Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Gospodarka województwa wołyńskiego 1921-1939, Artur Czuchryta, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Wstęp
Oddajemy do rąk czytelników monografię autorstwa dr. Artura Czuchryty,
zmarłego nagle w 2013 r. Praca ta miała być w zamyśle Autora jego rozprawą habilitacyjną. Niestety, nie dane mu było dokończyć dzieła. Brakuje tylko ostatniego IX
rozdziału oraz wstępu i zakończenia. Ponieważ książka stanowi pierwsze monograficzne opracowanie podjętej problematyki, postanowiono opublikować ją pośmiertnie, aby mogła wejść do obiegu naukowego.
Redaktor naukowy zdecydował się oddać pracę do druku w takim kształcie,
w jakim zostawił ją Autor (z niewielkimi poprawkami redakcyjnymi). Za konieczne
uznał jedynie zestawienie bibliografii wykorzystanych źródeł oraz napisanie niezbędnego wprowadzenia („zamiast wstępu”). Ponadto sporządził wykaz używanych
w książce skrótów.
Dr Artur Czuchryta (15 V 1967 – 3 III 2013) był uznanym badaczem w dziedzinie historii gospodarki polskiej okresu II Rzeczypospolitej. Opublikował kilkadziesiąt artykułów naukowych oraz dwie monografie: Przemysł rolno-spożywczy
w województwie lubelskim w latach 1918–1939 (Lublin 2008) i Z dziejów klasy średniej w Lublinie. Kupcy branży kolonialnej w życiu gospodarczym i społecznym miasta
(1918–1939) (Lublin 2011). Od czasu studiów magisterskich i doktoranckich był
związany z Instytutem Historii UMCS. Od 2002 r. pracował jako adiunkt w Zakładzie Historii Polski XIX w., a następnie w nowo utworzonym Zakładzie Historii
Gospodarczej pod kierunkiem prof. Bronisława Mikulca i prof. Grzegorza Jawora.
Badając historię województwa wołyńskiego w II Rzeczypospolitej, blisko współpracował z prof. Zbigniewem Zaporowskim z Zakładu Historii Społecznej XX w.1
Gospodarka w województwie wołyńskim nie doczekała się dotąd monograficznego opracowania. Jedyną próbą syntetycznego ujęcia problemu był liczący 20 stron
tekstu rozdział Życie gospodarcze, zawarty w pracy Włodzimierza Mędrzeckiego
poświęconej przemianom cywilizacyjnym, społecznym i politycznym na terenie
województwa wołyńskiego w latach 1921–19392. Pozostali historycy opisujący
Wołyń okresu międzywojennego (Andrzej Chojnowski, Jan Kęsik, Mykoła Kuczerepa, Irenusz Polit, Zbigniew Zaporowski) zajmowali się niemal wyłącznie polityką
Szerzej na temat sylwetki naukowej dr. Artura Czuchryty, zob. M. Kołacz-Chmiel, Dr Artur
Czuchryta (15 V 1967 – 3 III 2013), „Res Historica” 2013, nr 36, s. 373–375.
2 W. Mędrzecki, Województwo wołyńskie 1921–1939. Elementy przemian cywilizacyjnych,
społecznych i politycznych, Wrocław 1988.
1 8
Wstęp
władz państwowych na tym obszarze oraz stosunkami polsko-ukraińskimi. W ich
pracach możemy natomiast znaleźć cenne informacje na temat struktury narodowościowej i społecznej ludności Wołynia oraz polityki poszczególnych wojewodów3. Poza tym kwestie społeczne poruszano również w publikacjach dotyczących
Polaków na Wołyniu4. Zagadnienia stricte gospodarcze (poza wspomnianym już
rozdziałem z monografii W. Mędrzeckiego) omawiano tylko na marginesie szerszych rozważań w pracach na temat polityki gospodarczej II Rzeczypospolitej5.
Praca Artura Czuchryty posiada konstrukcję problemową i została podzielona
na osiem rozdziałów. Dwa z nich mają charakter wprowadzający.
W rozdziale I przedstawiona została krótka charakterystyka guberni wołyńskiej przed 1914 r., z uwzględnieniem statystyki ludnościowej, struktury własności
ziemskiej, rozwoju rolnictwa i przemysłu oraz stanu komunikacji na tym terenie.
Poza tym na przykładzie wybranych działów przemysłu Autor omówił trudne
do pełnego oszacowania rozmiary zniszczeń wojennych, dokonanych w latach
1914–1920. Rozdział II poświęcono ludności województwa wołyńskiego, poddając analizie jej wzrost liczebny, strukturę narodowościową i wyznaniową, strukturę
społeczną i zawodową (według działów zatrudnienia, czyli źródeł utrzymania) oraz
stan oświaty.
W rozdziale III ukazane są główne problemy związane z polityką gospodarczą
państwa polskiego wobec województwa wołyńskiego. Po pierwsze, działania mające
na celu ściślejsze zespolenie gospodarcze województwa wołyńskiego z całością ziem
II Rzeczypospolitej, w szczególności inwestycje w ramach Funduszy Pracy (budowa
wodociągów i kanalizacji, elektryfikacja itp.). Po drugie, działalność wojewody
Henryka Józewskiego podporządkowana założeniom polityki narodowościowej
(asymilacji państwowej) – nacisk na unowocześnienie rolnictwa (meliorację, komasację) i rozwój mieszanej (polsko-ukraińskiej) spółdzielczości na wsi. Po trzecie,
negatywny wpływ granicy polsko-radzieckiej na sytuację gospodarczą województwa wołyńskiego.
3 A. Chojnowski, Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939,
Wrocław 1979; J. Kęsik, Henryka Józewskiego program wołyński, „ Acta Universitatis Wratislaviensis” 1992, Historia XC, nr 1274; idem, Województwo wołyńskie 1921–1939 w świetle liczb
i faktów, „Przegląd Wschodni” 1997, t. IV, z. 1; M. Kuczerepa, Polityka II Rzeczypospolitej wobec
Ukraińców na Wołyniu w latach 1921–1939, „Przegląd Wschodni” 1997, t. IV, z. 1; I. Polit, Program wołyński wojewody Aleksandra Hauke-Nowaka 1938–1939, „Przegląd Wschodni” 1999,
t. V, z. 4; Z. Zaporowski, Wołyńskie Zjednoczenie Ukraińskie, Lublin 2000.
4 Zob. J. Stobniak-Smogorzewska, Kresowe osadnictwo wojskowe 1920–1945, Warszawa 2003;
W. Mędrzecki, Inteligencja polska na Wołyniu w okresie międzywojennym, Warszawa 2005; idem,
Polacy i ich Wołyń 1921–1939, „Niepodległość i Pamięć” 2008, nr 1; J. Szabała, Gospodarstwa
osadników polskich na Wołyniu w latach 1921–1939, „Rocznik Chełmski” 2003, t. 9.
5 M. Jabłonowski, Z dziejów gospodarczych Polski lat 1918–1939, Warszawa 1992; Z. Landau,
W. Roszkowski, Polityka gospodarcza II RP i PRL, Warszawa 1995.
Wstęp
9
W rozdziale IV Autor scharakteryzował różne zagadnienia dotyczące rozwoju
rolnictwa na Wołyniu, począwszy od środowiska przyrodniczego, w tym bogactw
mineralnych i warunków klimatycznych. Najwięcej uwagi poświęcił omówieniu
zasiewów, zbiorów i ruchu cen głównych upraw: zbóż, roślin okopowych, chmielu,
tytoniu, roślin oleistych. Następnie zaprezentował sytuację w dziedzinie hodowli,
ogrodnictwa, leśnictwa i rybołówstwa oraz wysiłki na rzecz przebudowy ustroju
rolnego – postępy reformy rolnej, melioracji i komasacji gruntów, likwidacji serwitutów. Ponadto poruszył kwestię rozwoju doświadczalnictwa rolniczego i postępu
technicznego na wsi wołyńskiej.
Najobszerniejszy rozdział V przedstawia kwestie odnoszące się do rozwoju różnych gałęzi przemysłu w województwie wołyńskim. Wstępem do szczegółowej analizy problemowej jest dokładne zestawienie struktury wielkościowej i przestrzennej
zakładów przemysłowych według ustawy o podatku przemysłowym z 1924 r., dzielącej wszystkie przedsiębiorstwa na siedem kategorii. Następnie Autor ukazał sytuację
panującą w trzech głównych działach przemysłu wołyńskiego: rolno-spożywczym,
mineralnym i drzewnym. Na końcu skrótowo naszkicował obraz pozostałych, słabiej
rozwiniętych branż przemysłu na tym terenie: garbarskiego, chemicznego (fabryka
zapałek i fabryki mydła), metalowego (wytwórnie narzędzi rolniczych i odlewnie
metali) oraz papierniczo-poligraficznego (drukarnie i papiernie).
Najwięcej miejsca zajmuje w tym rozdziale, z oczywistych względów, charakterystyka najsilniejszej branży – przemysłu rolno-spożywczego, który składał się
przede wszystkim z cukrowni, browarnictwa i drożdżownictwa, gorzelni, zakładów
rektyfikacji spirytusu i fabryk wódek oraz młynarstwa i mleczarstwa (choć spółdzielni mleczarskich nie obejmowano wówczas statystyką produkcji fabrycznej).
Ponadto wspomniano o narodzinach nowych rodzajów wytwórczości, tj. przemysłu bekonowego i owocowo-warzywnego, a także o pozostałych, marginalnych
dla Wołynia dziedzinach: przemyśle tytoniowym, wytwórniach win owocowych
i octowniach.
Szczególną uwagę zwrócił Artur Czuchryta na dynamiczny rozwój przemysłu
mineralnego, złożonego w przeważającej mierze ze słynnych wołyńskich kamieniołomów, produkujących materiał drogowy i brukarski dla całego kraju, a ponadto
z cementowni, betoniarni, cegielni i hut szkła. Mniejszą rolę odgrywał, trzeci pod
względem wielkości na terenie województwa, przemysł drzewny: tartaki, wytwórnie
posadzek, fabryki mebli i galanterii drzewnej, fabryki dykt klejonych i beczkarnie.
W rozdziale VI opisano handel wołyński. Autor poddał analizie liczbę wykupionych świadectw przemysłowych na prowadzenie handlu, rozmieszczenie głównych
ośrodków handlowych w województwie i specyficzne położenie handlu na wsi,
gdzie chłopi spotykali się z długim łańcuchem pośredników, który to stan rzeczy
próbowały zmienić kółka rolnicze i spółdzielnie rolniczo-handlowe. Następnie
scharakteryzował rynki zbytu towarów z Wołynia w kraju i za granicą oraz inicjatywy służące rozwojowi handlu: działalność Wołyńskiej Wystawy Rolniczo-Prze-
10
Wstęp
mysłowej w Łucku, Targów Wołyńskich w Równem, oddziału Giełdy Zbożowej
i Towarowej z Lublina.
Krótki rozdział VII zawiera omówienie sytuacji panującej w rozdrobnionym
rzemiośle wołyńskim, rozwijającym się w trudnych warunkach. Zaprezentowano
położenie poszczególnych grup rzemieślniczych: spożywczej, włókienniczej, metalowej, budowlanej, drzewnej, skórzanej, usług osobistych.
W rozdziale VIII przedstawiono stan bankowości na Wołyniu. Zwrócono uwagę
na dominującą rolę banków państwowych: Państwowego Banku Rolnego (oddział
w Łucku) i Banku Gospodarstwa Krajowego (oddziały w Łucku i Równem), słabość
banków prywatnych na tym terenie oraz rozwój spółdzielczości kredytowej.
Kolejny IX rozdział w zamyśle badacza miał być poświęcony komunikacji
w województwie wołyńskim: kolejnictwu, transportowi samochodowemu, innym
środkom transportu, a także łączności. Niestety, Autor nie zdążył go już napisać.
W pozostawionym przez Artura Czuchrytę tekście zabrakło – istotnej z punktu
widzenia ekonomicznego – wzmianki o dokonanej w listopadzie 1930 r. zmianie granic administracyjnych omawianego obszaru. Wówczas to powiat Sarny
został przekazany z województwa poleskiego do województwa wołyńskiego6. Tym
samym na terenie Wołynia znalazł się m.in. ważny ośrodek przemysłu mineralnego
w Klesowie.
Prezentowana praca oparta jest w pierwszym rzędzie na źródłach archiwalnych.
Autor przeprowadził wnikliwą kwerendę w trzynastu archiwach, z których kluczowe znaczenie miały trzy: Archiwum Akt Nowych w Warszawie oraz archiwa
ukraińskie – Państwowe Archiwum Obwodu Wołyńskiego w Łucku (Державний
архів Волинської області – ДАВО) i Państwowe Archiwum Obwodu Równieńskiego w Równem (Державний архів Рівненської області – ДАРО).
W zasobach Archiwum Akt Nowych Artur Czuchryta sięgnął przede wszystkim
do zespołów akt instytucji państwowych, ukazujących politykę gospodarczą rządu
wobec województwa wołyńskiego, jak również zawierających sprawozdawczość
odnośnie do różnych sfer życia gospodarczego na tym terenie. Dotyczy to głównie
dokumentów Urzędu Wojewódzkiego w Łucku, Prezydium Rady Ministrów oraz
poszczególnych resortów: Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych, Ministerstwa Komunikacji i Ministerstwa Opieki Społecznej. Istotne znaczenie miały ponadto ekspertyzy dotyczące gospodarki Wołynia
przed rokiem 1919, przechowywane w zespole Komitetu Narodowego Polskiego
w Paryżu. Poza tym Autor wykorzystał akta z kilku innych zespołów: Związku
Zawodowego Cukrowni, Rady Spółdzielczej RP, Junackich Hufców Pracy, Banku
Gospodarstwa Krajowego w Warszawie, spuścizny Józefa Poniatowskiego.
6 s. 70.
P. Cichoracki, Województwo poleskie 1921–1939. Z dziejów politycznych, Łomianki 2014,
Wstęp
11
Szeroko wykorzystano również dokumenty zgromadzone w archiwach ukraińskich. Autor skorzystał w pierwszym rzędzie z akt Urzędu Wojewódzkiego
w Łucku, zarządów miejskich w Równem i Kostopolu oraz instytucji o charakterze
społeczno-samorządowym: Izby Skarbowej w Łucku, Wołyńskiej Izby Rolniczej,
Izby Rzemieślniczej w Łucku i Komitetu Wystawy Wołyńskiej. Ich uzupełnieniem
są zachowane spuścizny kilku przedsiębiorstw.
Na podkreślenie zasługuje fakt, iż dr Czuchryta nie ograniczył się do wskazanego
powyżej zasadniczego zasobu źródeł archiwalnych. Przeprowadził także staranną
kwerendę w Centralnym Archiwum Wojskowym oraz w archiwach państwowych
położonych na terenie ówczesnej centralnej i zachodniej Polski – w Warszawie,
Poznaniu, Gdyni, Katowicach, Łodzi, Krakowie, Lublinie, Zamościu i Chełmie.
Odnalazł w nich dokumenty dotyczące przedsiębiorstw i samorządów powiązanych ekonomicznie z Wołyniem.
W pracy wykorzystany został obfity zestaw źródeł drukowanych, przede wszystkim Roczniki Polskiego Przemysłu i Handlu, Roczniki Handlu Zagranicznego
Rzeczypospolitej Polskiej i Wolnego Miasta Gdańska, Roczniki Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej oraz publikowane cyklicznie sprawozdania: Banku Gospodarstwa Krajowego, Państwowego Banku Rolnego, Izby Przemysłowo-Handlowej
w Lublinie, Wołyńskiej Izby Rolniczej, a także rolniczych stacji i zakładów doświadczalnych mieszczących się na Wołyniu.
Ponadto Autor książki powołuje się na kilkanaście tytułów prasowych wydawanych na Wołyniu (zarówno ogólnospołecznych, jak i specjalistycznych), liczne
publikacje z okresu międzywojennego odnoszące się do zagadnień geograficzno-przyrodniczych, ekonomicznych i społecznych oraz współczesne opracowania
historyczne w języku polskim, ukraińskim i czeskim.
Mirosław Szumiło