Pobierz

Wpływ migracji na egipską gospodarkę
Charakterystyka i ocena przepływów migracyjnych
W ciągu ostatnich czterech dekad międzynarodowa migracja odgrywała ważną
rolę w egipskiej gospodarce. Od lat siedemdziesiątych XX wieku Egipt jest głównym
eksporterem siły roboczej zarówno wykształconej jak i niewykształconej w regionie
MENA.
Ze względu na kierunek oraz charakter wyjazdu wyróżnić można dwa główne
modele egipskiej migracji:
- migracja do krajów MENA, głównie do krajów Zatoki Perskiej, ale też wyjazdy w
charakterze zastępczej siły roboczej do innych krajów arabskich eksportujących potencjał
ludzki, takich jak Jordania czy Liban
- migracja do krajów Zachodu: Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii oraz Europy
Zachodniej.
Jednocześnie ocenia się, że migracja do krajów MENA jest głównie migracją
tymczasową, podczas gdy wyjazdy do krajów Zachodu noszą charakter emigracji stałej.
Za granicą żyje około 6-7 mln Egipcjan, z czego około 75% w krajach arabskich,
głównie w Arabii Saudyjskiej, Kuwejcie, Jordanii i ZEA, a 25% na Zachodzie, włączając
Australię i Nową Zelandię. W Europie największa grupa egipskich migrantów przybywa
do Włoch oraz Grecji.
Wyniki badań przeprowadzonych przez egipskie Ministerstwo Pracy i Emigracji
wskazują, że czynniki sprzyjające migracji są zdecydowanie natury gospodarczej.
Migracja egipskiej młodzieży, zarówno legalna jak i nielegalna, jest próbą ucieczki przed
ubóstwem i bezrobociem. Główną przyczyną migracji są niskie płace w porównaniu do
płac uzyskiwanych w Europie, złe warunki życia oraz brak możliwości znalezienia pracy,
zwłaszcza wśród absolwentów szkół wyższych wkraczających na rynek pracy po raz
pierwszy. Ważnym czynnikiem stymulującym strumień migracji do Europy są przykłady
sukcesu innych migrantów oraz przysyłane przez nich przekazy pieniężne. Należy też
podkreślić, że aktualny strumień migracji do Europy różni się od tej z lat 1960 – 1970,
motywowanej niepokojami politycznymi i presją ekonomiczną. Większość egipskich
migrantów tamtego okresu była wykształcona, z ustabilizowaną sytuacją ekonomiczną.
Aktualni migranci do Europy to głównie mężczyźni o różnym stopniu wykształcenia
dotkniętych nędzą i bezrobociem.
Osobnej analizy wymaga kwestia migracji nielegalnej. Strumień nielegalnej
migracji egipskiej do Europy rozpoczął się pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku,
kiedy to ruszyła fala nielegalnej migracji przez Morze Śródziemne z terenu Libii. Duża
część Egipcjan wyjeżdżała również do krajów Schengen dzięki wizom turystycznym, po
wygaśnięciu których nie wracała do kraju. Zdaniem niektórych ekspertów, główne
1
przyczyny nowego typu migracji są związane nie tyle z zaostrzoną polityką przyjętą
przez Wspólnotę Europejską, co są efektem nastepujących czynników:
- wzrostu bezrobocia w Egipcie,
- trudności ze znalezieniem pracy w krajach Zatoki Perskiej z powodu konkurencji ze
strony taniej siły roboczej napływającej z Azji Południowo-Wschodniej,
- bliskości geograficznej oraz łatwości dojazdu do Libii.
Analiza wpływu migracji na krajowy rynek pracy
W latach 1970-80 migracja postrzegana była jako zawór bezpieczeństwa
zmniejszający podaż pracowników i obniżający stopy bezrobocia. Z drugiej strony
migracja doprowadziła jednak do utraty kapitału ludzkiego. Dane pokazują, że znaczna
część egipskich migrantów do krajów OECD to osoby dobrze wykształcone.
Przykładowo w 2000 r. stanowili oni 59% egipskich migrantów. Obok wyjazdów
zarobkowych, ważnym kanałem prowadzącym do utraty wykwalifikowanych
pracowników są migracje studentów, spośród których bardzo wielu zostaje na stałe w
kraju, do którego wyjechali na studia. Ale uwzgledniając wysoki odsetek wykształconych
pracowników w Egipcie nie można powiedzieć, że występuje tu zjawisko drenażu
mózgów. Migracja wykwalifikowanych pracowników nie jest tak szkodliwa jak dla
innych krajów regionu, ponieważ na egipskim rynku pracy duża część z nich pozostaje
bezrobotna lub pracuje w sektorze publicznym, w którym ich kwalifikacje w dużej
mierze i tak nie są wykorzystywane. Zarazem trudno zaprzeczyć, że nadal jest to utrata
cennego kapitału ludzkiego, w który państwo zainwestowało, ponieważ edukacja w
Egipcie jest bezpłatna. Jednak koszt ten może być częściowo zrównoważony przez
potencjalne korzyści z wysyłanych przekazów pieniężnych i zmniejszenie presji na rynku
pracy ze względu na wysoki poziom bezrobocia wśród wykształconej części populacji.
Przekazy pieniężne i ich wpływ na rozwój krajowej gospodarki
Przekazy są jednym z głównych źródeł dewiz w Egipcie i w ciągu ostatnich
trzech lat miały istotny wpływ na egipską gospodarkę. Z punktu widzenia
ekonomicznego i finansowego są one najważniejszą korzyścią płynącą z migracji dla
kraju wysyłającego potencjał ludzki. Jedyną formą przekazów, które mogą być dokładnie
obliczone są przekazy wysyłane drogą oficjalną, to jest przez banki, poczty czy
wyspecjalizowane firmy zajmujące się transferem pieniędzy. Według danych Banku
Światowego, w 2007 r. wartość zarejestrowanych przekazów pieniężnych z zagranicy
wyniosła 5,9 mld USD, a tym samym Egipt znalazł się na szóstym miejscu wśród
dziesięciu największych odbiorców przekazów pieniężnych spośród krajów o średnich
dochodach. W roku 2010/2011, zgodnie z danymi Egipskiego Banku Centralnego,
przekazy od egipskich migrantów przebywających za granicą osiągnęły wartość 12,6 mld
USD, z czego prawie 30% to przekazy z USA, 12% - z Europy Zachodniej, a niemal 60%
- z krajów arabskich, głównie z krajów Zatoki Perskiej.
Jednocześnie należy podkreślić, że oficjalne dane nie uwzględniają środków
przywożonych przez powracających migrantów lub przekazywanych drogą nieoficjalną,
zwłaszcza ze strony nielegalnych migrantów. Ocenia się, że ich udział w całości
przekazywanego kapitału może być bardzo znaczący.
2
Przekazy pieniężne pochodzące od migrantów należą, obok dochodów z Kanału
Sueskiego i turystyki, do najważniejszych źródeł napływu kapitału. Już pod koniec lat
siedemdziesiątych XX wieku osiągały one wartość 2 mld USD rocznie, czyli tyle co
łączna suma dochodów z eksportu bawełny, Kanału Sueskiego, opłat tranzytowych i
turystyki. W latach 1990-2006 wynosiły one 6,1% PKB. Mimo, że w ostatnich latach ich
udział w PKB zmalał do 5%, nadal stanowią one spory wkład w krajową gospodarkę.
Jeśli chodzi o kwestię wykorzystania przekazów pieniężnych, ocenia się, że 75%
przesłanych funduszy przeznaczana jest na codzienne wydatki domowe, takie jak
pożywienie, odzież czy lekarstwa, a dopiero w dalszej kolejności na budowę domów i
edukację. Tylko niewielkia część (ok. 10%) przeznaczana jest na „inwestycje
produktywne”, głównie projekty rodzinne, takie jak hodowla bydła, otwarcie sklepu, czy
kupno samochodu, który staje sie następnie źródłem dochodu rodziny. Wielu
taksówkarzy w Kairze i innych miastach zakupiło taksówki po powrocie z pracy
zarobkowej za granicą i rozpoczęło działalność taksówkarską. Również wydatki na
ziemię i mieszkania są częścią inwestycji wynikającej z racjonalnej kalkulacji (często
oferują one lepsze stopy zwrotu lub lepiej zachowują wartość niż inne dostępne
inwestycje), a wydatki na mieszkania i konsumpcję mają pozytywny wpływ na całą
gospodarkę. Ponadto, wydatki na edukację i zdrowie są inwestycją w kapitał ludzki.
Doświadczenie pokazuje, że powracajacy migranci są bardziej skłonni inwestować w
naukę szkolną dzieci i rzadziej posyłają dzieci do pracy. Przekazy pieniężne mają też
duży wpływ na ograniczenie ubóstwa. Oblicza się, że w 2006 r. 65% zagranicznych
przekazów zostało wysłane przez małżonków, a 25% przez potomstwo. 60%
gospodarstw domowych otrzymujących przekazy kierowane było przez kobiety. Ponadto,
osoby otrzymujące przekazy są stosunkowo bardziej narażone na bezrobocie niż
wskaźniki średnich krajowych, co częściowo może wynikać też z faktu, że większosć z
nich stanowią kobiety.
Aktualny 30-procentowy wzrost wartości przekazów - z 9,8 mld USD w
2009/2010 do 12,6 mld USD w 2010/2011 jest bardzo obiecujący, tym bardziej, że
przypada na krytyczny okres dla egipskiej gospodarki, borykającej się z trudnościami
związanymi z okresem przejściowym, zwłaszcza zmniejszeniem dochodów z turystyki i
zagranicznych inwestycji. Ocenia się, że wzrost wartości środków przesyłanych do
Egiptu może być po części efektem kampanii prowadzonej przez media społeczne pod
hasłem: „Uratuj Egipt”, wzywającej egipskich migrantów to wysyłania przekazów
pieniężnych przy wykorzystaniu egipskiego systemu bankowego. Innym czynnikiem,
który również mógł przyczynić się do zwiększenia ilości przekazów może być pragnienie
powrotu i inwestowania w kraju rodzinnym w nadziei na lepszą przyszłość. Może być to
również uznane za wkład migrantów w budowę nowego porewolucyjnego Egiptu.
Wpływ migracji tymczasowej na rozwój kapitału ludzkiego
Porównanie pomiędzy powracającymi migrantami a nie-migrantami pokazuje, że
osoby, które pracowały za granicą są bardziej wykwalifikowane. Około 49% z nich
pracuje w dziedzinach technicznych i naukowych oraz w kadrach zarządzających w
stosunku do zaledwie 26% pracujących w tych dziedzinach nie-migrantów. W sferze
działalności gospodarczej sektor usług zatrudnia prawie 40% powracających Egipcjan.
Tym samym, ich udział w sektorze usług jest o 10% wyższy niż udział nie-migrantów. Z
3
drugiej strony wyższy jest również udział powracających migrantów w sektorze
publicznym - 36% w stosunku do udziału w nim nie-migrantów - 26%. Wynika to
częściowo z faktu, że pracownik sektora publicznego ma zagwarantowaną prawnie
możliwość wyjazdu za granicę na okres dwóch lat nie tracąc jednocześnie swojego
miejsca pracy. Ponadto, dane wskazują, że proporcjonalnie wyższy jest też odsetek
pracodawców wśród osób powracających niż wśród nie-migrantów. Uważa się, że
jednym z najważniejszych aspektów migracji międzynarodowej jest jej wpływ na
zwiększenie szans na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej. Oszczędności
pochodzące z pracy za granicą otwierają drogę do otwarcia własnej przedsiębiorczości po
powrocie do kraju.
Inną zaletą migracji jest doświadczenie uzyskane podczas wyjazdu oraz jego
wpływ na na kapitał ludzki, czego namacalnym dowodem jest zwiększenie zarobków
migrantów po powrocie. Dane pokazują, że powracający migranci zarabiają średnio 38%
więcej niż nie-migranci. Powracający absolwenci szkół wyższych zarabiaja około 19%
więcej niż nie-migranci. Pensje są jeszcze wyższe w wypadku migrantów
niewykształconych, zarabiających średnio 43% więcej niż nie-migranci.
Ocena migracji
Biorąc pod uwagę skalę migracji międzynarodowej, nie ma wątpliwości, że Egipt
nie wykorzystał w pełni potencjalnych korzyści z przepływu ludzi i kapitału w ciagu
ostatnich 35 lat. Przez długi czas podejście rządu do międzynarodowej migracji było
klasycznym laissez-faire. Legalizacja emigracji jest efektem wprowadzania kolejnych
przepisów prawnych. Główna ustawa emigracyjna w Egipcie to ustawa nr 111, przyjęta
w 1983 r. Zapewnia ona między innymi pomoc dla powracających migrantów oraz
gwarantuje możliwość zachowania egipskiej narodowości wraz z narodowością uzyskaną
w kraju pobytu. Ponadto, obejmuje ona również przepisy dotyczące migracji czasowej i
powrotów oraz kwestie związane ze zwolnieniami z podatków i z opłat za zyski z
depozytów inwestowanych w egipskich bankach, oraz gwarantuje korzyści podobnych do
tych, z jakich korzystają inwestorzy zagraniczni.
W ocenie ekspertów, w celu jak najlepszego wykorzystania potencjału
migracyjnego konieczna jest jednak całościowa strategia zarządzania migracją. Jednym z
jej instrumetów może być współpraca między państwami wysyłającymi i przyjmującymi
migrantów, która pomogłaby zwiększyć korzyści płynące z ruchów migracyjnych.
Współpraca ta powinna być sformalizowana poprzez umowy dwustronne lub
wielostronne. Migracje czasowe mogą być rozwiązaniem zarówno dla Egiptu jak i dla
krajów europejskich. Kwoty częściowo wykwalifikowanej siły roboczej, szeroko
dostępnej w Egipcie, ze względu na wzrost liczby absolwentów kierunków technicznych
mogą być wykorzystane do wypełnienia potrzeb rynku pracy krajów UE, a także
przyczynić się do zmniejszenia nielegalnej migracji. Uwzględniając bliskość
geograficzną i luki demograficzne w Europie oraz wzrost siły roboczej w Egipcie,
wydaje się, że zarządzanie i koordynacja migracji powinny stanowić jedno z
priorytetowych zadań współpracy międzynarodowej.
Innym rozwiązaniem, korzystnym zarówno dla krajów wysyłajacych jak i
przyjmujących migrantów mogłaby być rekompensata przyznawana krajom skąd
pochodzą wykwalifikowani pracownicy. Zdaniem ekspertów, mogłaby ona przyjąć formę
4
pomocy zagranicznej na rzecz rozwoju, która przyznawana byłaby w oparciu o liczbę
wykwalifikowanych imigrantów. W ten sposób kraje rozwinięte zrekompensowałyby
częściowo ucieczkę mózgów. Chociaż w chwili obecnej nie stanowi to problemu w
kwestii migracji UE-Egipt, pozwoliłoby to na uzyskanie odszkodowania za utratę
pracowników z wyższym wykształceniem. Alternatywnie kraje rozwinięte powinny
pomóc w rozwoju szkolnictwa wyższego w krajach, skąd pochodzą migranci, poprzez
nawiązywanie kontaktów z instytucjami szkolnictwa wyższego lub poprzez tworzenie
nowych uczelni. Innym sposobem mogłoby być sponsorowanie stypendiów na studia
podyplomowe w krajach UE, a tym samym udział w kosztach uzyskania wysoko
wykwalifikowanych pracowników.
Wg analityków, Egipt powinien traktować siłę roboczą jako kapitał ludzki i
zmierzać do poprawy jakości kształcenia, tak aby mógł zaoferować wykwalifikowaną
siłę roboczą, produktywną dla gospodarki krajowej i konkurencyjną na świecie. Podobnie
jak w przypadku eksportu towarów, eksport usług pracy powinien być oparty na
dokładnej analizie rynków przeznaczenia i kształcić konkretne umiejętności, na które
istnieje zapotrzebowanie w krajach zamorskich. Przykładowo, Egipt posiada nadmiar
lekarzy, z których część mogłaby być szkolona i przygotowana do pracy na rynkach
międzynarodowych, np. w Wielkiej Brytanii. Istnieje również zapotrzebowanie na
arabskojęzycznych specjalistów w sektorze IT. Raport Banku Światowego za 2009 r.
podkreśla, że UE potrzebuje średniego poziomu umiejętności i biorąc pod uwagę rosnącą
liczbę absolwentów szkół technicznych i zawodowych w Egipcie, wydaje się ważnym
zapewnienie im odpowiedniego poziomu wykształcenia i zróżnicowanych umiejętności,
jakie potrzebne są w krajach UE. Kwestią istotną w przygotowaniu do migracji jest też
zapewnienie umiejętności językowych oraz zwiększenie koordynacji pomiędzy władzami
oświatowymi w krajach wysyłających i goszczących w kwestii programu nauczania i
uznawalności ocen oraz dyplomów. Powinien też powstać zintegrowany zestaw zasad
koordynujący relacje systemów edukacji, rynku pracy i migracji.
Źródła:
Opracował WPHI Kair na podstawie:
1. Labour Markets Performance and Migration Flows in Egypt, Jackline Wahba,
University Southampton, UK, November 2009
2. Business Today, “The View From Abroad”, December 2011
5