Pobierz pdf - Instytut Ochrony Przyrody PAN

Pobierz pdf - Instytut Ochrony Przyrody PAN

ARTYKUŁY
Chrońmy Przyr. Ojcz. 69 (3): 221–225, 2013
Występowanie gadożera Circaetus gallicus
w Lasach Janowskich i Lipskich
The occurrence of short-toed eagle Circaetus gallicus
in Janowskie and Lipskie Forests (SE Poland)
ADAM FLIS
Instytut Ochrony Przyrody PAN
31–120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33
e-mail: fl[email protected]
Słowa kluczowe: gadożer, Circaetus gallicus, ptaki szponiaste, Lasy Janowskie, Lasy Lipskie.
W artykule przedstawiono dane dotyczące występowania gadożera Circaetus gallicus w Lasach
Janowskich i Lipskich w latach 1990–2011. Gadożer należy do najrzadszych szponiastych ptaków
lęgowych Polski, a liczebność jego populacji lęgowej szacuje się na 10–15 par. Został zamieszczony w Polskiej czerwonej księdze zwierząt jako gatunek skrajnie zagrożony wyginięciem. Ostatni lęg
gadożera w Lasach Janowskich stwierdzono w okolicy wsi Pikule (pow. janowski) w 1990 roku.
W Lasach Lipskich odnaleziono w 1992 roku martwego młodego, jeszcze nielotnego ptaka, co
jednoznacznie dowodzi lęgu, jednakże gniazda nie udało się zlokalizować. W latach 2001–2004
oraz 2008–2011 gadożer był wielokrotnie rejestrowany w Lasach Janowskich i Lipskich, jednak
gniazd również nie odnaleziono. Stwierdzono natomiast nowe stanowisko lęgowe gadożera na południe od Lasów Janowskich w 2010 roku.
Gadożer Circaetus gallicus (ryc. 1) zwany
też krótkoszponem (z racji posiadania krótkich szponów) to duży ptak z rzędu szponiastych Accipitriformes (Tomiałojć, Stawarczyk
2003). W Europie jego zasięg lęgowy obejmuje niemal cały obszar śródziemnomorski oraz
częściowo kraje strefy umiarkowanej środkowej i południowo-wschodniej części kontynentu. Zasiedla tu zarówno tereny nizinne,
podgórskie, jak i niższe góry obfitujące zwłaszcza w gady (Cramp, Simmons 1980). Wybiera
obszary naturalne w niewielkim stopniu zurbanizowane (Stajszczyk 2004). W Polsce preferuje obrzeża dużych i starych kompleksów
leśnych, zwłaszcza sosnowych oraz bezpośrednio przyległe do nich rozległe otwarte te-
reny podmokłe tworzące mozaikę bagien, olsów i torfowisk (Ivanovsky, Shamovich 2011).
Występowanie gadożera jest ściśle powiązane
z obecnością gadów, a zwłaszcza węży, które
stanowią nawet ok. 70–80% jego pożywienia
(Gil, Pleguezuelos 2001). W Europie najwięcej
gadożerów zasiedla Grecję, Hiszpanię i Francję oraz Białoruś, Ukrainę i Rosję, gdzie jest
gatunkiem lęgowym i przebywa od kwietnia
do października (Tucker i in. 1994; BirdLife
International 2004). Zimowiska europejskiej populacji znajdują się w Afryce, w strefie Sahelu, na południe od Sahary (Meyburg
i in. 1998).
W Polsce gadożer należy do skrajnie nielicznych gatunków ptaków zagrożonych wy-
221
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 3, 2013
Ryc. 1. Gadożer Circaetus gallicus (rys. Ł. Bednarz)
Fig. 1. Short-toed eagle Circaetus gallicus (drawing by
Ł. Bednarz)
ginięciem o statusie CR w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (Dyrcz 2001), a jego populację lęgową szacuje się na około 10–15 par,
głównie we wschodniej i południowej części
kraju (Tomiałojć, Stawarczyk 2003; BirdLife
International 2004). Trudności w ocenie liczebności populacji i niewiele odnalezionych stanowisk lęgowych wynikają z samotniczego trybu życia tego ptaka, dużych rewirów łowieckich (do 100 km2) oraz obserwacji przelotnych lub koczujących młodych
osobników, które nie mają jeszcze stałych terytoriów (Stajszczyk 2004). Aktualnymi
ostojami lęgowymi tego gatunku są: dolina Biebrzy, Puszcza Augustowska i Białowieska oraz Bieszczady (Pugacewicz 1996;
222
Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Najliczniejsza
jednak – jak się wydaje – populacja zamieszkuje Lubelszczyznę, z której stwierdzenia gadożera pochodzą m.in. z Puszczy Solskiej,
Lasów Janowskich, Strzeleckich i Sobiborskich
(Komisja Faunistyczna 2005–2012). Charakterystyczną cechą tego regionu jest obfitość terenów otwartych i podmokłych otoczonych licznymi lasami, stanowiących dla gadożera odpowiednie warunki siedliskowe (Wójciak i in.
2005; Potakiewicz 2007).
Lasy Janowskie będące „przedsionkiem”
Roztocza i Puszczy Solskiej, wraz z przylegającymi do nich bezpośrednio na zachodzie
Lasami Lipskimi (ryc. 2), tworzą duży i zwarty
obszar leśny poprzecinany znaczną liczbą mokradeł, torfowisk, polan i zbiorników wodnych
obfitujących w siedliska sprzyjające występowaniu gadów, będących głównym pokarmem
gadożera (Wediuk 2005). W Puszczy Solskiej
w latach 90. XX wieku stwierdzany był corocznie rewir zajęty przez gadożery, a od 2004
roku, kiedy odnaleziono gniazdo z młodym,
corocznie przynajmniej jedna para tych ptaków przystępuje do odbycia lęgu na tym obszarze (Wójciak i in. 2005; Komisja Faunistyczna
2006, 2009–2012).
W Lasach Lipskich stwierdzano obecność
krótkoszponów, ale gniazda dotychczas nie odnaleziono. W 1990 roku napotkano rannego dorosłego osobnika na trasie Zaklików–Lipa, który ucierpiał w wyniku kolizji z pojazdem. Ptak
pomimo leczenia nie przeżył i obecnie stanowi eksponat w Muzeum Przyrodniczym Parku
Krajobrazowego Lasy Janowskie w Janowie
Lubelskim (A. Wediuk, Nadl. Janów Lubelski –
inf. ustna). W 1992 roku koło Antoniowa odnaleziono martwego młodego, jeszcze nielotnego ptaka, co świadczyło o gnieżdżeniu się tego
gatunku w okolicy, jednak gniazda nie udało
się odnaleźć (Potakiewicz 2007). Ponadto w latach 90. XX wieku kilkakrotnie stwierdzono
występowanie gadożerów w południowej części Lasów Lipskich, np. koło Radomyśla nad
Sanem oraz miejscowości Lipa (Wójciak i in.
2005; Potakiewicz 2007). Gadożery gnieżdżą
się także przypuszczalnie w sąsiedztwie poli-
A. Flis
Gadożer w Lasach Janowskich i Lipskich
Ryc. 2. Lasy Janowskie i Lipskie: 1 – lasy, 2 – zbiorniki wodne, 3 – tereny otwarte (pola i łąki)
Fig. 2. Janowskie and Lipskie Forests: 1 – forests, 2 – water bodies, 3 – open areas (fields and meadows)
gonu wojskowego pomiędzy Antoniowem i Lipą, gdyż niemal co roku pojedyncze osobniki
stwierdza się tu na wiosnę oraz w sezonie lęgowym w latach 2001–2004 (LTO 2002; Wójciak
i in. 2005; Potakiewicz 2007) i 2008–2009
(M. Mach, Nadl. Janów Lubelski – inf. ustna),
jednak bez weryfikacji w postaci znalezionego
lęgu lub gniazda.
W sąsiednich Lasach Janowskich w latach
80. XX wieku blisko wsi Pikule stwierdzo-
Ryc. 3. Dolina rzeki Bukowej (PK Lasy Janowskie) z murawą napiaskową – miejsce stwierdzenia gadożera
Circaetus gallicus w latach 2010–2011 (14.08.2011 r.; fot. A. Flis)
Fig. 3. The Bukowa River Valley (Janowskie Forest Landscape Park) with psammophilous grassland, where shorttoed eagle Circaetus gallicus was recorded in 2010–2011 (14 August, 2011; photo by A. Flis)
223
Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 69, zeszyt 3, 2013
no regularnie zajmowany rewir, gdzie w 1990
roku odnaleziono gniazdo z młodym (Komisja
Faunistyczna 2005). Terytorium przypuszczalnie obejmowało tereny położone wzdłuż rzeki
Białej i przylegających do niej podmokłych łąk
otoczonych lasem sosnowym. Ponadto obszar
obfitował w węże, co sprzyjało występowaniu
gadożerów w okresie lęgowym. W latach 1991–
–1992 gniazdo było również zajmowane przez
parę gadożerów, ale niestety bez sukcesu lęgowego (Potakiewicz 2007). W latach 1993–1995
gniazdo pozostawało puste lub było zajmowane przez myszołowy Buteo buteo (Wójciak i in.
2005). Powodów opuszczenia gniazda mogło
być kilka: (1) odnalezienie gniazda przez osoby postronne i płoszenie ptaków w okresie lęgowym; (2) melioracja rzeki Białej oraz częściowe osuszenie wilgotnych terenów przyległych, skutkujące utratą odpowiedniego terenu łowieckiego oraz uszczupleniem bazy pokarmowej gadożera, tj. spadkiem liczby gadów
stanowiących podstawę diety gadożera. Ciągłą
obecność gadożerów w tym rewirze potwierdza informacja z 1993 roku z okolic stawów
Świdry i rezerwatu przyrody Imielty Ług o ptaku odlatującym z upolowanym wężem do lasu
(Potakiewicz 2007). Ptaka obserwowano w pełni sezonu lęgowego, co wskazuje, że niósł on
pokarm do gniazda. Od tego okresu nie odnotowano żadnych informacji o gadożerze w Lasach Janowskich, mimo jego ciągłej obecności w przyległych obszarach Puszczy Solskiej
i Lasów Lipskich (Komisja Faunistyczna 2006,
2009–2010), co nie świadczy o zaniku tego gatunku na tym terenie. Ponowne stwierdzenia
pochodzą dopiero z 23 i 27 czerwca 2010 roku
ze stawów rybnych w okolicach wsi Momoty
Górne przy południowej granicy Parku
Krajobrazowego Lasy Janowskie (Komisja
Faunistyczna 2011). W obydwu przypadkach
gadożer był obserwowany podczas polowania
przez około pół godziny. Ptak krążył wysoko
w powietrzu, co jakiś czas charakterystycznie
zawisając nieruchomo w jednym miejscu. Po
dostrzeżeniu potencjalnej ofiary składał skrzydła i wykonywał lot nurkowy. Często blisko ziemi jeszcze raz zawisał i ponawiał atak lub z niego rezygnował. Ofiarami ptaka podczas obu obserwacji były zaskrońce zwyczajne Natrix natrix, z którymi następnie oddalał się w kierunku południowym, prawdopodobnie do gniazda. Tego samego ptaka widywano kilkakrotnie
na obrzeżach PK Lasy Janowskie w dolinie rzeki Bukowej, której otoczone lasem otwarte tereny z murawą napiaskową (ryc. 3) stanowiły
doskonały obszar do żerowania (P. Szewczyk,
LTO – inf. ustna). W późniejszym czasie potwierdzono odkrycie nowego stanowiska lęgowego gadożera w przyległym kompleksie
leśnym na południe od Lasów Janowskich
(Komisja Faunistyczna 2011). Kolejne stwierdzenie krótkoszpona z południowej części
Lasów Janowskich pochodzi z 18 lipca 2011
roku (Komisja Faunistyczna 2012). Jednego dorosłego osobnika obserwowano w trakcie polowania w widłach rzek Bukowej i Rakowej, niedaleko wsi Ujście. Ptak patrolując obszar doliny rzecznej zawisał kilkakrotnie nieruchomo
w powietrzu w poszukiwaniu pokarmu, jednocześnie oddalając się powoli w kierunku zachodnim.
Obszar Lasów Janowskich i Lipskich stanowi bardzo cenny i mało poznany teren, na którym częste stwierdzenia gadożerów w okresie
lęgowym mogą świadczyć o próbach przystępowania tego gatunku do lęgów.
PIŚMIENNICTWO
BirdLife International 2004. Birds in Europe: population estimates, trends and conservation status.
BirdLife Conservation Series No. 12. BirdLife
International, Cambridge.
Cramp S., Simmons K.E.L. (red.) 1980. Handbook of
the Birds of Europe, the Middle East and Africa.
224
The birds of the Western Palearctic. Vol. 2: Hawks
to bustards. Oxford University Press, Oxford.
Dyrcz A. 2001. Circaetus gallicus (Gmelin, 1788)
– Gadożer. W: Głowaciński Z. (red.). Polska
czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL,
Warszawa: 141–143.
A. Flis
Gil J.M., Pleguezuelos J.M. 2001. Prey and prey-size
selection by the short-toed eagle (Circaetus gallicus) during the breeding season in Granada
(south-eastern Spain). J. Zool. 255 (1): 131–137.
Ivanovsky V., Shamovich D. 2011. Ecology of Shorttoed Eagle in Belarusian Poozerie. Berkut 20:
81–89.
Komisja Faunistyczna 2005. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2004. Raport nr 21. Not.
Orn. 46 (3): 159–180.
Komisja Faunistyczna 2006. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2005. Raport nr 22. Not.
Orn. 47 (2): 97–124.
Komisja Faunistyczna 2007. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2006. Raport nr 23. Not.
Orn. 48 (2): 107–136.
Komisja Faunistyczna 2008. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2007. Raport nr 24. Not.
Orn. 49 (2): 81–115.
Komisja Faunistyczna 2009. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2008. Raport nr 25. Not.
Orn. 50 (2): 111–142.
Komisja Faunistyczna 2010. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2009. Raport nr 26. Ornis
Polonica 51 (2): 117–148.
Komisja Faunistyczna 2011. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2010. Raport nr 27. Ornis
Polonica 52 (2): 117–149.
Komisja Faunistyczna 2012. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2011. Raport nr 28. Ornis
Polonica 53 (2): 105–140.
LTO 2002. Rzadkie ptaki obserwowane na Lubelszczyźnie w 2002 roku. Lubelskie Towarzystwo
SUMMARY
Gadożer w Lasach Janowskich i Lipskich
Ornitologiczne, Lublin [http://lto.most.org.pl/
pdf/2002.pdf]; dostęp: 20.05.2013 r.
Meyburg B.-U., Meyburg C., Barbraud J.-C. 1998.
Migration strategies of an adult short-toed eagle
Circaetus gallicus tracked by satellite. Alauda 66
(1): 39–48.
Potakiewicz G. 2007. Pan Gadożer. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin [http://lto.most.
org.pl/pdf/gadozer.pdf]; dostęp : 20.05.2013 r.
Pugacewicz E. 1996. Ptaki drapieżne Puszczy Białowieskiej. Not. Orn. 37: 173–224.
Stajszczyk M. 2004. Circaetus gallicus (G., 1788)
– gadożer. W: Gromadzki M. (red.). Ptaki (część
I). Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura
2000 – podręcznik metodyczny. Tom 7. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 222–225.
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski.
Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro
Natura”, Wrocław.
Tucker G.M., Heath M.F., Tomiałojć L., Grimmet
R.F.A. (red.) 1994. Birds in Europe: Their conservation status. BirdLife Conservation Series
No. 3. BirdLife International, Cambridge.
Wediuk A. (red.) 2005. Lasy Janowskie. Nadleśnictwo Janów Lubelski. Leśny Kompleks Promocyjny – Lasy Janowskie, Janów Lubelski.
Wójciak J. 2005. Gadożer Circaetus gallicus (Gmelin, 1788). W: Wójciak J., Biaduń W., Buczek T.,
Piotrowska M. (red.). Atlas ptaków lęgowych
Lubelszczyzny. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin: 92–93.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 69 (3): 221–225, 2013
Flis A. The occurrence of short-toed eagle Circaetus gallicus in Janowskie and Lipskie Forests
(SE Poland)
The paper presents data of short-toed eagle Circaetus gallicus occurrence in the Janowskie and Lipskie Forests
(south-eastern Poland) in the years 1990–2011. The short-toed eagle is an extremely rare bird of prey breeding
in Poland and its population is estimated at 10–15 pairs. The discussed species is included in the Polish Red Data
Book of Animals with the CR category (critically endangered). The last confirmed breeding site of the short-toed
eagle in Janowskie Forests was found in 1990 near the village of Pikule (Janów Lubelski district). In spite of
finding a dead young flightless bird in Lipskie Forests in 1992, the exact location of short-toed eagle nests in this
area was not confirmed. In 2001–2004 and 2008–2011, the short-toed eagle was recorded during the breeding
season in Janowskie and Lipskie Forests, but a nest was not found. In 2010, however, a new breeding site of this
rare bird was confirmed to the south of Janowskie Forests.
225