dylematy nauk ergologicznych i inżynierskich

P ozna ń skie T o warzyst w o P rzy j aci ó ł N auk
Wydział Nauk rolniczych i leŚnych
Forestry Letters
dawniej
Prace komisji nauk rolniczych i komisji nauk leśnych
Tom 104 – 2013
Edwin Tytyk
DYLEMATY NAUK ERGOLOGICZNYCH
I INŻYNIERSKICH
DILEMMAS OF ERGOLOGICAL AND ENGINEERING SCIENCES IN FORESTRY
Abstract. In the following article the essential features of ergological sciences are described, in particular
– of ergonomics, in terms of engineering. The author argues that the most rational and useful approach to solving present and future ergonomic problems in the field of a knowledge-based economy is a system approach
– both in terms of basic human – technical object systems as well as anthropotechnical megasystems, which
are the object of interest in so-called macroergonomics.
Systems such as a human – technical object, in which the human is both the creator and the user, should
have a sufficiently high efficiency and reliability of action, and lack a destructive impact on both the social
and natural environment. The methodological basis for efficient operation of these systems can be found in
praxeology, especially in its philosophical strand, associated with the work of Tadeusz Kotarbiński. In turn,
the impact on the social environment is the object of interest in sociology and social psychology, while the
impact of anthropotechnical systems on the environment is explained in ecology and its engineering strand
– sozology.
The relationships that occur between the two fundamentally different parts of the system – the human and
technical object, as well as the environmental factors which surround the system, are described and explained
by ergonomics, and the development of these relationships – by so-called ergonomic engineering. This is
a causative trend of interdisciplinary ergonomic activities, encompassing theoretical and practical work whose
hallmark are design processes aimed at producing anthropotechnical systems with the desired level of ergonomic and ecological quality.
The engineering approach to ergonomics comes down to the belief that the way to further development of
ergonomic knowledge should be found in its pragmatism – this is, after all, an accepted criterion of the truth
of knowledge. In relation to the first assumption, the author presents reflections on the engineering approach
to issues related to the interaction of human and technical objects characteristic of the modern economy,
whose driving force is knowledge. The concepts of ergonomic engineering, ergonomic quality of technical
objects as products, as well as the quality of environmental conditions created by a knowledge-based economy
are clarified. The author also discusses the methodological issues related to diagnosis and ergonomic design
and the prospect of a wider study, called macroergonomics.
Ergonomics in a knowledge-based economy should provide answers to the cardinal questions that the
technology creators should ask themselves:
1) s scientific knowledge in the field of ergonomics true and useful?
2) Will a society whose future will be based on knowledge evolve for the better, or will it degenerate?
3) Is society currently undergoing a crisis? If so – what is the basis for this crisis?
4) Is knowledge in the fields of technology, psychology, medicine, and the natural environment sufficient
enough to solve the problems of the modern world, or is it unreliable?
In the article, the author does not give exhaustive answers to the above questions, but hopes that putting
them forth will inspire the representatives of various scientific disciplines to reflection. This requires the ap-
12
Edwin Tytyk
plication of the principle of interdisciplinary discussion and is characteristic especially for ergonomics, like the
systemic approach to its object of interest.
The article ends with reflections on the consequences to society posed by the development of a knowledge-based technology.
Key words: knowledge, ergonomics, engineering, forestry
Specyfika nauk ergologicznych i inżynierskich
Współczesny rozwój techniki i gospodarki spowodował zanikanie jednych, a uaktywnienie lub ujawnienie się innych rodzajów obciążeń i uciążliwości, na które narażony jest człowiek podczas różnych form kontaktu z techniką. Można tu wymienić następujące zjawiska:
–– występowanie skrajnych (minimalnych lub maksymalnych) obciążeń fizycznych
i psychicznych oraz konieczność ich optymalizowania (nie: minimalizowania!);
–– wzrost znaczenia obciążeń statycznych i monotypowych;
–– znaczny wzrost obciążenia hipokinetycznego;
–– powszechne narażenie na hałas słyszalny i infradźwiękowy;
–– powszechne narażenie na zanieczyszczenia chemiczne i biologiczne;
–– coraz częstsze zakłócenia mechanizmów chronobiologicznych (ang. jet lag);
–– powszechne narażenie na stres i presję czasu.
Tadeusz Kotarbiński propagował wspólną, odrębną nazwę dla nauk, w których
przedmiotem badań jest świadoma i celowa działalność ludzka, pisząc: „Nauki ergologiczne (z greckiego ergon, po polsku dzieło, a także działanie) – tak czy inaczej interesują się działalnością człowieka” [Kotarbiński 1962]. Do nauk ergologicznych należą:
prakseologia, teoria organizacji, socjologia organizacji, psychologia pracy, fizjologia
pracy, ergonomia, badanie pracy [Pszczołowski 1978]. Nauki ergologiczne cechują:
– utylitarność (praktyczność)
– interdyscyplinarność
– kompleksowość
– systemowość
– humanocentryzm
– empiryczność.
Miejsce nauk ergologicznych w ogólnej strukturze nauk ukazano w tab. 1. Jest to
grupa nauk praktycznych, zwanych też stosowanymi lub inżynierskimi, których zadaniem jest dokonywanie zmian relewantnych (pożądanych, pozytywnych) w zastanej rzeczywistości.
Z uwagi na rolę pracy w życiu człowieka można stwierdzić, że jest to najważniejszy
obszar zainteresowań nauk ergologicznych. W obrębie tych nauk szczególne miejsce
zajmuje ergonomia, jako wiedza interdyscyplinarna (łącząca różne dyscypliny) i kompleksowa (scalająca różne nauki szczegółowe), której przedmiotem zainteresowania są
systemy złożone z ludzi i obiektów technicznych. Warto pamiętać, że prekursorem ergonomii, uznanym w skali światowej, był Polak – prof. Wojciech Bogumił Jastrzębowski,
13
Dylematy nauk ergologicznych i inżynierskich
Tab. 1. Podział nauk wg Arystotelesa (oprac. własne)
Tab. 1. The Aristotelian division of science (author’s own development)
NAUKI TEORETYCZNE
(poznawanie rzeczywistości)
Problemy
i działania:
Odpowiedzi
na pytania:
NAUKI PRAKTYCZNE
(zmienianie rzeczywistości)
Problemy
i działania:
Odpowiedzi
na pytania:
poznawcze
co to jest?
wartościujące
jak to jest cenne?
porządkujące
jak to się różni od
innych?
projektujące
jak powinno być?
wyjaśniające
dlaczego tak jest?
realizacyjne
jak to zrobić?
który już w roku 1857 napisał cykl czterech artykułów pod wspólnym tytułem Rys ergonomii, czyli nauki o pracy, opublikowanych w miesięczniku „Przyroda i Przemysł” wydawanym w Poznaniu.
Interdyscyplinarność ergonomii z jednej strony stanowi o jej naukowej atrakcyjności, lecz z drugiej strony przysparza wielu kłopotów metodologicznych i interpretacyjnych, zwłaszcza w kontekście ulokowania tej wiedzy w istniejącej i ugruntowanej
w Polsce systematyce dziedzin i dyscyplin naukowych.
Atrakcyjność naukowa interdyscyplinarności polega na odkrywaniu i uświadamianiu
badaczom szerszego kontekstu określonego problemu, wykraczającego poza obszary
znanych i uznanych dyscyplin naukowych. Dzięki temu ujawniane są „białe plamy”
poznania naukowego, skłaniające badaczy do skierowania na nie uwagi, rozwijania metod badawczych, formułowania hipotez naukowych, prowadzenia badań weryfikujących
te hipotezy, w końcu – do tworzenia dojrzałych teorii i metodologii, co jest istotnym
warunkiem uznania tej interdyscyplinarnej wiedzy za nową dyscyplinę (lub nawet dziedzinę) nauki.
Interdyscyplinarność wiedzy stwarza też kłopoty – merytoryczne i pozamerytoryczne. Jak każda nowość, także i nowa wiedza przechodzi okres trudności „wieku dziecięcego”. Aby normalnie funkcjonować, musi osiągnąć pewien stopień rozwoju, i kolejno:
–– sprecyzować cele swej penetracji naukowej lub (i) utylitarnej;
–– zdefiniować przedmiot (obiekt) swych badań;
–– wypracować charakterystyczne dla siebie metody badawcze;
–– stworzyć spójną teorię i metodologię badań.
Przedmiot zainteresowań nauk ergologicznych
Praca zawodowa wymaga użycia środków technicznych – z trudem można wyobrazić sobie sytuację, że współcześnie praca mogłaby być sprawnie, efektywnie i bezpiecznie wykonywana bez użycia narzędzi, maszyn, przyrządów, aparatów, sprzętów i innych
artefaktów. Dochodzimy tu do konkluzji, że nie należy mówić oddzielnie o pracy człowieka, oddzielnie o pracy (funkcjonowaniu?) maszyn lub innych urządzeń technicznych,
lecz konieczne jest wprowadzenie pojęcia systemu działania, złożonego z człowieka
14
Edwin Tytyk
i obiektów technicznych, których on używa w procesie pracy. Jeśli składnikiem systemu
jest jeden człowiek, to mówimy o elementarnym systemie człowiek – obiekt techniczny
i utożsamiamy go ze stanowiskiem pracy (ryc. 1).
Ryc. 1. Elementarny system człowiek – obiekt techniczny i jego otoczenie
Fig. 1. The elementary system: man – technical object and its environment
Jeśli system tworzony jest przez wielu ludzi i dużą liczbę obiektów technicznych, to
można mówić o nadsystemie lub megasystemie antropotechnicznym (ryc. 2).
Ryc. 2. Megasystem antropotechniczny
Fig. 2. The anthropotechnical mega system
Specyficzne cechy i konfiguracje elementarnego systemu człowiek-obiekt techniczny
[Tytyk 2001] zależne są od branży, np. w leśnictwie – operator maszyn typu harvester
lub forvester tworzy stanowisko typu operatorskiego, ale też często stosowane są ręczne
narzędzia zmechanizowane i niezmechanizowane, a wtedy charakter pracy człowieka jest
wyraźnie inny [Giefing 1999, Grzywiński 2011]. W rolnictwie występuje podobna sytuacja: są operatorskie stanowiska pracy na kombajnach, ciągnikach (ryc. 3), przy liniach
automatycznych w produkcji żywności, są urządzenia automatyczne, np. deszczownie,
wymagające tylko nadzoru, ale też szeroko stosowane są proste narzędzia ręczne.
Dylematy nauk ergologicznych i inżynierskich
15
Człowiek, jako najważniejszy element systemu działania, nie zawsze musi być specjalistą od maszyn, którymi się posługuje; często pracuje bez profesjonalnego przygotowania technicznego. Jest to zwykle pracownik najemny, zatrudniony np. przy pracach
w lesie lub w gospodarstwie rolnym. Specyfika tych pracowników musi być brana pod
uwagę przy projektowaniu narzędzi i innych urządzeń używanych w pracy [Butlewski,
Tytyk 2011].
Projektowanie ergonomiczne i myślenie techniczne
–wyróżniki inżynierii ergonomicznej
W literaturze można znaleźć definicję pojęcia „inżynierii” jako: „rozszerza­jego się
współcześnie działu nauk praktycznych, przekształcających wybrany fragment rze­czy­
wistości, w tym materię nieorganiczną i organiczną, rośliny, zwierzęta i ludzi” [Pszczo­­
łowski 1987]. Kontynuując ten tok myślenia, można sformułować kolejną definicję:
„Inżynieria ergonomiczna jest to nauka i umiejętność wykonywania prac inżynierskich (pro­jektowych i wdrożeniowych), których celem jest wytworzenie obiektów technicznych o wy­sokiej jakości ergonomicznej oraz bezpiecznych, zdrowych i przyjaznych
warunków współ­działania człowieka i obiektów technicznych [Tytyk 2011b].
Jakość ergonomiczna obiektu technicznego jest to stopień spełnienia określonych
kryteriów oceny, sformułowanych w postaci wymagań ergonomicznych zawartych
w normach i innych zapisach obligatoryjnych (np. ministerialnych rozporządzeniach),
literaturze przedmiotu, a także wyrażanych w opiniach użytkowników tych obiektów
[Tytyk 2011b].
Wyróżnikiem nauk praktycznych jest obecność procesów projektowania w zakresie
ich działalności. W przypadku ergonomii celem projektowania powinno być opracowanie projektu (dokumentacji projektowej) nie tylko sprawnie działającej maszyny (artefaktu użytkowego), ale przede wszystkim – sprawnie działającego SYSTEMU złożonego z operatorów oraz obiektów technicznych, współpracujących w optymalnych
warunkach środowiskowych na miejscu pracy [Tytyk 2001]. Dobro ludzi jako składników tego systemu musi być traktowane priorytetowo w stosunku do wymagań technicznych. Projektowanie z definicji ma charakter humanocentryczny, ponieważ jest to działalność realizowana p r z e z ludzi i d l a ludzi.
Ważnym zadaniem inżynierii ergonomicznej jest opracowanie i stosowanie charakterystycznych metod tworzenia nowych rozwiązań, gdyż nowego celu nie można sprawnie i skutecznie osiągnąć, stosując stare metody działania. Takie metody projektowania
nazwano projektowaniem ergonomicznym (tab. 2). Zaproponowano definicję: „projektowanie ergonomiczne jest to realizacja takiego procesu projektowania, który stwarza największe szanse uzyskania projektu systemu człowiek – obiekt techniczny o pożądanym
poziomie ergonomicznej jakości” [Tytyk 2001].
Procesy projektowania dotyczące podsystemów technicznych, które są składowymi
elementami systemów antropotechnicznych, muszą opierać się na specyficznym sposobie myślenia twórczego, zwanym „myśleniem technicznym” [Tytyk 2011a]. Istnieje kilkadziesiąt definicji myślenia (sensu largo), których podstawą są procesy: poznawcze,
16
Edwin Tytyk
Tab. 2. Etapy rozwoju metod projektowania ergonomicznego (Tytyk, 2011b, s. 21)
Tab. 2. Stages of development of ergonomic design (Tytyk, 2011b, p. 21)
Etap
Nr
Istota zmian
Charakterystyczne cechy
Rok pierwszej publikacji
w Polsce
1945
I
Dostrzeżenie
potrzeby zmian
Dostrzeżenie potrzeby i możliwości uwzględnienia cech człowieka w projektowaniu, korekty
projektów
II
Zmiany płytkie
(formalne)
Wzbogacenie struktury procesu projektowania
technicznego – zmiany formalne i proceduralne
1977
III
Zmiany głębokie
(metodologiczne)
Modyfikacja struktury procesu projektowania –
zmiany metodologiczne, tworzenie zasad i teorii
1991
IV
Wspomaganie
procesów
heurystycznych
Projektowanie ergonomiczne wspomagane komputerowo, automatyzacja projektowania rutynowego
2020 (?)
rozwiązywania problemów, przetwarzania i wytwarzania informacji. Szczegółową definicję myślenia technicznego podał Edward Franus: jest to „proces odzwierciedlania oraz
stosowania praw przyrody i zasad techniki w wytworach technicznych i w procesach
technologicznych” [Franus 1978]. Rozróżnia się 4 rodzaje myślenia technicznego:
–– pojęciowe: planowanie, uzasadnianie, wyjaśnianie,
–– wyobrażeniowe: obmyślanie idei funkcjonowania obiektu technicznego, tworzenie algorytmów działań, schematów itp.,
–– graficzne: odtwórcze: czytanie rysunków technicznych, twórcze: tworzenie dokumentacji projektowo-konstrukcyjnej,
–– praktyczne – podczas działania.
Istnieją specyficzne cechy, które charakteryzują myślenie techniczne:
–– praktycyzm – myślowe operowanie materią, energią i informacją,
–– korzystanie z wiedzy z zakresu fizyki, chemii, biologii, matematyki, informatyki,
ekonomii, ergonomii, ekologii, …,
–– wykorzystywanie wyobraźni przestrzennej i umiejętność transformowania przestrzeni 3D do 2D lub 1D,
–– dominacja zapisu graficznego (rysunek techniczny) nad słownym (opisem),
–– kreatywność, myślenie heurystyczne,
–– uwzględnianie realiów eksploatacyjnych w środowisku materialnym i ludzkim,
–– możliwość kształtowania w wyniku edukacji, szkolenia, doświadczenia zawodowego.
Człowiek „myślący technicznie” powinien dysponować nie tylko wiedzą techniczną,
lecz także wiedzą holistyczną z różnych dyscyplin, umieć ją kojarzyć i scalać, a także
posiadać takie cechy, jak:
–– motywacja, wytrwałość, pracowitość, zapał, cierpliwość, dokładność, odpowiedzialność (są to ogólne cechy gatunku biologicznego homo sapiens),
–– spostrzegawczość,
–– oryginalność w myśleniu,
Dylematy nauk ergologicznych i inżynierskich
17
––
––
––
––
––
––
––
––
dociekliwość,
bogata wyobraźnia, fantazja,
logiczne rozumowanie,
pamięć „techniczna”,
intuicja „techniczna”,
chęć i umiejętność poszerzania zasobu wiedzy (nie tylko technicznej),
radość z procesu tworzenia,
umiejętność przewidywania bliższych i dalszych skutków (pozytywnych i negatywnych) własnego działania,
–– gotowość ponoszenia odpowiedzialności za skutki własnych działań, także tych,
które ujawnią się w dalszej przyszłości.
Podsumowując powyższe uwagi, można stwierdzić, że działania prowadzone w zakresie inżynierii ergonomicznej wymagają użycia ogromnych i zróżnicowanych zasobów wiedzy, która dziś nie jest kompletna i dostatecznie ugruntowana, a ponadto jest
rozproszona i obarczona partykularyzmem wyodrębnionych dyscyplin naukowych. Konieczne jest rozwijanie komputerowych technik przesyłania, przetwarzania i tworzenia
wiedzy wspomagającej innowacyjne myślenie techniczne, ukierunkowane na rozwijanie
metod i działań nazwanych inżynierią ergonomiczną.
Dylematy dotyczące wiedzy i postępu
Rozwój współczesnej techniki tworzonej przy niezbędnym udziale nauki rodzi wiele
nadziei na lepszą przyszłość, ale również rodzi poważne obawy, uzasadnione doświadczeniami negatywnych skutków wielu obiecujących technologii. Z pewnością rozwijanie techniki jest niezbędnym warunkiem przetrwania ciągle rosnącej liczby ludności
naszego globu (ryc. 3), ale ten rozwój musi być podporządkowany osądowi etycznemu
i moralnemu [Agazzi, 1997].
Ryc. 3. Globalny przyrost liczby ludności
Fig. 3. The increase in global population
18
Edwin Tytyk
Ergonomia jako (postulowana) dyscyplina naukowa, niezbędna w dobie rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, może pomóc sformułować odpowiedzi na kardynalne pytania, rodzące się w wyniku holistycznego spojrzenia na dylematy współczesnego postępu
technicznego.
Poniższe pytania i próby poszukiwania odpowiedzi mogą być inspiracją do refleksyjnego myślenia o kondycji współczesnej nauki, techniki, gospodarki i jakości naszego
życia [Tytyk 2012].
Pierwsze pytanie kardynalne:
CZY WIEDZA NAUKOWA W OBSZARZE ERGONOMII JEST PRAWDZIWA
I UŻYTECZNA?
Przede wszystkim należy przypomnieć sobie filozoficzne kryteria prawdziwości wiedzy.
1. Klasyczna (korespondująca) koncepcja prawdy:
–– zgodność osądu z rzeczywistością (Arystoteles),
–– zgodność intelektu i rzeczy (Tomasz z Akwinu).
Zgodnie z tą koncepcją, prawda jest absolutna, obiektywna i niestopniowalna. Zdanie
(osąd) może być lepiej lub gorzej uzasadnione, lecz nie może być w większym lub
mniejszym stopniu prawdziwe.
2. Nieklasyczne koncepcje prawdy:
Obecnie uznaje się, że prawda jest to zgodność osądu (wypowiedzi, zdania) z pewnymi kryteriami przyjętymi za ostateczne:
a) koherencyjna koncepcja prawdy (łac. coherentia – związek):
zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest zgodne (niesprzeczne) z innymi zdaniami uznanymi za prawdziwe,
b) ewidencyjna koncepcja prawdy (łac. evidentia – jasność, wyrazistość, oczywistość):
zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest oczywiste [Kartezjusz],
c) pragmatyczna koncepcja prawdy (gr. pragma – czyn, dzieło, zajęcie):
zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jego stosowanie w praktyce
przynosi korzyść [USA, XIX w. – Wiliam James, Charles Sanders Pierce],
d) koncepcja zgody powszechnej:
zdanie jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy jest akceptowane przez ogół ludzi kompetentnych w danej kwestii (dziedzinie).
Ponadto przyjmuje się powszechnie tzw. kryterium prostoty (ekonomii), która mówi, że
z dwóch teorii (osądów, zdań) jednakowo potwierdzonych przez doświadczenie, należy
wybrać teorię prostszą.
Próba odpowiedzi na pierwsze pytanie:
–– Współczesna wiedza ergonomiczna z pewnością jest u ż y t e c z n a, co oznacza,
że w świetle pragmatycznej koncepcji prawdy jest p r a w d z i w a.
–– Wiedza ta n i e j e s t o s t a t e c z n a, c a ł k o w i t a i w y s t a r c z a j ą c a –
rozwija się dzięki badaniom teoretycznym, podstawowym, prowadzonym w różnych dyscyplinach kooperujących na gruncie ergonomii.
Dylematy nauk ergologicznych i inżynierskich
19
–– Należy dążyć do wypracowania możliwie p r o s t y c h z a s a d i k r y t e r i ó w
ergonomicznych stosowanych w diagnozowaniu i projektowaniu, w oparciu o humanocentryzm i podejście systemowe.
Drugie pytanie kardynalne:
CZY SPOŁECZEŃSTWO, KTÓREGO PRZYSZŁOŚĆ OPARTA BĘDZIE NA
WIEDZY, BĘDZIE SIĘ DOSKONALIŁO, CZY ULEGNIE DEGENERACJI?
Na wstępie należałoby postawić pytania pomocnicze i odpowiedzieć na nie:
–– według jakich kryteriów i metod określić i ocenić stopień doskonałości społeczeństwa?
–– według jakich kryteriów i metod określić i ocenić stopień degeneracji społeczeństwa?
–– czy społeczeństwo należy pojmować jako sumę (liczebność) ludzi, czy jako globalny system społeczny?
–– jak uniknąć subiektywizmu odpowiedzi, wynikającego z doświadczenia życiowego, charakteru, nastawienia, chwilowego nastroju, poziomu wiedzy itd.?
Próba odpowiedzi na drugie pytanie:
Na bazie doświadczeń historycznych można twierdzić, że przyszłość zależy od zasobu wiedzy i sposobu jej stosowania. Można przytoczyć wiele pozytywnych, jak i negatywnych przykładów społecznych skutków stosowania wiedzy, lecz brak wiedzy prawdziwej (użytecznej) z pewnością rzadziej może powodować pozytywne niż negatywne
skutki dla społeczeństwa.
Trzecie pytanie kardynalne:
CZY WSPÓŁCZESNE SPOŁECZEŃSTWO JEST W FAZIE KRYZYSU?
Znów niezbędne jest tu zadanie pytań pomocniczych i poszukanie odpowiedzi:
–– co należy rozumieć przez pojęcie kryzysu?
–– czy rozpatrujemy pogorszenie sytuacji (kryzys) w obszarze: ekonomii, ekologii,
kultury, moralności, edukacji, organizacji, …?
–– jak uniknąć subiektywizmu odpowiedzi, spowodowanego doświadczeniem życiowym, charakterem, nastawieniem, chwilowym nastrojem, poziomem wiedzy
itd.?
Próba odpowiedzi na trzecie pytanie:
Mówimy o kryzysie, bo t e r a z dostrzegamy trudności (globalne), które występowały zawsze. Patrząc wąsko, z perspektywy krótkiego czasu i ograniczonego zasięgu
terytorialnego, można sformułować przeciwstawne odpowiedzi. Potrzebna jest perspektywa sięgająca np. paru tysięcy lat.
20
Edwin Tytyk
Czwarte pytanie kardynalne:
CZY WIEDZA Z ZAKRESU TECHNIKI, PSYCHOLOGII, MEDYCYNY, PRZYRODY
JEST WYSTARCZAJĄCA DO ROZWIĄZANIA PROBLEMÓW WSPÓŁCZESNEGO
ŚWIATA, CZY JEST ZAWODNA?
Poszukując odpowiedzi, należy uwzględnić następujące uwarunkowania:
–– liczebność ludzi w skali globalnej zwiększa się w tempie wykładniczym
(ryc. 3),
–– społeczeństwa współczesne to systemy bardzo skomplikowane, które mają często
antagonistyczne cele, podlegają też pozytywnym i negatywnym wpływom globalizacji,
–– problemy związane z wyżywieniem, energią, wodą, degradacją środowiska przyrodniczego, bezpieczeństwem publicznym itd. narastają szybciej, niż rozwija się
wiedza niezbędna do ich rozwiązania. Rozwój cywilizacji technicznej rodzi ciągle nowe problemy, wcześniej nieznane.
Próba odpowiedzi na czwarte pytanie:
Im bardziej zagłębiamy się w problemy współczesnego świata, tym większą wiedzą
powinniśmy dysponować, aby je zrozumieć i zaradzić negatywnym zjawiskom. Tylko
rozwój wiedzy i jej odpowiedzialne zastosowanie daje szanse społeczeństwu świata na
przeżycie i rozwój, przy zapewnieniu dobrostanu biologicznego, psychicznego i społecznego.
Refleksje końcowe
Nie można oczekiwać, że ludzie nagle „zmądrzeją” i zaczną tworzyć technikę zgodnie z zasadami prakseologii, ergonomii, ekologii i makroekonomii. Nasze błędy i negatywne skutki naszych ułomnych działań będą musiały usuwać następne pokolenia. Pozostaje więc refleksja: co ludzie zyskują, a co tracą dziś i w przyszłości, budując systemy
techniczne tak, jak potrafimy to robić obecnie? Celne pytania wiążące się z wprowadzaniem nowej technologii sformułował Neil Postman [1995] dla przypadku:
1. Jaki problem ta technologia rozwiązuje? Czy rzeczywiście wystąpiła potrzeba
wprowadzania tej zmiany?
2. Czyj to jest problem? Jakiej grupy społecznej? Jak licznej?
3. Kto (jacy ludzie, organizacje, instytucje) może najbardziej ucierpieć z powodu
tych rozwiązań?
4. Kto (jacy ludzie, organizacje, instytucje) może osiągnąć szczególną władzę ekonomiczną i polityczną po wprowadzeniu tej zmiany?
5. Jakie nowe problemy mogą powstać w wyniku wprowadzenia zmiany?
6. Jakie zmiany w kulturze (języku, zwyczajach, etyce, moralności) wprowadzi
nowa technologia? Co zyskujemy, a co tracimy z jej powodu?
Współczesna technika bez humanistycznego oblicza staje się zabójcza dla jej twórców. Warto przypomnieć sobie postulat sformułowany prawie przed 40 laty przez prof.
Dylematy nauk ergologicznych i inżynierskich
21
Józefa Bańkę o konieczności zainicjowania badań nad psychicznymi i kulturowymi zjawiskami wywołanymi techniką, o naro­dzinach nowej dziedziny nauki – eutyfroniki
[Bańka 1976]. O ergonomii Wojciecha B. Jastrzębowskiego też zapomniano na okres
prawie 100 lat, a powtórne jej odkrycie spowodowane zostało ujawnieniem się niedających się dłużej lekceważyć problemów z techniką niedostosowaną do człowieka. Być
może, za pewien czas dojrzejemy do ponownego odkrycia eutyfroniki – makroergonomia jest krokiem w tym kierunku. Aby skutecznie działać w ramach inżynierii ergonomicznej, zwłaszcza w odniesieniu do coraz bardziej złożonych systemów typu ludzie
– technika, niezbędne jest tworzenie, rozwijanie, rozpowszechnianie i stosowanie wiedzy klasyfikowanej do różnych dyscyplin naukowych, ale tworzącej holistyczną informację o współczesnym świecie.
LITERATURA
Agazzi E. (1997): Dobro, zło i nauka. Etyczny wymiar działalności naukowo-technicznej. Oficyna Akademicka OAK, Warszawa.
Bańka J. (1976): Humanizacja techniki. Główne zagadnienia i kierunki eutyfroniki. Wydawnictwo Śląsk, Katowice.
Franus E. (1978): Myślenie techniczne. Ossolineum, Wrocław: 147
Gasparski W. (red.) (1988): Projektoznawstwo: WNT, Warszawa.
Giefing D. (1999): Podkrzesywanie drzew w lesie. Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego,
Poznań: 105-146.
Górska E. (1988): Diagnoza ergonomiczna stanowisk pracy. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej,
Warszawa.
Grzywiński W. (2011): Wpływ wybranych czynników na rodzaj pozycji roboczych operatora pilarki spalinowej podczas ścinki drzew. Rozprawy Naukowe nr 424, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.
Jabłoński J. (2005): Czy ergonomia jest nauką? Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań.
Kotarbiński T. (1965): Traktat o dobrej robocie. Wyd. 3, Ossolineum, Wrocław: 31.
Pacholski L. (1995): Macroergonomic evaluation of the work process quality of the multiagent manufacturing
system [w]: Ergonomics Design: Interfaces – Products – Information. ABEGRO, Rio de Janeiro: 445-448.
Pszczołowski T. (1978): Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji. Ossolineum, Wrocław: 65, 90.
Postman N. (1995): Technopol. Triumf techniki nad kulturą. PIW, Warszawa.
Rybarczyk W. (2000): Rozważania o ergonomii w gospodarce. Wyd. CZE, Zielona Góra .
Słownik wyrazów obcych PWN (1980). PWN, Warszawa.
Tytyk E. (2001): Projektowanie ergonomiczne. PWN, Warszawa-Poznań: 52-53.
Tytyk E. (2011a): „Myślenie techniczne” w ergonomii [w:] Charytonowicz J. (red.): Zastosowania Ergonomii.
Wybrane kierunki badań ergonomicznych w 2010 roku. Wyd. PTErg Oddz. we Wrocławiu, Wrocław.
Tytyk E. (2011b): Metodologiczne podstawy inżynierii ergonomicznej, [w]: Inżynieria ergonomiczna. Teoria
(red. E. Tytyk). Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań: 7-24.
Tytyk E. (2012): Techniczne oblicze ergonomii. [w:]: Ergonomia w gospodarce opartej na wiedzy. Wyd. Komitet Ergonomii PAN, Kraków.
Adres do korespondencji – Coresponding address:
Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania
Katedra Ergonomii i Inżynierii Jakości
60-965 Poznań, ul. Strzelecka 11
Tel. (61) 665-33-74 (sekr. WIZ)
e-mail: [email protected]
Dyscyplina naukowa: Budowa i eksploatacja maszyn (nauki techniczne)
Specjalność naukowa: ergonomia, metodologia projektowania