Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach

2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH
Beata Korzystka
Politechnika Poznańska. Biblioteka Główna
[email protected]
Iwona Pujanek
Politechnika Poznańska. Biblioteka Główna
[email protected]
Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach
drukowanych i elektronicznych dostępnych dla
użytkowników Politechniki Poznańskiej
Planning the information search strategies in printed and
electronic sources accessible to users from the Poznan
University of Technology
Abstrakt
W artykule przedstawiono pojęcie strategii wyszukiwawczej oraz opisano metody planowania
strategii wyszukiwania informacji naukowej w zależności od stopnia zaawansowania użytkownika
i typu poszukiwanej informacji. Przedstawiono różne typy diagramów ukazujących możliwości
dotarcia do poszukiwanej informacji w sposób celowy lub przypadkowy. Analizy oparto na
obserwacji różnych typów użytkowników korzystających z Pracowni Biblioteki Elektronicznej
Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej (BGPP) oraz doświadczeniach pracowników tejże
pracowni w tworzeniu zaawansowanych strategii wyszukiwawczych. Stwierdzono, że do
najważniejszych czynników mających wpływ na sposób poszukiwania informacji przez
użytkownika i formułowanie strategii wyszukiwawczej należą: wiedza na temat poszukiwanej
dziedziny, zakres tematyczny i wiedza na temat dostępnych zasobów informacji, wiedza o systemie
informacyjno-wyszukiwawczym, rodzaje i umiejscowienie narzędzi linkujących do tekstu
źródłowego w formie elektronicznej lub drukowanej.
Słowa kluczowe
strategie wyszukiwawcze; źródła informacji naukowe;, użytkownicy
Abstract
In the article a concept the search strategy was presented, as well as methods of planning the
strategy of searching out for the scientific information were described depending on the
advancement of the user and the type of sought information. Different types of diagrams
portraying possibilities of getting to the sought information in the intentional or incidental way
were presented. Analyses were based on observation of different types of users using the Study of
Electronic Library Scientific Information Services of the Main Library of Poznan University of
Technology and on experience of the workers of this Study in creating advances in search
strategies. The most important factors influencing the way of seeking the information by the users
and formulating the search strategy were found: knowledge about field sought, the thematic scope
and the knowledge about available sources of the information, knowledge about the informationsearch system, kinds and location of tools linking to the source material in the electronic or
printed form.
Keywords
search strategies; science information sources; users
Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych…
97
1. Wprowadzenie
Strategia wyszukiwawcza to określony sposób działania przyjęty przez
czytelnika w celu dotarcia do poszukiwanej informacji. Jednym z elementów
strategii wyszukiwawczej opisanej przez Skórkę jest nawigacja, nazywana
również „przeglądaniem” (browsing), oznaczająca nie tylko sposób
poszukiwania treści w zbiorze informacji, ale rozumiana jako system
zaprojektowany w celu umożliwienia niesekwencyjnego przeglądania1.
Nieodzownym elementem w planowaniu strategii wyszukiwania, jak też
tworzeniu zaawansowanych profili wyszukiwawczych w zdalnych zasobach
organizowanych przez Bibliotekę Główną jest wiedza na temat merytorycznej
zawartości zdalnych zasobów informacji (tj. bibliograficznych baz danych,
serwisów czasopism i książek elektronicznych, multimediów, katalogów online,
materiałów dydaktycznych) i doświadczenie pracowników Pracowni Biblioteki
Elektronicznej. Świadczenie usług informacyjnych dla użytkowników
Politechniki Poznańskiej (pracowników naukowych, doktorantów, studentów)
i kształtowanie umiejętności wyszukiwawczych z serwisów informacji
naukowej oparte jest na wykorzystaniu najnowszych technologii
informacyjnych i komunikacyjnych [1]. Promowanie tego typu działalności
między innymi poprzez informacje w Głosie Politechniki, w dziale „Biblioteka
Informuje” [2], skutkuje dużym zainteresowaniem i zapytaniami
o wieloaspektowe wyszukiwanie literatury do badań naukowych (rozpraw
habilitacyjnych, doktorskich i prac dyplomowych).
2. Metody planowania strategii wyszukiwania informacji
Planowanie zaawansowanych strategii wyszukiwania informacji nabiera
szczególnego znaczenia przy wąskodziedzinowych zagadnieniach o dużej
randze naukowej. W celu planowania efektywnych strategii wyszukiwania
informacji dla użytkowników pracowni posłużono się następującymi metodami
badawczymi: wywiadem standaryzowanym, obserwacją uczestniczącą oraz
analizą zapytań wyszukiwawczych [3]. Pierwszym etapem w formułowaniu
„ścieżki wyszukiwawczej” jest przeprowadzenie wywiadu, którego celem jest
uzyskanie informacji o znajomości terminologii i wiedzy użytkownika na temat
systemu informacyjno-wyszukiwawczego, wskazujących na stopień jego
zaawansowania. Precyzyjne dotarcie do wyznaczonego celu zależy bowiem od:
–
–
–
1
znajomości zawartości merytorycznej zasobów elektronicznych czy też
drukowanych;
znajomości systemu informacyjno-wyszukiwawczego i jego
ograniczeń, w którym dobór odpowiednich kryteriów w tworzeniu
„ścieżki wyszukiwawczej” umożliwia jak najszybsze dotarcie
za pomocą nawigacji do interesującego zagadnienia;
stopnia zaawansowania użytkownika.
Skórka, S. Nawigacja jako strategia wyszukiwawcza w hierarchicznym systemie hipermedialnym [online]
[dostęp 11 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie : <http://www.zsi.pwr.wroc.pl/zsi/missi2002/
pdf/s502.pdf,>.
Beata Korzysta, Iwona Pujanek
98
W ramach kryterium wiedzy o systemie informacyjnowyszukiwawczym i wiedzy na temat dostępnych zasobów informacji
elektronicznej (w oparciu o metodę obserwacji uczestniczącej, zastosowaną
podczas sesji wyszukiwawczych) użytkowników podzielono na:
–
–
–
nowicjuszy (użytkowników początkujących), nie posiadających wiedzy
na temat dostępnych zasobów i systemu informacyjno-wyszukiwawczego, wymagających niejednokrotnie pomocy osób trzecich zarówno
przed, jak i podczas wyszukiwania;
średniozaawansowanych, posiadających podstawową wiedzę o bazach
i serwisach informacyjnych oraz korzystających z trybów wyszukiwawczych o małym stopniu złożoności za pomocą prostych terminów
wyszukiwania;
ekspertów (użytkowników zaawansowanych), samodzielnie poszukujących informacji w dostępnych zasobach, formułujących zapytania
złożone w zaawansowanych trybach wyszukiwawczych.
Kolejnym etapem w tworzeniu „ścieżki wyszukiwawczej” jest ustalenie
jednego lub wielu kryteriów, zgodnie z oczekiwaniami użytkownika,
dotyczących treści (tematyki) i typu poszukiwanej informacji. Biorąc pod
uwagę zróżnicowanie dziedzinowe różnych grup użytkowników, zasoby
literatury naukowej dostępne ze strony domowej BGPP zostały uporządkowane
nie tylko alfabetycznie ale również tematycznie. Pozwala to na ukierunkowanie
użytkowników w poszukiwaniu informacji zgodnej z ich zainteresowaniami
oraz tematyką prac badawczych. Uwzględniając typ poszukiwanej informacji
wyróżnić można cztery kryteria podziału:
–
–
–
–
typ źródła informacji (bazy danych, serwisy, multimedia);
rodzaj dokumentu (artykuły z czasopisma, książki, patenty, normy,
materiały konferencyjne, dane statystyczne i in.);
język dokumentu (literatura polska, światowa);
format dokumentu (drukowany, elektroniczny).
Kluczowym elementem w planowaniu strategii wyszukiwania jest
metodyka formułowania zapytań w tworzeniu instrukcji wyszukiwawczych
z wykorzystaniem mniej lub bardziej złożonych trybów wyszukiwawczych
i uwzględnieniem różnego stopnia zaawansowania użytkownika. Zapytania
(kwerendy) stosowane w instrukcji wyszukiwawczej mogą być formułowane
w postaci terminu prostego (jedno słowo z zakresu słów języka potocznego),
złożonego, frazy, z operatorami logicznymi Boole`a lub w języku naturalnym.
Modyfikując kwerendę oraz definiując szczegółowe kryteria można znacznie
rozbudować i uszczegółowić zapytanie. Jest to istotne z punktu widzenia
strategii wyszukiwania, gdyż źle sformułowane zapytanie powoduje
wyszukanie dokumentów odpowiadających kwerendzie a nie rzeczywistym
potrzebom informacyjnym użytkownika.
W oparciu o metodę analizy zapytań wyszukiwawczych, przeprowadzaną na podstawie zapisów historii wyszukiwawczych (zawierających listę
Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych…
99
formułowanych zapytań i wpisywane słowa kluczowe), można dokonać
charakterystyki kwerend w odniesieniu do różnych typów użytkowników oraz
problemów wyszukiwawczych.
3. Poszukiwanie źródeł informacji – „ścieżki wyszukiwawcze”
Efektywne poszukiwanie źródeł informacji (zwłaszcza w dziedzinie
nauki) oparte o dobrze i ściśle zaplanowaną strategię wyszukiwania pozwala
na docieranie do interesujących treści za pomocą narzędzi wyszukiwawczych
(m. in. wyszukiwarek) w zbiorach informacji, takich jak: bazy, serwisy czy
multimedia.
Znajomość zasady działania tych narzędzi oraz wiedza na temat
systemu
informacyjno-wyszukiwawczego
wymusza
pewien
model
postępowania podczas poszukiwania informacji. Zasadniczo można wyróżnić
dwa modele:
–
–
wyszukiwanie zakończone (polegające na efektywnym dotarciu
do źródła informacji, przejawiające się uzyskaniem listy rekordów
odpowiadających sformułowanej kwerendzie);
wyszukiwanie niezakończone (brak dotarcia do poszukiwanej informacji
wynikający m.in. ze źle sformułowanego zapytania wyszukiwawczego
lub nie wykorzystaniem pełnych możliwości identyfikacji informacji
w bazie).
Biorąc pod uwagę wiedzę użytkownika na temat poszukiwanej
dziedziny zasadniczo można wyodrębnić dwa inne modele postępowań:
–
–
wyszukiwanie celowe (poszukiwanie w zbiorach informacji związanych
z daną tematyką);
wyszukiwanie przypadkowe (powolne odkrywanie informacji
za pomocą linkowania w przypadkowo wybranych zbiorach).
Docieranie do źródeł informacji poprzez dobór różnorodnych kryteriów
wyszukiwawczych w planowaniu strategii wyszukiwawczej odbywa się
za pomocą tzw. ścieżki wyszukiwawczej, przedstawiającej możliwości
najszybszego i celowego dotarcia do poszukiwanej informacji. Natomiast
odkrywanie informacji w sposób przypadkowy przez użytkownika
determinowane jest tzw. ścieżką użytkownika. Różnice w poszukiwaniu
informacji źródłowej (przy uwzględnieniu określonych kryteriów) w postaci
„ścieżki użytkownika” i „ścieżki wyszukiwawczej” przedstawiono w formie
diagramów.
Jednym z najczęściej stosowanych typów strategii wyszukiwania
informacji wśród użytkowników początkujących jest wyszukiwanie ogólne
(wąskoaspektowe). Przykładem takiego wyszukiwania, którego wynik
ogranicza się tylko do zbiorów literatury polskiej umieszczonych w katalogu
biblioteki macierzystej oraz publikacji znajdujących się w bazie bibliografii
pracowników PP, jest „ścieżka użytkownika” przedstawiona na rysunku
100
Beata Korzysta, Iwona Pujanek
1.„Ścieżka wyszukiwawcza” (rysunek 1), ukazując możliwości dotarcia do celu
wyszukiwania we wszystkich dostępnych ze strony domowej BGPP zasobach,
pozwala na zdecydowanie większą ilość i selektywność wyszukiwanej literatury
o zadanych kryteriach. Użytkownicy początkujący oczekują zarówno informacji
o zawartości merytorycznej zasobów licencjonowanych i wolnodostępnych
(umieszczonych na stronie domowej BGPP), jak też o prostych w obsłudze
trybach wyszukiwania (np. Basic Search, Quick Search) interfejsów
wyszukiwawczych pozwalających na efektywniejsze ukierunkowanie
w poszukiwaniu literatury.
Rysunek 1. Różnice między „ścieżką wyszukiwawczą” — a „ścieżką użytkownika” (użytkownik początkujący, zasoby literatury polskiej, wybrana dziedzina)
Użytkownicy średniozaawansowani prowadzą wyszukiwania celowe,
jednakże używając prostego terminu wyszukiwania otrzymują bardzo dużą
liczbę rezultatów spełniających tak ogólne kryteria. Wynik ten jest najczęściej
bezużyteczny, co jest przykładem wyszukiwania celowego, ale nie
zakończonego („ścieżka użytkownika”- rysunek 2). Użytkownik taki oczekuje
Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych…
101
ukierunkowania w precyzyjnym konstruowaniu zapytań w zaawansowanych
formularzach wyszukiwania. Zaproponowanie mu zaawansowanego trybu
wyszukiwania umożliwia formułowanie złożonego zapytania (zastosowanie
frazy, użycie kilku słów kluczowych połączonych operatorami logicznymi) oraz
wykorzystanie innych opcji (wskazanie pól rekordu do przeglądania, zawężenie
pola wyszukiwania do tematyki, roku publikacji, języka, tytułu źródła i in.)
dostępnych w tym trybie. Użycie tak szczegółowych kryteriów pozwala
efektywniej i najczęściej bardzo szybko zawęzić pole poszukiwań
do selektywnego zbioru informacji („ścieżka wyszukiwawcza” - rysunek 2).
Rysunek 2. Porównanie wyszukiwania prostego: „ścieżka użytkownika” - i złożonego: „ścieżka
wyszukiwawcza” — (użytkownik średniozaawansowany, zasoby literatury światowej, wybrana
dziedzina)
Dominującym typem strategii wyszukiwania wśród użytkowników
zaawansowanych jest wyszukiwanie szczegółowe (wieloaspektowe). Ten typ
użytkowników, o wysokim poziomie zaawansowania i znajomości dziedziny,
formułuje złożone zapytania wyszukiwawcze otrzymując satysfakcjonujące go
wyniki w postaci wysoko wyselekcjonowanego zbioru literatury („ścieżka
użytkownika” – rysunek 3). Oczekuje on jednak informacji o dodatkowych
narzędziach wewnętrznych w bazach i serwisach pełnotekstowych oraz
o zintegrowaniu dostępnych zasobów z nowoczesnymi zewnętrznymi
102
Beata Korzysta, Iwona Pujanek
narzędziami wyszukiwawczymi. Narzędzia te działają w oparciu o nowe
technologie cyfrowe, pozwalając na efektywniejsze wykorzystanie źródeł
informacji [4].
Rysunek 3. Różnice między „ścieżką użytkownika” i „ścieżką wyszukiwawczą” —
w wyszukiwaniu wieloaspektowym (użytkownik zaawansowany, zasoby literatury światowej,
wybrana dziedzina)
4. Wnioski
Z punktu widzenia świadczonych usług informacyjnych, planowanie
strategii i formułowanie instrukcji wyszukiwawczych w poszukiwaniu
informacji powinno uwzględniać przede wszystkim możliwość identyfikacji
informacji w bazach i serwisach, ich interfejsy wyszukiwawcze i sposób
organizacji. Istotnym elementem baz i serwisów jest również ich zawartość
Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych…
103
merytoryczna i zakres dziedzinowy, a także dodatkowe opcje, dzięki którym
wyszukiwanie jest efektywniejsze.
Zastosowane metody badawcze w postaci wywiadu standaryzowanego,
obserwacji uczestniczącej oraz analizy zapytań wyszukiwawczych umożliwiły
ocenę wiedzy użytkownika na temat poszukiwanej dziedziny, dostępnych
zasobów informacji oraz systemu informacyjno-wyszukiwawczego i pozwoliły
na sklasyfikowanie stopnia jego zaawansowania.
Przedstawione diagramy w postaci ścieżek: „wyszukiwawczej”
i „ użytkownika” pokazują, że dobór różnych kryteriów wyszukiwawczych oraz
stopień zaawansowania użytkownika determinują rozbieżności w możliwościach dotarcia do poszukiwanej informacji. Reasumując, pełen zakres
świadczonych usług informacyjnych uwzględnia nie tylko indywidualne
potrzeby użytkownika, ale również wyżej wymienione kryteria i czynniki,
wpływające w sposób istotny na efektywne formułowanie strategii
wyszukiwawczych.
Bibliografia
[1] Jankowska, M. A. Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna jako atrybut
bibliotekarstwa akademickiego. W: Biuletyn EBIB [online]. 2005, nr 7 (62) [dostęp 11
sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/jankowska.php>.
[2] Pujanek, I.; Korzystka, B. Biblioteka Główna informuje: nowe laboratorium komputerowe
Pracowni Biblioteki Elektronicznej OIN BGPP. W: Głos Politechniki. 2007, 9, s. 17.
[3] Skórka, S. Strategie poszukiwania informacji w edukacyjnym systemie hipertekstowym
[online] [dostęp 11 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ultra.ap.krakow.pl/
~skorka/autoreferat.pdf>.
[4] Pujanek, I.; Korzystka, B. Wybrane narzędzia wspomagające dostęp i wyszukiwanie
informacji w zasobach drukowanych i elektronicznych Politechniki Poznańskiej. W: E-LIS.
E-print in Library and Information Science [online] [odczyt 11 sierpnia 2008]. Dostępny
w Internecie: < http://eprints.rclis.org/archive/00013227/>.