Przegląd cukierniczy i piekarski

Klaster – sposób na lepszą
współpracę przedsiębiorstw
Katarzyna Cupryś
T
worzenie klastrów w Polsce od niedawna stało się tematem modnym. Jako innowacyjne przedsięwzięcie idea taka daje możliwość
dofinansowania ze środków Unii Europejskiej. Biorąc pod uwagę, że niektóre inwestycje w ramach inicjatywy klastrowej mogą uzyskać 100 proc.
dofinansowanie, warto uważnie prześledzić jak te pieniądze pozyskać.
W niniejszym artykule skupimy się na określeniu czym jest klaster, jakich
korzyści możemy spodziewać się inicjując takie powiązanie oraz jak powołać klaster do życia.
Przedsiębiorcy z Zachodniej Europy docenili już dawno, że można
owocnie współpracować ze swoją konkurencją. W naszym kraju świadomość tego stanu rzeczy dopiero się rozwija. W literaturze i praktyce
znane są różnorodne formy współpracy przedsiębiorców. Tradycyjnie
są to wszelkiego rodzaju alianse strategiczne, zintegrowane łańcuchy
dostaw czy wspólne przedsięwzięcia badawczo-rozwojowe. Zależnie
od intensywności współpracy oraz rodzaju występujących powiązań
można mówić o porozumieniach, licencjach, franchisingu, konsorcjach B+R czy sieciach współpracy. Tak samo różnie jest z formami
podejmowanej współpracy: formalna i nieformalna, jednostkowa i ponawiana, krótko- lub długoterminowa.
Zgodnie z definicją Portera1 klaster to:
Geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących.
Poza definicją istnieją pewne oznaki, po których można poznać klaster:
– na określonym terytorium występuje koncentracja małych i średnich przedsiębiorstw MSP,
Klastry w branży spożywczej – trudne początki
Klastry w branży spożywczej w Polsce zaczęły powstawać
całkiem niedawno. W PPiC pisaliśmy o klastrze Bioprodukt
powołanym w 2007 r. i o klastrze Żywność z Pomorza, którego
założenie ogłoszono w 2008 r. Ta nowa forma współpracy
firm i instytucji natrafia na przeszkody, o których mowa w artykule. W praktyce są jeszcze inne, o których warto wiedzieć.
Na brak zrozumienia ze strony władz samorządowych
narzeka prezes klastra„Naturalnie z Podlasia” Elżbieta Puławska-Breś. Ten klaster spożywczy ma pomysł na markę o tej
samej nazwie. W 2007 r. został on uhonorowany przez urząd
marszałkowski wyróżnieniem w dorocznym konkursie„Podlaska marka roku” w kategorii„pomysł”. Dotychczas stworzono koncepcję i logo marki, która w założeniu poza żywnością (wyselekcjonowanymi produktami) ma również promować region. Klaster potrzebuje wsparcia, choćby w
postaci lokalu na biuro – mówi prezes Puławska-Breś, i nie
może się doczekać odpowiedniej decyzji władz.
6
Przegląd Piekarski i Cukierniczy luty 2009
Model tworzenia
powiązań kooperacyjnych
Budowanie klastra odbywa się najczęściej intuicyjnie, gdyż
innowacyjna firma, która kreuje popyt na swoje produkty czy
usługi, musi skupić wokół siebie zasoby naturalne czy zasoby
rozwijane w regionie, a ponadto specyficzną wiedzę, tradycyjny
know-how lub korzystać z lokalnej bazy naukowej. Kolejnym
Klaster Żywność z Pomorza – jak informuje Sylwia Badowska z Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową
(który jest jedną z 52 instytucji i firm, których przedstawiciele zdecydowali się założyć klaster), za jedną z ważniejszych trudności uważa wybór formy prawnej współpracy.
Należy ją dostosować do dalekosiężnych celów organizacji oraz sposobów finansowania działalności. Po dość długiej dyskusji zdecydowano się na powołanie stowarzyszenia. Obecnie organizacja czeka na rejestrację w sądzie.
W grudniu 2008 r. złożyła wniosek do Agencji Rozwoju
Pomorza o środki z Regionalnego Programu Operacyjnego dla woj. pomorskiego (grant na wsparcie klastrów).
Obecnie opracowywane jest logo nowej marki i strona
internetowa. Na drugie półrocze 2009 r. zaplanowano rozegranie konkursu na produkt pomorski. Docelowo ma
być organizowany w dwóch edycjach: wiosennej i jesiennej, by objąć produkty jednego i drugiego sezonu.
Marta Stus
s
M.E. Porter: Porter o konkurencji, PWE, Warszawa 2001.
1
– występujące zgrupowanie MSP jest względnie jednorodne (np. należą do tych samych segmentów rynku),
– istnieją silne i trwałe relacje (interakcje) miedzy przedsiębiorstwami (w różnych formach),
– przedsiębiorstwo działające w systemie ma dostęp do
usług handlowych i niehandlowych,
– istnieje wspólna kultura.
Główne motywy tworzenia klastrów to globalizacja rynków,
internacjonalizacja działalności przedsiębiorstw, wzrost kosztów
(funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw), gwałtowne zmiany techniczne i technologiczne, a w konsekwencji skrócenie cyklu życia produktów, a także czynniki polityczne i regionalne.
Nie istnieje jeden model klastra podobnie jak nie ma całościowej typologii klastrów. Powiązania kształtują się zależnie od
możliwości danej gospodarki, w określonych warunkach społeczno-gospodarczych. Klastry powstają w większości sektorów
gospodarki, zarówno w przemyśle jak i usługach czy rzemiośle.
O powiązaniach można mówić na poziomie regionu lub kraju
(istnieją także klastry międzynarodowe). Zależnie od „składu”
podmiotów klastra różny jest poziom innowacyjności i zaawansowania technologicznego oraz jego perspektywy rozwoju.
Przegląd Piekarski i Cukierniczy luty 2009
7
Klaster – sposób na lepszą współpracę... c.d.
s
etapem budowy powiązania kooperacyjnego jest przyciągnięcie wykwalifikowanych pracowników (co w większym wymiarze może przekładać się
na tworzenie specjalistycznego rynku pracy) i umiejętne korzystanie z systemu finansowego. Nowe inwestycje przyciągają nowych dostawców i
nowe firmy. Powiązanie zaczyna być opłacalne. Generowane zyski są inwestowane w infrastrukturę, powiązanie zyskuje aprobatę władz regionalnych
i równocześnie następuje rozwój instytucji okołobiznesowych (branżowe,
pośredniczące itp.). O dojrzałym klastrze możemy mówić, gdy w wyniku
wymiany informacji następuje tworzenie się „wiedzy ukrytej”, przyspieszenie procesu uczenia się, przepływu informacji i wiedzy, czyli generalnie
poprawa współpracy.
Partnerami powiązań kooperacyjnych są zatem przedsiębiorstwa,
instytucje pośredniczące w transferze technologii, nauka i sfera badań
(prywatne i publiczne uczelnie wyższe oraz instytuty naukowe), a także
władze publiczne w stopniu w jakim inspirują badania i wprowadzają
innowacje.
Pomiędzy partnerami występują różnego rodzaju zależności.
Część z nich może stanowić kanały transferu wiedzy. Do wymiany
informacji, która towarzyszy współpracy, dochodzi najczęściej jeśli
pomiędzy przedsiębiorstwami zachodzą różnego rodzaju interakcje.
W transfer wiedzy może być także zaangażowana publiczna sfera
B+R. Na kolejnym etapie dojrzewania klastra może zaistnieć rynkowa dyfuzja technologii, a wraz z nią transfer i zwiększenie mobilności
pracowników. Wszystkie te czynniki wpływają na tworzenie nowej
jakości w danej branży.
Można sobie zadać pytanie, czy dla inicjacji i prężnego rozwoju klastra nie wystarczy udział samych przedsiębiorców? Odpowiedź jest tylko z pozoru oczywista. Z jednej strony wydaje
się, iż dla kreowania nowych rozwiązań, które dają przewagę na
rynku wystarczy silna koalicja firm z branży i dopływ pieniędzy.
Szybko można przekonać się, że korzystniej znaleźć sojuszników, którzy będą wspierać nasze inicjatywy w sposób instytucjonalny. Dzięki polityce prowadzonej przez władze publiczne, na
przykład: poprzez ustawodawstwo możliwa jest szczelniejsza
ochrona praw intelektualnych czy wspierająca branżę regionalna
polityka innowacyjna. W zależności od potrzeb otoczenie instytucjonalne może oddziaływać na system nauki i szkoleń, a dzięki
temu wpływać na system kształcenia niezbędnych nam pracowników. Wreszcie, wyłącznie na poziomie władz możliwe są zmiany w infrastrukturze innowacji – system komunikacyjny czy
transportowy na danym terenie.
Wszelkie tego typu interakcje powinny cechować się otwartością.
Przykładowo: utrzymując kontakty z ośrodkami innowacji do klastra
wpływa wiedza spoza danego systemu, co może przekładać się na nowe
rozwiązania gwarantujące rozwój. Należy brać pod uwagę cechy instytucji wynikające z „zakorzenienia” w danym środowisku: kultura zachowań na poziomie firm, nastawienie władz publicznych, społeczności lokalnej. Na dalszą metę nie ma sensu formowanie klastra „na siłę”, tylko
dlatego, że kuszą dotacje ze środków europejskich.
Inicjatywy podejmowane w ramach sieci
8
Przegląd Piekarski i Cukierniczy luty 2009
Bariery rozwoju klastrów w Polsce
Trudno mówić o współpracy, jeśli wokół istnieje tylko
czyhająca na nasze potknięcie konkurencja. Właśnie tak
postrzegana filozofia konkurencji dominuje w polskiej tradycji i światopoglądzie. Barierą mentalną jest także niski
poziom zaufania i brak wiedzy na temat klastrów.
Kolejnym ograniczeniem są słabe powiązania formalne między firmami oraz płytkie formy współpracy. Sporadycznie spotyka się współpracę firm w zakresie działalności badawczo-rozwojowej czy stałe relacje z sektorem B+R. Okazjonalnie realizowana jest współpraca
z władzami regionalnymi.
Barierą powstawania klastrów jest niski poziom innowacyjności w polskich przedsiębiorstwach. Przejawem tego
stanu rzeczy jest brak innowacji o skali międzynarodowej
oraz bardzo niska liczba uzyskiwanych patentów.
Ostatecznie Polska wciąż boryka się z problemami instytucjonalnymi: niezreformowany sektor B+R oraz niedostateczny rozwój instytucji pośredniczących i infrastruktury
finansowej.
Przesłanki za występowaniem klastrów w Polsce
l Wyraźne tendencje do koncentracji pewnych obszarów
działalności,
l Uwarunkowania historyczne – rozwój branż opartych
na zasobach naturalnych regionu oraz zasobach rozwijanych w regionie w dłuższej perspektywie czasowej,
l Tradycyjne zagłębia – okręgi przemysłowe,
l Kształcenie kadr w danych regionach – funkcjonowanie
uczelni o wyprofilowanych kierunkach studiów zgodnie
z „tradycjami regionu”, w odpowiedzi na rozwój określonych
s
Inicjatorami powiązania najczęściej są przedsiębiorstwa. Współpraca początkowo opiera się na budowaniu wspólnej strategii marketingowej.
W ramach współpracy „pionowej” przedsiębiorcy mogą układać łańcuch wartości (podwykonawstwo produkcyjne, wspólna realizacja określonych stadiów procesu produkcyjnego czy współtworzenie produktów final-
nych na zasadach partnerstwa) lub w relacji producent/konsument – działalność komercyjna (zakup produktów i usług,
zamówienia na prace B+R, ekspertyzy zlecane instytucjom B+R,
zakup aparatury badawczej).
Współpraca „pozioma” w zakresie działalności B+R to
prowadzenie wspólnych badan (badania podstawowe, stosowane, prace rozwojowe), zawieranie porozumień licencyjnych, wspólne patenty, zakup/sprzedaż patentów.
Ponadto w ramach klastra przedsiębiorcy realizują
szereg działań nieformalnych: organizują spotkania –
wymiana wiedzy i doświadczeń, wspólnie biorą udział
w konferencjach, szkoleniach, seminariach naukowych,
targach branżowych, wydają wspólne publikacje naukowe, tworzą konsorcja badawczo-rozwojowe, uczestniczą w stowarzyszeniach, izbach branżowych, prowadzą działania lobbingowe. Inne mniej popularne działania to: świadczenie/zakup usług szkoleniowych,
informacyjnych i doradczych; tworzenie firm odpryskowych (spin-off); wynajmowanie/udostępnianie powierzchni lokalowych, oprzyrządowania, infrastruktury; doskonalenie zawodowe; zatrudnianie, organizacja
praktyk pracowników naukowych w przedsiębiorstwach; działania podejmowane przez firmy w ramach
edukacji studentów (wykłady w instytucjach B+R,
szkolenia, praktyki, granty, staże itp.)
Przegląd Piekarski i Cukierniczy luty 2009
9
Klaster – sposób na lepszą współpracę... c.d.
s
gałęzi gospodarki w regionie, zgodnie z trendami światowymi,
l Wyniki badań,
l Wiedza powszechna,
l Pierwsze doświadczenia w zakresie inicjatyw klastrowych.
Korzyści z funkcjonowania klastra
Forma prawna
Podstawa prawna funkcjonowania
Spółka cywilna
Spółki osobowe (jawna, partnerska, komandytowa,
komandytowo-akcyjna)
Spółki kapitałowe (z o.o. i S.A.)
Ustawa z dnia 15 września 2000 roku Kodeks spółek handlowych
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
Stowarzyszenie
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach
Fundacja
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach
Umowa, konsorcjum
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny
Spółdzielnia
Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze
Rolnicza grupa producencka
Ustawa z dnia 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach
oraz o zmianie innych ustaw
Związek pracodawców
Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o organizacjach pracodawców
Zalety i wady poszczególnych form prawnych klastra
Forma
Stowarzyszenie
–„tania" osobowość prawna bez
odpowiedzialności majątkowej
członków
– non-profit
Wady
– trudne zarządzanie w zmiennym gronie członków
Finansowanie
– składki członkowskie, działalność
statutowa,
– fundusze publiczne
– elastyczność zasad współpracy
– brak osobowości prawnej
– brak przejrzystej formy
organizacyjnej i rozliczeniowej
– każdorazowo przez grupę podmiotów zainteresowanych realizacją
danego projektu,
– fundusze publiczne
Spółka cywilna
– szybkie i „tanie" założenie
– pełna odpowiedzialność
majątkowa wspólników,
– brak osobowości prawnej
– wkłady wspólników
– działalność gospodarcza
– finansowanie zewnętrzne (kredyty,
leasing, fundusze publiczne)
Spółka
kapitałowa
– stabilna i przejrzysta w zarządzaniu,
– osobowość prawna bez
odpowiedzialności majątkowej
wspólników/ akcjonariuszy
– kosztowna i długotrwała
rejestracja oraz wyższe koszty
funkcjonowania
– wkłady wspólników,
– działalność gospodarcza,
– finansowanie zewnętrzne (kredyty,
– leasing, fundusze publiczne i prywatne)
Umowa
cywilnoprawna,
konsorcjum
10
Zalety
Przegląd Piekarski i Cukierniczy luty 2009
s
Korzyści związane z regionalną koncentracją działalności:
– uzyskanie przewagi logistycznej regionu,
– stworzenie w regionie lokalnej sieci dostawców i nabywców,
– uzyskanie logistycznych korzyści z „bliskości lokalizacyjnej”,
– wykorzystanie istniejącego w regionie potencjału naukowego,
– pozyskiwanie i zatrzymanie specjalistów wysokiej klasy,
– przyciągnięcie kapitału niezbędnego do prowadzenia działalności
biznesowej,
– stworzenie skutecznych mechanizmów wsparcia działalności
przez władze regionu,
– promocja regionu.
Bezpośrednie korzyści dla przedsiębiorstw:
– ograniczenie ryzyka działalności,
– korzyści skali produkcji, racjonalizacja produkcji,
– wymiana i/lub badania i rozwój komplementarnych zasobów (kapitał, wiedza, technologia, patenty),
– stymulowanie konkurencji,
– rozwój kluczowych kompetencji partnerów,
– pokonywanie barier administracyjnych,
– unikanie dublowania wysiłków,
– dostęp do sieci powiązań i kontaktów partnera,
– zwiększenie potencjału innowacyjnego,
– szybsza dyfuzja innowacji,
– transfer technologii,
– skrócenie cyklu życia produktów,
– uzyskanie wyższej produktywności,
– niższe koszty działalności, podział kosztów,
– dostęp do źródeł finansowania,
– stworzenie nieformalnych kontaktów (spotkania, wspólny język, kultura).
Przegląd Piekarski i Cukierniczy luty 2009
11
Klaster – sposób na lepszą współpracę... c.d.
s
Podstawy prawne działania klastra w Polsce
Aktualnie w polskim prawie gospodarczym nie ma żadnych
regulacji prawnych działania klastrów (nie ma określonej ustawowo, prawnej formy organizacyjnej klastra). Polskie prawo przewiduje szereg form organizacyjnych, które można wykorzystać do
ich tworzenia.
Aby aplikować o dofinansowanie ze środków UE konieczne
jest posiadanie osobowości prawnej, czyli klaster powinien
mieć formę stowarzyszenia lub spółki kapitałowej. Wymóg ten
jest niezbędny niezależnie od planowanego zasięgu klastra (regionalny lub ogólnopolski). W przypadku aplikowania o dotację na klaster ponadregionalny (w ramach PO IG, Działanie
5.1) należy pamiętać o konieczności formalnego istnienia klastra co najmniej 12 miesięcy przed aplikowaniem o dotację.
Działanie
ZARZĄDZANIE
Jak zorganizować sprawny klaster
Koordynator, czyli lider powiązania powinien w porozumieniu z pozostałymi członkami klastra opracować plan dla poszczególnych obszarów działalności.
Plan działań może przybrać postać matrycy lub poszczególnych opisów. Poniżej zaprezentowany jest podział na kluczowe obszary oraz przypisane do nich
przykładowe działania2.
Definicja
– jako obszar pracy kadry kierowniczej mającej
na celu wprowadzić w życie wszelkie aspekty
organizujące grupę klastrową
Przykład działania
Sprawne i skuteczne zarządzanie inicjatywą klastrową oraz
informacją i komunikacją w grupie, w tym np. uruchomienie
intranetu – portalu wymiany informacji, opracowanie harmonogramu realizacji działań
Marketing – jako proces planowania i realizacji
koncepcji, ceny, dystrybucji i promocji idei, dóbr
i usług w celu doprowadzenia do wymiany,
która daje satysfakcję jednostce, a jednocześnie
realizuje cele firmy (grupy) prowadzącej
(wspólny) marketing4
PR – jako przemyślane, planowane
i systematyczne starania wytworzenia
i podtrzymania wzajemnego zrozumienia
między organizacją a jej publicznością3
Zdobywanie nowych rynków zbytu poprzez usprawnienie
działań promocyjnych i dystrybucyjnych oraz wykreowanie
wspólnej, silnej marki regionalnej np. opracowanie strategii
marketingowej dla inicjatywy klastrowej;
KAPITAŁ LUDZKI
– pozaekonomiczny warunek rozwoju
gospodarczego, rozwój kapitału ludzkiego
jako proces budowania zaufania społecznego
w grupie
Pozyskiwanie i rozwój niezbędnych zasobów ludzkich dla
branży, np. nawiązanie współpracy z cechem rzemieślniczym
i placówkami oświatowymi w aspekcie kształcenia teoretycznego i praktycznego pracowników zgodnie z potrzebami branży
TECHNOLOGIA
– jako wykorzystywane procesy oraz warunki,
w jakich wytwarzane są produkty grupy
oraz sposoby wprowadzania innowacyjnych
rozwiązań
Poprawa innowacyjności, dostępności do surowca
oraz relacji z dostawcami, np. wzrost innowacyjności
przedsiębiorstw w aspekcie technologicznym, produktowym
i procesowym; tworzenie grup zakupowych
– jako obszar uwzględniający możliwości
finansowania działań grupy na podstawie
opracowanych raportów
Lobbowanie i nawiązanie współpracy z jednostkami
finansowymi dla opracowania korzystnych dla
przedsiębiorców ofert finansowych.
– jako obszar zajmujący się planowaniem
wizyt studyjnych, opracowywaniem planów
uczestniczenia w targach zagranicznych oraz
pełnej obsługi eksportowej
Wybór kanałów dystrybucji produktów na rynkach
zagranicznych (np. partnerska sieć dystrybucji); opracowanie
planu udziału w targach zagranicznych
MARKETING + PR
FINANSE
INTER-NACJONALIZACJA
Na podstawie www.ekomarketing.net
2
definicja Amerykańskiego Stowarzyszenia Marketingu Wiśniewski A., Marketing, Warszawa 1995
4
J. Krawulski, Public Relations. Wybrane zagadnienia, Poznań 2000
3
12
Przykładowo, w ramach Regionalnego Programu
Operacyjnego Województwa Mazowieckiego (RPO
WM, Działanie 1.6) istnieje możliwość aplikowania
jako istniejący klaster lub dopiero tworzone powiązanie, które będzie rezultatem projektu.
Przegląd Piekarski i Cukierniczy luty 2009
Budowanie wizerunku grupy, np. opracowanie zasad
współpracy z partnerami, mediami i jednostkami samorządu
terytorialnego.