Szyldy na Starym Mieście. Poradnik

Szyldy
na Starym Mieście w Warszawie
Dobre praktyki dla właścicieli
i użytkowników
Koncepcja
Anna Jagiellak i Paulina Świątek
(Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków)
Tekst
Historia szyldów semaforowych
i Katalog zabytkowych semaforów: Kamila Baturo
Poradnik: Anna Jagiellak
Opracowanie Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków
Projekt graficzny i skład Monika Golisz
Korekta Lidia Sadowska-Szlaga
Druk i oprawa Proprint Usługi Poligraficzne
Nakład 2000 egzemplarzy
Wydawca Miasto Stołeczne Warszawa, 2015 r.
ISBN 978-83-63269-33-3
Publikacja „Szyldy na Starym Mieście w Warszawie. Dobre praktyki dla właścicieli i użytkowników” jest drugim poradnikiem adresowanym do mieszkańców i właścicieli nieruchomości,
przygotowanym przez Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków. Serię otwiera opracowanie
„Jak modernizować modernizm?”, wydane w 2014 roku.
Niniejszy poradnik składa się z dwóch części. W pierwszej została opisana historia szyldów semaforowych na przykładach europejskich. Druga część przybliża zasady rozmieszczania i montażu
szyldów, a także innych elementów reklamowych. Publikację zamyka katalog i plan lokalizacji
semaforów wskazanych do ochrony.
Na warszawskiej Starówce zachowała się do dziś większość oryginalnych semaforów, wykonanych podczas powojennej odbudowy. Ich stylistyka odwołuje się do wzorców z XVI–XVII wieku.
Walory artystyczne i zabytkowe szyldów są jednak wciąż niedoceniane. Szyldy są integralnym
elementem zabytku i staromiejskiej stylistyki. Niestety, w okresie ostatnich dwudziestu pięciu lat
część szyldów semaforowych powstałych po wojnie zniknęła z krajobrazu miejskiego. Zabytkowe
semafory zaczęły być wypierane przez nowe formy reklam.
Współczesne reklamy umieszczane na kamienicach Starego Miasta są eksponowane we wspólnej przestrzeni publicznej i ich autorzy powinni uszanować wygląd zabytkowych elewacji. Pragnę zwrócić Państwa uwagę na potrzebę dostosowania estetyki reklam do zabytkowego charakteru budynków. Zobowiązuje nas do tego historyczny charakter miejsca wpisanego na Listę
światowego dziedzictwa UNESCO, jakim jest Stare Miasto w Warszawie.
Poradnik jest odpowiedzią na oczekiwania mieszkańców Starego Miasta i środowisk społecznych,
postulujących przywrócenie oryginalnego wyglądu staromiejskiej przestrzeni.
Zapraszam do lektury.
Piotr Brabander
Stołeczny Konserwator Zabytków
5
1. Szyld kwiaciarni MHD przy ulicy Świętojańskiej 11, projekt Jerzego Brabandera
Część I
HISTORIA
Szyldy jako element koncepcji odbudowy
Starego Miasta
Szyldy semaforowe1 są jednym z najbardziej charakterystycznych elementów zdobniczych Starego Miasta.
Przykuwają wzrok oryginalną formą i precyzją wykonania. Są przy tym wyjątkowe w porównaniu z szyldami na innych zabytkowych starówkach w Polsce. Warszawskie semafory zostały bowiem zaprojektowane
w ramach spójnego programu aranżacji plastycznej
Starego Miasta. Podobnie jak cała warszawska Starówka, szyldy powstawały w trakcie odbudowy i są dziełem
znakomitych projektantów: konserwatorów, architektów, budowniczych, plastyków i rzemieślników.
Zabytkowe semafory powstały w dwóch etapach: w okresie odbudowy Starego Miasta, w latach pięćdziesiątych
i sześćdziesiątych oraz na początku lat siedemdziesiątych XX wieku. Niestety, nie wszystkie dotrwały do
czasów obecnych. Część bezpowrotnie zniknęła z krajobrazu staromiejskiego. Te, które pozostały, wzbudzają
duże zainteresowanie i są jedną z największych atrakcji zabytkowych elewacji.
Stare Miasto zostało odbudowane jako osiedle mieszkaniowe z szerokim zapleczem usługowym i kulturalno-oświatowym. W przyziemiach wielu kamienic powstały sklepy, lokale gastronomiczne, muzea i galerie.
To właśnie dla tych miejsc zaprojektowano szyldy semaforowe, które wkrótce stały się wizytówką Starówki.
Szyldy są integralną częścią Starego Miasta – zabytku
wpisanego na Listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Warszawska Starówka została wpisana jako spójna koncepcja odbudowy, której elementy tworzą jednorodną
całość i są harmonijnie powiązane pod względem stylistycznym. Usuwanie lub wymiana oryginalnych detali oraz
form plastycznych prowadzi do degradacji i zubożenia
zabytku. Dlatego tak ważne jest zachowanie i ochrona
historycznych elementów wystroju Starego Miasta.
Szyld semaforowy lub semafor to szyld zawieszony na wysięgniku
zamocowanym do ściany budynku. W odróżnieniu od semafora,
szyld tablicowy to tablica przytwierdzona bezpośrednio do płaszczyzny elewacji.
1
7
Historia szyldów
semaforowych
Szyldy to znaki graficzne lub figuralne, mające na celu
przekazanie informacji związanej z handlem lub usługami, przeznaczonej dla wybranej grupy odbiorców.
Pierwotnie przybierały formę malowanych lub rzeźbionych przedstawień towarów albo powszechnie zrozumiałych symboli, umieszczanych na budynku w celu
zwrócenia uwagi przechodniów na prowadzoną tam
działalność. Używane w języku polskim słowo „szyld”
jest spolszczeniem niemieckiego terminu das Schild
(w odróżnieniu od der Schild – tarcza). Szyld sklepowy
o tradycyjnej, ozdobnej formie metaloplastycznej najczęściej określa się mianem „szyldu cechowego” – Zunftschild. Termin „szyld semaforowy” stosowany był już
w prasie drugiej połowy lat pięćdziesiątych XX wieku.
Określano nim szyld lub reklamę neonową, umieszczone prostopadle do powierzchni elewacji budynku.
Nazwa wywodzi się przypuszczalnie jeszcze z okresu
dwudziestolecia międzywojennego, kiedy w Polsce wydawano pierwsze publikacje dotyczące zagadnień związanych z reklamą handlową. Termin ten stosowano
również do szyldów w formie metaloplastycznego emblematu umocowanego na ozdobnym wysięgniku.
O dziwo, najwcześniejsze szyldy semaforowe, które pojawiły się w miastach zachodniej Europy mniej więcej
w XIV wieku, wydają się nie mieć bezpośredniego
związku z funkcjonowaniem cechów. Stosowanie tych
znaków narzucono wraz z pojawieniem się regulacji
prawnych, wprowadzanych w celu ułatwienia kontroli
podatkowej sprawowanej nad piwowarami i kupcami
winnymi.
8
W średniowiecznych przedstawieniach spotykanych
w malarstwie ołtarzowym i miniaturach manuskryptów z XV wieku pojawiają się na drugim planie głównie
semafory z wiechą, gwiazdą lub wieńcem zawieszonym na drewnianym drągu, sygnalizujące prowadzony wyszynk wina lub piwa. Późniejsza, dojrzała forma
i symbolika szyldów semaforowych zdaje się wywodzić
z dwóch równolegle funkcjonujących tradycji. Pierwszym źródłem był zapewne stosowany w starożytności
i średniowieczu czysto praktyczny zwyczaj wywieszania przez rzemieślników i kupców oferowanego towaru na drewnianych prętach nad sklepem lub kramem,
w celu lepszego wyeksponowania. Należy pamiętać,
że w miastach średniowiecznych handel sklepowy odbywał się właściwie bezpośrednio na ulicy. Wnętrze
sklepu otwierano na oścież, opuszczając poziome
okiennice spełniające za dnia rolę kontuaru, na noc
zaś szczelnie zamykane. Pewien wpływ na formę szyldów miała również ikonografia tak zwanej heraldyki
cechowej, w której dla odróżnienia poszczególnych
branż dobierano zestaw znaków przedstawiających
używane przez wytwórców narzędzia, wykonywane
produkty lub wizerunki patronów przyjętych przez
poszczególne cechy.
Wszystko wskazuje na to, że pierwotnie ani władze administracyjne miast, ani statuty cechów czy gildii nie
wprowadzały żadnych szczególnych regulacji lub ograniczeń dotyczących formy oraz treści szyldów rzemieślniczych i kupieckich. Wyjątek stanowiły znaki
sygnalizujące siedziby piwowarów (wiecha lub gwiazda wieloramienna), kupców winnych (wieniec z gałęzi) oraz cyrulików (trzy mosiężne talerze). Zestaw symboli używanych w heraldyce cechowej, na przykład na
pieczęciach czy chorągwiach, bywał niekiedy skomplikowany i słabo czytelny dla laika. Ponadto w wielu zestawieniach powtarzały się takie same symbole: topór,
cyrkiel, koło czy różnego rodzaju naczynia. W związku z tym na szyldach stosowano najczęściej symbolikę
uproszczoną i najbardziej jednoznaczną, na przykład
wizerunek buta, talerza cyrulika, rękawicy, głowy wołu
czy klucza ślusarza. W gruncie rzeczy zestaw symboli
i ich formy były używane dość dowolnie przez właści-
cieli poszczególnych zakładów. Można też mówić o pewnej lokalnej specyfice. Szyldy z obszarów niemieckojęzycznych zawierały czasem skomplikowane konstrukcje symboliczne. W krajach anglosaskich umieszczano
niekiedy na nich herb miejscowego patrona, a bywało,
że przyjmowały nawet formę słownego rebusu. Tam też,
aż po dzień dzisiejszy, spotyka się jeszcze lombardy
oznakowane charakterystycznym semaforem z trzema
złotymi kulami.
2. Szyld gospody „Pod modrym fartuchem” przy Rynku
Nowomiejskim 8 w Toruniu
Obserwowana w XV i XVI wieku skłonność do koncentrowania się pewnych branż w określonych rejonach miasta zmuszała właścicieli poszczególnych warsztatów
i kantorów do konkurowania między sobą o klienta,
a więc dążenia do wyróżnienia swojego zakładu spośród pozostałych. Przypuszczalnie wówczas w miastach
położonych na terenie Flandrii i północnej Francji wykształcił się zwyczaj, rozpowszechniony później w całej środkowej i północnej Europie, umieszczania na
elewacjach kamienic szyldów mających postać rozbudowanych, niezwykle ozdobnych struktur metaloplastycznych. Ich poziom artystyczny i jakość wykonawstwa świadczyć miały o prestiżu warsztatu. Obyczaj ten
przywędrował do Polski najprawdopodobniej za pośrednictwem Gdańska i Torunia, przyniesiony razem
z wieloma innymi regułami życia miejskiego przez
osiedlających się na naszych terenach kupców i rzemieślników niemieckich. Doskonale zachowanym przykładem takiego późnośredniowiecznego szyldu semaforowego jest wywieszka dawnej gospody cechowej
„Pod modrym fartuchem” w Toruniu, datowana na
1489 rok [fot. 2]. Znany z przedwojennych fotografii
renesansowy szyld krakowskiej gospody „Pod krzyżykiem” nosił datę 1580 [fot. 4].
9
3. Szyld warsztatu ślusarskiego przy ulicy Ślusarskiej 4
w Toruniu
Apogeum popularności i szczytowy moment rozwoju
tej formy reklamy przypadł na wiek XVI i XVII. Paradoksalnie udokumentowany jest on głównie przez
wprowadzane stopniowo od końca XVII wieku w miastach zachodniej Europy regulacje prawne, zmierzające
do ograniczenia rozmiarów szyldów i długości stosowanych wsporników. Stanowiły one przeszkodę i zagrożenie dla ruchu w wąskich uliczkach ówczesnych
miast. Stosowne rozporządzenia, wprowadzane w Paryżu i Londynie w drugiej połowie XVIII wieku, stopniowo zmusiły właścicieli sklepów i warsztatów do
usuwania wywieszek semaforowych i umieszczania
szyldów płasko na elewacji budynków. Mimo to prak10
4. Szyld gospody „Pod krzyżykiem” z 1580 roku, Kraków
tykowano dawny obyczaj jeszcze w XVIII i częściowo
w XIX wieku, co sprawiło, że większość znanych z ikonografii lub istniejących do dziś zabytkowych szyldów
pochodzi właśnie z tego okresu. Najbardziej znane
i najczęściej podziwiane przez turystów, prawdziwe
„rezerwaty” tej formy reklamy można znaleźć w zabytkowych dzielnicach miast angielskich, flandryjskich, niemieckich i austriackich.
Warszawskie szyldy
Warszawa niewiele się różniła pod względem tradycji
związanych ze stosowaniem szyldów od innych miast
europejskich. Ich najwcześniejsze udokumentowane
wizerunki znajdujemy jednak dopiero na obrazach
Canaletta, a w szczególności na weducie ukazującej
rozległy widok Krakowskiego Przedmieścia oglądany
od strony Bramy Krakowskiej. Kilka szyldów semaforowych z końca XVIII wieku uwiecznił Zygmunt Vogel
na akwarelach z roku 1786, przedstawiających ulicę
Bielańską oraz Rynek Nowego Miasta. Antoni Magier,
wspominając lata dzieciństwa, pisał o staromiejskich
szyldach z ulicy Piwnej:
„Mur ubrudzony odwieczne wystawiał nam skały
– a w czasie ulewy owe smoki skrzydlate z zakopconych dachów [gargulce] pluszcząc wodą po bruku
mętne spuszczały kaskady; wicher silił się zrywać
wiszące rzemieślnicze znaki, igrające szczękiem
balwierskich miedniczek”.
Już wówczas jednak tradycyjna forma szyldów o średniowiecznym rodowodzie stanowiła właściwie relikt
przeszłości. Idący z duchem czasu właściciele sklepów
i warsztatów – czy to na skutek wprowadzanych rozporządzeń, czy po prostu z powodu rozpowszechniającej się w miastach umiejętności czytania i pisania
– coraz częściej umieszczali nad swymi lokalami typowe szyldy płaskie. Drewniane lub blaszane tablice,
zawierające stosowne napisy informacyjne, stopniowo
wyparły z pejzażu miejskiego symboliczne wywieszki. Rozwój technologii wytwarzania szkła taflowego
w XIX wieku umożliwił masową rezygnację z pier-
wotnych wejść do lokali staromiejskich przez bramy
kamienic na rzecz przeszklonych witryn z drzwiami
prowadzącymi wprost z ulicy. Nad witrynami umieszczano zwykle szyld tablicowy zawierający nazwisko
właściciela lokalu i zakres jego działalności. Solidne
drewniane okiennice, chroniące witryny w nocy, po
otwarciu ukazywały wewnętrzne strony oklejone licznymi reklamami.
Na archiwalnych fotografiach, przedstawiających Rynek
staromiejski w ostatniej ćwierci XIX wieku, widzimy
elewacje kamieniczek oblepione dwujęzycznymi szyldami i reklamami niemal do wysokości drugiego piętra. Tylko w nielicznych miejscach nieco bardziej konserwatywni właściciele lokali zachowali – być może ze
względów sentymentalnych – zabytkowe już wtedy tradycyjne szyldy semaforowe. Doskonale udokumentowany na archiwalnych zdjęciach jest szyld warsztatu
ślusarza Stanisława Piskorskiego, rezydującego w piwnicach kamienicy Kurowskiego przy Rynku Starego
Miasta 38 [fot. 5]. Ryciny zamieszczane okazjonalnie
w prasie warszawskiej drugiej połowy XIX wieku pozwalają stwierdzić istnienie szyldów semaforowych na
ulicach Świętojańskiej, Bednarskiej i Leszno. Nie do
końca jasne są losy opisywanego we wspomnieniach
niektórych warszawiaków szyldu sławnego zakładu
szewskiego Hiszpańskich, przedstawiającego sylwetkę
złoconego niedźwiedzia trzymającego w łapach but
z cholewą. Szyld ten wisiał ponoć jeszcze w latach
międzywojennych na elewacji ostatniej siedziby tej
firmy, w kamienicy przy Krakowskim Przedmieściu 7.
Według krążącej niegdyś po Warszawie legendy szyld
ten otrzymał założyciel szewskiej dynastii Hiszpańskich z rąk samego Jana Kilińskiego.
11
6. Szyld restauracji „Fregata” przy ulicy Mazowieckiej 11,
1943–1944 rok
5. Szyld warsztatu ślusarskiego z kamienicy przy Rynku
Starego Miasta 38, 1912 rok
Początek XX wieku przynosi ogromne zmiany w dziedzinie technik reklamowych, spowodowane przede
wszystkim zastosowaniem oświetlenia elektrycznego.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego pojawia
się na ulicach Warszawy w zasadzie większość stosowanych dotychczas form reklamy wizualnej, takich
jak: neony, podświetlane słupy wolno stojące, reklamy
wielkoformatowe oraz zamontowane prostopadle do
powierzchni elewacji budynków podświetlane kasetony, nazywane potocznie „semaforami”. W tym samym
12
czasie pojawia się również szersze zainteresowanie
problematyką ochrony miejskich zespołów zabytkowych przed dewastacją i utratą historycznej odrębności.
Pierwsza skuteczna próba opanowania estetycznego
chaosu, powstającego w efekcie nadmiaru szyldów
i reklam na Starym Mieście, związana była bezpośrednio z akcją odnawiania elewacji tamtejszych kamienic, podjętą w latach 1928–1929. Rynek staromiejski
otrzymał wówczas nieco kontrowersyjny, lecz niezwykle barwny i efektowny wystrój elewacji, zaprojektowany przez wybitnych artystów plastyków dwudziestolecia międzywojennego. W związku z prowadzonymi działaniami usunięto z elewacji kamienic niemal
wszystkie szyldy, zastępując je najczęściej skromnymi
napisami umieszczonymi w światłach witryn sklepowych i niewielkimi napisami reklamowymi na wewnętrznych stronach okiennic. Wówczas zniknęły również z ulic ostatnie szyldy semaforowe. Jedynym znanym z tego okresu (przypadkowo zresztą udokumentowanym) klasycznym szyldem na terenie Śródmieścia
jest sfotografowany około roku 1943 semafor restauracji „Fregata” przy ulicy Mazowieckiej 11 [fot. 6].
Składał się z precyzyjnie wykonanego, trójwymiarowego modelu statku pod pełnymi żaglami, umocowanego na wsporniku z dekoracyjnie wywiniętą wolutą.
Szyld ten, odmienny stylistycznie od typowo modernistycznego logo restauracji widocznego na zdjęciu,
mógł pochodzić ze starszego lokalu, być może nawet
staromiejskiego.
Opisany stan rzeczy trwał na terenie Starego Miasta aż
do chwili wybuchu powstania w 1944 roku, o czym
świadczą zdjęcia pochodzące z Referatu Gabarytów,
dokumentujące elewacje warszawskich kamienic w ramach akcji prowadzonej na polecenie Stefana Starzyńskiego na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych.
Na następnych dziewięć lat warszawska Starówka, razem ze swymi szyldami, zniknęła z powierzchni ziemi.
Dwa etapy powstawania
szyldów staromiejskich
W projektach powojennej odbudowy Starego Miasta
zdecydowano się na zachowanie, przynajmniej w kształcie zewnętrznym, zabytkowego charakteru tej dzielnicy. Wykorzystując w największym możliwym stopniu
ocalałe mury gotyckie i barokowe oraz wydobyte z gruzów elementy wystroju kamieniczek, stworzono nieco
7. Szyld apteki „Cefarm” przy Rynku Starego Miasta 17, 1978 rok
wyidealizowany obraz historycznej zabudowy dzielnicy. Oprócz charakterystycznej formy architektonicznej budynków, jedną z najistotniejszych cech decydujących o pięknie i odrębności Starówki stało się
nagromadzenie pieczołowicie odrestaurowanych, odtworzonych lub specjalnie zaprojektowanych detali
wystroju kamienic. Pozbawione wymyślnych krat, okuć
bramnych, ozdobnych zworników i wyszukanych polichromii, straciłyby one znaczną część swej unikalnej
urody.
Zadbano również o to, aby szyldy sklepów i warsztatów, które miały niebawem rozpocząć działalność
13
8. Szyld restauracji „Bazyliszek” przy Rynku Starego Miasta 1/3,
1976 rok
9. Plakieta „DESY”, pozostałość po dawnym salonie „DESY”
mieszczącym się przy Rynku Starego Miasta 6
na Starym Mieście, nie psuły wizerunku całości. Projektanci sięgnęli po dawne wzory tradycyjnych szyldów „cechowych”, które zresztą wówczas jeszcze mogli
pamiętać starsi mieszkańcy miasta. Kilka z wykonanych wówczas wywieszek powstało specjalnie na
okoliczność przekazania do użytku pierwszej części
odbudowanej Starówki w lipcu 1953 roku. Do tej grupy zaliczają się: wspaniały szyld apteki na kamienicy
przy Rynku Starego Miasta 17 [fot. 7], szyld kawiarni „Krokodyl” przy Rynku 21, zachowany częściowo dawny szyld zakładu fryzjerskiego znajdującego
się w rynkowej kamienicy pod jedynką oraz semafor zakładu zegarmistrzowskiego, zawieszony na
elewacji domu przy Rynku Starego Miasta 12/14.
Nieco później, w październiku 1953 roku, wykonano
wywieszkę przeznaczoną dla restauracji „Bazyliszek”
[fot. 8]. Szyld ten przed 1962 rokiem zastąpiony został modernistyczną rzeźbą przedstawiającą smoka,
znajdującą się do dziś na elewacji kamienicy.
14
W miarę odbudowy poszczególnych odcinków ulic
staromiejskich, prowadzonej w latach 1953–1956, dodawano sukcesywnie kolejne szyldy. Rynek Starego
Miasta zyskał pod numerem 25 wywieszkę kiosku
„Ruchu”, w kształcie zawieszonego na wsporniku ażurowego metaloplastycznego kartusza z prostokątną
tabliczką w środku. Staromiejski Dom Kultury oraz
antykwariat „DESA” [fot. 9] – dekoracyjne rzeźbiarskie
plakiety. Kwiaciarnię państwowego przedsiębiorstwa
MHD przy ulicy Świętojańskiej sygnalizował semafor
Szyldy te projektowano w większości jako część wystroju zewnętrznego kamienicy lub wnętrz warsztatów,
lokali sklepowych i restauracyjnych. Umożliwiała to
praktykowana powszechnie zasada przydzielania lokali określonym użytkownikom jeszcze podczas odbudowy kamienicy. Wykonanie projektów wywieszek powierzano najprawdopodobniej działającemu
w okresie odbudowy warsztatowi kowalstwa i blacharki artystycznej, mieszczącemu się na Nowym
Mieście, przy ulicy Koźlej. Warto tu zauważyć, że lokale
staromiejskie od samego początku powojennej odbudowy funkcjonowały na odrębnych prawach – w pozostałych częściach warszawskiego Śródmieścia obowiązywał aż do roku 1956 całkowity zakaz wywieszania na elewacjach budynków szyldów oraz reklam.
Natychmiastową reakcją włodarzy staromiejskich lokali gastronomicznych na zniesienie tego zakazu był
– odrzucony zresztą przez Stołeczny Zarząd Architektury i Budownictwa – wniosek o wydanie zgody na
instalację napisów neonowych nad lokalami „Bazyliszek”, „Krokodyl” i kawiarnią „Gwiazdeczka” przy
ulicy Piwnej. Odmowę umotywowano koniecznością zachowania specyficznego charakteru zabytkowej
dzielnicy.
10. Szyld sklepu mięsnego przy ulicy Piwnej 7
w postaci misternego kosza z kwiatami [fot. 1]. Ulica
Piwna pod numerem 7 zyskała szyld sklepu mięsnego
z przedstawieniem głowy wołu i skrzyżowanych toporów obramowanych ażurową koronką [fot. 10], oprócz
tego wywieszkę zakładu szewskiego oraz nieistniejący
już od lat siedemdziesiątych i znany tylko z archiwalnych fotografii szyld pijalni wód mineralnych.
Lata sześćdziesiąte przyniosły kolejne uzupełnienia.
Dodano podświetlany szyld kawiarni „Pod Murzynkiem” przy ulicy Nowomiejskiej i nietypowy medalion
z żeliwa i kutych kształtek, zawieszony na łańcuchach
pod daszkiem fukierowskiej winiarni. Salon kosmetyczny „IZIS” przy ulicy Piwnej 33 otrzymał szyld z syrenką, użytkowany obecnie po niewielkich zmianach
przez Muzeum Farmacji [fot. 11].
15
Druga fala zainteresowania zagadnieniem rewitalizacji
Starego Miasta związana była pośrednio z podjętą
w styczniu 1971 roku decyzją o odbudowie Zamku
Królewskiego. W latach 1970–1972 zainwestowano
znaczne kwoty z budżetu miasta w prace remontowe
i konserwatorskie na terenie Starówki. Uporządkowano teren, zmodernizowano oświetlenie ulic, zainstalowano iluminację wybranych obiektów, opierając
się w znacznym stopniu na planach przygotowanych
już rok wcześniej przez Dzielnicową Radę Narodową
Śródmieście i realizowanych przez specjalnie powołany w tym celu zespół. Po dwudziestu niemal latach
eksploatacji Stare Miasto pilnie wymagało odnowienia, ponadto nasilający się w tym okresie ruch turystyczny spowodował konieczność przekazania lokali
użytkownikom związanym z jego obsługą.
11. Szyld zakładu „IZIS” przy ulicy Piwnej 31/33
16
Lata siedemdziesiąte zaowocowały na terenie Starego
i Nowego Miasta wyjątkowym urodzajem stylizowanych szyldów w najbardziej wymyślnych formach.
Wówczas powstały wywieszki księgarni Domu Książki przy ulicy Piwnej 20, szyld nazwany przez prasę
„Karocą z Łańcuta” przy Piwnej 46, nieistniejące już
niestety wspaniałe szyldy sklepów bursztyniarskich
„Ambra” oraz „Jantar” przy Piwnej 15 i Piwnej 43 [fot.
12]. Na Nowomiejskiej 11/13 i Piwnej 38 Centralny
Zarząd Przemysłu Mleczarskiego zainstalował dwa
identyczne szyldy z wizerunkiem krówki (zachował
się tylko jeden). Restauracja „Pod herbami”, przekształcona z dawnej herbaciarni, otrzymała zachowany do
dziś szyld z trzema stylizowanymi tarczami. Pasmanteria przy ulicy Piwnej 26 – zabawny szyld z guzikiem, igłą oraz agrafką, w ażurowej rozecie. Galerię
współczesną „DESA” przy Zapiecku, otwartą w 1973
12. Niezachowany szyld sklepu z bursztynami przy ulicy Piwnej 43
13. Ulica Krzywe Koło, lata 70.
roku w lokalu zajmowanym poprzednio przez sklep
z konfekcją „Gallux”, oznakowano dwoma identycznymi podświetlanymi kasetonami w koronkowych
obramowaniach. Całkowicie nowe szyldy dla trzech
staromiejskich placówek zamówiło przedsiębiorstwo
„Ruch”, zlecając wykonanie dwóch zaakceptowanych
przez służby konserwatorskie wzorów: gotycyzującego
kwiatonu dla kiosków przy Rynku Starego Miasta 25
i przy Freta 30 oraz witrażowego kasetonu przy Piwnej
35. Na ulicy Freta pojawiły się szyldy restauracji „Pod
Samsonem” pod trójką i nowo powstałej pijalni miodu
pod siódemką. Specyficzny, dość oszczędny styl prezentują semafory „Cepelii”, projektu spółdzielni jubilerskiej „ORNO”, oraz sklepu ze szkłem i porcelaną
zainstalowane na kamienicach przy Rynku Starego
Miasta 10 oraz 13. Niezwykle oryginalną formę przy-
brała wywieszka zakładu optycznego przy ulicy Świętojańskiej 4 – metalowe lorgnon zaopatrzone było pierwotnie w kolorowe szkła.
Późniejsze losy wspomnianych szyldów, z których kilka
przez ponad sześćdziesiąt lat stanowiło nieodłączny
element staromiejskiego pejzażu, były bardzo różne.
Niektóre zostały zniszczone, niektóre zaginęły. Niektóre straciły pierwotnych właścicieli i stały się formalnie bezpańskie. Część została zaadaptowana przez
nowych użytkowników lokali wraz z nazwą i tradycją
miejsca. Czasem na dawnym wsporniku zawieszano
nowy szyld. Te, które ocalały, mimo przytłoczenia tandetnymi reklamami z jaskrawych sztucznych tworzyw,
w przeciwieństwie do nich wciąż przyciągają uwagę
i wzbudzają żywe zainteresowanie zwiedzających.
17
14. Nagromadzenie materiałów o agresywnej, jaskrawej kolorystyce, niezharmonizowanej z charakterem
elewacji deprecjonuje zabytek
Część II
PORADNIK
Szyldy na starym mieście w warszawie
Początek lat dziewięćdziesiątych XX wieku przyniósł
istotne zmiany w kształtowaniu estetyki przestrzeni
publicznej. W krajobrazie miast i przedmieść zagościła
kakofonia architektoniczna i kolorystyczna, znieczulając naszą wrażliwość i poczucie piękna.
Bezład estetyczny nie ominął również zabytkowych
przestrzeni i miejsc historycznych, także Starego Miasta
w Warszawie. Z upływem czasu stał się wręcz naturalny
i niemal niezauważalny. Dzisiejszy jarmarczny charakter wielu witryn i elewacji warszawskiej Starówki dotkliwie zaburza historyczny i kameralny klimat tego
miejsca. Ze względu na entuzjazm i poświęcenie, z jakim zostało odbudowane z wojennych zniszczeń, Stare
Miasto zdecydowanie zasługuje dziś na więcej troski
i przywrócenie oryginalnego charakteru.
19
KOMPOZYCJA
STAROMIEJSKIEJ ULICY
Stare Miasto w Warszawie zostało odbudowane zgodnie z dokładnie opracowaną koncepcją konserwatorską. Harmonijnie zakomponowane wnętrza ulic i rynku tworzyły jednorodną i dopracowaną stylistycznie
całość. Zamierzeniem budowniczych warszawskiej
Starówki było odtworzenie Starego Miasta z XVII
i XVIII wieku, bez późniejszych dobudów i przekształceń. Odbudowany zabytek wymagał odpowiedniej historyzującej oprawy plastycznej [fot. 15]. Kształtując ulice, opracowano nowy, oryginalny kanon form
architektonicznych i plastycznych tworzących stylistykę staromiejską. Pierzeje zamykające ulice i rynek
wraz z małą architekturą powstały jako przemyślana
i zamknięta kompozycja. Wszelkie nowe formy wprowadzane w przestrzeń zabytku musiały być podporządkowane jego stylistce. Elementy obce i niezharmonizowane były niedozwolone. W ten sposób starano się zachować odtworzony z pietyzmem zabytkowy charakter Starego Miasta. Wartość koncepcji odbudowy docenił Komitet Światowego Dziedzictwa
UNESCO, który w 1980 roku uhonorował Stare Miasto, łącznie z wystrojem architektonicznym oraz plastycznym, zaszczytnym wpisem na prestiżową Listę
UNESCO.
II wojnę światową. Najwięcej zachowało się ich w parterach wypalonych kamienic. Ocalałe z wojennej pożogi oryginalne elementy wkomponowano w nowe
ściany budynków. Doskonałym przykładem takiego
zabiegu są kamienne portale zdobiące wejścia do budynków. Niektóre pochodzą nawet z okresu I Rzeczypospolitej [fot. 16]. Odbudowane kamienice zostały
ozdobione zgodnie ze stylem obowiązującym w okresie baroku i klasycyzmu. W projektach elewacji przywrócono podziały architektoniczne typowe dla tego
Fasady na Starym Mieście
Elewacje kamienic staromiejskich otrzymały styl nawiązujący do architektury XVII i XVIII wieku. W latach pięćdziesiątych XX wieku, projektując od nowa
Stare Miasto, wykorzystano relikty, które przetrwały
20
15. Wnętrze ulicy staromiejskiej. Układ okien i gzymsów
tworzy harmonijną kompozycję
czasu. Poszczególne kondygnacje zostały wydzielone
gzymsami, a okna podkreślono opaskami obramieniowymi. Fasady ozdobiono barwnymi tynkami oraz
dekoracją malarską i rzeźbiarską. W witrynach i oknach
oraz w nadświetlach portali i drzwi zamontowano
ozdobne kute kraty [fot. 17].
Przemyślana, wyważona kompozycja pierzei zakładała
harmonijne rozplanowanie kolorystyki oraz detali architektonicznych i rzeźbiarskich. Elementy wnętrza
ulic staromiejskich zostały tak skomponowane, aby
tworzyć spójną architektonicznie i plastycznie przestrzeń. Wszelkie nowe formy musiały respektować integralność wystroju elewacji i całej pierzei ulicy.
Semafory – element kompozycji fasady
Elementy zewnętrznego wystroju zostały zaprojektowane indywidualnie dla każdej kamienicy, ale w nawiązaniu do pozostałych fasad pierzei. To na nich
właśnie miała się skupiać uwaga zwiedzającego. Parter, wyraźnie wyodrębniony od pozostałych kondygnacji, został przeznaczony do funkcji kulturalnych
16. Kamienica Rynek Starego Miasta 31. Relikty
wkomponowane w elewację świadczą o historii miejsca
17. Metaloplastyka to charakterystyczny element
staromiejskiej stylistyki
21
i użytkowych. W tej części umieszczono, zaprojektowane specjalnie dla Starego Miasta, kute w metalu
szyldy. Ich oryginalna forma i wysoki kunszt wykonania miały przykuwać wzrok, ale nie przytłaczać kompozycji elewacji. Wykonane przez mistrzów rzemiosła
artystycznego szyldy stały się elementem charakterystycznym Starego Miasta [fot. 18–19].
18
19
OGÓLNE ZASADY
LOKALIZACJI REKLAM
NA STARYM MIEŚCIE
Najważniejszą zasadą, którą należy się kierować przy
umieszczaniu nowych elementów na elewacjach zabytków, jest unikanie form wprowadzających dysonans i chaos kompozycyjny [fot. 20–21]. Dodatkowe
detale powinny respektować kompozycję, a także wystrój architektoniczny i plastyczny kamienic. Trzeba
pamiętać, że każda ingerencja w substancję i wygląd
kamienic burzy kompozycję i narusza integralność wystroju zabytków. Dlatego nowe formy projektowane
dla Starego Miasta powinny reprezentować wysoki
poziom artystyczny i być wykonywane ze szczególną
starannością i dbałością. Nie mogą zdominować detali
historycznych, powinny uszanować zabytkowy charakter elewacji i harmonijnie wtapiać się w kompozycję
plastyczną i kolorystyczną fasady. Należy podkreślić,
że najważniejsza jest ekspozycja zabytku. Dotyczy to
nie tylko formy reklamy, ale również jej estetycznego
sposobu zamontowania i zawieszenia. Uhonorowanie
Starówki wpisem na Listę UNESCO wymaga bowiem
szczególnej uwagi. Dlatego niektóre elementy identyfikacji wizualnej oraz reklam, dopuszczalne w innych
przestrzeniach miasta, nie mogą być akceptowane na
tym wyjątkowym obszarze.
ROZMIESZCZENIE ZNAKÓW
IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ
18–19. Staromiejskie semafory
22
Znaki informacji graficznej należy umieszczać w parterze kamienicy, pod gzymsem lub poniżej okien pierwszej kondygnacji, czyli w miejscach wyznaczających
21
20
20–21. Przykłady makiet reklamowych szpecących zabytek,
które degradują wartości artystyczne miejsca
część użytkową kamienic. Nie należy mocować żadnych znaków i tablic reklamowych w oknach i na balkonach oraz na elewacji powyżej gzymsu odcinającego
Sgraffito – jedna z technik dekoracyjnych malarstwa ściennego,
polegająca na pokryciu muru kilkoma warstwami tynku o odmiennych barwach i na częściowym zeskrobywaniu warstw górnych za
pomocą ostrych narzędzi. W ten sposób w wydrapanych partiach
odsłania się kolor warstwy dolnej i powstaje dwu- lub kilkubarwna kompozycja.
2
parter od wyższych kondygnacji. Nie należy również
naklejać napisów w witrynach. Dotyczy to także podświetlanych znaków na wewnętrznej stronie okien oraz
w nadświetlach witryn. Trzeba pamiętać, że nie na
wszystkich kamienicach możliwe jest umieszczanie
nowych reklam i znaków identyfikacji wizualnej. Tam,
gdzie występują dekoracje plastyczne, np. sgraffita2,
polichromie3, boniowanie4 lub elementy kamieniarki
(portale, obramienia okienne, gzymsy), nie można
instalować żadnych oznaczeń. Nowe szyldy semaforowe należy montować na zachowanych wysięgnikach
(patrz: „Zabytkowe szyldy semaforowe”, s. 32).
Polichromia – wielobarwne malowidła zdobiące zewnętrzne
ściany, stropy lub sklepienia budowli.
3
Boniowanie – dekoracyjne opracowanie muru kamiennego lub
jego naśladownictwo wykonane w tynku. Polega na zaakcentowaniu
profilami zewnętrznych krawędzi prostokątnych ciosów kamienia
i utworzeniu w ten sposób poziomych i pionowych podziałów.
4
23
22
23
24
25
22–26. Nawet reklamy fizycznie nieingerujące w zabytek,
tj. naklejki w oknach i witrynach, szpecą wygląd elewacji
24
Nieprzesłanianie elewacji
Reklamy nie mogą przesłaniać detali i elementów wystroju elewacji, czyli portali, drzwi, witryn, okien i balkonów. Niedopuszczalne jest także zawieszanie na
elewacji bannerów. Projektując nowe formy, trzeba
uszanować materię zabytku i harmonijnie wkomponowywać je w całość elewacji [fot. 27–30].
26
27
W tym miejscu trzeba podkreślić, że reklama, która
niekorzystnie zmieniłaby wygląd zabytku, mimo że
nie ingeruje w obiekt, nie powinna zostać umieszczona na jego elewacji [fot. 22–26]. Dotyczy to między
innymi naklejek i napisów w oknach lub wolno stojących form przestrzennych, takich jak reklamy w formie makiet lodów, postaci ludzkich lub zwierząt. Elementy te blokują przejścia i zakłócają klimat kameralnych uliczek. Priorytetem jest zawsze ochrona zabytku i jego ekspozycji.
28
27–30. Źle wkomponowane szyldy przesłaniają detal
zabytkowej elewacji
25
Materiał, forma i kolor
Nadrzędną zasadą w umieszczaniu nowych elementów
jest projektowanie form, które są podporządkowane
podziałom architektonicznym i kolorystyce kamienic.
Wielkość reklam umieszczanych na kamienicach powinna być zawsze indywidualnie dopasowana do kompozycji elewacji. Elementy te nie mogą stanowić form
konkurencyjnych dla zabytku i jego otoczenia. Nie
należy zatem stosować materiałów obcych stylistyce
staromiejskiej, takich jak na przykład folia reklamowa, a także materiałów jaskrawych, które agresywnie
kontrastują z detalem elewacji. Podobnie obcym dla
stylistyki staromiejskiej materiałem jest drewno uży-
29
30
31. Drewniane, stylizowane na rustykalne elementy nie wpisują
się w charakter Starego Miasta
32. Metaloplastyka tworząca stylistykę i charakter Starówki
26
wane dla nadania lokalom rustykalnego charakteru
[fot. 31]. Oddzielnym problemem jest montaż napisów
i logotypów przestrzennych bezpośrednio na elewacji.
Elementy te wymagają dodatkowych wierceń, które niszczą tynki. Litery tworzące napisy mogą być łączone
ze sobą lub umieszczane na podkładzie, aby wyeliminować zbędne wiercenia [fot. 32]. Niedopuszczalne jest
umieszczanie form reklamowych na elementach kamiennych, w tym na portalach.
34
Elementy zieleni
Roślinność na fasadach staromiejskich jest elementem
obcym i nieuzasadnionym historycznie. Donice oraz
girlandy naturalnych i sztucznych kwiatów zawieszane na szyldach, portalach, w obramieniach okiennych
i drzwiowych zasłaniają detal plastyczny i wprowadzają
chaos kompozycyjny. Nadmierne urozmaicanie elewacji roślinnością jest nieodpowiednie dla reprezentacyjnej przestrzeni Starego Miasta. Elementy te mogą
zaburzyć wartość artystyczną zabytku [fot. 33–36].
35
33
36
33–36. Zbędne dekoracje ze sztucznej roślinności i kwietniki
przesłaniające elewacje nie są częścią staromiejskiej stylistyki
27
37
38
39
40
37–40. Stosowanie jaskrawego i pulsacyjnego oświetlenia
jest niedopuszczalne na obszarze staromiejskim
28
Oświetlenie
W obszarze staromiejskim nie należy stosować podświetlanych reklam. Elementy reklamowo-informacyjne, zwłaszcza podświetlane panele, lampy na wysięgnikach i lampki choinkowe poprowadzone wokół
obramień okiennych i drzwiowych, a także oplecione
wokół szyldów i nadświetli, wprowadzają dysonans
i szpecą historyczne otoczenie [fot. 37–40]. Nie należy
również stosować współczesnych form oświetlenia.
Dotyczy to przede wszystkim światła o zmieniającym
się natężeniu (pulsującym, fosforyzującym i błyskowym). W witrynach, na drzwiach i w oknach kamienic
nie można umieszczać ekranów projekcyjnych, a także
wyświetlać ruchomych obrazów. Agresywne, nienaturalnie kolorowe efekty świetlne kontrastują z zabytkowym charakterem, naruszając spójność kompozycyjną elewacji. Nagromadzenie elementów reklamowo-świetlnych wprowadza chaos i bezład. Nadmiar form
oraz kolorów zaburza harmonię, niszcząc specyficzną
atmosferę i kameralny klimat miejsca.
41
42
Dyskretne okablowanie na elewacjach
Na elewacjach wielu kamienic zostały zamontowane
różne urządzenia elektryczne, które wymagały doprowadzenia odpowiedniego okablowania: podświetlane
reklamy, szyldy semaforowe, a także kamery monitoringu, syreny alarmowe i domofony. W zdecydowanej
większości przewody do tych urządzeń ułożono prowizorycznie, bezpośrednio na elewacji. Taki sposób prowadzenia okablowania oszpecił kamienicę i cały zabytkowy obszar, deprecjonując rangę miejsca wpisanego
na Listę UNESCO [fot. 41–48].
41–48. Przewody prowadzone natynkowo szpecą elewacje
29
43
46
Na elewacjach obiektów zabytkowych nie należy montować żadnego okablowania. Kable i przewody, jako
integralna część instalacji danego obiektu, muszą pozostać ukryte. Bezładnie zwisające pętle kabli na zabytku są niedopuszczalne. Niedopuszczalne jest również prowadzenie kabli przez całą wysokość i szerokość
elewacji. Natynkowy montaż przewodów stosuje się
przede wszystkim tam, gdzie estetyka odgrywa mniejszą rolę, między innymi w pomieszczeniach gospodarczych, piwnicach i garażach.
44
45
Zasada dyskretnego prowadzenia okablowania wynika nie tylko z potrzeby zachowania estetyki elewacji, w takim samym stopniu podyktowana jest normami bezpieczeństwa przeciwporażeniowego oraz
przeciwpożarowego. Instalacje elektryczne na elewacjach wielu kamienic nie spełniają tych norm. Prawidłowo położony przewód zasilający nie może być
bezpośrednio dostępny, powinien być ukryty na całej
długości.
30
47
48
Jeśli nie jest możliwy podtynkowy montaż przewodów,
należy je wprowadzić do urządzenia zainstalowanego na
elewacji bezpośrednio z wnętrza budynku, przez przepust ukryty pod elementem montażowym danego urządzenia. Niedopuszczalne jest jednak wykonywanie nowych przepustów w partiach pokrytych dekoracjami.
W przypadku większości kamienic staromiejskich,
które oczekują na prace konserwatorskie, na elewa-
cjach będzie możliwe zaplanowanie i wykonanie podtynkowych tras kablowych i przepustów. Projekt tras,
a także rozmieszczenie i sposób montażu urządzeń
należy przygotować w ramach całościowego programu
prac konserwatorskich na elewacji. Każda instalacja
elektryczna powinna być ponadto zaprojektowana
oraz wykonana przez specjalistów posiadających odpowiednie uprawnienia i doświadczenie.
31
50
51
49
ZABYTKOWE SZYLDY
SEMAFOROWE
49–51. Zabytkowe semaforowe wysięgniki należy
wykorzystywać przy montowaniu nowych szyldów
Kute w metalu semafory zostały zaprojektowane specjalnie dla Starego Miasta. Ich oryginalna forma oraz
wysoki kunszt wykonania miały przyciągać wzrok, ale
nie przytłaczać kompozycji elewacji.
jektu odbudowy Starego Miasta. Wartość artystyczna
i zabytkowa staromiejskich semaforów obliguje nas do
zwrócenia szczególnej uwagi na ich stan zachowania
i ekspozycję.
Zabytkowe szyldy semaforowe (patrz: „Historia szyldów semaforowych”, s. 8–17 i „Katalog zabytkowych
semaforów”, s. 43–48) stanowią integralną część pro-
Ze względu na ich wartość, istniejących szyldów semaforowych nie należy wymieniać na nowe. Nie należy
ich usuwać także w sytuacji, kiedy zmienia się najemca
32
52
53
52–56. Użycie tworzyw sztucznych, stanowiących dysonans
stylistyczny, niszczy klimat i wizerunek zabytku
i charakter lokalu użytkowego. Szyldy trzeba zachować, a nowe znaki identyfikacji wizualnej podporządkować stylistyce staromiejskiej metaloplastyki. Nie należy również usuwać starych wysięgników, na których
pierwotnie były zawieszone semafory. Powinno się je
wykorzystać do umocowania nowych szyldów [fot.
49–51]. Nowe semafory należy instalować na tej samej
wysokości co zabytkowe.
Materiał i wykonanie
Planując montaż nowych semaforów na zabytku, trzeba pamiętać, że zespół staromiejski jest ukształtowaną, zrealizowaną od początku do końca przestrzenią.
Starówka stanowi zamkniętą, jednorodną stylistycznie i kompozycyjnie całość. Dodanie nowego elementu
oznacza materialną i estetyczną ingerencję w wygląd
zabytku. Nowy szyld powinien być zatem starannie
dobrany i zharmonizowany zarówno z szyldami historycznymi, jak i z architekturą obiektu, na którym ma
zostać umiejscowiony.
Szyldy umieszczane na zabytkach staromiejskich powinny być wzorowane na semaforach historycznych
(patrz: „Katalog zabytkowych semaforów”, s. 43–48).
Zgodnie z wytycznymi z okresu odbudowy, szyldy
powinny być wykonane z metalu. Zachowane do dziś
przykłady pokazują szeroki repertuar form metaloplastycznych. Wzornictwo z okresu odbudowy i lat
siedemdziesiątych XX wieku charakteryzuje wysoki
kunszt artystyczny i rzemieślniczy. Metaloplastykę
wykonaną w tym okresie chętnie łączono z innymi
technikami plastycznymi, na przykład z witrażem.
Spośród zabytkowych semaforów szczególnie zwracają uwagę wykonane z rzemieślniczą precyzją finezyjne motywy ażurowe i przedstawienia figuralne.
33
Historyczne szyldy to gotowy wzór do naśladowania
i źródło inspiracji. Nowe elementy, wzorem metaloplastyki zabytkowej, powinna charakteryzować wysoka jakość artystyczna i staranność wykonania. Elementy wypełniania powinny być wykonane z materiałów
trwałych, dobrej jakości. Nie należy stosować tworzyw
używanych we współczesnych urządzeniach reklamowych, na przykład szkła lustrzanego oraz materiałów
winylowych. Niedopuszczalne są także kasetony w formie plastikowych skrzyń wyklejonych foliami. Obcym
materiałem dla stylistyki staromiejskiej jest również
54
55
56
W późniejszym okresie modne stały się semafory
w kształcie kasetonów, z dekoracyjnie opracowaną metalową ramą wypełnioną szkłem. Nawiązując do współczesnego wzornictwa, szyldy te doskonale wpisują się
w stylistykę staromiejską.
34
57
59
58
60
57–60. Jaskrawa kolorystyka jest sprzeczna ze staromiejską
estetyką
Kolor i faktura
naturalne drewno z widocznymi słojami. Dopuszczalne jest natomiast drewno polichromowane. Zaleca się
też, aby litery bądź znaki graficzne były wykonane z tego samego materiału, za pomocą technik zdobniczych
(grawerowania, repusowania). Powierzchnie te można
również pomalować. Wskazane jest ograniczenie różnorodności użytych materiałów i kolorów.
Kolorystyka semaforów powinna być stonowana, o niskim nasyceniu barw. Materiały zastosowane w wypełnieniu semaforów nie mogą być agresywne ani pod
względem kolorystycznym, ani opracowania powierzchni. Wyklucza się tworzywa odblaskowe i połyskliwe. Faktura wypełnień powinna być matowa, zaleca się stosować na przykład mleczne lub mrożone szkło albo pleksi.
35
62
63
61
Estetyczny montaż szyldów
Semafory powinny być instalowane tak, aby ukryć
wszelkie elementy mocujące i ewentualne okablowanie. Sposób montowania powinien być dyskretny i nieingerujący w substancję zabytku. W żadnym przypadku nie można mocować semaforów na detalach architektonicznych i elementach wystroju fasady. Nie należy ich również instalować na portalach lub innych
kamiennych elementach wystroju elewacji.
36
64
Montaż szyldów powinien być wykonany z dużą starannością i dbałością o estetykę zabytku. Semafory
należy mocować do lica ściany punktowo. Instalując
szyld, trzeba też pamiętać, aby ograniczyć liczbę odwiertów w murze oraz liczbę i rozmiar elementów
mocujących. Nagromadzenie widocznych mocowań
wprowadza nieład i szpeci budynek.
Oświetlenie szyldów
Źródło światła oświetlającego semafor należy instalować tylko wewnątrz kasetonu. Taki sposób oświetlenia umożliwia poprowadzenie kabli w przepuście
uchwytu i eliminuje konieczność położenia ich na elewacji (patrz: „Dyskretne okablowanie na elewacjach”,
s. 29–31). Emitowane światło powinno mieć niskie natężenie i ciepłą barwę.
Oświetlenie zewnętrze, w postaci między innymi naświetlaczy wysięgnikowych, nie jest wskazane dla szyldów semaforowych. Zabytkowe semafory są skończoną kompozycją przestrzenno-plastyczną i nie należy
mocować na nich dodatkowych elementów. Montaż
oświetlenia na wysięgnikach na fasadzie stwarza problem dodatkowej ingerencji w substancję zabytku
oraz wymusza konieczność poprowadzenia kabli na
elewacji (o sposobach montowania kabli więcej na
s. 29–31). W żadnym przypadku nie należy „uatrakcyjniać” metaloplastyki diodami LED. Dotyczy to
szczególnie semaforów historycznych, które nie zostały zaprojektowane jako podświetlane dekoracje
[fot. 65].
65
61–65. Oświetlenie szyldów niezgodne z pierwotnym
projektem szpeci zabytki
37
Kanon dobrych praktyk
Oryginalne szyldy lub wysięgniki
Elementy niepożądane na elewacji
• zachować historyczne szyldy
• istniejące wysięgniki bez szyldów wykorzystać
do montażu nowych semaforów
• wybujała roślinność na fasadach i rośliny
z tworzywa sztucznego
• naświetlacze wysięgnikowe i lampki
choinkowe
• neony i oświetlenie pulsujące
• napisy naklejane w oknach
• kable poprowadzone natynkowo i bezładnie
zwisające z elewacji
• formy reklamowe o agresywnej kolorystyce,
tworzywa odblaskowe i połyskliwe
• plastikowe i jaskrawe makiety lodów,
gofrów itp.
• elementy zasłaniające elewację, na przykład
przeskalowane szyldy tablicowe
• duże tablice umieszczane w świetle okien,
witryn i nadświetlach portali i drzwi
• szyldy z drewna naturalnego, stylizowanego
na rustykalne
• przeładowanie elewacji dekoracjami
okolicznościowymi
Detal na elewacji
• nie instalować żadnych elementów na boniowaniu,
sgraffitach, polichromiach i elementach kamieniarki
Materiał
• metaloplastyka
• drewno polichromowane
• materiał o matowej, stonowanej fakturze,
na przykład szkło (mleczne, mrożone, barwne)
lub pleksi imitujące szkło
• materiał trwały, wysokiej jakości
Forma i kolor
• nowe szyldy nawiązujące do historycznych
• kolorystyka stonowana
Oświetlenie
• ciepłe, stonowane światło
• oświetlenie tylko wewnątrz kasetonu
lub obudowy
Okablowanie
• estetyczny, „niewidoczny” na elewacji
sposób prowadzenia kabli
38
Nowe szyldy na Starym Mieście powinny być
artystycznie opracowane. Projekty należy dostosowywać do indywidualnego charakteru
zabytkowej kamienicy. Projektowanie szyldów nie powinno iść w kierunku wprowadzenia jednolitych wzorów do powtarzania.
szyldy na starym mieście w warszawie
– dobre przykłady
67
66
68
66–71. Szyldy harmonijnie wkomponowane w przestrzeń staromiejską
39
69
70
71
40
PRAWA I OBOWIĄZKI
WŁAŚCICIELA
Należy pamiętać, że odpowiedzialność za stan techniczny i stan zachowania zabytku spoczywa na właścicielu obiektu5. Oznacza to, że właściciel odpowiada nie
tylko za wygląd elewacji, ale również za stan zachowania i estetykę elementów, które się na niej znajdują.
W przypadku uszkodzenia elewacji kamienicy staromiejskiej na skutek nieodpowiedniego montażu urządzenia reklamowego konserwator może wydać nakaz
przeprowadzenia określonych prac konserwatorskich
lub robót budowlanych, niezbędnych do zabezpieczenia obiektu.
Wynajmując lokal w zabytku, właściciel powinien
w umowie najmu zobowiązać najemcę instalującego
reklamę do utrzymywania jej w należytym stanie tech-
Art. 5 ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami: Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu
warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku;
2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót
budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości;
5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego
znaczeniu dla historii i kultury.
5
Natomiast art. 4 ww. ustawy precyzuje obowiązki konserwatora:
Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu
przez organy administracji publicznej działań mających na celu:
1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finanso-
nicznym i estetycznym. Należy także zaznaczyć, że elementy te mogą zostać umieszczone na elewacji kamienicy staromiejskiej tylko po uzyskaniu zgody konserwatora zabytków6.
Zalecenia konserwatorskie
– konsultacja z konserwatorem
ZABYTKÓW
Planując montaż szyldu lub innego urządzenia reklamowego na zabytku, właściciel (wspólnota) może pisemnie
zwrócić się do konserwatora o poradę w zakresie formy,
materiału oraz montażu urządzenia7. W zaleceniach
konserwator wskazuje optymalne rozwiązania dla ochrony zabytkowej kamienicy. Jakkolwiek uzyskanie zaleceń nie jest obligatoryjne, ułatwia przygotowanie dokumentacji do wniosku o pozwolenia na prowadzenie
prac.
wych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym
spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie
niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków
za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;
6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.
Formularz wniosku o wydanie pozwolenia na umieszczenie
urządzeń technicznych, tablic, reklam lub napisów można pobrać
ze strony internetowej Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków: www.zabytki.um.warszawa.pl.
6
7
Art. 27 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
41
Lokalizacja zabytkowych
szyldów na Starym Mieście
wg okresów powstania:
1–5 – 1953–1959
6–10 – 1960–1969
11–24 – 1972–1979
granice wpisu
na Listę UNESCO
KATALOG
ZABYTKOWYCH SEMAFORÓW
LATA PIĘĆDZIESIĄTE:
1.
Rynek Starego
Miasta 1
2.
Rynek Starego
Miasta 12
Inwestor:
Inwestor:
zakład usług
fryzjerskich;
obecnie napis
„Antyki”
Autor projektu:
nieustalony
Data powstania:
zakład
zegarmistrzowski
Autor projektu:
nieustalony
Data powstania:
przed
22 lipca 1953 r.
przed
22 lipca 1953 r.
3.
Rynek Starego
Miasta 17
Inwestor:
apteka „Cefarm”
Autor projektu:
Jerzy Brabander
Data powstania:
przed
22 lipca 1953 r.
4.
Rynek Starego
Miasta 21
Inwestor:
kawiarnia i restauracja
„Krokodyl”,
Warszawskie Zakłady
Gastronomiczne
Autor projektu:
prawdopodobnie
Mieczysław
Kuźma
Data powstania:
przed
22 lipca 1953 r.
43
LATA sześćDZIESIĄTE:
5.
Rynek Starego
Miasta 27
6.
Rynek Starego
Miasta 5
Inwestor:
Inwestor:
winiarnia
„U Fukiera”,
WZG
restauracja
„Bazyliszek”,
WZG
Autor projektu:
nieustalony
Data powstania:
lata 50./60.
XX w.
7.
ul. Piwna 38
I wersja – Autor projektu:
II wersja
Mieczysław Jarnuszkiewicz
Autor projektu: nieustalony
Data powstania:
Data powstania:
październik 1953 r.
przed 1962 r.
Inwestor:
Zjednoczone
Spółdzielnie
Mleczarskie
Autor projektu:
nieustalony
Data powstania:
lata 50./60.
XX w.
8.
ul. Piwna 35
Inwestor:
Robotnicza
Spółdzielnia
Wydawnicza
„Prasa-Książka-Ruch”
Autor projektu:
Maria Owczarczyk
Data powstania:
po 1966 r.
44
9.
ul. Nowomiejska 3
10.
ul. Piwna 33
Inwestor:
Inwestor:
bar kawowy
„Murzynek”
spółdzielnia usług
kosmetycznych
„IZIS”
Autor projektu:
nieustalony
Data powstania:
II poł. lat 60.
XX w.
Autor projektu:
nieustalony
Data powstania:
lata 60./70.
XX w.
LATA siedemDZIESIĄTE:
11.
Rynek Starego
Miasta 13
Inwestor:
sklep ze szkłem
i porcelaną
Autor
projektu:
prawdopodobnie
Spółdzielnia
Pracy Rękodzieła
Artystycznego
„ORNO”
12.
Rynek Starego
Miasta 23
Inwestor:
PTTK, Oddział
Śródmieście
Autor projektu:
nieustalony
Data powstania:
lata 60./70.
XX w.
Data powstania:
lata 60./70.
XX w.
45
13.
ul. Świętojańska 25
Inwestor:
Biuro Podróży
„Orbis”
13a.
ul. Świętojańska 25
zachowane logo
„Orbisu” – globus
na kratach witryny
Autor projektu:
nieustalony
Data powstania:
lata 70. XX w.
14.
Rynek Starego
Miasta 10
15.
ul. Piwna 20
Inwestor:
księgarnia
Państwowego
Przedsiębiorstwa
„Dom Książki”
Związek
Spółdzielni
Przemysłu
Ludowego
i Artystycznego
„Cepelia”
Autor projektu:
prawdopodobnie
„ORNO”
Data powstania:
1972 r.
46
Inwestor:
Autor projektu:
Maria Owczarczyk
Data powstania:
1972 r.
16.
ul. Świętojańska 33
17.
ul. Piwna 30
Inwestor:
Inwestor:
galeria sztuki
współczesnej,
Państwowe
Przedsiębiorstwo
„DESA”
galeria sztuki
współczesnej,
Państwowe
Przedsiębiorstwo
„DESA”
Autor projektu:
Autor projektu:
nieustalony
nieustalony
Data powstania:
Data powstania:
1973 r.
1973 r.
18.
Rynek Starego
Miasta 25
19.
ul. Piwna 46
Inwestor:
Robotnicza
Spółdzielnia
Wydawnicza
„Prasa-Książka-Ruch”
Inwestor:
pracownia
metaloplastyczna
Autor projektu:
prawdopodobnie
Andrzej
Lewandowski
Data powstania:
przed 1974 r.
I wersja:
II wersja – Autor projektu:
Autor projektu:
prawdopodobnie Pracownie
Sztuk Plastycznych
prawdopodobnie
Mieczysław Jarnuszkiewicz
Data powstania: 1953 r.
Data powstania:
lata 1973–1975
47
20.
ul. Świętojańska 19
21.
ul. Świętojańska 5
Inwestor:
Inwestor:
zakład
zegarmistrzowski
Biblioteka Publiczna
m.st. Warszawy,
oddział Śródmieście
Autor projektu:
nieustalony
Data powstania:
przed 1974 r.
Autor projektu:
Maciej Szańkowski
Data powstania:
1974 r.
23.
ul. Piwna 26
Inwestor:
22.
ul. Piwna 23
Inwestor:
restauracja
„Pod herbami”,
WZG
Autor projektu:
sklep
pasmanteryjny,
Miejski Handel
Detaliczny lub
„Społem”
Autor projektu:
nieustalony
Data powstania:
przed 1975 r.
nieustalony
Data powstania:
po 1974 r.
24.
ul. Świętojańska 4
Inwestor:
zakład optyczny
Autor projektu:
Jerzy Majdecki
Data powstania:
1979 r.
48
WYBRANA BIBLIOGRAFIA:
ilustracjE:
Jan Woleński
„Szyldy i reklamy sklepowe”
Warta, 1969 r.
1 – Polska Agencja Prasowa, Marian Sokołowski
Maria Sulimierska, Stanisław Żaryn
„Metaloplastyka Traktu Starej Warszawy”
w: „Stolica” nr 35 (297) z 30.08.1953 r., s. 7
Kamila Baturo
„Bazyliszek i inne osobliwości”
w: „Spotkania z zabytkami”, nr 12 z 2009 r.,
s. 30–32
Bogusław Szmygin, Anna Fortuna-Marek
„Zasady projektowania i umieszczania nośników
informacji wizualnej i reklam na obiektach
i w obszarach zabytkowych. Polski Komitet
Narodowy ICOMOS”, Warszawa 2015 r.
Bogusław Szmygin, Anna Fortuna-Marek
„Przewodnik – zasady umieszczania i wykonywania
nośników informacji wizualnej i reklam na obiektach
i obszarach objętych ochroną konserwatorską”,
Lublin 2014 r. (materiał do pobrania ze strony
internetowej www.lublin.eu)
2, 3 – Jacek Dąbrowski
4 – Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego
5 – Zbiory Muzeum Warszawy
6 – Zbiory Archiwum Państwowego w Warszawie
7, 8, 13 – Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego,
Grażyna Rutowska
9, 17, 18, 33–36, 64, 71 – Paulina Świątek
10–12 – Polska Agencja Prasowa, Zbigniew Matuszewski
14, 19–32, 37–63, 65–70 – Anna Jagiellak
15 – Bartosz Wróblewski
16 – Małgorzata Jaworska
Katalog szyldów semaforowych
– ilustracje:
1, 13a, 14 – Paulina Świątek
2, 3, 6–8, 11, 12, 15–24 – Kamila Baturo
4, 5 – Małgorzata Jaworska
9, 10, 13 – Anna Jagiellak
Strona internetowa Biura Stołecznego Konserwatora
Zabytków: www.zabytki.um.warszawa.pl
49
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 5
CZĘŚĆ I – HISTORIA
Szyldy jako element koncepcji odbudowy Starego Miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 7
Historia szyldów semaforowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 8
CZĘŚĆ II – PORADNIK
Szyldy na Starym Mieście w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 18
Kompozycja staromiejskiej ulicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 20
Ogólne zasady lokalizacji reklam na Starym Mieście . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 22
Zabytkowe szyldy semaforowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 32
Kanon dobrych praktyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 38
Szyldy na Starym Mieście w Warszawie – dobre przykłady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 39
Prawa i obowiązki właściciela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 41
Lokalizacja zabytkowych szyldów na Starym Mieście wg okresów powstania . . . . . . . . . s. 42
Katalog zabytkowych semaforów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 43
Wybrana bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 49