brzmi w tym kontekście ogólny i sam przez się zrozumiały cel, że
planowane prace remontowe winny okazać się długofalowo skuteczne i trwałe pod
względem budowlano-technicznym, funkcjonalnym i artystycznym. Dla osiągnięcia tego
celu konieczne było ogromne poczucie odpowiedzialności wszystkich uczestników
projektu.
W jaki sposób można najlepiej wywiązać się z odpowiedzialności za przyszłość tego
klejnotu stojącego w historycznym centrum Berlina, jako że ze względu na konstelacje
własnościowe oraz szczególny rodzaj zabytku państwowy Urząd Konserwacji Zabytków
czuł się tu pod wieloma względami bardziej zobowiązany niż w przypadku innych
projektów?
Bardzo produktywne dla dalszego rozwoju celów konserwacji zabytków okazały się
oprócz interdyscyplinarnej współpracy konserwatorów zabytków, architektów,
restauratorów i naukowców z zakresu nauk ścisłych, historyków architektury i archeologów
również merytoryczne dyskusje z właścicielem obiektu, tzn. Urzędem Dzielnicowym BerlinMitte (konkretnie z urzędem planowania przestrzennego i urzędem ds. kultury), ze
stowarzyszeniem wspierającym Klosterkirche e. V. oraz ze stowarzyszeniem
Evangelisches Gymnasium zum Grauen Kloster-Berlinisches Gymnasium in Berlin-Mitte
e.V. Pierwsze z wymienionych stowarzyszeń już od lat udostępnia to miejsce w miesiącach
399
deutlich verzögern. Doch so einfach ist das „Konservatoren-Latein” nicht und praktische
Erfahrungen von anderen, anders gearteten Bauwerken und Denkmalen waren nicht
einfach auf das spezifische Beispiel Klosterkirchenruine übertragbar. So galt es, möglichst
genau einzuschätzen, unter welchen baulichen Bedingungen die Substanzschädigung
weiter voranschreitet und welche Rolle die Zeit dabei spielt. Dabei war zu klären, welche
Schadensdynamik bei den hier vorherrschenden Schadensbildern und -ursachen besteht
und ob es erforderlich und sinnvoll ist, sie im Interesse einer nachhaltigen Erhaltung des
Denkmals zu durchbrechen.
Wie eine Phrase klingt in diesem Zusammenhang das allgemeine wie
selbstverständliche Ziel, dass sich die bevorstehende Instandsetzung langfristig in
bautechnischer, funktionaler und gestalterischer Hinsicht bewähren sowie dauerhaft sein
sollte. Dieses Ziel zu erreichen, verlangte den Beteiligten sehr viel Verantwortung ab.
Wie konnte die Verantwortung für die Zukunft dieses Kleinods in der historischen Mitte
von Berlin, die hier aufgrund der Eigentumskonstellation und der Eigenart des Denkmals in
mehrerlei Hinsicht schwerer auf der staatlichen Denkmalpflege lastete als bei anderen
Projekten, für dieses besondere Denkmal optimal zum Tragen kommen?
Als sehr produktiv für die weitergehende Entwicklung der denkmalpflegerischen
Zielstellung erwies sich neben der interdisziplinären Zusammenarbeit zwischen
Denkmalpflegern, Architekten, Restauratoren und Naturwissenschaftlern, Bauforschern
letnich na niekomercyjną działalność kulturalną i jest ze względu na silne
identyfikowanie się z obiektem ważną siłą napędową przy staraniach zmierzających
do utrzymania ruin budowli. Drugiez wymienionych stowarzyszeń mogłoby
wspólnie z fundacją Berlinisches Gymnasium zum Grauen Kloster, będącej
właścicielem działki budowlanej, jako przyszły, nowy właściciel stać się długofalowo
decydującympartnerem, jeżeli chodzi o artystycznąi funkcjonalną orientację tego
historycznego miejsca.
W kwietniu 2002 r. Krajowy Urząd Konserwacji Zabytków w Berlinie
zorganizował specjalistyczną konferencję na temat „Ruiny kościoła klasztornego.
Ruiny w centrum miasta z przyszłością?”, na której specjaliści z wielu krajów
federalnych przedstawili swe doświadczenia dotyczące konserwacji zrujnowanych
zabytków. Wyniki tej konferencji miały decydujący wpływ na podjęcie decyzji.
Dla Krajowego Urzędu Konserwacji Zabytków w Berlinie najważniejsze w tym
kontekście było nowe ustalenie, jakie znaczenie w aspekcie konserwacji zabytków
ma zrujnowany kościoł w jego obecnym stanie. W tym celu zajęto się apektami
fachowo-historycznymi oraz opracowano rejestr ruin znajdujących się w Republice
Federalnej Niemiec. Zgodnie z tym rejestrem w (północnych) Niemczech istnieje
ponad 60 ruin średniowiecznych budowli ceglanych. Należało zatem zastanowić się
und Archäologen auch die inhaltliche Diskussion mit dem Bezirksamt Mitte von Berlin als Eigentümer - hier mit der Stadtplanung und
dem Kulturamt - , mit dem Förderverein Klosterkirche e. V. und mit dem Förderverein des Evangelischen Gymnasiums zum Grauen
Kloster Berlinisches Gymnasium in Berlin-Mitte e. V. Ersterer Verein hält seit Jahren diesen Ort in den Sommermonaten durch eine
nicht kommerzielle kulturelle Nutzung zugänglich und stellt als Idenfikationsfaktor gegenwärtig die wichtigste Triebkraft für die
Werterhaltung der Ruine dar. Letzterer Verein könnte in Verbindung mit der Stiftung Berlinisches Gymnasium zum Grauen als
zukünftiger ehemaliger und neuer Eigentümer des zum Gymnasium gehörenden Grundstücks mittelfristig ein entscheidender
Partner für die gestalterische und funktionale Orientierung dieses historischen Ortes sein.
Im April 2002 lud das Landesdenkmalamt Berlin zu einem Fachkolloquium mit der Fragestellung “Die Klosterkirchenruine. Eine
Innenstadtruine mit Zukunft?” ein, auf dem Kolleginnen und Kollegen aus mehreren Bundesländern ihre Erfahrungen auf dem
Gebiet der Ruinendenkmalpflege darlegten. Die Ergebnisse dieser Veranstaltung prägten die Entscheidung wesentlich mit.
Seitens des Landesdenkmalamtes Berlin war in diesem Zusammenhang die denkmalpflegerische Bedeutung der Ruine in
ihrem jetzigen Zustand neu zu klären, wofür fachgeschichtliche Aspekte und eine Übersicht über die Ruinenlandschaft in der
Bundesrepublik Deutschland erarbeitet wurden. Danach sind in (Nord-) Deutschland über 60 Ruinen mittelalterlicher
Backsteinbauten bekannt. die meisten von ihnen befinden sich im Land Brandenburg. Zu hinterfragen waren die
denkmalpflegerischen Kategorienpaare von Denkmalbegriff und Denkmalwert, von Ruinendenkmal und Ruinenwert.
Zur Sonderstellung der Klosterkirchen-Ruine in Berlin
Zur Denkmallandschaft in Berlin zählen vier Ruinen als erhaltene Fragmente von Gebäuden der Innenstadt, die im Zweiten
Weltkrieg zerstört wurden.
dogłębnie nad takimi parami pojęć z dziedziny konserwacji zabytków, jak zabytek i jego
znaczenie oraz zabytek w stanie ruiny i znaczenie ruin.
Rys. 3. Kościół Pamięci
Cesarza Wilhelma w berlińskiej
dzielnicy Charlottenburg,
z ruinami starego kościoła,
nowoczesną wieżą i domem
parafialnym,
fot. W. Binnter 2000
Abbildung 3. Kaiser-WilhelmGedächtniskirche in BerlinCharlottenburg, mit der
Ruine der alten Kirche sowie
dem modernen Turm und
Gemeindehaus,
O szczególnej pozycji ruin kościoła klasztornego w Berlinie
Do zabytków Berlina zalicza się cztery ruiny będące zachowanymi resztkami
budynków stojących w centrum miasta, które zostały zniszczone podczas II wojny
światowej.
Jeden z nich to ewangelicki Kościół Pamięci Cesarza Wilhelma przy Breitscheidplatz
w dzielnicy Charlottenburg, zbudowany w latach 1891-95 przez Franza Schwechtena. Swą
międzynarodową sławę miejsce to zawdzięcza w mniejszym stopniu zachowanemu
fragmentowi historycznemu, co raczej dobudowanej w okresie powojennym budowli
z kaplicą, zakrystą i wieżą z platformą. W latach 1959-63 Egon Eiermann stworzył kompleks
z charakterystyczną wieżą, wyjątkową pod względem planistycznymi architektonicznym,
a cały ten kompleks architektonicznyw połączeniu z ruiną głównej wieży stał się miejscem
pamięci ostrzegającym przed wojną, a jednocześnie niezrównanym symbolem nowej
i nowoczesnej teraźniejszości oraz przyszłości.
Na Askanischer Platz w berlińskiej dzielnicy Kreuzberg dominuje ogromny pusty teren
przed ruinami portalu. Jest to ostatni dokument budowlany dworca Anhalter Bahnhof,
401
Eine von ihnen ist die evangelische Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche am
Breitscheidplatz in Charlottenburg, 1891-95 von Franz Schwechten errichtet. Seine
internationale Prominenz verdankt dieser Ort weniger dem historischen Fragment als
vielmehr den Ergänzungsbauten der Nachkriegszeit mit Kapelle, Sakristei und dem Turm
mit Plattform. Egon Eiermann hatte 1959-63 dieses Ensemble mit dem signifikanten und
städtebaulich wie architektonisch herausragenden Turm geschaffen, das in Verbindung mit
der Ruine zu einem Mahnmal des Krieges und zu einem unvergleichlichen Wahrzeichen für
eine neue und moderne Gegenwart und Zukunft wurde.
Am Askanischen Platz in Kreuzberg wird die weiträumig umfasste Freifläche von einer
Portalruine dominiert. Sie erinnert als letztes bauliches Dokument an den Anhalter Bahnhof,
1875-80 nach Grundideen von Schwechten errichtet, der als der Höhepunkt der Berliner
Backsteinarchitektur der Nach-Schinkelzeit gilt. Einstmals symbolisierte dieser
Repräsentationsbau die wirtschaftliche Stärke und das politische wie industrielle Interesse
des Bürgertums. Heute, nach Stilllegung des Fernbahnbetriebs 1952 und Abbruch des
gesamten Komplexes bis auf das Portal und die Vestibülwand in den Jahren 1959-62,
erinnert das Fragment nachhaltig an Krieg und Zerstörung, an die politische Geschichte der
geteilten Stadt Berlin sowie an stadt- und verkehrsplanerische Entwicklungen in der
Nachkriegszeit. Die 2002-05 durchgeführte umfassende Sanierung brachte auch die
Bedeutung des Denkmals für die Identifikation der Kreuzberger mit diesem besonderen
historischen Ort zum Ausdruck.
wybudowanego w latach 1875-80 według projektu architekta Franza Heinricha Schwechtena, uważany za kulminację berlińskiej
architektury ceglanej okresu po Schinklu. Z jednej strony ta reprezentacyjna budowla symbolizowała gospodarczą siłę i polityczne
oraz przemysłowe interesy mieszczaństwa. Dziś, po zamknięciu linii kolei dalekobieżnej w 1952 roku oraz po wyburzeniu całego
kompleksu z wyjątkiem portalu oraz części elewacji w latach 1959-62, fragment ten przypomina trwale o wojnie i zniszczeniu,
o politycznej historii podzielonego miasta oraz o planistycznym i komunikacyjnym rozwoju miasta w okresie powojennym. W latach
2002-05 przeprowadzono obszerne prace rewitalizacyjne, które uwidoczniły również znaczenie zabytku dla identyfikacji
mieszkańców dzielnicy Kreuzberg z tym szczególnym historycznym miejscem.
Katolicki kościół św. Michała przy Michaelkirchplatz w Luisenstadt, leżącym na granicy dzielnic Mitte i Kreuzberg, zbudowany
w latach 1851-61 według projektu Augusta Sollera, stanowi centralną budowlę wspaniałego kompleksu urbanistycznego z kanałem
Luisestadt autorstwa Petera Josepha Lennègo. Jego imponująca hala wejściowa, wznosząca się wysoko kopuła wieży na
przecięciu dwóch naw oraz ściany podłużne nie sprawiają na mieszkańcach i zwiedzających wrażenia ruiny. Od czasu zniszczeń
w czasieII wojny światowej nawa główna tego trójnanowego kościoła stoi bez filarów i dachu. Wszelkie aktywności kościelne,
gminne i kulturalne odbywają się w wyremontowanymi odpowiednio przystosowanym transepcie oraz w zrujnowanym wnętrzu
środkowej nawy kościoła. Osoby z zewnątrz nie zdają sobie sprawy z tego, jak bardzo historia ciąży na tej małej parafii w związku ze
zniszczeniami podczas II wojny, stratą wielu parafian, położeniem kościoła przy murze berlińskim w latach 1961-1989, podziałem
gminy oraz ogólnymi kierunkami rozwoju w Kościele Katolickim. Do dziś budynek ten emanuje siłą swej pierwotnie zamierzonej
inscenizacji urbanistycznej.
Die katholische St. Michael-Kirche auf dem Michaelkirchplatz in der
Luisenstadt, gelegen an der Grenze vom Bereich Mitte zu Kreuzberg,
1851-61 nach Plänen von August Soller errichtet, bildet den Kernbau der
grandiosen, auf Peter Joseph Lennè zurückgehenden städtebaulichen
Anlage mit dem Luisenstädtischen Kanal. Sie wird von Anwohnern wie
Besuchern über die imposante Eingangshalle, die überragende Kuppel
des Vierungsturms und die Langwände hinweg kaum als Ruine
wahrgenommen. Seit der Kriegszerstörung steht das dreischiffige
Langhaus ohne Stützen und Dach. Kirchliches, gemeindliches und
kulturelles Leben finden im reparierten, zum Kirchenraum umgestalteten
Querhaus und im Ruinenhof im Langhaus statt. Außenstehenden teilt sich
die Last der Geschichte, die auf der kleinen Kirchengemeinde seit der
Zerstörung ihres Gotteshauses im Krieg und dem Verlust an
Gemeindegliedern, der daraus folgenden Lage an der Berliner Mauer
1961-1989 und der Teilung der Gemeinde sowie der allgemeinen
Entwicklung der Katholischen Kirche nicht mit. Bis heute strahlt dieses
Bauwerk die Kraft der ursprünglich geplanten städtebaulichen
Inszenierung aus.
Rys. 5,6. Kościół św. Michała
w berlińskiej dzielicy Mitte,
fot. W. Bittner 2000,
widok z tamburu na
zniszczoną nawę główną,
fot. K. Block 2003
Abbildung 5 und 6. St. MichaelKirche in Berlin-Mitte,
Aufnahme W. Bittner 2000, und
Blick vom Tambour in das
zerstörte Langhaus, Aufnahme
K. Block 2003
403
Rys. 4. Ruiny portalu dworca
Anhalter Bahnhof w berlińskiej
dzielnicy Kreuzberg, stan
po restauracji,
fot. W. Reuss 2005
Abbildung 4. Portal-Ruine des
Anhalter Bahnhofs in BerlinKreuzberg, Zustand nach der
Restaurierung, Aufnahme W.
Reuss 2005
Von den vier Ruinendenkmalen in Berlin nimmt sich die Klosterkirche im Stadtbild am
unscheinbarsten aus. Sie befindet sich als einzige innerhalb der mittelalterlichen
Stadtgrenzen des historischen Berlin, dessen Strukturen vom Stadtumbau seit dem 19.
Jahrhundert, von Kriegszerstörung und Nachkriegsplanung geprägt sind. Während der rund
700 Jahre ihres Bestehens ist das umgebende Gelände angewachsen, so dass heute eine
elfstufige Freitreppe abwärts durch das götische Portal in den offenen Kirchenraum führt.
Gelegen an einer pulsierenden Verkehrsader, zwischen mächtigen Verwaltungs- und
Bürogebäuden, ist hier für Anwohner schon lange keine enge mentale und funktionale
Identifikationsbindung an den Ort mehr gegeben. Er ist Geheimtipp für bauhistorisch
interessierte Berliner sowie Gäste der Stadt und erfährt alljährlich von April bis Oktober eine
lebendige Bereicherung über Ausstellungen und Kulturveranstaltungen durch den
Förderverein Klosterkirchenruine e.V.
Die Sonderstellung der Ruine der Franziskaner-Klosterkirche innerhalb der
Denkmallandschaft von Berlin unterstreicht der Vergleich mit dem Schicksal der drei
anderen erhaltenen mittelalterlichen Sakralbauten im historischen Zentrum.
Die etwa gleichaltrige Heilig-Geist-Kapelle an der Spandauer Straße wurde in den
1905-06 errichteten Hochschulbau integriert und fortan profan genutzt. Seit der jüngsten
Restaurierung 2002-05 dient die götische Kapelle der wirtschaftswissenschaftlichen
Fakultät der Humboldt-Universität als Festsaal.
Ze wszystkich tych czterech zabytkówruin w Berlinie kościół klasztorny jest
najbardziej niepozorny. Tylko on znajduje się
w obrębie średniowiecznych granic historycznego Berlina, którego struktury cechuje
przebudowa miasta od XIX w., zniszczenia
wojenne i projekty planistyczne okresu
powojennego. W czasie 700-letniego
istnienia kościoła teren wokół niego powiększył się, tak że dziś do otwartego wnętrza
kościoła prowadzą przez gotycki portal
jedenastostopniowe schody zewnętrzne.
Kościół leży przy ważnej osi komunikacyjnej, pomiędzy potężnymi budynkami
administracyjnymi i biurowymi, tak że
mieszkańcy już od dawna nie utożsamiają się
mentalnie i funkcjonalnie z tym miejscem.
Die Marienkirche entstand um 1270-80 als zweite Berliner Pfarrkirche, war kriegsbeschädigt, wurde repariert und hat als
einziger Sakralbau bis heute ihre ursprüngliche Funktion bewahrt. Derzeit erfährt sie eine schrittweise Sanierung und behutsame
Anpassung an ihre Aufgabe als City-Kirche.
Die Entstehung der Nikolaikirche reicht in das 13. Jahrhundert zurück. Seit 1938 die Nikolai- mit der Mariengemeinde
fusionierte, wollte der Berliner Magistrat das Kirchengebäude als Kulturhalle nutzen. Die Kriegszerstörung kam einem dafür
vorgesehenen Umbau zuvor. Im Krieg wurde es etwa so stark beschädigt wie die Klosterkirche. Anfang der 1980er Jahre wurde es
auf der Grundlage baulicher Befunde für eine museale Nutzung wiederaufgebaut. Heute gehört die Nikolaikirche zur Stiftung
Stadtmuseum.
Im Gegensatz dazu wurde die Klosterkirche 1959 bis 1961 als Ruine gesichert und restauriert, um sie als „Mahnmal für die
Schrecken des Krieges” zu überliefern.
Die Klosterkirche - Beispiel einer besonderen Denkmalgattung: Der Ruine
Ruinen sind zumeist unwirtschaftliche Denkmale, zerstörte, aufgegebene, verlassene oder auch vergessene Orte, die ihre
angestammten Eigentümer und Nutzer verloren haben oder für die die materiell-technischen Voraussetzungen für einen
Wiederaufbau nach der Zerstörung fehlten. Oft sind sie die baulichen Fragmente weit in die Geschichte und gesellschaftliche
Vergangenheit zurückreichender materieller Zeugen und daher von besonderer Anziehungskraft.
Nicht selten ist mit einer Ruine eine prägende kollektive Verlusterfahrung verbunden oder überliefert. In diesem Fall sind ihr
die Menschen besonders mental und emotional verbunden. Dann kann einer Ruine die Funktion des Mahnmals zuwachsen. Das
betrifft in unserem Land zumeist jüngere Ruinen, so jene aus dem letzten Weltkrieg, zu denen auch die Klosterkirchen-Ruine zählt.
Miejsce to jest jednak tajemnym adresem berlińczyków zainteresowanych historią
budownictwa oraz turystów odwiedzających miasto. Co roku od kwietnia do października
Rys. 7. Kaplica Ducha
Świętegto w berlińskiej
dzielnicy Mitte, po restauracji,
odbywają się tu wystawy i imprezy kulturalne organizowane przez stowarzyszenie
wspierające Klosterkirchenruine e.V.
Szczególną pozycję ruin kościoła klasztornego franciszkanów wśród zabytków
Berlina podkreśla porównanie jego dziejówz losami trzech pozostałych zachowanych
Abbildung 7. HeiliggeistKapelle in Berlin-Mitte, nach
der Restaurierung
średniowiecznych budowli sakralnych w historycznym centrum miasta.
Pochodząca mniej więcej z tego samego okresu kaplica Ducha Świętego przy ulicy
Spandauer Straße została włączona do zbudowanej w latach 1905-06 budowli szkoły
wyższej i była od tego czasu używana w celach świeckich. Po ostatnich pracach
restauratorskich w latach 2002-2005 ta gotycka kaplica spełnia rolę sali reprezentacyjnej
wydziału ekonomii Uniwersytetu im. Humboldta.
Kościół Mariacki powstał w latach 1270-80 jako drugi berliński kościół parafialny,
w czasie wojny poważnie ucierpiał, został odremontowany i jako jedyny budynek sakralny
zachował do dziś swą pierwotną funkcję. Obecnie odbywa się tu stopniowa rewitalizacja
i powolna adaptacja do funkcji kościoła miejskiego.
Kościół św. Mikołaja powstał w XIII w. Kiedy w 1938 r. parafie kościoła św. Mikołaja
i Kościoła Mariackiego połączyły się ze sobą, magisteriat Berlina chciał użytkować budynek
405
Rys. 8. Kościół Mariacki
widok od strony południowowschodniej,
Abbildung 8. Marienkirche in
Berlin-Mitte, Ansicht von Südost,
kościelny jako miejsce imprez kulturalnych. Zniszczenia wojenne uprzedziły
planowaną w tym celu przebudowę. Kościół został zniszczony w równym stopniu jak
kościół klasztorny. Na początku lat osiemdziesiątych został odbudowany na
podstawie znalezisk budowlanych i przeznaczony na muzeum. Dziś kościół św.
Mikołaja należy do fundacji Stiftung Stadtmuseum.
Ruiny kościoła klasztornego zostały natomiast jako takie zabezpieczone
i odrestaurowane w latach 1959-1961 i stały się „miejscem pamięci
przypominającym o okropnościach wojny”..
Kościół klasztorny przykład zabytków szczególnego rodzaju - ruin
Można powiedzieć, że ruiny są nieekonomicznymi zabytkami: są to miejsca
zniszczone, porzucone, opuszczone lub też zapomniane, które straciły swych
stałych właścicieli i użytkowników lub w przypadku których zabrakło przesłanek
materialno-technicznych do odbudowy. Często te pozostałości budowli są jednak
materialnym świadectwem historii i przeszłości społeczeństw, a tym samym
emanuje od nich szczególna siła.
Nierzadko ruiny oznaczają głęboko sięgające kolektywne doświadczenie
straty. W tym wypadku ludzie są z nimi związani w sposób szczególny, mentalnie
i emocjonalnie i wtedy ruiny mogą stać się miejscem pamięci. W Niemczech dotyczy
Gerade an diesen jüngeren Ruinen wird die symbiotische Abhängigkeit zwischen den
materiellen, technischen und finanziellen Voraussetzungen und den gesellschaftlichen
Verhältnissen deutlich, auf deren Grundlage der Status zur „dauerhaften” Zwecklosigkeit
einhergeht. Kommt es zu einer grundlegenden Änderung dieser Bedingungen, können die
Menschen eine Ruine wieder zu einem Gebäude vervollständigen wollen, es wieder einer
möglicherweise wirtschaftlichen Nutzung zuführen wollen, um so auch das Verlust-Gefühl
Rys. 9. Kościół św. Mikołaja
widok od strony południowozachodniej,
zu überbrücken. Damit kann sich das frühere Mahnmal an die Schrecken in ein Symbol für
die Überwindung der Schrecken und für eine neue bessere Zukunft wandeln. Hierfür stehen
beispielhaft in den neuen Bundesländern die Stadtpfarrkirche St. Marien in Müncheberg,
die St. Elisabeth-Kirche in Berlin-Mitte, die Frauenkirche in Dresden oder die St. Georgenkirche in Wismar, deren Wiederaufbauten nach der politischen Wende 1989 und mit einem
beeindruckenden bürgerschaftlichen Engagement möglich wurden. Darüber hinaus stellen
diese jüngsten Aufbauleistungen differenzierte, auf ihre spezifische Bedeutung und
Identitätsstiftung hin abgestimmte denkmalpflegerische und funktionale Konzepte dar.
Vor dem Hintergrund dieser Entwicklungen war auch für die Berliner Klosterkirche
abzuklären, ob sich über denkmalpflegerische, ideale, moralische und ästhetische
Bedingungen hinweg wirtschaftliche und nutzungsbedingte Aspekte soweit geändert haben
oder in Kürze ändern würden, dass der Ruinenstatus in Frage zu stellen wäre.
Abbildung 9. Nikolaikirche in
Berlin-Mitte, Ansicht von
Südwest,
to w każdym razie ruin powstałych w niedawnych czasach, takich jak te z okresu ostatniej
wojny światowej, do których zalicza się również kościół klasztorny.
Właśnie w tych młodszych ruinach widać wyraźnie symbiotyczną zależność między
materialnymi, technicznymi i finanso- wymi przesłankami a stosunkami społecznymi, które
sprawiają, że powstaje status „trwałej” bezcelowości. W przypadku zasadniczej zmiany
tych warunków ludzie mogą dążyć do uzupełnienia ruiny tak, aby znów powstał kompletny
budynek. Mogą chcieć nadać mu ponownie jakieś znaczenie ekonomiczne w celu
przezwyciężenia poczucia straty. Tym samym miejsce, które było uprzednio miejscem
pamięci przypominającym o okropnościach, może stać się symbolem przezwyciężenia tych
okropności, a zatem symbolem nowej i lepszej przyszłości. Jako przykład mogą posłużyć tu
kościoły znajdujące się w nowych krajach związkowych, takie jak Kościół Mariacki
w Münchebergu, kościół św. Elżbiety w berlińskim śródmieściu, kościół Najświętszej Marii
Panny (Frauenkirche) w Dreźnie czy też kościół św. Jerzegow Wismarze, którego
odbudowa po zmianach politycznych w roku 1989 możliwa była tylko dzięki ogromnemu
zaangażowaniu mieszkańców. Wszystkie te wykonane w ostatnich latach prace cechuje
zróżnicowanie koncepcji konserwatorskich i funkcjonalnych oraz ich dopasowanie do
specyficznego znaczenia zabytków jako miejsc tworzących tożsamość.
407
Wird ein Bauwerk so weit zerstört, dass es als Ruine zu bezeichnen ist, sind
bautechnische, baukonstruktive und statische Zusammenhänge unterbrochen und es
drohen weitere Einstürze von Bauteilen sowie Verluste an Bausubstanz durch den Einfluss
vom Klima und Wetter. In den Sicherungsmaßnahmen können sich klimatische
Verhältnisse der Region reflektieren, in der das beschädigte Bauwerk steht. In frostfreien
Regionen stellen beispielsweise offene Mauerwerkskronen keine so große Gefahr dar wie
hierzulande. Ein wesentliches Kriterium für den Umgang mit der Denkmalsubstanz bilden
die Konstruktion und das Baumaterial. So bestehen beispielsweise die ziegelsichtigen
Gebäude des 19. Jahrhunderts an den Außenfassaden meist aus witterungsbeständigen
Steinen, während die Flächen in den Innenräumen mit billigeren, nicht oder weniger
frostbeständigen Steinen aufgemauert sind. An mittelalterlichen Backsteingebäuden wie
der Klosterkirche wurden außen wie innen die gleichen Backsteine benutzt. So sind zwar
die Innenraumgestaltungen aus Putzen und Ausmalungen verloren, jedoch ist das
Mauerwerk dauerhaft stabil, wenn die Kronenabdeckung und das Fugensystem
sachgerecht ausgeführt und gepflegt werden.
Die Bedeutung von regelmäßiger Baupflege wird praktisch immer wieder
unterschätzt, denn sie verlangt eine abgesicherte Finanzierung der sachgerecht
auszuführenden Arbeiten. Die Chance einer nachhaltigen Bauerhaltung wird seitens der
Bauherren oft aus Sorge, eine zwar planbare, aber langfristige finanzielle Verpflichtung einzugehen, nicht genutzt und so kommt es
in größeren Zeitabständen an der Klosterkirchenruine von etwa 20 Jahren immer wieder zu aufwändigen kostenintensiven
Gesamtsanierungen. Dabei kann gerade an ruinös überlieferten Denkmälern eine fehlende Bauunterhaltung bereits in kurzen
Zeiträumen zu einem erheblichen materiellen und ideellen Verlust führen. Wirtschaftlich gesehen sind Ruinen oft ungeliebte
Denkmäler. Aus der Diskrepanz zwischen der Verantwortung zur Erhaltung und der fehlenden Finanzierung können unter
betriebswirtschaftlichem Aspekt Nutzungsbegehren erwachsen, die sich gegen das Denkmal als Ruine richten und schließlich zu
einem Wiederaufbau führen.
W tym kontekście należało ustalić również w przypadku berlińskiego kościoła
klasztornego, czy pomijając warunki konserwatorskie, ideowe, moralne i estetyczne na
Rys. 10,11. Kościół farny
w Münchebergu; widok od
południa po odbudowie w 1998
r., z nowym ukształtowaniem
otoczenia (Gabriele Schultheiß),
oraz widok wnętrza kościoła od
zachodu, z wbudowanym
elementem autorstwa Klausa
Blocka, używanym dziś w celach
społecznych, kulturalnych
i kościelnych,
fot. Ulrich Schwarz 1998
tyle zmieniły się lub zmienią się w najbliższym czasie aspekty ekonomiczne i użytkowe, że
należy zastanowić się nad jego statusem jako ruiny.
Jeżeli jakaś budowla jest zniszczona w takim stopniu, że można ją nazwać ruiną, to
ulegają przerwaniu związki budowlano-techniczne, budowlano-konstrukcyjne i statyczne
i istnieje groźba, że zawalą się pozostałe części budowli tak, że nastąpi utrata substancji
budowlanej w wyniku wpływów klimatycznychi pogodowych. W przedsięwzięciach
zabezpieczających wyrażają się warunki klimatyczne regionu, w którym stoi uszkodzona
budowla. W regionach, gdzie nie ma mrozu, otwarte korony murów nie stanowią tak dużego
zagrożenia jak u nas. Zasadniczym kryterium w przypadku substancji zabytkowej jest
Abbildung 10 und 11.
Stadtpfarrkirche St. Marien in
Müncheberg; Außenansicht von
Süd nach dem Wiederaufbau 1998
und mit neuer Gestaltung des
Behanges (Gabriele Schultheiß),
sowie Innenansicht nach West, mit
dem Einbau von Klaus Block,
heutige Nutzung für gemeinnützige,
kulturelle und kirchliche Zwecke,
Aufnahmen Ulrich Schwarz 1998
konstrukcja budowli i materiał budowlany. I tak na przykład w przypadku budynków
ceglanych z XIX w. na fasadach zewnętrznych znajdują się na ogół cegły odporne na
pogodę, podczas gdy powierzchnie wewnętrzne wymurowane są tańszymi cegłami, często
mniej odpornymi na mróz. W średniowiecznych budynkach z cegły, takich jak kościół
klasztorny, używano na zewnątrz i w środku takich samych cegieł. I tak co prawda
zniszczeniu uległ tynk i malowidła, ale mur pozostał stabilny, gdy pokrycie korony murów
i system spoiw wykonano i zakonserwowano w odpowiedni sposób.
409
Die Klosterkirchen-Ruine im Kontext zum Ruinenbegriff und im fachgeschichtlichen
Rückblick
Weltweit finden sich Bauwerke, die in ihrem fragmentarisch überlieferten Zustand
akzeptiert und gepflegt werden. Manche Ruinen wurden durch künstlerische Darstellungen
seit der Zeit der Romantik nicht nur berühmt sondern auch anerkannt. Zu den populärsten
Beispielen in Deutschland zählen die Kirchenruinen in Eldena oder Oybin, die Caspar David
Friedrich zu Beginn des 19. Jahrhunderts darstellte. Seither ist die sentimentale und
melancholische Beziehung der Menschen zu diesen Denkmalen offenbar.
Gebäude, die durch Vernachlässigung von Baupflege oder Brandschäden zu Ruinen
wurden, erfahren bei den Menschen keine Akzeptanz. Mit Mitgefühl und Verständnis
werden hingegen die zahlreichen kleinen Dorfkirchen, beispielsweise im Land
Brandenburg oder Mecklenburg/Vorpommern hingenommen, deren Gemeinden mit der
Erhaltung ihrer Gotteshäuser seit Jahrzehnten überfordert sind. Auch bedeutende und
große Kirchenruinen aus dem Zweiten Weltkrieg sind zumeist noch keine etablierten
Ruinendenkmale geworden.
Über die Anwendung des Ruinenbegriffs in der DDR erfährt man aus den
Publikationen des Instituts für Denkmalpflege, zum Beispiel aus dem Dehio, dem Handbuch
der deutschen Kunstdenkmäler: Kunstgeschichte und Denkmalpflege folgen dem
Ciągle jeszcze nie docenia się znaczenia regularnej pielęgnacji budynku,
ponieważ wymaga ona zabezpieczonego finansowania i odpowiedniego,
fachowego przeprowadzania prac. Szansa trwałej konserwacji budynku jest często
nie wykorzystywana przez inwestorów z obawy, że będzie to oznaczało długofalowe
zobowiązania finansowe. Prowadzi to do konieczności wykonywania w dłuższych
odstępach czasu w przypadku ruin kościoła klasztornego okres ten wynosi mniej
więcej 20 lat skomplikowanych i kosztownych całościowych prac rewitalizacyjnych.
A właśnie szczególnie w przypadku zabytków-ruin braki w utrzymaniu budowli
prowadzą już po krótkim czasie do znacznych strat materialnych i ideowych.
Z ekonomicznego punktu widzenia ruiny są często nielubianymi zabytkami.
Z konfliktu wynikającego z poczucia odpowiedzialności za ich konserwację przy
jednoczesnym braku środków finansowych może powstać chęć ich ekonomicznego
wykorzystania, co zwraca się przeciwko pozostawieniu zabytku w stanie ruiny
i może w końcu doprowadzić do jego odbudowy.
Ruiny kościoła klasztornego w kontekście pojęcia ruiny oraz w retrospekcji
historycznej
Na całym świecie istnieją fragmentarycznie zachowane budowle, które
w takim stanie są akceptowane i konserwowane. Niektóre ruiny zyskały sławę
traditionellen Begriff, hergeleitet aus dem Lateinischen „Ruina” oder „Ruinae” für Einsturz und für Trümmer, ein zerstörtes,
verfallenes, zerfallendes Bauwerk. Eine Ruine ist auch, was als Bau ergänzt wurde, da sich die Rechtfertigung für die Verwendung
des Begriffs am Ausmaß des Verlustes des Originals orientiert und nicht am Ruinenbegriff der Romantik. Das bedeutet, dass
beispielsweise die als Ruine überlieferte St. Elisabeth Kirche und die Parochialkirche in Berlin-Mitte auch nach der Bausicherung,
die sowohl neutrale, zeitgemäße als auch am Original orientierte rekonstruktive Ergänzungen mit einschließt, als Ruine zu
bezeichnen wären.
Mit dem Begriff der Ruine kann auch der Begriff des Mahnmals verbunden sein. Es ist ein jüngerer Begriff. Im Dehio kommt
dieser Begriff gelegentlich für mittelalterliche Gebäude zur Anwendung, die durch die Zerstörungen im Zweiten Weltkrieg, durch die
jüngste kollektive Erfahrung einer umfassenden Zerstörung, zu einer Ruine geworden sind.
Die Klosterkirchenruine, so lässt sich aus den Akten des Landesdenkmalamtes Berlin erfahren, wurde 1959 bis 1961 gesichert
und restauriert, um sie als „Mahnmal für die Schrecken des Krieges” zu überliefern. Dies war das ausschließliche
gesellschaftspolitische Ziel. Wenn sich jedoch die gesellschaftlichen Grundlagen und politischen Verhältnisse umfassend ändern,
ist dieses Ziel auf seine Rechtfertigung hin zu hinterfragen. Obgleich denkmalfachliche und kunsthistorische Argumente bei der
ersten Sanierung nach dem Krieg offiziell nicht zum Tragen gekommen waren, so wird doch deutlich, dass sich die Klosterkirche als
Ruinendenkmal etablieren konnte.
In der Denkmalpflegerischen Zielstellung zur „Erneuerung der Ruinensicherung”, die 1981 im wesentlichen durch Dr. Ernst
Badstübner in der Arbeitsstelle Berlin im Institut für Denkmalpflege der DDR erarbeitet wurde, sind Geschichte und Bedeutung des
Rys. 12,13. Kościół św. Elżbiety
w berlińskiej dzielnicy Mitte;
widok budowli zniszczonej podczas
wojny przed rozpoczęciem prac
zabezpieczających,
fot. K. Block 1990,
oraz widok zewnętrzny z portykiem,
fot. W. Bittner
Abbildung 12 und 13. St.
Elisabethkirche in Berlin-Mitte;
Blick in die kriegszerstörte Ruine
vor Beginn der Sicherungsarbeiten,
Aufnahme K. Block 1990, und
Außenansicht mit Portikus,
Aufnahme W. Bittner
i uznanie dzięki ich artystycznym przedstawieniom od czasu romantyzmu. W Niemczech
najbardziej popularnym przykładem są tu ruiny kościołów w Eldenie czy Oybin, które
przedstawił Caspar David Friedrich na początku XIX w. Od tego czasu jest czymś
oczywistym, że ludzie mają do tych zabytków stosunek sentymentalny i melancholijny.
Ludzie nie akceptują natomiast budynków, które stały się ruinami ze względu na
zaniedbania konserwatorskie czy też w wyniku szkód popożarowach. Ze współczuciem
i zrozumieniem spotykają się natomiast liczne małe kościoły wiejskie, znajdujące się np.
w Brandenburgii czy też Meklenburgii-Pomorzu Przednim, których parafie od lat nie dają
sobie rady z utrzymaniem swych kościołów. Również znaczące i duże ruiny kościołów
z okresu II wojny światowej nie zyskały jak na razie pełnej akceptacji jako zabytki-ruiny.
Informacje na temat używania pojęcia ruiny w NRD zawierają publikacje Instytutu
Konserwacji Zabytków, na przykład „Katalog zabytków sztuki w Niemczech” Georga Dehio.
Historycy sztuki i konserwatorzy zabytków kierują się tu tradycyjnym znaczeniem tego
słowa z łacińskiego „ruina” lub „ruinae”, które oznacza zawalenie się, ruiny, zniszczoną,
waląca się i podupadłą budowlę. Ruiną jest też to, co jako budowla uległo uzupełnieniu,
ponieważ przy użyciu tego pojęcia decydujące są rozmiary strat w substancji oryginalnej,
a nie pojęcie ruiny w rozumieniu romantyzmu. Oznacza to, że na przykład zrujnowany
kościół św. Elżbiety i kościół parafialny w dzielnicy Berlin-Mitte również po zabezpieczeniu
tych budowli i uzupełnieniu ich elementami neutralnymi, nowoczesnymi jak i tymi
odpowiadającymi oryginałowi, nadal należałoby nazywać ruinami.
411
Denkmals mit einem ausführlichen Hinweis auf die Bedeutung des „Grauen Klosters” als
Bildungsstätte für diese Anlage und für Berlin dargestellt. Der Mahnmal-Begriff kommt nicht
vor. Es heißt: „In den letzten Jahren sind verstärkt Bauschäden an der Ruine aufgetreten,
die sowohl eine Gefährdung für die Besucher darstellen als auch die sich dem Stadtbild der
Umgebung sehr gut einfügende Erscheinung erheblich beeinträchtigen. Bauliche
Instandsetzungen müssen sofort in Angriff genommen werden. Gleichzeitig sollten aber
auch Festlegungen über langfristige und kontinuierliche Pflegemaßnahmen getroffen
werden, die die Wahrung eines dem Zentrum der Hauptstadt angemessenen
Erscheinungsbildes des architektonischen und geschichtlichen Denkmals gewährleisten.
Dabei geht das Institut für Denkmalpflege davon aus, dass die Integration der gesicherten
und gepflegten Ruine der mittelalterlichen Kirche in den städtebaulichen Rahmen der
neuzeitlichen und jüngsten Zentrumsbebauung gelungen ist. Bei den Instandsetzungen
soll deshalb auf die Beibehaltung dieses Konzepts der Erhaltung und Denkmalpräsentation
orientiert werden.” - Die Klosterkirche hatte die Akzeptanz als Ruinendenkmal gefunden. Es
kam nicht zur Realisierung baulicher Ergänzungen im Interesse eines wirtschaftlichen
Ziels, denn auf der Grundlage der denkmalfachlichen Stellungnahme entschieden sich die
politischen Gremien für die Erhaltung dieses „zwecklosen” Architekturrestes.
Z pojęciem ruiny może łączyć również pojęcie miejsca pamięci. Jest to młodsze
pojęcie. W katalogach Dehio używa się go czasami w przypadku budynków
średniowiecznych, które stały się ruinami podczas II wojny światowej w wyniku
kolektywnego doświadczenia ogromnych zniszczeń.
Jak wynika z dokumentów Krajowego Urzędu Konserwacji Zabytków
w Berlinie ruiny kościoła klasztornego zabezpieczono i odrestaurowano w latach 19511961 i miały się one stać „miejscem pamięci przypominającymo okropnościach wojny”.
Był to cel polityczno-społeczny. Kiedy jednak znacznie zmieniają się podstawy
społeczne i stosunki polityczne, to należy ponownie zadać sobie pytanie pytanie
Rys. 14. Bernado Bellotto, zwany
Canaletto, Drezno z zachodniego
brzegu Łaby poniżej Mostu Augusta,
1748, obraz na płótnie. Dominantami
w panoramie miasta są Kościół Dworski
i kopuła kościoła Najświętszej Marii
Panny (Frauenkirche), reprodukcja,
Galeria Obrazów Dawnych Mistrzów
w Dreźnier, Państwowe Zbiory Sztuki
w Dreźnie, Archiwum Fotografii
o zasadność tego celu. Aczkolwiek przy pierwszej, przeprowadzonej po wojnie
rewitalizacji nie użyto oficjalnie fachowych argumentów z dziedziny konserwacji
zabytków i historii sztuki, to jednak ewidentne jest, że kościoł klasztorny mógł wtedy
zacząć funkcjonować jako zabytek-ruina.
W założeniach konserwatorskich przy „Odnowie zabezpieczenia ruin kościoła”,
opracowanych w 1981 roku przede wszystkim przez dr. Ernsta Badstübnera
z berlińskigo biura Instytutu Konserwacji Zabytków NRD, historię i znaczenie tego
zabytku przedstawia się z wyraźnym podkreśleniem znaczenia „Szarego Klasztoru”
jako ośrodka kształcenia zarówno dla tego obiektu jak i dla Berlina. Nie pojawia się tam
Abbildung 14. Bernado Bellotto,
genannt Canaletto, Dresden vom
rechten Elbufer unterhalb der
Augustusbrücke, 1748, Leinwandbild.
Neben der Hofkirche dominiert die
Kuppel der Frauenkirche das
Panorama von Dresden, Repro
Gemäldegalerie Alte Meister,
Staatliche Kunstsammlungen Dresden,
Bildarchiv
pojęcie miejsca pamięci. Czytamy w tekście: „W ostatnich latach ruiny kościoła uległy
Die Ideen des Magistrats von Berlin(Ost) während der Vorbereitung auf die 750-Jahrfeier von Berlin am Anfang der 1980er
Jahre, die Klosterkirchen Ruine zu einem kommerziellen kulturellen Zentrum zu entwickeln, können als Bemühung verstanden
werden, ein Pendant zur prominenten Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche in West-Berlin zu schaffen.
Rys. 16. Ruiny kościoła klasztornego
franciszkanów w berlińskiej dzielnicy
Mitte po restauracji, widok od strony
południowo-wschodniej,
Abbildung 16: Ruine der
Franziskaner-Klosterkirche in
Berlin-Mitte nach der
Restaurierung, Ansicht von Südost,
413
Rys. 15. Widok Drezna z prawego
brzegu Łaby. Dzięki odbudowie
kościoła Najświętszej Marii Panny
(Frauenkirche) miasto odzyskało
swój historyczny wygląd,
fot. Felix Schulz 2006
Abbildung 15. Dresden vom
rechten Elbufer. Durch den
Wiederaufbau der Frauenkirche
wurde die historische
Stadtbildsilhouette repariert,
Aufnahme Felix Schulz 2006
Das denkmalpflegerische Ziel für die Instandsetzung 2002/2005
Die bauvorbereitenden Untersuchungen, die durch die Fachtagung ausgelöste
Diskussion und die Klärung des bisherigen Selbstverständnisses gegenüber der
Franziskaner-Klosterkirchen-Ruine führten schließlich zu der Entscheidung, dass die seit
der ersten Nachkriegssicherung entwickelte Denkmalpräsentation als Ruine kontinuierlich
fortgeführt werden solle. Bauliche Änderungen durch ein freigestelltes oder ein auf den
überlieferten Umfassungsmauern errichtetes Schutzdach fanden keine konservatorische
Rechtfertigung und waren auch im Hinblick auf den damit verbundenen Gestaltwandel zum
jetzigen Zeitpunkt seitens der Beteiligten nicht vorstellbar.
So galt es, die denkmalpflegerischen Arbeiten im klassischen Sinn unter einem rein
konservatorischen Aspekt zu entwickeln und die baubegleitende Erforschung und
Dokumentation des Bauwerks durch Bauforscher, Kunsthistoriker, Archäologen und
Restauratoren abzusichern. Oberstes Gebot war die Erhaltung und Sicherung der überlieferten
Bausubstanz. Reparaturen, Reinigungen und Ergänzungen waren auf das konservatorisch
notwendige Maß zu beschränken. Dank der gründlichen Bauvorbereitung und Verständigung
zu den einzelnen Schwerpunkten blieben Überraschungen aus, die zu größeren Umplanungen
hätten führen können. Dennoch waren während der Realisierung etliche Detailentscheidungen
zu entwickeln und zu treffen. Stellvertretend hierfür seien die differenzierten restauratorischen
Arbeiten an den Epitaphen und der neue Bodenbelag genannt.
daleko idącym uszkodzeniom, stanowiącym zagrożenie dla zwiedzających oraz negatywnie oddziaływującym na odbiór tego
kompleksu, bardzo dobrze wtopionego w otoczenie. Trzeba natychmiast podjąć prace naprawcze. Jednocześnie powinno się
ustalić, w jaki sposób długofalowo i trwale zapewni się takie zachowanie tego zabytku architektonicznego i historycznego, które
byłoby odpowiednie dla jego lokalizacji w centrum stolicy. Instytut Konserwacji Zabytków wychodzi tu z założenia, że powiodła się
integracja zabezpieczonych i zakonserwowanych ruin średniowiecznego kościoła w urbanistyczne ramy nowożytnej
i współczesnej zabudowy śródmieścia. Przy pracach naprawczych należy zatem trzymać się nadal tej właśnie koncepcji
konserwacji i prezentacji zabytku.” Kościół klasztorny został zaakceptowany jako zabytek-ruina. Nie doszło do realizacji
uzupełnień budowlanychw celach ekonomicznych, ponieważ na podstawie fachowego stanowiska konserwatorów zabytków
gremia polityczne opowiedziały się za utrzymaniem tych „bezcelowych” pozostałości architektonicznych.
Plan magistratu Berlina (Wschodniego) w fazie przygotowań do uroczystości związanych z 750-leciem Berlina na początku lat
osiemdziesiątych, aby ruiny kościoła klasztornego stały się komercyjnym ośrodkiem kulturalnym, należy rozumieć jako próbę
stworzenia odpowiednika do słynnego Kościoła Pamięci Cesarza Wilhelma w Berlinie Zachodnim.
Cel konserwacji zabytków przy prac naprawczych w latach 2002/2005
Budowlane badania wstępne, dyskusja toczona w kontekście konferecji fachowej oraz wyjaśnienie dotychczasowej sytuacji
ruin kościoła klasztornego franciszkanów, doprowadziły w końcu do tego, że zapadła decyzji zachowania formy prezentacji zabytku
jako ruiny, przyjętej po wojnie. Zmiany budowlane w wyniku wzniesienia wolnostojącego lub opierającego się na zachowanych
murach obwodowych ochronnego dachu nie zostały przyjęte przez konserwatorów, a wszyscy zainteresowani uznali związaną
z tym zmianę wyglądu budynku za niemożliwą do zaakceptowania.
Literatur
[1] ARCHITEKTURBÜRO FÜR BAU- UND KUNSTDENKMALPFLEGE GMBH (ABKB), Kirchenruine des ehemaligen
Denkmalpflegerisches Gutachten im Auftrag Landesdenkmalamt Berlin, Berlin 1999-2000; Schadenskartierung Berlin
2002, (unveröffentlichtes Typoskript)
[2] TANJA SEEBÖCK, Statistische Darstellung Mittelalterlicher Backsteinruinen in Deutschland, Landesdenkmalamt Berlin
2002, (unveröffentlichtes Typoskript)
[3] GEORG DEHIO, Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler, Bezirke Berlin/DDR und Potsdam, Berlin 1983
[4] DIE BAU- UND KUNSTDENKMÄLER IN DER DDR, Haupstadt Berlin, HG: Institut für Denkmalpflege, Berlin 1984
[5] DIE BAU- UND KUNSTDENKMÄLER IN DER DDR, Bezirk Frankfurt/Oder, HG: Institut für Denkmalpflege, Berlin 1980
[6] DENKMÄLER IN BERLIN, Berlin Mitte, Denkmaltopographie Bundesrepublik Deutschland, HG: Landesdenkmalamt
Berlin, Petersberg 2003
[7] KATHARINA HORNSCHEIDT, Neue Nutzungskonzepte für nicht sakral genutzte Kirchen, Semesterabschluss
Wintersemster 2000/2001, FHTW Berlin, Studiengang Museumskunde (unveröffentlichtes Typoskript)
[8] DOREEN MARKE; Burg- und Klosteranlage Oybin, Belegarbeit Sommersemester 2003, Technische Universität Berlin,
Fakultät VII Institut für Stadt- und Regionalplanung, Praktische Denkmalpflege, (unveröffentlichtes Typoskript)
I tak należało przygotować konserwację zabytku w klasycznym znaczeniu tego słowa
pod kątem czysto konserwatorskim i zadbać o to, aby pracom budowlanym towarzyszyły
badania i dokumentacja budowli wykonane przez historyków architektury, historyków
sztuki, archeologów i restauratorów. Najwyżniejsza była tu konserwacjai zabezpieczenie
zachowanej substancji budowlanej. Prace naprawcze, czyszczenie oraz uzupełnianie
dodatkowymi elementami należalo ograniczyć do minimum, koniecznego ze względów
konserwatorskich. Dzięki gruntownemu przygotowaniu budowy i wyjaśnieniu
zasadniczych kwestii nie było żadnych niespodzianek prowadzących do większch zmian
w planie. Podczas realizacji projektu podejmowano jednak liczne pomniejsze decyzje. Jako
przykład można wymienić tu restaurację epitafiów oraz położenie nowej posadzki.
Literatura
[1] ARCHITEKTURBÜRO FÜR BAU- UND KUNSTDENKMALPFLEGE GMBH
(ABKB), Kirchenruine des ehemaligen Franziskaner-Klosters,
Denkmalpflegerisches Gutachten (Ruiny byłego kościoła klasztornego
franciszkanów, ekspertyza konserwatorska) im Auftrag Landesdenkmalamt
Berlin, Berlin 1999-2000; Schadenskartierung Berlin 2002, (unveröffentlichtes
Typoskript)
[2] TANJA SEEBÖCK, Statistische Darstellung Mittelalterlicher Backsteinruinen in
Deutschland (Ujęcie statystyczne średniowiecznych ruin ceglanych
w Niemczech), Landesdenkmalamt Berlin 2002, (unveröffentlichtes Typoskript)
[3] GEORG DEHIO, Handbuch der deutschen Kunstdenkmäler (Katalog
niemieckich zabytków sztuki), Bezirke Berlin/DDR und Potsdam, Berlin 1983
[4] DIE BAU- UND KUNSTDENKMÄLER IN DER DDR, Haupstadt Berlin, HG:
Institut für Denkmalpflege, Berlin 1984
[5] DIE BAU- UND KUNSTDENKMÄLER IN DER DDR, Bezirk Frankfurt/Oder, HG:
Institut für Denkmalpflege, Berlin 1980
[6] DENKMÄLER IN BERLIN, Berlin Mitte, Denkmaltopographie Bundesrepublik
Deutschland, HG: Landesdenkmalamt Berlin, Petersberg 2003
[7] KATHARINA HORNSCHEIDT, Neue Nutzungskonzepte für nicht sakral
genutzte Kirchen (Nowe koncepcje użytkowania kościołów używanych w celach
niesakralnych), Semesterabschluss Wintersemster 2000/2001, FHTW Berlin,
Studiengang Museumskunde (unveröffentlichtes Typoskript)
[8] DOREEN MARKE; Burg- und Klosteranlage Oybin (Ruiny zamku i klasztoru
w Oybin) , Belegarbeit Sommersemester 2003, Technische Universität Berlin,
Fakultät VII Institut für Stadt- und Regionalplanung, Praktische Denkmalpflege,
(unveröffentlichtes Typoskript)
415
Walter Reiner Zaspel
Przewodniczący
Stowarzyszenia
Wspierającego
Odbudowę, Konserwację
i Użytkowanie Fary
w Münchebergu
Odbudowa, konserwacja i użytkowanie
kościoła farnego w Müncheberg
Fara w Münchebergu, założona w XIII w. przez cystersów, została w kwietniu 1945 r.
poważnie uszkodzona podczas ostrzału artyleryjskiego przy ataku oddziałów radzieckich
na Berlin i spłonęła. Sklepienie środkowej nawy kościoła i chóru zawaliło się, a wystrój
wewnętrzny nawy kościelnej uległ całkowitemu zniszczeniu. Udało się uratować jedynie
uszkodzony obraz ołtarzowy.
Wszelkie próby mieszkańców; zmierzające do odbudowy kościoła po wojnie; nie
powiodły się ze względu na stosunki społeczne w NRD. Udało się jedynie naprawić
uszkodzenia wieży, wykonanej według projektu Schinkla.
Osobą, która dała impuls do odbudowy kościoła i w dużej mierze była jej inicjatorem,
był pewien oficer Bundeswehry, który przybył w 1990 roku po zjednoczeniu Niemiec do
Müncheberga. Podpułkownikowi Wilhelmowi Wesslingowi, znawcy literatury i wielbicielowi
Theodora Fontane, udało się rozproszyć wszelkie wątpliwości i zainteresować projektem nie tylko proboszcza i gminę ewangelicką, ale również burmistrza oraz wielu
mieszkańców miasta.
417
Walter Reiner Zaspel
Vorsitzender des
Fördervereinszum
Wiederaufbau, zur
Pflege und Nutzung
der Stadtpfarrkirche
Müncheberg
Wiederaufbau, Pflege und Nutzung der
Stadtpfarrkirche Müncheberg
Die Stadtpfarrkirche Müncheberg, deren Gründung auf das 13. Jh. durch Zisterzienser
zurückgeht, wurde im April 1945 beim Angriff sowjetischer Kampfverbände auf Berlin durch
Artilleriebeschuss schwer beschädigt und brannte aus. Das Gewölbe des Langhauses und
des Chores stürzten ein, die Innenausstattung des Kirchenschiffes wurde vollständig
vernichtet. Nur das beschädigte Altargemälde konnte gerettet werden.
Alle Versuche einheimischer Bürger, diese Kirche nach dem Kriege wieder
aufzubauen, scheiterten an den gesellschaftlichen Verhältnissen in der DDR. Lediglich am
Turm, einem Schinkelentwurf, konnten die Schäden beseitigt werden.
Ein Offizier der Bundeswehr, der nach der Wiedervereinigung 1990 nach Müncheberg
kam, gab den Anstoß für den Wiederaufbau und war maßgeblicher Initiator. Oberstleutnant
Wilhelm Wessling, Literaturkenner und Fontane-Verehrer,
zerstreute die anfängliche
Skepsis und gewann neben dem Pfarrer und der evangelischen Kirchengemeinde auch
den Bürgermeister der Stadt , sowie viel interessierte Bürger für das Vorhaben.
Walter Reiner Zaspel - Wiederaufbau, Pflege und Nutzung der Stadtpfarrkirche Müncheberg.
Rys. 1. Ruina kościoła
farnego w 1972 r.
Abbildung 1. Die Ruine der
Stadtpfarrkirche 1972
Im August 1991 wurde ein Förderverein gegründet, mit dessen Hilfe die
Planungen für den Wiederaufbau begonnen und Drittmittel eingeworben werden
konnten. Neben der Wiederherstellung des Kirchendaches 1993 erfolgte eine
vollständige Restaurierung des Kirchenturmes. Dies war durch Mittel der Stiftung
Denkmalpflege, der Landeskirche Berlin Brandenburg, des Landes Brandenburg,
sowie der evangelischen Kirchengemeinde, aber auch privater Spenden im nicht
unerheblichen Maße, möglich geworden.
Parallel dazu wurde 1994 mit Hilfe des kirchlichen Bauamtes die detaillierte
Ausarbeitung des künftigen Nutzungskonzeptes als Grundlage für die weitere
Finanzierung des Ausbaus abgeschlossen. Das Ziel war, den Wiederaufbau der
Kirche mit einem multifunktionalen Nutzungskonzept zu verbinden. Die weltliche
Nutzung der Kirche sollte in einem Rahmen erfolgen, der dem Charakter des
historischen Gebäudes entspricht.
Im Rahmen eines Architekturwettbewerbes wurde der Entwurf des Berliner
Architekten Klaus Block zum Innenausbau der Kirche, des „Schiffes im Schiff“,
ausgewählt. Dem Auswahlgremium gehörten namhafte Fachleute, Kirchenvertreter
wie auch interessierte Bürger der Region an.
Walter Reiner Zaspel - Odbudowa, konserwacja i użytkowanie kościoła farnego...
W sierpniu 1991 r. powstało stowarzyszenie wspierające i dzięki temu można było
rozpocząć planowanie odbudowy kościoła oraz starać się o środki sponsorskie. W 1993
roku odrestaurowano dach kościoła oraz dokonano gruntownej restauracji wieży
kościelnej. Było to w dużej mierze możliwe dzięki środkom finansowym Fundacji
Konserwacji Zabytków, Kościoła krajów związkowych Berlina i Brandenburgii, kraju
związkowego Brandenburgii oraz gminy ewangelickiej, ale również dzięki prywatnym
datkom.
Jednocześnie w 1994 r. przy pomocy kościelnego urzędu budowlanego szczegółowo
opracowano przyszłą koncepcję użytkowania kościoła, stanowiącą podstawę dalszego
finansowania rozbudowy. Chodziło tu o połączenie rekonstrukcji kościoła z wielofunkcyjną
koncepcją użytkowania. Użytkowanie kościoła na cele świeckie powinno odbywać się
w ramach odpowiadających charakterowi tego historycznego budynku.
W ramach konkursu architektonicznego, wybrano projekt berlińskiego architekta
Klausa Blocka dotyczący rozbudowy wnętrza kościoła, „statku w nawie”. W jury zasiadali
znani specjaliści, przedstawiciele kościoła oraz zainteresowani mieszkańcy regionu.
Z przemyśleń dotyczących koncepcji użytkowania wynikało, że kościół nie będzie
mógł odpowiednio funkcjonować bez profesjonalnego zarządzania. W związku z tym
w marcu 1997 r. powstała Spółka Zarządzająca Farą, do której jako udziałowcy należą
gmina kościelna, miasto Müncheberg oraz stowarzyszenie wspierające.
419
Aus den Überlegungen zur Nutzungskonzeption ergab sich, dass der künftige Betrieb
der Kirche ein weitgehend professionelles Management erfordern würde. Aus diesem
Rys. 2. Fara po odbudowie
i rewitalizacji wieży, widok
z północnego-zachodu
Grunde wurde im März 1997 die Betreibergesellschaft der Stadtpfarrkirche gegründet, der
als Gesellschafter die Kirchengemeinde, die Stadt Müncheberg und der Förderverein
angehören.
Abbildung 2. Die
Stadtpfarrkirche nach dem
Wiederaufbau und der
Sanierung des Turms von
NW
Ostern 1997 war der größte Teil der Ausbauarbeiten abgeschlossen. Die Kirche wurde
in einem großen Festgottesdienst wiedereingeweiht. In seiner Predigt am 1. Osterfeiertag
sagte Generalsuperintendent Dr. Rolf Wischnath u.a.:
„…und möge am Beispiel dieser Kirche auch deutlich werden, dass es in der
Bundesrepublik Deutschland zwar eine klare Trennung von Staat und Kirche gibt…, dass
aber gleichwohl eine faire und bewährte Partnerschaft möglich ist auf der Grundlage des
Grundgesetzes in allen seinen Teilen und im Vertrauen auf den guten Willen der an dieser
Partnerschaft Beteiligten.“
An diesem Vertrauen und dem guten Willen hat es in den vergangenen 11 Jahren nie
gemangelt. Es gab immer Menschen, die selbstlos mit großem Engagement die Kirche zu
dem werden ließ, was sie heute ist: Ein Ort der Verkündigung des Evangeliums, ein Ort des
Geistes und der Kultur, in allem aber ein Ort der Begegnung von Menschen. Hier begegnen
Rys. 3. Kościół z nasadzeniami
krzaczastymi, widok od strony
południowej
Abbildung 3. Die Kirche mit
ihrer Buchsbaumpflanzung
von Süd
Rys. 4. Chór z wielokątnym
wschodnim zakończeniem
7/12 po odbudowie
Abbildung 4. Der Chor mit
dem7/12 Polygonschluss
aus Ost nach dem
Wiederaufbau
Na Wielkanoc 1997 r. większość prac budowlanych była już zakończona. Podczas
uroczystego nabożeństwa nastąpiła ponowna konsekracja kościoła. W swym kazaniu wygłoszonym w pierwszy dzień Wielkanocy superintendent dr Rolf Wischnath powiedział m. in.:
„… oby przykład tego kościoła pokazał również, że co prawda w Republice Federalnej
Niemiec istnieje jasny rozdział państwa i kościoła..., ale jednocześnie możliwe jest dobre
i sprawdzone parnerstwo na podstawie Ustawy Zasadniczej we wszystkich jej częściach
oraz dzięki wierze w dobrą wolę wszystkich uczestników tego partnerstwa.“
W ciągu minionych 11 lat nigdy nie zabrakło tego zaufania i dobrej woli. Zawsze
znajdowali się ludzie, którzy bezinteresownie i z wielkim zaangażowaniem pracowali nad tym,
aby kościół stał się tym, czym jest dzisiaj: miejscem głoszenia Ewangelii, miejscem ducha
i kultury, ale przede wszystkim miejscem spotkań. Spotykają się tu ludzie z regionu, w którym
wiele osób ze względu na istniejące w przeszłości stosunki społeczne, nie ma żadnego
stosunku do religii i kościoła. Również z tego wynika szczególne znaczenie tego miejsca.
Jest czymś zupełnie zrozumiałym, że nie było i nie jest możliwe realizowanie bez
oporu i konfliktów tego typu nowej koncepcji użytkowania kościoła. Jeżeli chodzi o środki
finansowe, to przekroczyły one planowane ramy. Z dużym trudem poprzez oszczędności
i wpływy udało się zróżnoważyć wzrastające koszty utrzymania i ogólny wzrost cen oraz
pokryć konieczne naprawy. Bez społecznego zaangażowania mieszkańców, przede
wszystkim członków stowarzyszenia wspierającego, byłoby to nie do pomyślenia.
421
sich Menschen aus einer Region, in der durch die gesellschaftlichen Verhältnisse der
Vergangenheit nicht wenige Menschen keine Beziehung zur Religion und Kirche haben.
Auch daraus ergibt sich die besondere Bedeutung dieses Ortes.
Es ist verständlich, dass ein solch neuartiges Konzept der Nutzung einer Kirche nicht
ohne Widerstände und Konflikte zu realisieren war und ist. Die finanzielle Ausstattung konnte
nicht in dem geplanten Umfange realisiert werden. Wachsende Betriebskosten, notwendige
Instanthaltungen und allgemeine Preissteigerungen können nur mit großer Mühe über
Einsparungen und Einnahmen ausgeglichen werden. Ohne das ehrenamtliche Engagement
der Bürger, vor allem der Mitglieder des Fördervereins wäre all das nicht denkbar.
In den vergangenen
10 Jahren ist es gelungen, das Spektrum der kulturellen
Veranstaltungen in seiner Vielfalt zu erweitern und mit den kirchlichen Festen und
Veranstaltungen zu verknüpfen .
Seit 1997 haben mehr als 59 000 Besucher die Konzerte, die Ausstellungen, die
Vorträge, Kinoveranstaltungen, Lesungen und die sonntäglichen Öffnungen genutzt.
Neben namhaften Orchestern und Chören gastierten viele junge Musiker und Künstler aus
dem In
und Ausland in der Kirche. Die regionale Verbundenheit
drückt sich in den
regelmäßigen Auftritten der Musikschulen und in den Veranstaltungen mit und für die
Schulen der Region aus.
Das Konzept der gemeinsamen Nutzung für religiöse und weltliche Zwecke hat sich bewährt. Für die Stadt Müncheberg und
ihre Umgebung ist die wiederaufgebaute Stadtpfarrkirche nicht nur das geistliche Zentrum -, sondern sie ist auch zum geistigen und
kulturellen Mittelpunkt geworden. Sie ist ein Ort der Begegnung von Menschen in der Gemeinsamkeit des Empfindens und
Erlebens ihres Raumes und ihrer Angebote. In diesem erweiterten Sinne wurde sie wieder aufgebaut und eingeweiht, im Glauben an
das Evangelium und an die Gemeinschaft der Menschen.
W ciągu ostatnich 10-ciu lat udało się rozszerzyć spektrum imprez kulturalnych oraz
połączyć je ze świętami i uroczystościami kościelnymi.
Rys. 5. Widok od strony ołtarza na
wbudowaną część, w której mieszczą
się instalacje techniczne, magazyn na
krzesła, biura proboszcza i dyrektor
zarządzającej, biblioteka miejska oraz
(na 3-cim piętrze) sala na 60 osób
Abbildung 5. Blick vom Altar zum
Einbau, welcher die Haustechnik
enthält, das Stuhllager, die Büros für
Pfarrer und Geschäftsführerin, die
Stadtbibliothek und in der 3. Etage
einen Versammlungsraum für 60
Personen
Od 1997 r. kościół odwiedziło ponad 59.000 osób, które przyszły tu na koncerty,
wystawy, wykłady, projekcje filmowe i odczyty lub też podczas niedzielnych godzin
otwarcia. W kościele wystąpiły znane orkiestry i chóry, a z gościnnymi koncertami przybyło
wielu młodych muzyków i artystów z Niemiec i zagranicy. Związki regionalne znajdują swe
odbicie w regularnych występach szkół muzycznych oraz w imprezach organizowanych
przez szkoły z regionu lub wspólnie z nimi.
Koncepcja wspólnego użytkowania w celach religijnych i świeckich sprawdziła się.
Odbudowany kościół stał się dla Müncheberga i okolicy nie tylko centrum religijnym, ale
również najważniejszym ośrodkiem życia duchowego i kulturalnego. Jest miejscem
spotkań, gdzie ludzie wspólnie odczuwają i przeżywają zarówno atmosferę kościoła jak
i organizowane tu imprezy. Taki był właśnie głęboki sens jego odbudowy i konsekracji,
w wierze w Ewangelię i we wspólnotę ludzi.
423
Rysl. 6. Chór chłopięcy Akademii
Śpiewu we Frankfurcie nad Odrą
podczas tradycyjnego koncertu
bożonorodzeniowego w Kościele
Mariackim w 2005 r.
Abbildung 6. Der Knabenchor
der Singakademie
Frankfurt/Oder beim
traditionellen Weihnachtskonzert
In Sankt Marien 2005
Rys. 7. Pomost prowadzący z domu
seniorów w Münchebergu na wzgórze
kościelne, jako uzupełnienie windy
znajdującej się w części wbudowanej,
tak aby umożliwić również osobom
niepełnosprawnym dostęp do kościoła
Abbildung 7. Die Brücke vom
Altenpflegeheim der Stadt Müncheberg
zum Kirchberg um in Verbindung mit
dem Fahrstuhl am Einbau auch
Behinderten den Zugang zur Kirche zu
ermöglichen
dr inż. arch.
Jolanta Sroczyńska
Ruiny sakralne- europejskie
przykłady ochrony sacrum
Wydział Architektury,
Politechnika Krakowska
Kształtując swój krajobraz architektoniczny, dana społeczność zawsze robiła to
w odniesieniu do przeszłości swego miejsca /rozbudowa, przebudowa/,
potrzebami
kierując się
współczesności /poszerzenie krajobrazu zurbanizowanego/, tak kreując
elementy tego krajobrazu aby zachować pamięć miejsca w przyszłości.
Każdy budynek, jako część krajobrazu urbanistycznego, jest swoistą opowieścią
o danej społeczności. Opowiada o ludziach którzy go zbudowali, o ludziach, którzy go
używali i tych którzy chcą go konserwować i adaptować. Sama substancja fizyczna takiego
obiektu zmienia się zawsze i w sposób ciągły już od momentu powstania. Każda zmiana
pociąga za sobą pewną reakcję osób, które pamiętają ten obiekt przed jego zniszczeniem,
przekształceniem, czy zwykłą destrukcją powodowaną przez upływ czasu. W przypadku
obiektów, które popadły w ruinę z winy zaniedbania, lub które zostały wręcz świadomie
zniszczone przez inne społeczeństwa, pamięć tych co znali ten obiekt, urasta niekiedy do
symbolu, legendy. Mimo, że zrujnowany obiekt zastąpiono już nową kubaturą, często
nawet o podobnym przeznaczeniu, pamięć tych którzy to miejsce znali wcześniej, często
425
Dr. Ing. Arch.
Jolanta Sroczyńska
Fakultät für Architektur,
Technische Hochschule
Sakralruinen - europäische Beispiele
für den Schutz des Sacrum
Gestaltete eine Gemeinschaft ihre architektonische Landschaft, so tat sie es immer mit
Bezug auf die Vergangenheit des Orts (Ausbau und Umbau), sie ließ sich dabei stets von den
Bedürfnissen des Augenblicks leiten (Erweiterung der urbanisierten Landschaft) und
errichtete die Elemente dieser Landschaft so, dass auch in der Zukunft die Erinnerung an
diesen Ort erhalten bleiben konnte.
Jedes Gebäude erzählt als ein Teil der städtebaulichen Landschaft eine besondere
Geschichte über eine bestimmte Gemeinschaft. Es erzählt von Menschen, die es errichtet
haben, von Menschen, die es nutzten wie auch von denjenigen, die es erhalten und
umgestalten wollen. Die materielle Substanz eines solchen Objekts verändert sich ständig.
Jede Änderung bewirkt eine Reaktion der Menschen, die sich noch an dieses Objekt vor
seiner Zerstörung, Umgestaltung oder vor dem normalen Zerfall im Laufe der Zeit erinnern.
Bei Bauten, die wegen Vernachlässigung verfallen sind oder bei solchen, die sogar bewusst
durch andere Völker zerstört wurden, wird manchmal die Erinnerung zu einem Symbol, zu
einer Legende. Obwohl das ruinierte Objekt durch ein anderes ersetzt wird, das oft eine
ähnliche Funktion hat, können die Menschen wegen der Erinnerung an die früheren Zeiten
Jolanta Sroczyńska - Sakralruinen - europäische Beispiele für den Schutz des Sacrum.
nie pozwala na akceptację nowej kubatury. Dlatego znacznie częściej stosowana jest rekonstrukcja, która będąc powszechnie
społecznie akceptowaną, pozwala dodatkowo na pokazanie wyjątkowej wartości w starożytności korzeni kultury danego miejsca.
Mówiąc o pamięci, nie należy zapominać jednak, że ma ona charakter zbiorowy. Jest to pamięć wszystkich członków danej
społeczności, czyli tych, którzy mieli osobisty kontakt z obiektem, tych którzy znają obiekt z opowieści bliskich, a także tych, którzy
tylko czytali o obiekcie. Każdy z nich będzie wyobrażał sobie ten obiekt inaczej. Odmienne jest przy tym podejście ludzi w różnych
przedziałach wiekowych. Młode pokolenie , bardziej otwarte na „nowinki”, łatwiej zgadza się na nowoczesne implementacje
w substancji zabytkowej. Sacrum danego obiektu jest dla młodych bardziej w sferze duchowej/ideowej. Natomiast starsze pokolenie
wręcz boi się zmian. Sacrum musi mieć starożytną oprawę. Kolektywna pamięć jest bardzo zmienna. Zależy od proporcji postaw
zachowawczych i nowatorskich, od odpowiedniej edukacji uczestników czy widzów a czasami także od indywidualnych postaw
decydentów lub inwestorów, bądź sponsorów przedsięwzięcia. Dla nich sacrum musi być mocno powiązane z rachunkiem
ekonomicznym.
Każdy obiekt jest inny, dlatego przy rozpatrywaniu koncepcji adaptacji ruin konkretnego obiektu, zawsze będą powstawać
wątpliwości, czy wybór takiej a nie innej koncepcji był słuszny. W Europie nie brakuje negatywnych przykładów. Tym bardziej
przykłady pozytywne powinno się szeroko upowszechniać, gdyż to one powinny kształtować politykę realizacyjną.
Rekonstrukcja ruin
Przykładów rekonstrukcji ruin sakralnych jest wiele, choć większość pochodzi z terenów państw dawnego bloku
socjalistycznego. Być może to efekt zawziętej walki o utrzymanie kościołów ideologicznie niszczonych przez ateistyczny system.
das neue Gebäude nicht akzeptieren. Deswegen wird viel öfter rekonstruiert, weil eine Rekonstruktion von der Gesellschaft im
Allgemeinen akzeptiert wird und gleichzeitig eine Darstellung der besonders wertvollen kulturellen Wurzeln eines Orts möglich macht.
Das Gedächtnis hat bekanntlich auch einen kollektiven Charakter. Es ist das Gedächtnis aller Mitglieder einer Gemeinschaft,
d.h. derjenigen, die das Objekt persönlich kannten, derjenigen, die es vom Hörensagen kennen und derjenigen, die darüber nur
gelesen haben. Jeder stellt sich das Objekt anders vor, und innerhalb verschiedener Altersgruppen gibt es dazu unterschiedliche
Haltungen. Die junge Generation, die für „Neuerungen“ offener ist, akzeptiert moderne Eingriffe in die alte Substanz leichter. Das
sacrum eines Objekts ist für junge Menschen eher in seinem geistig-idealen Bereich angesiedelt. Die ältere Generation hingegen
fürchtet sich vor jeglichen Änderungen. Das sacrum soll unbedingt seine ursprüngliche Form bewahren. Das kollektive Gedächtnis
kann sich aber auch sehr schnell ändern: Es ist davon abhängig, wie die Proportionen zwischen konservativen und modernen,
bahnbrechenden Haltungen aussehen, welche Bildung die Beteiligten oder die Interessierten haben und manchmal sogar davon, was
Entscheidungsträger und Bauherren oder Sponsoren persönlich davon halten. Für sie muss sich nämlich das sacrum auch
wirtschaftlich rechnen.
Jedes Objekt ist anders, daher gibt es immer Zweifel, für welches der erarbeiteten Anpassungskonzepte für Ruinen man sich
entscheiden soll. In Europa fehlt es nicht an negativen Beispielen. Umso mehr sollte man positive Beispiele hervorheben, um sie bei
konkreten Vorhaben als Orientierungshilfen parat zu haben.
Rekonstruktion von Ruinen
Es gibt viele Beispiele für Rekonstruktionen von Sakralbautenruinen; die meisten von ihnen werden in den ehemals
sozialistischen Ländern durchgeführt. Dies ist vielleicht auf den verbissenen Kampf um die Erhaltung von Kirchen zurückzuführen, die
das atheistische System ideologisch zu zerstören versuchte. Gleichzeitig hatte man in diesen Ländern wegen des Jahrhunderte lang
andauernden Kampfs um die Erhaltung des Bewusstseins und der Identität einer eroberten oder unterdrückten Region eine
Jolanta Sroczyńska - Ruiny sakralne- europejskie przykłady ochrony sacrum.
Jednocześnie często wielowiekowa walka o utrzymanie świadomości i tożsamości regionu
podbitego lub zdominowanego, wypracowała na tych terytoriach politykę konserwatorską,
która wręcz preferuje rekonstrukcje jako metodę na przywrócenie świadectwa swojej
lokalnej tożsamości. Dotyczy to zwłaszcza ruin powstałych przez świadomą destrukcję
okupanta/najeźdźcy. W myśl tej polityki, symbolicznie zniszczony obiekt powinien być
symbolicznie zrekonstruowany, bez względu na obowiązujące doktryny konserwatorskie,
które generalnie odrzucają rekonstrukcje. Często dodaje się argumenty postulujące
przywrócenie brakującej dominanty krajobrazowej miejsca.
Rekonstrukcja bryły obiektu niekoniecznie wiąże się z powrotem do niego sacrum.
Pojęcie sacrum nabiera jednak tutaj nowego znaczenia. Staje się nie tyle energią jaka łączy
wyznawcę z Bogiem, ale energią, jaka wytwarzana jest między lokalną społecznością
a pamięcią historyczną. To co powstaje w wyniku rekonstrukcji, staje się materialnym
urzeczywistnieniem owego sacrum. W rekonstruowanym obiekcie bardzo rzadko
przywraca się pierwotną funkcję sakralną. Współczesny wierny woli korzystać
z nowoczesnych obiektów, które łatwiej ogrzać, które mają nowoczesny/współczesny
wystrój i wyposażenie. Te zrekonstruowane obiekty służą więc głównie jako muzea lub
innego rodzaju przestrzenie publiczne.
Ciekawym przykładem tego typu działań były rekonstrukcje ruin kompleksu dwóch
bliźniaczych kościołów położonych w Berlinie przy Gendarmenmarkt.
427
denkmalpflegerische Politik erarbeitet, die eindeutig die Rekonstruktion als Methode der
Rückgewinnung der Identität eines Ortes bevorzugte. Dies betrifft vor allem die Ruinen, die
durch die bewusste Zerstörung der Besatzer/Angreifer entstanden sind. Eine solche Politik
verlangte eine symbolische Rekonstruktion des symbolisch zerstörten Objekts, trotz der
Tatsache, dass die geltenden denkmalpflegerischen Doktrinen im Allgemeinen
Rekonstruktionen ablehnen. Oft wurde als zusätzliches Argument die Wiederherstellung des
fehlenden dominierenden Punkts in der örtlichen Landschaft genannt.
Wird aber ein Objekt rekonstruiert, bedeutet dies nicht unbedingt, dass das sacrum
zurückkehrt. Der Begriff sacrum bekommt jedoch in diesem Zusammenhang eine neue
Bedeutung. Es handelt sich hier nicht so sehr um die Energie, die den Gläubigen mit Gott
verbindet, sondern um die Energie, die zwischen der örtlichen Gemeinschaft und dem
historischen Gedächtnis entsteht. Das infolge einer Rekonstruktion Entstandene wird zur
materiellen Verwirklichung dieses sacrum. Das rekonstruierte Objekt bekommt sehr selten
seine ursprüngliche sakrale Funktion zurück. Der zeitgenössische Gläubige bevorzugt
moderne Gebäude, die sich einfacher beheizen lassen und eine moderne/zeitgenössische
Ausstattung und ein ebensolches Aussehen
haben. Die rekonstruierten Gebäude dienen vor allem als Museen oder andere
öffentliche Gebäude.
Ein interessantes Beispiel dafür stellen die Rekonstruktionen des Ruinenkomplexes
der Zwillingskirchen am Gendarmenmarkt in Berlin dar.
Die zuerst erbaute, der sog. Französische Dom, war eine von Hugenotten in den Jahren 1701-1705 errichtete Kirche.
Gegenüber dieser Kirche entstand einige Jahre später der Deutsche Dom, die nationale deutsche Kirche. Die beiden Kirchen
wurden 1785 von Carl von Gontard umgebaut und ihr Aussehen vereinheitlicht. Somit ist eine wunderschöne städtebauliche
Anordnung entstanden 1943 wurde der ganze Bezirk während der Luftangriffe auf Berlin stark beschädigt. Die Ruinen der beiden
Kirchen standen sehr lange in unverändertem Zustand. Es gab keine Ideen, womit man sie ersetzen und woher man das Geld für
eine so große Investition nehmen könnte. Die städtebauliche Entwicklung von Ostberlin, der Hauptstadt der sozialistischen DDR,
verlief eher chaotisch. Ein Teil der Bauten wurde rekonstruiert und ein Teil durch die neue sozialistische Architektur ersetzt. Der
Wiederaufbau von Kirchen lag nicht im Interesse des antiklerikal eingestellten Systems. Der Wiederaufbau der beiden Kirchen
wurde dann aus Anlass des nahenden 750. Jahrestags der Stadtgründung im Jahre 1987 beschlossen. Der Französische Dom war
besser erhalten, daher wurde auch der Kircheninnenraum rekonstruiert. Die Rekonstruierungsarbeiten begannen 1977 und
dauerten 11 Jahre; es wurden dabei das Abbaumaterial und die Backsteine des benachbarten Deutschen Doms verwendet. Der
Deutsche Dom wurde 1993 in gleicher Form und Gestalt rekonstruiert, wobei hier neue Techniken und Technologien angewandt
wurden. Die verfallenen Teile wurden gänzlich abgerissen. Er ist also eine Art leere Hülle aus Stahl und Beton, die für die 1996
eröffnete Ausstellung mit dem bezeichnenden Titel „Fragen an die deutsche Geschichte“ adaptiert wurde. Im Französischen Dom
befindet sich ein Museum, das der Geschichte der Hugenotten in Deutschland gewidmet ist. Dort befindet sich auch ein
multifunktionaler Raum, in dem Konzerte, aber auch Messen zu verschiedenen Anlässen organisiert werden. Wir haben es hier mit
zwei verschiedenen technischen Rekonstruktionsmethoden zu tun. Beim Wiederaufbau des Französischen Doms benutzte man so
viel wie möglich vom authentischen Baumaterial. Beim Deutschen Dom kommen die modernsten denkmalpflegerischen Theorien in
Pierwszy z nich, tzw. Französischer Dom, był kościołem wybudowanym przez hugenotów
w latach 1701-1705. Naprzeciw tegoż, po drugiej stronie placu powstał kilka lat póniej Deutscher
Dom- narodowy kościół niemiecki. Oba kościoły zostały przebudowanei ujednolicone
w 1785 r. przez Carla Von Gontarda. Powstała tym samym wspaniała kompozycja urbanistyczna
miasta. W 1943 r. cały rejon znacznie ucierpiał podczas bombardowania Berlina. Ruiny tych
kościołów stały bardzo długo. Nie było pomysłu czym je zastąpić, a także skąd wziąć pieniądze na
tak dużą inwestycję. Wschodni Berlin - stolica socjalistycznego NRD, rozwijał się chaotycznie.
Część obiektów rekonstruowano, część zastępowano nową socjalistyczną architekturą. Odbudowa
kościołów nie była w kręgu zainteresowania antyklerykalnego systemu. Decyzję o odbudowie obu
kościołów podjęto w związku ze zbliżającą się rocznicą 750-lecia założenia miasta w 1987 r. Kościół
francuski był lepiej zachowany, stąd decyzja o jego rekonstrukcji wraz z wnętrzem. Rekonstrukcję
zaczęto w 1977 r. i trwała prawie 11 lat. Użyto materiałów z rozbiórki, wspomagając się cegłami
z sąsiedniego kościoła niemieckiego. Kościół niemiecki zrekonstruowano w 1993 roku w takim
samym kształcie i wyglądzie zewnętrznym, jednak przy użyciu nowych technik i technologii.
Zrujnowane jego resztki rozebrano całkowicie. Jest on więc żelbetową „wydmuszką” o pustym
wnętrzu, które zaadoptowano dla ekspozycji wystawy otwartej w 1996 r. pod znamiennym tytułem
„Pytania dotyczące niemieckiej historii”. Świątynia francuska mieści muzeum poświęcone dziejom
hugenotów w Niemczech. Jest tu także sala wielofunkcyjna, w której organizuje się koncerty ale
i msze okazjonalne. Mamy tu dwa techniczne podejścia do rekonstrukcji. Pierwsze, zastosowane
we wcześniej odbudowywanym kościele, związane z wykorzystaniem jak największej ilości
autentycznego materiału budowlanego, drugie, bliższe już najbardziej współczesnym teoriom
konserwatorskim dotyczącym
„autentyczności” zabytku, /ICOMOS, Nara, 1994/ roku,
przypominającym o zasadzie takiego samego traktowania materii jak i formy obiektu.
Dzięki obu tym rekonstrukcjom przywrócono jedno z najciekawszych historycznych
wnętrz urbanistycznych pokazując różnorodne metody działań konserwatorskich.
Bezug auf die „Authentizität“ eines Denkmals (ICOMOS, Nara, 1994) zum Einsatz, laut
deren Materie und Form eines Gebäudes gleichgewichtig behandelt werden sollen.
Dank der beiden Rekonstruktionen wurde einer der interessantesten historischen
städtebaulichen Räume wiederhergestellt und gleichzeitig verschiedene Methoden der
Denkmalpflege gezeigt.
429
Ciekawym przykładem pełnej rekonstrukcji, a potem bardzo współczesnej adaptacji ruin kościoła, wydaje się kompleks
Ardenne Abbey w Saint-Germain-la-Blanche-Herbe, koło Caen w Normandii. Ten norbertański kościół, jako część opactwa,
powstał w 1121 roku. W czasie licznych wojen przetaczających się przez ten region, kościół był wielokrotnie niszczony
i odbudowywany. W 1918 r. został wpisany na francuska listę zabytków narodowych. W czasie II wojny światowej służył Niemcom
jako punkt obserwacyjny w bitwie o Normandię. Działania wojenne dodały kolejne uszkodzenia. W latach 70-tych XX w. powstał
pomysł odbudowy ruin z przeznaczeniem na cele publiczne.
Proponowano urządzić tu
m.in. centrum rozrywki, wydział
architektury i ratusz. Pomysły większości funkcji były oprotestowywane przez różne gremia. W końcu zdecydowano się wiernie
Ein interessantes Beispiel der vollständigen Rekonstruktion und einer daran anschließenden sehr modernen funktionalen
Adaption von Kirchenruinen ist der Baukomplex Ardenne Abbey in Saint-Germain-la-Blanche-Herbe bei Caen in der Normandie.
Diese Prämonstratenserkirche entstand 1121 als ein Teil der Abtei. Während vieler Kriege, die sich in dieser Region abspielten,
wurde die Kirche mehrmals zerstört und wiederaufgebaut. 1918 wurde sie in die französische Liste der staatlich geschützten
nationalen Denkmäler eingetragen. Im 2. Weltkrieg diente sie den Deutschen als Beobachtungsposten bei der Schlacht um die
Normandie. Durch die Kriegshandlungen wurde das Gebäude zusätzlich beschädigt. In den 70er Jahren des 20. Jahrhunderts
entstand die Idee des Wiederaufbaus der Ruine; das Gebäude sollte für öffentliche Verwendungen genutzt werden. Es gab u. a.
Vorschläge, dort ein Unterhaltungszentrum, die Fakultät für Architektur und das Rathaus unterzubringen. Die meisten dieser Ideen
wurden von den verschiedenen Gremien zurückgewiesen. Schließlich entschied man sich, die Kirche historisch getreu zu
rekonstruieren, sie stand jedoch jahrelang leer. Zum Schluss kaufte 1990 der Regionalrat der Unteren Normandie den ganzen
Komplex für die Franco-American Normandy Scholar Foundation, die sich dort mit Forschungen zur Geschichte der Kämpfe um die
Normandie im 2. Weltkrieg befassen sollte. Man begann mit der Umgestaltung einzelner Gebäude für Hotelzwecke, Arbeitszimmer
für Forscher, Vorlesungssäle und Verwaltungsräume. 1995 wurde dieser Ort als Sitz des Institute of Contemporary Publishing
Archives vorgeschlagen, eine der prestigeträchtigsten Institutionen Frankreichs. Für die Bedürfnisse der Stiftung wurde die Kirche
in eine Bibliothek umgestaltet.
Die Autoren des Projekts waren Bruno Decaris und Agnès Pontremoli (Firma OPUS5). Die Hauptidee bei der Umgestaltung
war das Überstülpen eines modernen Kostüms auf den historisch restaurierten Innenraum. Die Seitenschiffe wurden mit
geschlossenen Regalblöcken ausgefüllt, die entlang den Säulen zwischen den Kirchenschiffen angebracht wurden und eine Höhe
von drei Stockwerken maßen. Für die maximale Ausnutzung der Kirchenfläche haben die Architekten den Raum der Seitenschiffe
zrekonstruować kościół, ale przez wiele lat stał on pusty. Ostatecznie Rada Regionalna
Dolnej Normandii wykupiła cały kompleks w 1990 roku z przeznaczeniem dla FrancoAmerican Normandy Scholar Foundation. Miała ona na celu szerokie badania nad historią
bitew w Normandii, w czasie II wojny światowej. Poszczególne budynki kompleksu zaczęły
być adaptowane na cele hotelowe, pracownie badawcze, sale wykładowe oraz
administracyjne całego centrum. W 1995 roku miejsce to zaproponowano na siedzibę
Institute of Contemporary Publishing Archives - jednej z najbardziej prestiżowych instytucji
we Francji,. Dla potrzeb tej Fundacji zaadaptowano kościół na bibliotekę.
Autorami projektu byli Bruno Decaris i Agnès Pontremoli /firma OPUS5/Główną ideą
adaptacji było nałożenie współczesnego kostiumu na zrekonstruowane historyczne
wnętrze. Wnętrze naw bocznych wypełniły zwarte bloki półek, ciągnących się wokół
słupów międzynawowych, o wysokości trzech kondygnacji. Przy maksymalnym
wykorzystaniu przestrzeni kościoła, architekci praktycznie poświęcili przestrzeń naw
bocznych, zapełniając je półkami. Przestrzeń nawy głównej pozostała jednak otwarta do
samego sklepienia, stając się czytelnią. Dzięki takiemu zabiegowi uzyskano możliwość
niezatartej prezentacji odbudowanego dziedzictwa, przy jednoczesnym nowym
użytkowaniu wnętrza. Trzy poziomy galerii półek łączą 2 windy i klatki schodowe.
Współczesne implementacje wykonano ze stali, szkła i drewna. Biblioteka połączona jest
tunelem podziemnym z archiwum.
431
praktisch geopfert indem sie ihn mit Regalen
ausfüllten. Das Mittelschiff blieb jedoch bis
zum Gewölbe offen und wurde zum Lesesaal.
Dank einer solchen Vorgehensweise konnte
man den wieder aufgebauten Haupthof
unverfälscht präsentieren und gleichzeitig
den Innenraum anders und neu nutzen. Drei
Ebenen der Regalgalerie sind miteinander
durch 2 Aufzüge und Treppenhäuser
verbunden. Die modernen Einbauten wurden
aus Stahl, Glas und Holz gemacht. Die
Bibliothek ist durch einen unterirdischen
Tunnel mit dem Archiv verbunden.
Podobne działania podjęto w Neubrandenburgu w związku rekonstrukcją ruin kościoła NMP. Całość zaadaptowano w 2001
roku na salę koncertową w wyniku międzynarodowego konkursu, który wygrał fiński architekt Pekka Salminen. W zabytkową
„skorupę” wstawiono samonośną konstrukcję z żelbetu, stali i szkła, mieszcząca widownie, scenę, foyer i pomieszczenia
pomocnicze.
Ähnlich ist man in Neubrandenburg bei der Rekonstruktion der Ruinen der Marienkirche vorgegangen. Die gesamte
Anlage wurde 2001 als Ergebnis eines internationalen Wettbewerbs, den der finnische Architekt Pekka Salminen gewonnen hatte,
zum Konzertsaal umgestaltet. In die denkmalgeschützte „Hülle“ wurde eine selbsttragende Konstruktion aus Stahlbeton, Stahl und
Glas hineingesetzt, in der sich der Zuschauerraum, die Bühne, das Foyer und Hilfsräume befinden.
Najczystszym przykładem rekonstrukcji zrealizowanej w ostatnich latach jest
Frauenkirche w Dreźnie.
Ten największy /obok katedry w Strasburgu/ na świecie budynek z piaskowca był
najbardziej znanym barokowym kościołem protestanckim. Posiadał najokazalszą na
północ od Alp kamienną konstrukcję kopuły. Był bardzo charakterystycznym elementem
panoramy Drezna. W lutym 1945 roku został poważnie uszkodzony w wyniku
bombardowania. W czasach NRD stał jako pomnik barbarzyństwa wojennego. W 1989 roku
zdecydowano się na jego odbudowę. Odbudowę sfinalizowano w 2005 roku i w tym samym
roku kościół ponownie konsekrowano. Idea odbudowy tego wyjątkowego kościoła
zjednoczyła wszystkie narody, a pomnik barbarzyństwa stał się pomnikiem pojednania.
Z metodologicznego punktu widzenia, głównymi zasadami tej rekonstrukcji było:
-użycie jak największej ilości oryginalnych kamieni przy odbudowie zgodnej
z archiwalnymi planami;
-wykorzystanie najnowszych metod konstrukcyjnych, technicznych, materiałowych
i metodycznych;
-utrzymanie funkcji liturgicznych, dostosowanych do współczesnych wymogów
użytkowników.
Zgodnie z zasadami doktryn konserwatorskich, zróżnicowano materiał oryginalny
i uzupełnienia. Przy wyznaczeniu odpowiedniego miejsca dla pojedynczych bloczków
433
Das überzeugendste Beispiel einer in den letzten Jahren durchgeführten
Rekonstruktion ist die Frauenkirche in Dresden.
Dieses größte Sandsteingebäude der Welt (neben der Kathedrale in Straßburg) war
ehemals die bekannteste barocke protestantische Kirche. Sie besaß die imposanteste
Steinkuppel nördlich der Alpen und bildete ein sehr charakteristisches Element im Stadtbild
Dresdens. Im Februar 1945 wurde sie während der Luftangriffe stark beschädigt. In der
DDR fungierte sie als Mahnmal gegen die Unmenschlichkeit des Krieges. 1989 beschloss
man ihren Wiederaufbau. Er wurde 2005 abgeschlossen, und im selben Jahr wurde die
Kirche erneut geweiht. Die Idee des Wiederaufbaus dieser einzigartigen Kirche hatte alle
Völker geeint, und das Mahnmal gegen die Unmenschlichkeit des Krieges wurde zum
Denkmal der Versöhnung.
Die Rekonstruktion stützte sich methodisch auf folgende Prinzipie:
- Verwendung beim Wiederaufbau nach den architektonischen Plänen möglichst vieler
Originalsteine,
- Anwendung der neuesten Konstruktions-, Technik- und Materialmethoden
- Beibehaltung der liturgischen Funktionen, jedoch an den heutigen Anforderungen
der Nutzer orientiert.
Gemäß den denkmalpflegerischen Vorgaben wurde das Originalmaterial vom
Ergänzungsmaterial differenziert. Bei der Platzbestimmung für einzelne Sandblöckchen,
piaskowca, znalezionych w rumowisku otaczającego ruiny, użyto
specjalnie opracowanych programów komputerowych. Wnętrze z ołtarzem głównym było efektem dopasowania ponad 2000 elementów
znalezionych w gruzowisku. Farby, użyte do malowania wnętrza swym
składem były identyczne z recepturami XVIII- wiecznych mistrzów. Krzyż
wieńczący kopułę i złocona kula była wykuta przez londyńskiego kowala,
z wykorzystaniem technik kowalskich z XVIII wieku. Aby zapewnić pełną
wierność rekonstrukcji nawet najmniejszych detali obiektu, zwrócono się
do społeczeństwa o wypożyczenie prywatnych zdjęćz uroczystości
rodzinnych, wykonanych w kościele.
Rekonstrukcja wyszła wspaniale. Najwięcej jednak dyskusji
wzbudziły problemy związane z akceptacją samej filozofii rekonstrukcji.
Akcja ta bowiem rozpoczęła cały szereg nowych projektów rekonstrukcji
dalszych obiektów, zniszczonych podczas nalotów dywanowych w 1945
roku. Odbudowywane tym sposobem miasto może osiągnąć status
„żywej reprodukcji” a więc tworu absolutnie sztucznego. Powstaje także
pytanie, jak nazwać „twór”, który stworzony został przez projekcję
komputerową, na podstawie pamięci materialnej /zdjęcia, plany/ lub
niematerialnej (pamięci indywidualnej).
die man in den die Ruine umgehenden Trümmern gefunden hatte, wurden speziell dafür
erarbeitete Computerprogramme verwendet. Der Innenraum mit dem Hauptaltar war das
Ergebnis der Einpassung von über 2000 Elementen, die man in den Trümmern gefunden
hatte. Farben, die man zur Bemalung des Innenraums verwendet hat, waren in ihrer
Zusammensetzung identisch mit den Farbrezepturen der Meister aus dem 18. Jahrhundert.
Das die Kuppel krönende Kreuz und die vergoldete Kugel wurden von einem Londoner
Schmied nach den Schmiedtechniken des 18. Jahrhunderts hergestellt. Um bei der
Rekonstruktion die Originaltreue auch der kleinsten Elemente zu gewährleisten, wandte
man sich an die Bevölkerung mit der Bitte, die in der Kirche gemachten Privatfotos von
Familienfeierlichkeiten zur Verfügung zu stellen.
Die Rekonstruktion ist ein voller Erfolg. Die meisten in diesem Zusammenhang
geführten Diskussionen drehten sich um die Akzeptanz der Rekonstruktionsphilosophie.
Die auf diese Art und Weise realisierte Rekonstruktion der Frauenkirche zog nämlich eine
ganze Reihe neuer Projekte nach sich. Es handelte sich um den Wiederaufbau der 1945
während der Bombenangriffe zerstörten Gebäude. Eine so wiederaufgebaute Stadt kann zu
einer „lebendigen Reproduktion“ werden, also zu einem gänzlich künstlichen Konstrukt. Es
drängt sich auch die Frage auf, wie man ein solches Konstrukt“ nennen soll, das mit Hilfe
einer Computerprojektion auf der Grundlage des materiellen (Fotos, Pläne) oder nichtmateriellen (individuelle Erinnerung) Gedächnissen entstandenen ist.
Minimalizm interwencji
Przeciwległymi działaniami w projektach zakładających ochronę i adaptacje ruin są
tzw. adaptacje minimalistyczne. Polegają one przede wszystkim na stabilizacji
i zabezpieczeniu ruin. Trzema podstawowymi czynnikami niszczącymi ruiny są roślinność,
zmienne warunki atmosferyczne i człowiek.
Roślinność starannie się usuwa, zachowane fragmenty stabilizuje, zabezpieczając
wierzchnią warstwę przed erozją, a najlepszym zabezpieczeniem przed dewastacją
organizmów żywych jest adaptacja.
Przykładów takich minimalistycznych adaptacji jest wiele. Jednym z ciekawszych jest
Broerekerk w Bolsword/Holandia.
Ten dawny franciszkański kościół powstał w 1270 r.
Opuszczony i zniszczony po II wojnie kościół zdecydowano się zabezpieczyć,
przykrywając świątynie drewnianym dachem. W 1980 roku dach spłonął W 1986 roku
kościół odrestaurowano bez odbudowy dachu, pozostawiając tylko zewnętrzne ściany
i wewnętrzną przestrzeń jako plac otwarty, wykorzystywany na różnego rodzaju koncerty
i wystawy na tzw. wolnym powietrzu. Przy takim rozwiązaniu erozja nadal postępowała.
W 2005 roku postanowiono ponownie przykryć obiekt. Zastosowano stalową konstrukcje
samonośną, która kształtem powtarzała konstrukcję kamiennych żeber dawnego
435
sklepienia. Aby zachować dotychczasową otwartość przestrzeni stalowy
ruszt pokryto szkłem. Wnętrze nadal
służy jako miejsce publiczne o przeznaczeniu wielofunkcyjnym.
Minimalismus der Intervention
Eine gegensätzliche Methode stellen sog. minimalistische Adaptionen dar. Sie beruhen im Wesentlichen auf der Stabilisierung
und Sicherung von Ruinen, wobei drei grundlegende Faktoren, die die Ruinen zerstören, d.h. Pflanzen, wechselhafte
Wetterbedingungen und der Mensch, den Schwerpunkt bilden.
Die Pflanzen werden sorgfältig entfernt und die erhaltenen Fragmente stabilisiert, man sichert auch ihre Oberfläche vor der
Erosion. Der beste Schutz vor der Zerstörung durch lebendige Organismen ist jedoch die Adaption.
Es gibt viele Beispiele solcher minimaler Umgestaltungen. Eins der interessantesten ist die Broerekerk in
Bolsword/Niederlande.
Diese ehemalige Franziskanerkirche wurde 1270 errichtet.
Man beschloss, die verlassene, im 2. Weltkrieg zerstörte Kirche zu sichern, indem man sie mit einem Holzdach überdachte.
1980 brannte das Dach nieder. 1986 wurde die Kirche restauriert, ohne dass das Dach wiederaufgebaut wurde. Es wurden lediglich
die äußeren Wände und der Innenraum als ein offener Platz belassen, der für verschiedene Konzerte und Freilichtausstellungen
genutzt wurde. Bei dieser Lösung schritt jedoch die Erosion weiter voran, so dass man 2005 beschloss, das Gebäude erneut zu
überdachen. Es wurde eine selbsttragende Stahlkonstruktion verwendet, deren Form mit der Steinrippenkonstruktion des
ehemaligen Gewölbes identisch war. Um den bisher vorhandenen offenen Raum zu erhalten, wurde das Stahlgerippe mit Glas
bedeckt. Der Innenraum dient weiterhin als ein multifunktionaler öffentlicher Ort.
Podobne rozwiązanie zastosowano w Norymberdze przy adaptacji kościoła św.
Katarzyny. Ten XIII-wieczny kościół zbudowali Dominikanie. W XVII w. przeszedł w ręce
ewangelików. W czasie II wojny światowej został zrujnowany. W 1970 roku postanowiono
odrestaurować ruiny z przeznaczeniem miejsca na przestrzeń publiczną. Wykonano
klasyczną restaurację, polegającą na odczyszczeniu i umocnieniu wszystkich elementów,
zabezpieczeniu korony murów i projekcie posadzki wnętrza i otoczenia. Całość miała
służyć jako scena koncertowa na wolnym powietrzu. W 2005 roku zbudowano zadaszenie
nad sceną.
W dotychczasowych przykładach stan zachowanych ruin był stosunkowo pełny.
Uchwycono destrukcje na poziomie utraty dachu a restaurowane ruiny sakralne w swej
bryle są czytelne dla zwiedzających jako świadek minionych dni.
Eine ähnliche Lösung wurde in Nürnberg bei der Adaption der St. Katharina Kirche
angewandt. Diese Kirche aus dem 12. Jahrhundert wurde von Dominikanern erbaut. Im 17.
Jahrhundert wurde sie von Protestanten übernommen. Im 2. Weltkrieg wurde sie zerstört.
1970 beschloss man, die Ruinen als einen öffentlichen Raum wiederaufzubauen. Es wurde
die klassische Restaurierung durchgeführt, d.h. alle Elemente wurden gereinigt und
befestigt, die Mauerkronen gesichert und ein Entwurf für den Innenfußboden und
Umgebung angefertigt. Die ganze Anlage sollte als eine Freilichtkonzertbühne dienen.
2005 wurde die Bühne überdacht.
Bei den bisherigen Beispielen war der Erhaltungszustand der Ruinen relativ gut. Die
Zerstörung war nicht größer als der Verlust des Daches, und die restaurierten Sakralruinen
waren in ihrem Korpus für die Besucher als Zeugen vergangener Zeiten gut lesbar.
437
Kościół Franciszkanów św. Marii Magdaleny w Budapeszcie powstał w XIII w.
W czasach okupacji tureckiej był początkowo
jedyną świątynią, nie przekształconą na
meczet. W czasie II wojny światowej został
zbombardowany Ostała się tylko wieża.
Reszta przez długie lata leżała w gruzach.
W 1997 roku podjęto się restauracji wieży.
Teren kościoła odgruzowano, uczytelniono
rzut wznosząc na rzutach ścian niskie murki.
Z resztek znalezionych w rumowisku odtworzono gotyckie okno prezbiterium, które
postawiono w formie rzeźby w miejscu, gdzie
prawdopodobnie było zamontowane.
Wnętrze kościoła jest częściowo utwardzone.
Kamienna posadzka
powtarza oryginalny
układ wzoru. Przestrzeń ta jest rodzajem
placu, gdzie organizuje się wystawy i koncerty
na otwartym powietrzu. Jest to popularne
miejsce spotkań lokalnych mieszkańców.
Die Franziskanerkirche St. Maria Magdalena in Budapest entstand im 13.
Jahrhundert. Während der türkischen Besatzung war sie die einzige Kirche, die nicht
sofort zur Moschee umgestaltet wurde. Im 2. Weltkrieg wurde sie zerbombt, es blieb
nur der Turm übrig. Die Reste lagen jahrelang in Trümmern. 1997 beschloss man die
Restaurierung des Turms. Die Trümmer wurden weggeräumt, der Kirchenumriss
durch niedrige Mauern markiert. Aus den in den Trümmern gefundenen Resten
wurde das gotische Presbyteriumsfenster wiederhergestellt und als Skulptur an die
Stelle gesetzt, an der es sich wahrscheinlich früher befunden hatte. Der
Kircheninnenraum ist zum Teil befestigt. Der Steinfußboden wiederholt das
ursprüngliche Originalmuster. Dieser Raum fungiert als ein Platz, wo
Freilichtausstellungen und -konzerte organisiert werden. Er ist auch ein beliebter Ort
für die Bürger der Stadt.
439
Die St. Paulskirche in Macau wurde von Jesuiten Ende des 16. / Anfang des 17.
Jahrhunderts erbaut. Sie war jahrelang die größte christliche Kirche in Asien. Die von Carlo
Spinola entworfene Kirche brannte 1835 nieder. Viele Jahre lang wurden keine
Ausbesserungsarbeiten durchgeführt, die nicht gesicherte Kirche wurde langsam zu einer
Ruine. Von der gesamten Anlage blieb nur noch die Frontfassade übrig. In den Jahren 19901995 begannen die ersten Forschungsarbeiten. Die Trümmer wurden weggeräumt und der
ursprüngliche Kirchenumriss sowie die erhaltenen Krypten freigelegt. Auf dem Gelände des
ehemaligen Sakralbaus wurde ein Museum gegründet. Im Rahmen der durchgeführten
Arbeiten wurde die freistehende Fassade gesichert, indem man sie mit einem
Stahlbetonrahmen befestigte. Den Fassadengiebel kann man durch ein unabhängiges
Treppenhaus aus Stahl erreichen. Die neuen Verwaltungs- und Bürogebäude wurden so
platziert, dass sie die Sicht auf die einzige erhaltene Wand sowie auf die Krypten nicht
versperren. Dieser Ort wurde in die Liste des Weltkulturerbes der UNESCO aufgenommen.
Symbolismus
Im vorliegenden Aufsatz wurde auf eine detaillierte Besprechung von
Sakralbautenrelikten, die als ein Symbol/Mahnmal gegen Verbrechen oder
Kriegszerstörungen erhalten wurden, verzichtet. Es handelt sich hier in der Regel um
etablierte und gesicherte Kirchenruinen, die auf eine sehr moderne Art und Weise
Kościół św. Pawła w Macau, zbudowany przez Jezuitów na przełomie XVI/XVII w., był przez wiele lat największą
chrześcijańską świątynią w Azji. Zaprojektowany przez Carlo Spinolę, spłonął w 1835 roku. Przez wiele lat nieremontowany
i niezabezpieczany popadał w coraz większą ruinę. Z całego założenia pozostała praktycznie tylko elewacja. W latach 1990-1995
podjęto pierwsze prace badawcze. Oczyszczono zagruzowany teren, odsłaniając pierwotny plan rzutu i zachowane krypty. Na
terenie dawnego kompleksu sakralnego zorganizowano muzeum. W ramach prac zabezpieczono wolnostojącą fasadę,
wzmacniając ją żelbetową ramą. Na szczyt fasady można wspiąć się niezależną, stalową klatką schodową. Nowe budynki
administracyjno-biurowe postawiono na końcu miejsca, tak aby nie zasłaniały jedynej zachowanej ściany i uwidocznionych krypt
miejsca wpisanego na listę Dziedzictwa Kulturowego UNESCO w 2005 roku.
Symbolizm
W opracowaniu pominięto szczegółowe omówienie reliktów obiektów sakralnych, pozostawionych jako symbol/pomnik
pamięci zbrodni lub zniszczeń wojennych. Są to zazwyczaj ustabilizowane i zabezpieczone ruiny kosciołów, które obudowano
w sposób bardzo współczesny, na zasadzie pokazania kontrastu. /nowa posadzka, mała architektura, oświetlenie/. Przykładami
takich rozwiązań są m.inn. ruiny kościoła św. Mikołaja w Hamburgu, kościół św.Marcina w Belchite, Aragonia, kościół św.
Łukasza w Liverpool, czy znany Gedachtnis Kirche w Berlinie. Ich otoczenie to miejsce kultu i pamięci.
wiederaufgebaut wurden, um den Kontrast aufzuzeigen (ein neuer Fußboden, kleine Architekturobjekte, Beleuchtung). Beispiele
für solche Lösungen stellen u. a. die Ruinen der St. Nikolaikirche in Hamburg, die St. Martin Kirche in Belchit, Aragonien, die
St. Lukas Kirche in Liverpool oder die berühmte Gedächtniskirche in Berlin dar. Sie bilden zusammen mit ihrer Umgebung
einen Kult- und Erinnerungsort.
Integracja kontrastowa
Działanie kontrastem jest jedną z często
stosowanych metod w projektach konserwa
torskich. Zbudowany w 1977 roku hotel Hilton
w Budapeszcie, został zaprojektowany przez
węgierskiego architekta Belę Pintara jako
adaptacja i rozbudowa kolegium jezuickiego
i średniowiecznych ruin kościoła Dominikanów, położonego obok kościoła św.
Matthiasa i bastionu Rybaków.
Fragmenty
oryginalnych ścian kościoła stały się swoistą
dekoracją, kształtując aranż restauracji, sali
wystaw, foyer czy zewnętrznych tarasów, które
często wykorzystywane są jako letnia sala
koncertowa.
Jednym z najoryginalniejszych pomysłów w zakresie konserwacji ruin wydaje się
być katedra w Hamar /Norwegia/. Jest to
441
Integration von Kontrasten
Der Kontrast bildet eine häufig
angewandte Methode bei Projekten der
Denkmalpflege. Das 1977 gebaute Hilton-Hotel
in Budapest wurde von dem ungarischen
Architekten Bela Pintar als Adaption und Ausbau
des Jesuitenkollegiums und der mittelalterlichen
Ruinen der neben der Kirche St. Matthias und
der Fischerbastei gelegenen Dominikanerkirche entworfen. Die Originalwände der Kirche
wurden zu einer Art Dekoration für das
Restaurant, die Ausstellungssäle, das Foyer und
die Außenterrassen, die oft als Sommerkonzertsaal genutzt werden.
Eine der originellsten Ideen der
Erhaltung von Ruinen scheint die Kathedrale
von Hamar (Norwegen) zu sein. Diese
Anfang des 12. Jahrhunderts erbaute Kirche
stellt ein äußerst kostbares Denkmal für die
niezwykle cenny zabytek dla kultury norweskiej, pochodzący z początku XII wieku. Usytuowana na wzgórzu, była zawsze
dominantą krajobrazową. Zniszczona w 1567 roku, w czasach Skandynawskiej Wojny Siedmioletniej, stopniowo ulegała destrukcji,
stojąc bez jakichkolwiek zabezpieczeń. Do naszych czasów zachowało się kilka kolumn i arkad. W latach 90-tych XX wieku powstał
projekt adaptacji miejsca na centrum kultury. Podstawowym celem była ochrona reliktów 950-letniej katedry. Dlatego całość
miejsca przykryto ogromną konstrukcja szklaną, przykrywającą 2600 m² rzutu powierzchni. Jest to największa konstrukcja szklana
w Europie, której stalowe żebra przenoszą ciężar szkła o powierzchni 4800 m². Ta „szklana katedra” została zaprojektowana przez
Kjetil Lund z biura projektowego Lund and Slaatto Arkitektur A/S. W obiekcie tym, oprócz imprez kulturalnych, odbywają się niekiedy
msze okazyjne, śluby i wesela.
Wkomponowanie zrujnowanej ściany kościoła w nową obudowę przykrywającą przestrzeń rzutu obiektu, nowa funkcja
i zwarta forma nieprzejrzystego pudełka, kryjącego jak sejf skarby autentycznych reliktów w swoim wnętrzu, było pomysłem na
adaptację ruin średniowiecznego kościoła św. Kolumba w Kolonii. Zburzony w trakcie nalotów dywanowych, został
odrestaurowany jako ruina-pomnik w latach 50-tych XX wieku. Stworzono w tym miejscu rodzaj ogrodu pamięci, w którym architekt
Gottfried Böhm wzniósł oktogonalną kaplicę dla cudownie ocalonej figury matki Boskiej. Resztki murów dawnego kościoła zostały
zabezpieczone i pozostawione w formie trwałej ruiny. W latach 70-tych XX wieku zaczęto prowadzić w tym miejscu badania
archeologiczne, które doprowadziły do odkrycia reliktów z okresu rzymskiego i panowania dynastii Merowingów. Zaistniała
konieczność jak najszybszego przykrycia znalezisk a następnie ich odpowiedniej ekspozycji. W latach 90-tych powstał pomysł
zbudowania w tym miejscu nowego muzeum sztuki sakralnej, które mogłoby jednocześnie odpowiednio prezentować nowo-odkryte
relikty archeologiczne. Nowy obiekt miał uwzględniać wkomponowanie istniejących resztek ruin kościoła św. Kolumba.
norwegische Kultur dar. Sie befindet sich auf einem Hügel und war immer ein
dominierender Punkt in der Landschaft. Sie wurde 1567 während des
skandinavischen Siebenjährigen Krieges zerstört und verfiel langsam ohne jegliche
Sicherungen. Bis in unsere Zeit sind ein paar Säulen und einige Arkaden erhalten
geblieben. In den 90er Jahren des 20. Jahrhunderts entstanden schließlich Pläne,
die Kirche zu einem Kulturzentrum umzugestalten.
Das Hauptanliegen war hier, die Überreste der 950 Jahre alten Kathedrale zu
schützen. Daher wurde die Anlage auf einer Fläche von 2600 m2 mit einer
riesengroßen Glaskonstruktion bedeckt. Es ist die größte Glaskonstruktion in
Europa, deren Stahlgerippe das Gewicht der Glasfläche von 4800 m2 trägt. Die
„Glaskathedrale“ wurde von Kjetil Lund vom Projektbüro Lund and Slaatto Arkitektur
A/S entworfen. In diesem Objekt werden neben kulturellen Veranstaltungen auch
manchmal Messen zu verschiedenen Anlässen wie Trauungen und Hochzeitsfeiern
abgehalten.
Die Einarbeitung der verfallenen Kirchenwand in die neue Umfassung, die
dem Umriss der Anlage folgt, die neue Funktion und die geschlossene Form einer
undurchsichtigen Schachtel, die wie ein Tresor Schätze der authentischen
Überreste in ihrem Inneren verbirgt, dies war die Idee für die Adaption der Ruinen
der mittelalterlichen St. Kolumban Kirche in Köln. Sie wurde während der
Międzynarodowy konkurs wygrał w 1997 r.
Peter Zumthor. Powstał nowy budynek
powtarzający swym kształtem rzut kościoła
i XV wiecznego klasztoru doń przyległego.
Zwarta ceglana bryła stanowi doskonałe tło
dla rozrzeźbionych ruin. Fragmenty ruin,
w tym wspomniana kaplica znalazły się też
we wnętrzu nowej struktury projektowanej
przez Zumthora. Przez kontrast z nowoczesną strukturą została stworzona
wyjątkowa kreacja architektoniczna, która
przez swoje detaliczne rozwiązania
podbudowuje istniejące relikty, stając się
oprawą dla ruin ścian dawnego kościoła
oraz rzymskich i merowińskich relikty.
443
Luftangriffe zerstört und in den 50er Jahren des 20. Jahrhunderts als Mahnmalruine
restauriert. Es wurde eine Art Gedenkgarten geschaffen, in dem der Architekt Gottfried
Böhm eine oktogonale Kapelle für die auf wundersame Weise vor der Zerstörung bewahrte
Muttergottesfigur errichtete. Die Mauerreste der ehemaligen Kirche wurden gesichert und
als ständige Ruine stehen gelassen. In den 70er Jahren des 20. Jahrhunderts wurden an
dieser Stelle archäologische Ausgrabungen durchgeführt, und man entdeckte Funde aus
der römischen Zeit und der Zeit der Merowinger. Die Funde wurden so schnell wie möglich
gesichert und anschließend ausgestellt. In den 90er Jahren entstand die Idee, an dieser
Stelle ein neues Museum für Sakralkunst zu bauen, wo gleichzeitig die neu entdeckten
archäologischen Funde ausgestellt werden konnten. Im neuen Gebäude sollten die
vorhandenen Ruinenreste der St. Kolumban Kirche gestalterisch berücksichtigt werden.
Den internationalen Wettbewerb gewann 1997 Peter Zumthor. Es entstand ein neues
Gebäude, das in seiner Gestalt den Umriss der Kirche und des anliegenden Klosters
nachbildet. Der geschlossene Korpus aus Backstein bildet einen hervorragenden
Hintergrund für die skulpturähnlichen Ruinen. Die Fragmente der Ruinen, darunter auch die
oben erwähnte Kapelle, haben ebenfalls ihren Platz in der neuen, von Zumthor entworfenen
Struktur gefunden. Durch den Kontrast mit der modernen Struktur wurde eine
außergewöhnliche architektonische Form entworfen, die durch ihre detaillierten Lösungen
die übriggebliebenen Reste hervorhebt und somit eine Art Fassung für die Wandruinen der
ehemaligen Kirche sowie für Funde aus der römischen und merowingischen Zeit darstellt.
Integracja zrównoważona
Równie wyjątkowy projektem, nagradzanym
wielokrotnie za znakomite użycie materiałów oraz
kreatywność rozwiązań jest projekt biblioteki
w zrujnowanym kościele Las Escuelas Pías de San
Fernando w Madrycie. Adaptacja zakładała
włączenie reliktów istniejących ścian średniowiecznej światyni w nową zabudowę miejsca.
Oryginalne mury światyni zostały odczyszczone
i poddane zabiegom konserwatorskim. Nie zdecydowano się na rekonstrukcje murów. To co zostało,
połączono z nowymi murami ceglanymi, kamieniem
i drewnem. Restauracja, która zaczęła się w 2001
roku, trwała 3 lata. Obok biblioteki powstało centrum
audiowizualne. Ściany kościoła ubrano w nowoczesny kostium. Świetnie eksponowano przy tym
wszystkie wątki stratygraficzne obiektu- od
pierwotnego kolegium, które powstało w 1728 roku
Ausgewogene Integration
Ein ebenso außergewöhnliches Projekt, das mehrmals für eine hervorragende Verwendung von Materialien und kreative
Lösungen ausgezeichnet wurde, ist das Projekt der Bibliothek in der verfallenen Kirche Las Escuelas Pías de San Fernando in
Madrid. Die Adaption setzte voraus, dass die Überreste der vorhandenen Wände der mittelalterlichen Kirche in die neue Bebauung
integriert werden. Die Originalmauer der Kirche wurde gereinigt und denkmalpflegerisch behandelt. Man entschied sich gegen eine
Rekonstruktion der Mauer. Deren Überreste wurden mit der neuen Mauer aus Backsteinen, Steinen und Holz verbunden. Die
Restaurierung begann 2001 und dauerte 3 Jahre. Neben der Bibliothek ist ein audiovisuelles Zentrum entstanden. Die
Kirchenwände bekamen ein neues Kostüm. Dabei wurden alle stratigraphischen Elemente des Gebäudes wunderbar
hervorgehoben, beginnend vom ursprünglichen, 1728 gegründeten Kollegium über das Hinzufügen der Kuppel von Gabriel
Escribano in den Jahren 1763-1791 bis zur Umgestaltung der Anlage in eine Schule im 18. Jahrhundert und schließlich in eine
Bibliothek im 19. Jahrhundert. Während des spanischen Bürgerkrieges verfiel die ganze Anlage. Nach dem Krieg wurde die Kirche
zu einem Kinosaal umfunktioniert, die restlichen Gebäude standen leer. 2001 hat José Ignacio Linazasoro Rodríguez eine neue
Qualität geschaffen, indem er hier wieder eine Bibliothek ansiedelte. Der zerstörte Kuppeltambour wurde hier als eine Art
romantische Ruine stehen gelassen, die an die Vergänglichkeit aller materiellen Formen (Mauern) erinnert wie auch an die
Beständigkeit und Unveränderlichkeit geistiger Werte (das in Büchern erhaltene Wissen). Das Bewahren der Spuren der
Vergangenheit wurde zu einer Art Botschaft an die Zukunft, die für die Architekten das Grundmotiv ihres Schaffens darstellt.
poprzez dodanie kopuły w latach 1763-1791przez Gabriela Escribano, nastepnie
adaptacje kompleksu na szkołę w XVIII wieku a w XIX wieku na bibliotekę miejską. Podczas
hiszpańskiej wojny domowej cały kompleks popadł w ruinę. Po wojnie kościół przerobiono
na salę kinową ale inne budynki stały puste. W 2001 roku José Ignacio Linazasoro
Rodríguez wykreował nową jakość przywracając w to miejsce bibliotekę. Zniszczony
tambur kopuły pozostawiono tu w formie romantycznej ruiny, która przypomina
o przemijaniu fizyczności (mury) a stałości i niezmienności wartości duchowych (wiedza
zawarta w książkach). Pozostawienie śladów przeszłości stało się przesłaniem dla
przyszłości, które architekci przyjęli jako podstawowy motyw w swej kreacji.
Ten krótki przegląd realizacji, związany z adaptacjami ruin sakralnych miał ułatwić
odpowiedź na podstawowe pytanie konferencji:
JAK NALEŻY KONSERWOWAĆ RUINY?
Jak widać, każdy przypadek jest inny, ale receptą może być zasada:
POŁĄCZENIE DOBREJ TEORII
Z DOBRYM DOŚWIADCZENIEM PRAKTYCZNYM.
445
Diese kurze Beschreibung der
realisierten Adaptionen von Sakralruinen soll
die Antwort auf die grundlegende Frage der
Konferenz erleichtern:
WIE SOLLEN RUINEN ERHALTEN
WERDEN?
Wie man sieht, ist jedes Beispiel
anders, die Lösung könnte aber vielleicht
das folgende Prinzip darstellen:
VERBINDUNG EINER GUTEN
THEORIE MIT GUTEN PRAKTISCHEN
ERFAHRUNGEN.
mgr inż. arch.
Dominika Kuśnierz-Krupa
Asystent naukowodydaktyczny, Instytut
Historii Architektury
i Konserwacji Zabytków,
Wydział Architektury
Politechniki Krakowskiej.
Uwagi do metod ochrony i adaptacji
ruin obiektów sakralnych
(na wybranych przykładach)
Współcześnie w Europie i w Polsce nierzadko można odnaleźć przykłady ruin
zabytkowych obiektów sakralnych takich jak kaplice, kościoły czy klasztory, które utraciły
swoją rangę i znaczenie.
Prócz tradycyjnych sposobów zabezpieczania ruin tych obiektów w ostatnich latach
nasiliły się odważniejsze próby ich konserwacji. Często pierwotną funkcję kultową zastąpiła
inna, niejednokrotnie komercyjna, odpowiadająca na zapotrzebowanie danej społeczności
czy miejsca. Zabytkowe, zrujnowane i zapomniane kościoły stały się salami koncertowymi,
obiektami muzealnymi, salami wystawowymi czy w skrajnych przypadkach obiektami
hotelowymi.
Zdania konserwatorów i architektów są podzielone czy jest to właściwe podejście do
problemu konserwacji ruin obiektów sakralnych. Niezależnie od zajmowanego w tej kwestii
447
Mgr. Ing. Arch.
Wissenschaftlich-didaktische
Assistentin am Institut für
Architekturgeschichte und
Denkmalpflege, Fachbereich
Architektur der Krakauer
Technischen Universität.
Anmerkungen zu den Methoden des
Erhalts und der Adaptation von Ruinen
sakraler Denkmäler (ausgewählte Beispiele)
Heute findet man in Europa und in Polen oft Ruinen historischer Sakralobjekte wie
Kapellen, Kirchen oder Klöster, die ihren Rang und ihre Bedeutung verloren haben.
Abgesehen von den traditionellen Arten, diese Ruinen abzusichern, kam es in den letzten
Jahren verstärkt zu mutigeren Versuchen von deren Erhaltung. Häufig wurde ihre
ursprüngliche kultische Funktion durch eine andere, oft kommerzielle, ersetzt, die den
Bedürfnissen der jeweiligen Gemeinschaft oder des Ortes entsprach. So wurden
historische, zerstörte oder vergessene Kirchen zu Konzertsälen, Museen,
Ausstellungsräumen oder in Extremfällen zu Hotels.
Die Meinungen der Denkmalpfleger und Architekten darüber, ob das die richtige
Einstellung zum Problem des Erhalts sakraler Ruinen sei, sind geteilt. Unabhängig davon,
welche Haltung man dazu einnimmt, lohnt es sich, die andere, mutigere und zweifellos sehr
interessante Art der Sanierung kennenzulernen.
Dominika Kuśnierz-Krupa - Anmerkungen zu den Methoden des Erhalts und der Adaptation von Ruinen...
stanowiska warto poznać bliżej inny, odważniejszy i niewątpliwie bardzo interesujący sposób rewaloryzacji ruin obiektów
sakralnych.
Przytoczone niżej przykłady przedstawiają monumentalne średniowieczne świątynie w Maastricht, Trier, Munchebergu,
Kolonii i Hamar w świetle ich adaptacji i rewaloryzacji w duchu XXI wieku.
Niezwykle interesującym przykładem jest rewaloryzacja piętnastowiecznego gotyckiego kościoła klasztornego, położonego
w centrum holenderskiego miasta Maastricht.
Holendrzy jako, naród w sporej mierze niepraktykujący, rzadko odwiedzają świątynie, w wyniku czego w ciągu ostatnich lat
wiele kościołów popadło w ruinę. Ratunkiem dla nich okazały się adaptacje na nowe funkcje, najczęściej komercyjne, przynoszące
dochód ich nowym właścicielom. Aspekt finansowy jest tutaj oczywiście niezwykle istotny, ale dla konserwatora, architekta czy
wielbiciela zabytków najważniejszy wydaje się być efekt tych rewaloryzacji.
W murach średniowiecznego kościoła i klasztoru Kruisheren, Zakonu Kanoników Świętego Krzyża w 2005 roku
przeprowadzono kompleksową rewaloryzację w celu adaptacji zabytkowego obiektu na funkcje hotelową. Projekt powstał
w pracowni Satijnplus Architecten, przy współpracy Henka Vosa, gwiazdy holenderskiego designu i Ingo Maurera, specjalisty od
oświetlenia.
Zanim podjęto renowację zespołu, był on przez ponad dwadzieścia lat nieużytkowany, co miało destrukcyjny wpływ na
substancję zabytkową. Właściciel obiektu - Gmina Maastricht nie miała funduszy ani pomysłu na jego zagospodarowanie. Kościół od
dwustu lat nie pełnił funkcji religijnych. Służył m.in. jako arsenał, szpital, a w ostatnich latach jako magazyn i sala prób miejscowej
opery. W końcu Gmina sprzedała zespół Camille Oostwegel Chatea Hotels, która przeprowadziła kompleksowe prace
Die nachfolgenden Beispiele stellen monumentale mittelalterliche Gotteshäuser in Maastricht, Trier, Müncheberg, Köln und
Hamar im Lichte ihrer Adaption und Sanierung im Geiste des 21. Jahrhunderts dar.
Ein ungewöhnlich interessantes Beispiel ist die Sanierung der aus dem 15. Jahrhundert stammenden gotischen Klosterkirche
im Zentrum der holländischen Stadt Maastricht. Die Holländer, als ein in hohem Maße religös nicht praktizierendes Volk, besuchen
nur selten Kirchen; die Folge ist, dass viele Gotteshäuser in den letzten Jahren zu Ruinen verfallen sind. Als Rettung erwiesen sich
Adaptionen für neue, meistens kommerzielle Nutzungen, die den neuen Besitzern ein Einkommen sichern. Der finanzielle Aspekt ist
hier natürlich enorm wichtig, doch für den Denkmalpfleger, Architekten oder Liebhaber von Baudenkmälern scheint das Ergebnis
dieser Sanierungen am wichtigsten zu sein.
In den Mauern der mittelalterlichen Kirche und des Klosters Kruisheren des Ordens vom Heiligen Kreuz wurde 2005 eine
umfassende Sanierung mit dem Ziel durchgeführt, das historische Objekt in ein Hotel umzuwandeln. Das Projekt entstand im
Architektenbüro Satijnplus Architecten unter Mitarbeit von Henk Vos, dem Star des holländischen Designs und Ingo Maurer, einem
Beleuchtungsfachmann.
Bevor man an die Renovierung der Klosteranlage heranging, wurde sie über zwanzig Jahre nicht benutzt. Das hatte einen
destruktiven Einfluss auf ihre historische Substanz. Der Eigentümer des Objekts die Gemeinde Maastricht hatte weder Geld noch
eine Idee für seine Nutzung. Die Kirche erfüllte seit zweihundert Jahren keine religiösen Funktionen mehr. Sie diente u. a. als
Arsenal, Krankenhaus, und in den letzten Jahren als Magazin und Probesaal des örtlichen Opernhauses. Schließlich verkaufte die
Gemeinde das Ensemble an Camille Oostwegel Chelsea Hotels, das umfassende restauratorische sowie modernisierende Arbeiten
an der Kirche und dem Kloster veranlasste. Im Ergebnis entstand im historischen Ensemble ein ungewöhnliches Hotel mit einem
Dominika Kuśnierz-Krupa - Uwagi do metod ochrony i adaptacji ruin...
restauratorskie oraz modernizacyjne kościoła i klasztoru. W efekcie w zabytkowym zespole
powstał niebanalny hotel z klimatem rodem z średniowiecza. Zabytkowe gotyckie detale
i elementy konstrukcyjne stanowią tutaj tło dla współczesnej funkcji, podkreślonej przez na
wskroś nowoczesny design Henka Vosa. Szacunek i respekt wobec sacrum miejsca
i historii obiektu nie przeszkodził tutaj w zastosowaniu nowatorskich rozwiązań
architektonicznych. Realizacja ta jest wiec dowodem na to, że historyczna architektura może
"iść w parze" z nowoczesnością, a co więcej, może tworzyć z nią nową, lepsza jakość [1].
Równie interesująca jest konserwacja zabytkowego kościoła w Trier, na terenie
Niemiec. Tutaj pierwotna funkcja sakralna została zastąpiona funkcją sportowo-kulturalną.
Średniowieczny kościół St. Maximin został odrestaurowany i zaadoptowany na cele
centrum sportowo-kulturalnego. Inwestor postawił architektowi Aloesowi Peitzowi trzy
głownie wymagania, jakim musiała sprostać koncepcja projektowa. Wnętrze kościoła
musiało zostać dostosowane do potrzeb nowych funkcji sportowo
kulturalnych,
rozwiązanie projektowe miało zapewnić dostęp do reliktów archeologicznych znajdujących
się w piwnicach kościoła oraz nie naruszyć wcześniej odrestaurowanego zabytku.
Wejście do głównej hali obiektu zostało ulokowane w przedłużonej zakrystii, gdzie
zaprojektowano przedsionek i pomieszczenia techniczne. Hala zyskała niezbędną dla
funkcji sportowej drewnianą podłogę. Stanowi ona przeciwwagę dla surowego w swoim
449
wahrhaft mittelalterlichen Ambiente. Die historischen, gotischen Details und
Konstruktionselemente bilden hier den Hintergrund für die neue Funktion der Anlage, die
durch und durch vom modernen Design von Henk Vos betont wird. Respekt gegenüber dem
Sacrum dieses Ortes hat die Architekten nicht davon abgehalten, innovative
architektonische Lösungen anzuwenden. Diese Realisierung ist also ein Beweis dafür, dass
historische Architektur mit Modernität Hand in Hand gehen kann, mehr noch: mit ihr
zusammen eine neue, bessere Qualität schaffen kann [1].
Ebenso interessant ist der Erhalt einer historischen Kirche im deutschen Trier. Hier
wurde die ursprüngliche sakrale Funktion durch eine sportlich-kulturelle ersetzt. Die
mittelalterliche St.Maximin-Kirche wurde für die Bedürfnisse eines Sport- und
Kulturzentrums restauriert und adaptiert. Der Investor gab dem Architekten Alois Peitz drei
Hauptvorgaben, denen das Entwurfskonzept gerecht werden musste. Das innere
Erscheinungsbild der Kirche musste an die neue sportliche und kulturelle Nutzung
angepasst, die archäologischen Befunde unter der Kirche sollten zugänglich gemacht, und
das zuvor restaurierte Architekturdenkmal durfte nicht beschädigt werden.
Der Eingang zur Haupthalle wurde in der verlängerten Sakristei untergebracht, wo ein
Vorraum sowie Technikräume eingeplant wurden. Die Halle bekam einen für die
Sportfunktion notwendigen Holzfußboden. Dieser stellt ein Gegengewicht zum in seiner
Rys. 1. Wejście do zabytkowego zespołu klasztornego
w Maastricht zaadoptowanego na funkcję hotelową po interwencji projektowej.
Abb. 1. Eingang zum historischen, als Hotel
adaptierten Klosterensemble in Maastricht nach der Entwurfsintervention.
Rys. 2. Wnętrze gotyckiego
kościoła klasztornego
w Maastricht zaadoptowanego
na funkcję hotelową
- po interwencji projektowej.
Abb. 2. Innenraum der als Hotel
adaptierten gotischen
Klosterkirche in Maastricht nach der Entwurfsintervention.
wyrazie wnętrza średniowiecznej świątyni. Elementy wyposażenia sali jak kosze do
koszykówki i drabinki do ćwiczeń zostały przymocowane do ścian naw bocznych.
Przestrzeń nawy głównej może być dzielona na mniejsze przestrzenie przy pomocy kotar
opuszczanych z ruchomego pomostu technicznego (rodzaj suwnicy), opartego na
stalowych szynach przymocowanych wzdłuż ścian. Projekt oświetlenia zapewnia jasne,
zimne światło na potrzeby zajęć sportowych oraz ciepłe światło podczas koncertów i innych
wydarzeń kulturalnych. Podium dla orkiestry zostało zlokalizowane w dawnym
prezbiterium. Wyposażenie wnętrza kościoła jak stolarka okienna i drzwiowa, meble,
elementy infrastruktury technicznej zostały wykonane ze stali. Akcentują one jednocześnie
surowy, rygorystyczny charakter średniowiecznej architektury kościoła i kontrastują go
z współczesną formą [2].
Podobnie jak w dwóch pierwszych przykładach rewaloryzacja trzynastowiecznego
kościoła St. Mary w Muncheberg, zaowocowała zmianą pierwotnej funkcji kultowej na inną,
współczesną, adekwatną do potrzeb. Jednak stopień ingerencji w substancję oraz odwaga
w rozwiązaniach projektowych była daleko większa.
Kościół St. Mary jest najbardziej znanym budynkiem w mieście Muncheberg
w Niemczech. Stanowi on jednocześnie symbol okolicy. Popadł w ruinę na skutek zniszczeń
spowodowanych przez II wojnę światową. Został pozbawiony wówczas dachu i sklepienia.
451
St. Maximin w Trier przed
interwencją projektową
(foto. Trapp, Oberdorf&Peitz)
Abb. 3 Innenraum der St.
Maximin-Kirche in Trier vor der
Entwurfsintervention
(Foto: Trapp, Oberdorf & Peitz)
St. Maximin w Trier
- po interwencji projektowej
(foto. Trapp, Oberdorf&Peitz).
Abb. 4 Innenraum der St.
Maximin-Kirche in Trier nach
der Entwurfsintervention
(Foto: Trapp, Oberdorf &
Peitz)
Ausdrucksform strengen Innenraum des mittelalterlichen Gotteshauses dar. Ausstattungselemente des Raumes, wie
Basketballkörbe oder Sprossenwände, wurden an den Wänden der Seitenschiffe befestigt. Das Hauptschiff kann in mehrere
kleinere Räume mit Hilfe von Vorhängen unterteilt werden, die von einer beweglichen Technikbrücke (einer Art Kran) herabgelassen
werden. Die Brücke stützt sich auf entlang der Wände befestigte Stahlschienen. Der Beleuchtungsentwurf sichert helles, kaltes Licht
für den Bedarf des Sportunterrichts sowie warmes Licht für Konzerte oder andere Kulturereignisse. Das Orchesterpodium wurde im
ehemaligen Chor untergebracht. Die Ausstattung des Kircheninneren sowie die Fenster und Türrahmen, die Möbel und die
Elemente der technischen Infrastruktur bestehen aus Stahl. Sie betonen zugleich den strengen, beinahe rigorosen Charakter der
mittelalterlichen Kirchenarchitektur und setzen sie in Kontrast zur modernen Form. [2].
Ähnlich wie bei den beiden ersten Beispielen war das Sanierungsergebnis in der St. Marien-Kirche in Müncheberg eine
Änderung der ursprünglichen kultischen Funktion in eine moderne, den heutigen Bedürfnissen angepasste. Doch der Grad der
Eingriffe in die Bausubstanz und der Mut der Entwurflösungen gingen hier viel weiter.
Die St. Marien-Kirche ist das bekannteste Gebäude der deutschen Stadt Müncheberg. Sie stellt zugleich ein Symbol der
ganzen Gegend dar. Die Kirche wurde infolge des Zweiten Weltkrieges zur Ruine, sie verlor damals ihr Dach und das Gewölbe.
Dieser Zustand dauerte bis 1991, als man mit ihrer Renovierung begann. Die ursprüngliche sakrale Funktion wurde hier durch eine
kulturelle Funktion ersetzt. In einem der Seitenschiffe hat man die Stadtbibliothek untergebracht. Diese wurde als unabhängige,
freistehende Konstruktion entworfen, deren Form an das Motiv eines Schiffsrumpfes erinnert. Ihre breitere Seite wurde ein wenig in
östlicher Richtung verschoben.
Das Gebäude erhielt eine unabhängige Infrastruktur. Es bildet somit einen einheitlichen Raum, der als Ort für Seminare,
Konferenzen und Kulturveranstaltungen genutzt werden kann. Der neu entworfene Fahrstuhlschacht wurde mit Hilfe von Stegen mit
Taki stan trwał aż do 1992 roku, kiedy rozpoczęto jego renowację. Pierwotna funkcja
kultowa został zastąpiona tutaj funkcją kulturalną. Do jednej z naw kościoła przeniesiono
miejską bibliotekę. Została ona zaprojektowana jako niezależna, wolnostojąca konstrukcja,
nawiązująca kształtem do motywu statku. Jej szersza strona pochylona została w kierunku
wschodnim.
Budynek otrzymał niezależną infrastrukturę, tworząc tym samym odrębną przestrzeń,
która może być wykorzystana jako miejsce seminariów, konferencji i wydarzeń
kulturalnych. Nowo zaprojektowany szyb windy połączono kładkami z biblioteką. Stanowi to
doskonałą przeciwwagę do kształtu nowej bryły. Głównym elementem konstrukcyjnym jest
stalowa rama, usztywniona poprzecznymi żebrami, a na parterze betonowymi blokami,
które pełnią funkcje ścian pomieszczeń sanitarnych.
Rewaloryzacja kościoła St. Mary w Muncheberg wydaje się być niesłychanie udanym
przedsięwzięciem nie tylko pod względem konserwatorskim, co jest oczywiste, ale także
pod względem społecznym. Odpowiada bowiem na zapotrzebowanie społeczności
lokalnej, której życie kulturalne i towarzyskie odbywa się w murach zabytkowej świątyni [3].
Warto zapoznać się również z projektem konserwacji ruin gotyckiego kościoła
w centrum Kolonii, gdzie dzisiaj ma swoją siedzibę Muzeum Sztuki Arcybiskupstwa
Kolońskiego. Autorem dokumentacji rewaloryzacji ruin jest światowej sławy szwajcarski
architekt Peter Zumthor, którego projekt został wyłoniony w drodze międzynarodowego
konkursu architektonicznego.
453
der Bibliothek verbunden. Das stellt ein hervorragendes Gegengewicht zur Form des neuen
Einbaus dar. Das Hauptkonstruktionselement ist ein durch Querrippen und im Erdgeschoss
durch Betonblöcke befestigter Stahlrahmen, der die Wände der Sanitäranlagen bildet.
Die Sanierung der St. Marien-Kirche in Müncheberg scheint ein äußerst gelungenes
Unternehmen nicht nur im konservatorischen Sinne, was offensichtlich ist, sondern auch in
sozialer Hinsicht zu sein. Sie entspricht nämlich den tatsächlichen Bedürfnissen der
Lokalgemeinschaft, deren Kultur- und Gesellschaftsleben nun in den Mauern der alten
Kirche stattfindet. [3]
Es lohnt sich auch, ein weiteres Projekt der Ruinenkonservierung einer gotischen
Kirche im Zentrum von Köln kennenzulernen, wo heute das Kunstmuseum des Erzbistums
Köln seinen Sitz hat. Der Autor der Dokumentation der Sanierung ist der weltberühmte
Schweizer Architekt Peter Zumthor, dessen Entwurf infolge eines internationalen
Architektenwettbewerbs ausgewählt wurde.
Das moderne Objekt Zumthors vereinigt gotische Ruinen, die Kapelle „Madonna in den
Trümmern“ aus dem Jahre 1950 sowie archäologische Ausgrabungen aus den Jahren 19731976. Der Architekt hat den besonderen Charakter dieses Ortes hervorragend verstanden, der
zwischen den in seiner unmittelbaren Umgebung wieder aufgebauten Gebäuden ein
unvergessliches Symbol der Zerstörungen darstellt, die der 2. Weltkrieg in Köln angerichtet hat.
Współczesny obiekt Zumthora łączy w sobie gotyckie ruiny, kaplicę "Madonna w ruinach" z 1950 roku oraz wykopaliska
archeologiczne z lat 1973-1976. Architekt doskonale zrozumiał szczególny charakter tego miejsca, które pośród odbudowanych
wokół budynków stanowi niezatarty symbol zniszczeń jakie poczyniła w Kolonii II wojna światowa.
Kolumba, bo tak zwyczajowo nazywane jest Muzeum Kolońskie zachwyca elegancją i pomysłowości ekspozycji. Dzięki
talentowi projektanta historyczne ruiny stały się jednocześnie arcydziełem nowoczesnej architektury. Portale gotyckiej świątyni
zostały zgrabnie wkomponowane w geometryczną, kamienną bryłę budynku. Kontrast "starego" z "nowym", gładkiego muru
z urozmaiconą rzeźbą gotyckiego portalu wydobywa piękno zabytku. Dodatkową atrakcję stanowią fundamenty rzymskiego miasta
odkryte w części Kolumby. Zwiedzający mogą je oglądać z drewnianego podestu. Wysoko nad głowami rozpościera się sufit
symbolizujący konstelacje gwiezdne.
Pomimo, iż bryła budynku wydaje się być nowoczesna to bez wątpienia architekt przyjął tutaj zasadę dobrej kontynuacji
uwzględniając z należytym szacunkiem zarówno archiwalne plany świątyni jak i odkryte wątki archeologiczne. Ową kontynuację
podkreślił również w materiałach użytych w projektowanym obiekcie. Ciepły odcień szarej cegły masywnej bryły świetnie
koresponduje z gotycką cegłą, tufem i bazaltem, których użyto do budowy średniowiecznej świątyni.
Architektura obiektu sprzyja refleksji i wyciszeniu. Zwiedzający ma możliwość swoistej podróży w czasie obcując jednocześnie
z klimatem rzymskich wykopalisk, gotyckiej świątyni i arcydzieł sztuki XXI wieku. W budynku znajduje się szereg sal wystawowych,
gotycki dziedziniec oraz rezerwat archeologiczny. Wszystkie te elementy stanowią tło do ekspozycji dzieł sztuki zarówno znanych
artystów jak i tych których muzeum pomaga wypromować.
W zakresie urbanistyki, obiekt Zumthora przywrócił "naturalny", historyczny układ w jednej z najpiękniejszych części Kolonii.
Przedstawiona wyżej rewaloryzacja przeprowadzona przez Petera Zumthora jest kolejnym dowodem potwierdzającym tezę,
że możliwe jest efektowne i prawidłowe (pod względem konserwatorskim) połączenie ruin zabytkowego obiektu ze współczesną
bryła architektoniczną [4,5].
Rys. 5. Przekrój przez bryłę
kościoła St. Mary w Muncheberg
po interwencji projektowej
(arch. Klaus Block Architekt).
Abb. 5 Vertikalschnitt der St.
Marien-Kirche in Müncheberg
nach der Projektintervention
(Arch. Klaus Block)
Rys. 6. Widok na wnętrze kościoła
St. Mary w Muncheberg po
interwencji projektowej
(foto. Ulrich Schwarz).
Abb. 6 Innenansicht der St.
Marien-Kirche in Müncheberg
nach der Projektintervention
(Foto: Ulrich Schwarz)
455
Rys. 7. Widok na budynek
Muzeum Sztuki Arcybiskupstwa
Kolońskiego wg. projektu Petera
Zumthora
bb. 7 Ansicht des Kunstmuseums
des Erzbistums Köln nach dem
Entwurf von Peter Zumthor (Foto:
H.Binet, M.Bachmann, R.Halbe)
Najodważniejszym z przedstawionych tutaj przykładów rewaloryzacji ruin obiektów sakralnych jest niewątpliwie projekt ochronnej
struktury przestrzennej nad ruinami katedry w Hamar (Norwegia) autorstwa biura architektonicznego z Oslo Lund & Slaatto Arkitekter.
Projekt został wyłoniony w drodze konkursu ogłoszonego w 1987 roku przez Muzeum Okręgu Hedmark, będącego
gospodarzem obiektu. Celem było wybranie projektu, w którym ochronna struktura współgrałaby kompozycyjnie z ruinami katedry
i otaczającym je krajobrazem.
Architekci postawili sobie ambitny cel zakonserwowania oraz wyeksponowania zachowanych fragmentów ścian i detali
średniowiecznej bazyliki. Cienka warstwa szkła i praktycznie niewidoczne stalowe elementy konstrukcyjne przekrycia symbolizują
połączenie dwóch odmiennych w czasie kultur. Projekt zakłada i podkreśla związek współczesnej technologii szkła i stali z siłą
naturalnego kamienia użytego do budowy XIII wiecznej katedry. Projektowana struktura jest współczesnym sposobem na ochronę
ruin katedry przed wpływem warunków atmosferycznych, a jednocześnie pomysłem na udostępnienie ich dla zwiedzających.
Nowa forma nawiązuje do tradycyjnej funkcji sakralnej miejsca tworząc specyficzny obszar kultu wśród zabytkowych murów
średniowiecznej katedry. Szklane przekrycie tworzy alegorię sklepienia nad ruinami bazyliki, odbijając błękit nieba i promienie
słońca w swej strukturze. Nawiązuje to jednoznacznie do średniowiecznej strzelistości sklepień uosabiających wiarę i sens życia
wiecznego w niebie. Zewnętrzny kształt przekrycia odzwierciedla topografię miejsca oraz podział i formę ruin katedry. Forma
szklanego dachu nad główną nawą zaczerpnięta została z oryginalnego kształtu sklepienia świątyni. Przezroczysta powłoka
szklana została „rozpięta” na stalowym szkielecie. Dzięki takiemu zabiegowi osiągnięto cel - ochronę cennego zabytku
a jednocześnie stworzono wewnątrz odpowiedni, mistyczny klimat. Schemat krzyża, na którym oparto plan świątyni, wykorzystano
w samej strukturze. Ponad główną nawą katedry unosi się podłużne, łukowe sklepienie wraz z dwoma wąskimi, poziomymi pasami
Kolumba, so wird das Kölner Museum gewöhnlich genannt, begeistert durch seine Eleganz und den Ideenreichtum der
Exposition. Dank des Talents des Architekten wurden die historischen Ruinen gleichzeitig zu einem Meisterwerk der modernen
Architektur. Die Portale der gotischen Kirche sind geschickt in den geometrischen, steinernen Gebäudekubus einkomponiert. Der
Kontrast zwischen dem „Alten“ und dem „Neuen“, der glatten Mauer mit der abwechslungsreichen Bildhauerei des gotischen
Portals, bringt die Schönheit des historischen Gebäudes zur Geltung. Eine zusätzliche Attraktion bilden die Fundamente der
römischen Stadt, die in einem Teil von Kolumba entdeckt worden sind. Die Besucher können sie von einem hölzernen Podest aus
besichtigen. Hoch über den Köpfen erstreckt sich die Decke, die Sternkonstellationen symbolisiert.
Obwohl der Kubus des Gebäudes modern zu sein scheint, hat der Architekt hier zweifellos das Prinzip einer guten Kontinuität
angewandt, indem er sowohl die Archivgrundrisse der Kirche als auch die entdeckten archäologischen Motive mit entsprechendem
Respekt berücksichtigte. Diese Kontinuität unterstrich er auch durch die im entworfenen Objekt benutzten Materialien. Die warme
Farbgebung der grauen Ziegelsteine des massiven Gebäudekubus korrespondiert hervorragend mit den gotischen Ziegel-, Tuffund Basaltsteinen, die für den Bau der mittelalterlichen Kirche benutzt worden sind.
Diese Architektur fördert die Reflexion und das Insichgehen. Der Besucher hat die Möglichkeit einer eigenwilligen Zeitreise,
weil er es gleichzeitig mit der Atmosphäre römischer Ausgrabungen, der gotischen Kirche und der Meisterwerke des 21.
Jahrhunderts zu tun hat. Im Gebäude befinden sich eine Reihe von Ausstellungsräumen, ein gotischer Hof sowie ein
archäologisches Reservat. Diese Elemente bilden den Hintergrund für die Exposition von Kunstwerken sowohl bereits bekannter
Künstler als auch solcher, die das Museum fördern will.
Im stadtplanerischer Hinsicht hat das Werk von Zumthor die „natürliche“, historische Ordnung in einem der schönsten
Stadtteile von Köln wieder hergestellt. Die von Peter Zumthor durchgeführte Sanierung ist ein weiterer Beweis für die Bestätigung
Rys. 8. Rzut parteru
budynku Muzeum Sztuki
Arcybiskupstwa Kolońskiego
wg. projektu Petera Zumthora.
Abb. 8 Erdgeschossgrundriss
des Gebäudes des
Kunstmuseums des
Erzbistums Köln nach dem
Entwurf von Peter Zumthor
457
der These, dass es möglich ist, historische Ruinen mit einem zeitgenössischen
architektonischen Außengebäude auf effektvolle und (in denkmalpflergerischer Hinsicht)
richtige Art zu verbinden [4,5].
Das mutigste der hier vorgestellten Beispiele einer Sanierung von Sakralruinen ist
zweifellos das Projekt der räumlichen Schutzstruktur über den Ruinen des Doms in Hamar
(Norwegen), ein Entwurf des Architektenbüros Lund & Slaatto Arkitekter aus Oslo. Das
Projekt wurde bei einer Ausschreibung des Kreismuseums Hedmark im Jahre 1987
ausgewählt, dem Betreiber des Objekts. Das Ziel bestand darin, einen Entwurf
auszuwählen, bei dem die Schutzstruktur in kompositorischer Hinsicht mit den Domruinen
und der sie umgebenden Landschaft übereinstimmen würde.
Die Architekten haben sich das ehrgeizige Ziel gesetzt, die erhaltenen Wand- und
Detailfragmente der mittelalterlichen Basilika zu erhalten und zu exponieren. Die dünne
Glasschicht und die praktisch unsichtbaren Stahlelemente der Überdeckungskonstruktion
symbolisieren die Verbindung zweier zeitlich unterschiedlicher Kulturen. Das setzt voraus
und unterstreicht das Zusammenspiel der modernen Technologie von Glas und Stahl mit
der Wucht des Steins, der für den Bau des aus dem 13. Jahrhundert stammenden Doms
benutzt wurde. Die entworfene Struktur ist ein modernes Mittel für den Schutz von
Domruinen vor dem Einfluss der Wetterbedingungen und zugleich eine Idee, sie für
Besucher zugänglich zu machen.
tuż nad arkadami. Wsparte jest ono na ukośnych, przestrzennych kratownicach, osadzonych w betonowym cokole. Stabilność
konstrukcji została zapewniona przez podłużny pas górny złożony z przestrzennych kratownic oraz krzyżowych i łukowych profili
sklepienia. Dodatkowym usztywnieniem w trójkątnych szczytach są pionowe kratownice i wewnętrzne pomosty. Fundamentem jest
betonowy cokół podpierający kratownice. Na przekrycie stalowej struktury zużyto 4700 m2 hartowanych szklanych płyt o różnych
kształtach. Prostokątne tafle zamocowano do pionowych ścian zwieńczających strukturę oraz do pochyłych płaszczyzn transeptu.
W sklepieniu zastosowano szkło gięte. Elementy szklanego sklepienia połączono za pomocą odpowiednio dostosowanych
standardowych uchwytów. W celu utrzymania ruin katedry w dobrym stanie oraz zapewnienia komfortu zwiedzającym, w ścianach
szczytowych umiejscowiono otwierane klapy, przez które do wnętrza obiektu napływa strumień świeżego powietrza. Ogrzane
powietrze jest odprowadzane przez dwa środkowe rozsuwane przęsła sklepienia. Promieniowanie słoneczne i przepuszczalność
światła ograniczono, stosując automatyczne zasłony [6].
Rewaloryzacja ruin w Hamar została przeprowadzona perfekcyjnie i jest bez wątpienia wielkim sukcesem konserwatorskim
norweskich architektów.
Opisane wyżej wizje projektowe podejmujące problem konserwacji ruin obiektów sakralnych w Europie mogą być dla wielu
kontrowersyjne, pokazują jednak jedną z dróg jaką może podążyć architekt aby uratować zabytek, a jednocześnie dostosować go
do współczesności, sprawić by był dostrzegany i potrzebny.
Przytoczone przykłady pokazują różny stopień ingerencji w zabytkową substancję, wszystkie jednak "zgodnie" adaptują w nim
nową funkcję dostosowaną do potrzeb XXI wieku.
W wyniku konserwacji zespołu kościelno-klasztornego w Maastricht w gotyckiej świątyni zaadoptowano funkcję hotelową.
W Trier średniowieczny kościół St. Maximin stał się centrum sportowo-kulturalnym. Z kolei zrewaloryzowana świątynia
Die neue Form knüpft an die traditionelle sakrale Funktion des Ortes an und schafft dabei einen besonderen Kultbereich
innerhalb der Mauern des mittelalterlichen Doms. Die Glasüberdeckung bildet eine Allegorie des Gewölbes über den Ruinen der
Basilika, indem sie in ihrer Struktur das Blau des Himmels und die Sonnenstrahlen widerspiegelt. Das knüpft eindeutig an das
mittelalterliche Aufstreben der Gewölbe an, die den Glauben und den Sinn ewigen Lebens im Himmel symbolisieren. Die äußere
Form der Überdeckung spiegelt die Topografie des Ortes sowie die Gliederung und die Form der Domruinen wieder. Die Form des
Glasdaches über dem Hauptschiff hat man aus der Originalgewölbeform der Kirche abgeleitet. Die durchsichtige Glasschicht wurde
auf ein Stahlskelett „gespannt“ und damit hat man das gestellte Ziel erreicht den Schutz eines wertvollen Architekturdenkmals bei
gleichzeitiger Schaffung eines entsprechenden, mystischen Klimas im Inneren. Der Kreuzgrundriss, auf den sich der Entwurf der
Kirche stützt, wurde in der Struktur selbst genutzt. Über dem Hauptschiff des Doms schwebt ein längliches Bogengewölbe mit zwei
schmalen, horizontalen Streifen gleich über den Arkaden. Es stützt sich auf schräges Raumfachwerk, das in einem Betonsockel
verankert ist. Die Stabilität der Konstruktion wird von einem länglichen oberen Streifen gesichert, der aus Raumfachwerk sowie
Kreuz- und Bogenprofilen des Gewölbes besteht. Vertikales Fachwerk und innere Brücken bieten eine zusätzliche Versteifung in
den dreieckigen Giebeln. Das Fundament besteht aus einem Betonsockel, der das Fachwerk stützt. Zur Überdeckung der
Stahlstruktur dienten 4700 m² gehärtete Glasplatten in verschiedenen Formen. Die rechteckigen Glastafeln wurden an den
vertikalen Wänden befestigt, die die Struktur krönen, sowie an den schrägen Querschiffflächen. Im Gewölbe selbst fand gebogenes
Glas Verwendung. Zur Verbindung der Glasgewölbeelemente miteinander dienten entsprechend angepasste Standardverbinder.
Um die Domruinen in einem guten Zustand zu behalten und den Besuchern Komfort zu bieten, wurden in den Giebelwänden
Luftklappen, die sich öffnen lassen, platziert. Die erwärmte Luft wird durch zwei auseinanderschiebbare Gewölbejoche abgeleitet.
Die Sonnenstrahlung und die Lichtdurchlässigkeit können mit Hilfe von automatischem Sonnenschutz reguliert werden [6].
Rys. 9. Widok na ruiny
katedry w Hamar - przed
interwencją projektową
(foto. Jan Hag 1985).
Abb. 9 Ansicht der Domruine
in Hamar vor der
Entwurfsintervention
(Foto: Jan Hag 1985)
459
Rys. 10. Widok na szklaną
strukturę ochronną nad
ruinami katedry w Hamar
(foto. Dominika KuśnierzKrupa 2005).
Abb. 10 Ansicht der gläsernen
Schutzstruktur über den
Domruinen in Hamar
(Foto: Dominika KuśnierzKrupa 2005).
w Muncheberg jest obecnie siedzibą miejskiej biblioteki oraz miejscem spotkań lokalnej społeczności. Obiekty sakralne z Koloni
i Hamar stały się natomiast wielofunkcyjnymi centrami kulturalnymi.
Opisane wyżej zabiegi konserwatorskie ruin obiektów sakralnych zakończyły się niewątpliwym sukcesem. Przede wszystkim
dlatego, iż osiągnięto cel nadrzędny: ochronę "umierającego" zabytku, ale również dlatego, że wszystkie odzyskały dawną
świetność. Stały się symbolem i pomostem miedzy architekturą historyczną, a ówczesną estetyka, konstrukcją i technologią.
Abstract
Współcześnie w Europie i w Polsce nierzadko można odnaleźć przykłady ruin zabytkowych obiektów sakralnych takich jak
kaplice, kościoły czy klasztory, które utraciły swoją rangę i znaczenie.
Prócz tradycyjnych sposobów zabezpieczania ruin tych obiektów w ostatnich latach, zwłaszcza w Europie nasiliły się
odważniejsze próby ich konserwacji. Często pierwotną funkcję kultową zastąpiła inna, niejednokrotnie komercyjna, odpowiadając
na zapotrzebowanie danej społeczności czy miejsca. Zrujnowane i zapomniane przez wszystkich kościoły i klasztory stały się
salami koncertowymi, obiektami muzealnymi, salami wystawowymi, czy w skrajnych przypadkach obiektami komercyjnymi (hotele,
restauracje).
Przytoczone przykłady rewaloryzacji i adaptacji ruin obiektów sakralnych w Maastricht, Trier, Munchebergu, Kolonii, czy
Hamar pokazują drogę jaką może podążyć architekt by uratować zabytek, a jednocześnie dostosować go do współczesności sprawić by był atrakcyjny i potrzebny.
Źródła ilustracji
Diseño interior, Nº. 167, 2006: 1,2; New concepts in renovating, J. Krauel,A. Ockrassa (red.), Barcelona 2005: 3, 4, 5, 6;
Baumeister B11, 2007: 7,8; Materiały Muzeum Hedmark: 9; Archiwum - Dominika Kuśnierz-Krupa: 10,11,12.
Die Sanierung der Ruinen in Hamar ist perfekte und zweifellos ein großer konservatorischer Erfolg der norwegischen
Architekten.
Die beschriebenen Entwurfsvisionen, die das Problem des Erhalts von sakralen Ruinen in Europa aufnehmen, können
kontrovers erscheinen. Sie zeigen jedoch Wege, die ein Architekt gehen kann, um ein Denkmal zu retten und es gleichzeitig an die
heutige Zeit anzupassen und damit zu bewirken, dass es bemerkt und nutzbar wird.
Die Beispiele zeigen unterschiedliche Grade von Eingriffen in die historische Substanz. Alle adaptieren jedoch
„übereinstimmend“ eine neue, an die Bedürfnisse des 21. Jahrhunderts angepasste Funktion.
Infolge der Erhaltungsmaßnahmen der Kirchen- und Klosteranlage in Maastricht wurde das gotische Gotteshaus in ein Hotel
umgewandelt. In Trier wurde die mittelalterliche St.Maximin-Kirche zu einem Sport- und Kulturzentrum. Die sanierte Kirche in
Müncheberg wiederum ist heute Sitz der städtischen Bibliothek und Begegnungsort der lokalen Bevölkerung. Die Sakralbauten aus
Köln und Hamar wurden dagegen zu multifunktionellen Kulturzentren.
Die beschriebenen konservatorischen Maßnahmen an den Ruinen von Sakralbauten wurden zweifellos von Erfolg gekrönt.
Vor allem, weil man das vorrangige Ziel erreicht hat: den Schutz eines „sterbenden“ Denkmals. Sie waren aber auch erfolgreich, weil
alle Denkmäler ihren alten Glanz wiedererlangt haben. Sie wurden zu einem Symbol und einer Brücke zwischen historischer
Architektur und der modernen Ästhetik, Konstruktion und Technologie.
Zusammenfassung
Heute kann man in Europa und in Polen häufig Beispiele für Ruinen von historischen Sakralbauten wie Kapellen, Kirchen und
Klöstern finden, die ihren Rang und ihre Bedeutung verloren haben.
Rys. 11. Widok na wnętrze
katedry w Hamar po
(foto. Dominika
Kuśnierz-Krupa 2005).
Abb. 12 Ansicht des
Dominneren in Hamar nach
der Entwurfsintervention
(Foto: Dominika KuśnierzKrupa 2005).
461
Abgesehen von der traditionellen Art und
Weise, die Ruinen abzusichern, gibt es,
insbesondere in Europa, in den letzten Jahren
verstärkt mutigere Versuche ihres Erhalts. Oft
wird die ursprüngliche sakrale Funktion durch
eine andere, manchmal auch kommerzielle,
ersetzt, die den Bedürfnissen der lokalen
Bevölkerung oder des Ortes entspricht. Die
zerstörten und vergessenen Kirchen und
Klöster wurden zu Konzertsälen, Museen,
Ausstellungsräumen oder in Extremfällen zu
kommerziellen Objekten (Hotels, Restaurants).
Die Beispiele für die Sanierung und
Adaption der Ruinen von Sakralbauten in
Maastricht, Trier, Müncheberg, Köln oder
Hamar zeigen Wege auf, die ein Architekt
gehen kann, um das Denkmal zu retten und es
gleichzeitig an die heutige Zeit anzupassen und
zu bewirken, dass es attraktiv und nutzbar wird.
Rys. 12. Widok na wnętrze
katedry w Hamar po
(foto. Dominika
Kuśnierz-Krupa 2005).
Abb. 11 Ansicht der
Dominneren in Hamar
nach der
Entwurfsintervention (Foto:
2005).
Literatura
[1]. P. Gómez Rodríguez, Vos Interieur Maupertuus: Hotel Kruisheren en
Maastricht, (w:) Diseño interior, Nº. 167, 2006, s. 110-123;
[2]. A. Peitz, St. Maximin Sports and Cultural Center, (w:) New concepts in
renovating, J. Krauel, A. Ockrassa (red.), Barcelona 2005, s. 346;
[3]. K. Block, Church of St. Mary Conversion and Library (w:) New concepts
in renovating, J. Krauel, A. Ockrassa (red.), Barcelona 2005, s. 102;
[4]. W. Pehnt, Diözesanmuseum Kolumba in Köln - Peter Zumthor. Ein haus
für sinn und sinne, (w:) Baumeister B11, 2007, s.48-63;
[5]. Ch. Schittich, Kolumba in Köln - Ein Museum für die Kunst, (w:) Detail
11, 2007, s. 2-4;
[6]. M. Nils, Hamar Cathedral ruins and the protective structure, Wyd.
Muzeum Hedmark, Oslo 2001.
Abbildungsquellen
Diseño interior, Nº. 167, 2006: 1,2; New concepts in renovating, J. Krauel, A.
Ockrassa (red.), Barcelona 2005: 3, 4, 5, 6; Baumeister B11, 2007: 7,8; Materialien
des Hedmark-Museums: 9; Archiv - Dominika Kuśnierz-Krupa: 10,11,12.
Literatur
[1]. P. Gómez Rodríguez, Vos Interieur Maupertuus: Hotel Kruisheren en
Maastricht, (w:) Diseño interior, Nº. 167, 2006, S. 110-123;
[2]. A. Peitz, St. Maximin Sports and Cultural Center, (w:) New concepts in
renovating, J. Krauel, A. Ockrassa (red.), Barcelona 2005, S. 346;
[3]. K. Block, Church of St. Mary Conversion and Library (w:) New concepts in
renovating, J. Krauel, A. Ockrassa (red.), Barcelona 2005, S. 102;
[4]. W. Pehnt, Diözesanmuseum Kolumba in Köln - Peter Zumthor. Ein haus für
sinn und sinne, (w:) Baumeister B11, 2007, S. 48-63;
[5]. Ch. Schittich, Kolumba in Köln - Ein Museum für die Kunst, (w:) Detail 11,
2007, S. 2-4;
[6]. M. Nils, Hamar Cathedral ruins and the protective structure, Hg.. Museum
Hedmark, Oslo 2001.

Problematik der Denkmalpflege der Konvente des

Transkrypt

Podobne dokumenty

PDF | PL

Kultur | Architektur | Natur Kultura | Architektura | Natura

architektura gliwic i jej przemiany historyczne do 1945 roku

Cały numer 27 w jednym pliku PDF