GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA GMINY SITNO

Transkrypt

Załącznik do Uchwały Rady Gminy Sitno
Nr XLIX/275/2010 z dnia 30 sierpnia 2010 r.
GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI
DLA GMINY SITNO
na lata 2010 – 2014
lipiec 2010
GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA GMINY SITNO NA LATA 2010-2014
______________________________________________________________________________________________
Spis treści
1. WSTĘP
3
2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI
NAD ZABYTKAMI
6
3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI
W POLSCE
7
4. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA
KULTUROWEGO DLA GMINY SITNO
4.1. Strategiczne cele polityki państwa w sferze ochrony zabytków i opieki nad
zabytkami
4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na
poziomie województwa i powiatu
9
9
11
5. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA
KULTUROWEGO GMINY SITNO
5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na
poziomie gminy Sitno
5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego
gminy Sitno
Dziedzictwo archeologiczne
Okres historyczny – do czasów współczesnych
 Dawne dobra ziemskie Cześniki
 Dawne dobra ziemskie Sitno
 Stanisławka (w dawnych dobrach Żuków i Stanisławka)
 Klucz horyszowski Ordynacji Zamojskiej
5.3. Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków
 Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków nieruchomych
woj. lubelskiego
 Zabytki archeologiczne wpisane do rejestru zabytków archeologicznych
woj. lubelskiego
 Zabytki nie wpisane do rejestru zabytków woj. lubelskiego, ujęte
w wojewódzkiej i/lub gminnej ewidencji zabytków
 Zabytki ruchome
5.4. Zbiory muzealne, archiwalne, inne
12
6. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY SITNO,
ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ
6.1. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy Sitno
6.2. Analiza SWOT
37
7. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE NA LATA 2010-2014
40
8. INSTRUMENTARIUM GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI
 Instrumenty prawne
 Instrumenty koordynacji
 Instrumenty finansowe
 Instrumenty społeczne
 Instrumenty kontrolne
43
9. ZASADY OCENY REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI
45
2
12
13
14
14
14
17
21
23
27
27
29
30
36
36
37
37
______________________________________________________________________________________________
1. WSTĘP
Będący przedmiotem niniejszego opracowania Gminny programu opieki nad
zabytkami dla gminy Sitno na lata 2010-2014 jest narzędziem kształtowania polityki
gminy w zakresie poprawy stanu zachowania krajobrazu kulturowego. Ustala się w nim
rozwiązania organizacyjne i finansowe, jak również edukacyjne i wychowawcze, które
mają doprowadzić do osiągnięcia tego celu poprzez:
− wzrost świadomości, uwrażliwienie i akceptację społeczną w sferze ochrony
krajobrazu kulturowego,
− konsolidację
i
identyfikację
z
„małą
ojczyzną”
wielokulturowego
społeczeństwa,
− zahamowanie degradacji i poprawę estetyczną krajobrazu kulturowego,
− zwiększenie atrakcyjności krajobrazowej gminy.
Gmina Sitno położona jest w obrębie dwóch krain fizjograficznych: Działów
Grabowieckich (północna część gminy) i Padołu Zamojskiego (pozostały obszar
gminy). Działy Grabowieckie posiadają dość silne urzeźbienie (wys. 250-280 m
n.p.m.), natomiast Padół Zamojski stanowi formę wklęsłą – jest to falista równina o
małych wysokościach względnych, 10-15 m.
Gmina leży w dorzeczu Bugu i Wieprza. Przez obszar gminy przepływają:
− Czarny Potok – dopływ rzeki Łabuńki, należący do zlewni Wieprza, rzeka
bierze początek ze źródła znajdującego się na terenie gminy Sitno w
miejscowości Horyszów,
− Siniocha – dopływ rzeki Huczwy, należący do zlewni Bugu (zlewnia Bugu
obejmuje południowo – wschodnią część gminy Sitno), rzeka bierze
początek ze źródeł w miejscowości Cześniki).
Zarówno Czarny Potok i Siniocha są zmeliorowane i uregulowane. Na terenie
gminy występują ponadto drobniejsze bezimienne cieki oraz stawy hodowlane,
największy z nich zlokalizowany w miejscowości Stabrów zajmuje powierzchnię 18
arów.
Obszar jest słabo zalesiony (ok. 11%). Większy kompleks leśny znajduje się na
północy gminy.
3
______________________________________________________________________________________________
Gmina posiada liczne atuty dla rozwoju zagospodarowania turystycznego,
związane z jakością środowiska przyrodniczego i walorami krajobrazu kulturowego, a
także innymi czynnikami, o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym:
− Północna część gminy położona jest na obszarze Skierbieszowskiego Parku
Krajobrazowego (SPK) i jego otuliny, zajmującego ogółem powierzchnię 35
488 ha. Występują tu lasy bukowe oraz skupiska chronionych i rzadko
występujących gatunków roślin (około 40 roślin w tym 4 zostały wpisane do
Polskiej Czerwonej Księgi Roślin). Lasy Parku Skierbieszowskiego obfitują
w grzyby i jagody. Skierbieszowski Park Krajobrazowy stanowi element
krajowej sieci ekologicznej ECONET – POLSKA, Zamojski Obszar
Węzłowy – o znaczeniu krajowym, oznaczony symbolem 22 K.
− Północna
część
miejscowości
Kolonia
Sitno
należy
do
obszaru
przyrodniczego Rezerwat Łaziska, który jest kompleksem leśnym z
drzewami bukowymi, klonu, jaworu i lipy.
− Na terenie gminy znajdują się punkty widokowe, m.in. na wysokości
Działów Grabowieckich – ze wsi Stanisławka na SPK i otulinę, z punktu
wysokościowego w rejonie wsi Kolonia Kornelówka (na SPK), w
miejscowości Janówka (przy krzyżu na zakręcie drogi do Rozdołów – w
kierunku Horyszowa Polskiego, na rozłogi pól ciągnące się granicy z gminą
Miączyn, na SPK i otulinę SPK), w miejscowości Cześniki Kolonia (przy
krzyżu na granicy gminy – w kierunku południowym, na rozłogi pól w
gminie Komarów Osada).
− Czynnikiem wspomagającym atrakcyjność turystyczną gminy jest bliskie
sąsiedztwo Zamościa, będącego największym ośrodkiem turystycznym w
południowej części Lubelszczyzny, z którym łączą ją trasy rowerowe.
− Na obszarze gminy zaprojektowany został system ścieżek rowerowych
wiążących najatrakcyjniejsze widokowo tereny i obiekty o wartościach
kulturowych (trasa rowerowa biegnie z Zamościa poprzez Łapiguz, Czołki,
Sitno, Kolonię Sitno, Janówkę, Rozdoły – do Grabowca). Ponadto
projektowana jest realizacja szlaku rowerowego o znaczeniu ogólnopolskim
– w ramach realizacji Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, o
przebiegu północ-południe – gmina Sitno położona jest na odcinku łączącym
Chełm z Zamościem.
4
______________________________________________________________________________________________
− Z sąsiedztwem dużego ośrodka miejskiego – w połączeniu z walorami
środowiska przyrodniczego i krajobrazu kulturowego – wiąże się także
możliwość organizacji na części obszaru gminy zaplecza wypoczynkowego
dla mieszkańców Zamościa (w Studium uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego gminy Sitno dopuszczono przekształcenia
istniejącej zabudowy zagrodowej na funkcje rekreacji, jako docelowy
kierunek zagospodarowania, na obszarach o walorach rekreacyjnych: w
Rozdołach i Stanisławce), turystyki pobytowej weekendowej i ekoturystyki,
turystyki kwalifikowanej (rowerowej, pieszej i konnej) oraz turystyki
przyrodniczo-poznawczej.
− Ważnym czynnikiem, wspomagającym rozwój usług turystycznych (w
zakresie obsługi turystyki tranzytowej) jest droga krajowa nr 74 do
Hrubieszowa – do przejścia granicznego – o wysokim wskaźniku aktualnego
i prognozowanego średniego dobowego, której przebieg pokrywa się z
przebiegiem
historycznego
szlaku
handlowego
do
Hrubieszowa-
Włodzimierza-Łucka. (Kierunek równoleżnikowy posiadają także linie
kolejowe przebiegające w południowej części gminy.)
−
Na obszarze gminny istnieje rozbudowany system dróg publicznych, jednak
ich jakość jest niezadawalająca.
W związku z tym, że jednym z głównych potencjałów rozwojowych gminy jest
turystyka – niezbędnym warunkiem jego wykorzystania jest dbałość o właściwe
kształtowanie krajobrazu, którego istotnym składnikiem jest komponent kulturowy,
związany
z
zagospodarowaniem
przestrzennym.
Zachowanie
najcenniejszych
elementów krajobrazu kulturowego oraz ukierunkowanie rozwoju przestrzennego
gminy zgodne z zasadą dobrej kontynuacji będzie jednym z wyznaczników
atrakcyjności turystycznej gminy. Ma to tym większe znaczenie, iż coraz ważniejszą
formą wypoczynku staje się turystyka kulturowa. Zachowanie dziedzictwa kulturowego
staje się zatem doskonałym sposobem inwestycji w przyszłość.
5
______________________________________________________________________________________________
2. PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU
OPIEKI NAD ZABYTKAMI
− Podstawą prawną obowiązku wykonania programu opieki nad zabytkami określają
przepisy art. 87 ustawy z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami (Dz. U. Nr 162/2003 poz. 1568 z późn. zm.):
Ust. 1: Zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta)
sporządza na okres 4 lat odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program
opieki nad zabytkami.
Ust. 2: Programy, o których mowa w ust. 1, mają na celu, w szczególności:
1)
włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych,
wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju;
2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego
i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody
i równowagi ekologicznej;
3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu
ich zachowania;
4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu
kulturowego;
5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb
społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw
sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami;
6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących
sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków;
7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy
związanych z opieką nad zabytkami.
6
______________________________________________________________________________________________
3. UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI
W POLSCE
− Zabytki zostały objęte ochroną zadeklarowaną jako konstytucyjny obowiązek
Państwa i każdego obywatela (art. 5, art. 6 ust. 1 i art. 86 Konstytucji RP).
− Aktem prawnym regulującym zasady ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce jest
ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami
(Dz. U. Nr 163/2003 poz. 1568 z późn. zm.) oraz zmiana cyt. powyżej ustawy:
ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 75/2010, poz. 474).
Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy Sitno uwzględnia następujące
przepisy cyt. ustawy z dn. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami: art. 3, 4, 6, 7, 16 ust. 1, art. 17-22 oraz art. 89.
− Wykonywanie zadań w zakresie kultury i ochrony zabytków przez samorządy
reguluje ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001
roku, Nr 142/2001, poz.1591 z późn. zm.): art. 7, ust. 1, pkt. 9, który mówi, że:
Zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty należy do zadań własnych gminy.
W szczególności zadania własne obejmują sprawy: kultury, w tym bibliotek
gminnych i innych instytucji kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami,
Inne uregulowania prawne, które zawierają ustalenia dotyczące ochrony zabytków
i opieki nad zabytkami:
− ustawa z dn. 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym
(Dz. U. Nr 80/2003, poz. 717 z późn. zm.),
− ustawa z dn. 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. Nr
156/2006, poz. 1118 z późn. zm.),
− ustawa z dn. 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity
Dz. U. Nr 25/2008, poz. 150 z późn. zm.),
− ustawa z dn. 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92/2004, poz.
880),
− ustawa z dn. 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jednolity
Dz. U. Nr 261/2004, poz. 2603 z późn. zm.).
7
______________________________________________________________________________________________
− ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności
kulturalnej (tekst jednolity Dz.U. Nr 13/2001, poz. 123 z późn. zm.)
− ustawa z dn. 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie
(Dz.U. Nr 96/2003, poz. 873 z późn. zm.).
Zasady ochrony zabytków znajdujących się w muzeach i w bibliotekach określone
zostały w ustawach:
− ustawie z dnia 21 listopada 1996 roku o muzeach (Dz. U. Nr 5/1997, poz. 24 z późn.
zm.),
− ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. Nr 85/1997, poz. 539
z późn. zm.).
Ochronę materiałów archiwalnych regulują przepisy ustawy z dnia 14 lipca 1983 r.
o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz. U. Nr 97/2006, poz. 673 z późn.
zm.).
8
______________________________________________________________________________________________
4. UWARUNKOWANIA ZEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA
KULTUROWEGO DLA GMINY SITNO
4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad
zabytkami
Elementem planowania strategicznego jest określanie zadań i konstruowanie
priorytetów do realizacji celów krótko- i długofalowych.
Dokumentem kształtującym politykę państwa w sferze kultury wyznacza Narodowa
Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004–2013, zawierająca analizę prawną,
ekonomiczną, instytucjonalną i organizacyjną w dziedzinie kultury. Na podstawie w/w
Strategii Ministerstwo Kultury opracowało Narodowy Program Kultury „Ochrona
zabytków i dziedzictwa kulturowego na lata 2004 – 2013. Celem strategicznym
Programu jest intensyfikacja ochrony i upowszechniania dziedzictwa kulturowego,
w tym szczególnie poprawa stanu zabytków nieruchomych.
Cele cząstkowe w/w Programu:
-
poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze
dokumentacji i ochrony zabytków,
-
kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne,
turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne,
-
zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez
tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych,
-
promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granicą, w
szczególności za pomocą narzędzi społeczeństwa informacyjnego,
-
rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze
ochrony dziedzictwa kulturowego,
-
tworzenie warunków dla rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej,
-
zabezpieczenie zabytków przed nielegalnym wywozem zagranicę.
Podprogramy, priorytety i działania w/w Programu
PRIORYTET 1
Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe.
Działania realizowane w ramach tego priorytetu mają na celu materialną poprawę
stanu zabytków, ich adaptację i rewitalizację oraz zwiększenie dostępności do nich
9
______________________________________________________________________________________________
mieszkańców, turystów i inwestorów. Realizacja działań pozwoli na zwiększenie
atrakcyjności regionów, a także wykorzystanie przez nie potencjału związanego z
posiadanym dziedzictwem kulturowym.
Działanie 1.1.
Budowa nowoczesnych rozwiązań organizacyjno-finansowych w sferze ochrony
zabytków.
Głównym celem działania jest dostosowanie sfery ochrony zabytków do
rzeczywistości gospodarczej.
Celami cząstkowymi są:
1) Poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze
dokumentacji i ochrony zabytków.
2) Wzmocnienie roli ośrodków dokumentacji zabytków.
3) Zrównoważone „urynkowienie zabytków”.
4) Wykształcenie zachęt dla przedsiębiorców i osób fizycznych do inwestowania w
zabytki.
Działanie 1.2.
Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne,
turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne.
Działanie to objęło dwa projekty:
1) Program „Polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej”.
2) Program: „Promesa Ministra Kultury”.
PRIORYTET 2
Edukacja i administracja na rzecz dziedzictwa kulturowego.
Działanie 2.1.
Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze
ochrony dziedzictwa kulturowego
Działanie będzie realizowane poprzez:
1) podnoszenie wykształcenia kadr zatrudnionych w sferze ochrony dziedzictwa
kulturowego;
2) podnoszenie zainteresowania społeczeństwa problematyką ochrony zabytków;
10
______________________________________________________________________________________________
3) powołanie zespołu naukowego zajmującego się badaniami naukowymi z sferze
wpływu zachowania i rewaloryzacji dziedzictwa kulturowego na rozwój
społeczno – ekonomiczny regionów;
4) promowanie zachowania dziedzictwa kulturowego wsi poprzez aktywizację
społeczności wiejskich (realizacja programu „Ochrona ginących zawodów”).
Działanie 2.2.
Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wwozem,
wywozem i przewozem przez granice
Działanie będzie realizowane poprzez wdrożenie programu „Absent Patrymonium”.
Program przewiduje budowę sieci informacji wirtualnej o zabytkach wywożonych i
zaginionych.
4.2. Relacje gminnego programu nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na
poziomie województwa i powiatu
Priorytety i kierunki opieki nad zabytkami sformułowane w Gminnym programie
opieki nad zabytkami dla gminy Sitno na lata 2010-2014 zgodne są z następującymi
dokumentami wykonanymi na poziomie województwa:
− Zaktualizowaną Strategią Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata 2006-2020,
przyjętą
uchwałą Sejmiku Woj. Lubelskiego Nr XXXVI/530/05 z dn. 4 lipca
2005r.,
− Planem zagospodarowania przestrzennego województwa lubelskiego, przyjętym
uchwałą Sejmiku Woj. Lubelskiego Nr XLV/597/02 z dn. 29 lipca 2002 r.,
− Wojewódzkim programem opieki nad zabytkami w województwie lubelskim na lata
2007-2010, opracowanym przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków
w Warszawie
oraz powiatu zamojskiego:
− Strategią Rozwoju Powiatu Zamojskiego na lata 2006-2020, przyjętą uchwałą Rady
Powiatu Zamojskiego Nr IX/37/2007 z dn. 27 czerwca 2007 r.
− Powiatowy program opieki nad zabytkami – jest w trakcie opracowywania.
11
______________________________________________________________________________________________
5. UWARUNKOWANIA WEWNĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA
KULTUROWEGO
5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami
wykonanymi na poziomie gminy Sitno
Gminny program opieki nad zabytkami dla gminy Sitno na lata 2010-2014 jest
narzędziem realizacji strategicznego celu określonego w Strategii Rozwoju lokalnego
gminy Sitno na lata 2007-2015: „Poprawa warunków życia mieszkańców poprzez
inwestycje w infrastrukturę społeczną oraz wszechstronny rozwój kapitału społecznego
m.in. poprzez działania mające na celu zachowanie zasobów przyrodniczych,
krajobrazowych i dziedzictwa kulturowego”.
Niniejszy, gminny program opieki nad zabytkami zgodny jest ze Studium
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Sitno, przyjętym
uchwałą Nr XVII/85/99 Rady Gminy Sitno z dn. 28 grudnia 1999 r., ze zmianami
przyjętymi uchwałą Nr XXXIX/235/09 Rady Gminy Sitno z dn. 3 grudnia 2009 r. oraz
obowiązującym miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego gminy Sitno
przyjętym uchwałą Nr XLV/215/2002 Rady Gminy Sitno z dn. 24 września 2002 r., ze
zmianami przyjętymi uchwałą Nr XLVI/220/06 Rady Gminy Sitno z dn. 27
października 2006 r. oraz uchwałą Nr XLII/246/2010 Rady Gminy Sitno z dn. 25 lutego
2010 r.
W Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy
Sitno określone zostały główne cele polityki przestrzennej w zakresie ochrony
krajobrazu kulturowego, m.in. zachowanie tożsamości kulturowej poprzez utrzymanie
wartościowych zasobów środowiska kulturowego i krajobrazu gminy oraz określone
zostały kierunki i zasady ochrony krajobrazu kulturowego:
− ochrona i poprawa stanu funkcjonalno-technicznego istniejących zasobów
zabytkowych prawnie chronionych i postulowanych do objęcia ochroną, ich
właściwa ekspozycja w krajobrazie z odpowiednim zagospodarowaniem terenów
otaczających,
12
______________________________________________________________________________________________
− utrzymanie nieczynnych cmentarzy wyznaniowych,
− promowanie zasobów kulturowych gminy w połączeniu z gminami sąsiednimi
− pozyskiwanie inwestorów zainteresowanych zagospodarowaniem i odnową
obiektów zabytkowych.
5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu
kulturowego gminy Sitno
Poniżej scharakteryzowane zostaną zasoby kulturowego dziedzictwa gminy.
W pierwszej kolejności omówione zostanie dziedzictwo archeologiczne, a następnie
dziedzictwo okresów historycznych na tle zarysu historii poszczególnych miejscowości
– do czasów współczesnych. W opracowaniu przyjęto następujące zasady opisu
historycznego:
− z uwagi na dostępne (wydane drukiem), skondensowane opracowania dotyczące
historycznych uwarunkowań dziedzictwa kulturowego [np. Leksykon historyczny
miejscowości
dawnego
województwa
zamojskiego,
oprac.
przez
Józefa
Niedźwiedzia, wydany w 2003 r. w Zamościu] ograniczono opisy historyczne
poszczególnych miejscowości do tych faktów, które wywarły decydujący wpływ na
istniejący krajobraz kulturowy, pozostawiły trwałe ślady w terenie bądź w pamięci
żyjących pokoleń,
− w związku z powyższym, przytoczone m.in. w w/w Leksykonie, oraz we
wcześniejszych publikacjach fakty dotyczące okresu do k. XVIII w. zostały
przytoczone wybiórczo – ograniczono się do podania daty najwcześniejszej
wzmianki o miejscowości i typu własności w poprzedzających wiek XIX okresach.
Więcej uwagi poświęcono natomiast sprawom przynależności narodowościowej i
religijnej mieszkańców, której świadectwem są budowle sakralne i cmentarze,
− odstąpiono od alfabetycznego uszeregowania opisywanych miejscowości i
wyróżniono 4 zasadnicze historyczne układy funkcjonalno-przestrzenne – wsie z
ośrodkami dóbr, wokół których skupiały się pomniejsze, z reguły później
wydzielone, wsie i folwarki (Cześniki, Sitno, Stanisławkę i Horyszów Polski –
będący ośrodkiem klucza horyszowskiego Ordynacji Zamojskiej).
13
______________________________________________________________________________________________
Dziedzictwo archeologiczne
Teren gminy położony jest na trzech obszarach Archeologicznego Zdjęcia
Polski: Nr 87-89 (w gminie Sitno obejmujący część wsi Czołki, Kornelówkę, Rozdoły i
Kolonię Sitno), Nr 88-88 (w gminie Sitno obejmujący wieś Czołki)oraz Nr 88-89 (w
gminie Sitno obejmujący: Sitno, Horyszów Polski, Janówkę, Stabrów Starą Wieś,
Stabrów Górę, Stabrów Ogierówkę, Kolonię Stabrów, część wsi Czołki, Nową Kolonię
Horyszów Polski i Wólkę Horyszowską).
Na w/w obszarach występują stanowiska zawierające ślady osadnictwa od
okresu neolitu aż po czasy nowożytne.
Najciekawsze stanowiska zostały wpisane do rejestru zabytków woj.
lubelskiego. Są to: kurhan położony w miejscowości Sitno (w formie kopca na działce
leśnej, o wys. ok. 2,5 m, kryje najprawdopodobniej pojedynczy grób lub nawet kilka
pochówków) oraz cmentarzysko kurhanowe położone we wsi Rozdoły (stanowisko
liczy łącznie osiem kopców w trzech skupiskach położonych na działkach leśnych,
średnice kopców od ok. 5,0 do 2,2, a wysokość od ok. 0,8 m do 1,2 m, jest to
najprawdopodobniej cmentarzysko wczesnośredniowieczne, współtworzące kompleks
osadniczy wraz z pobliską osadą o dwóch fazach zasiedlania datowanych na X/VIII-IX
w. oraz XII-XIII w.).
Oprócz w/w stanowisk o formie czytelnej w terenie, zabytki archeologiczne w
gminie Sitno można obejrzeć w zbiorach Szkoły Podstawowej w Kolonii Sitno. Na
zabytki natrafiono w 1997 r. podczas budowy fundamentów szkoły. Znaleziono
wówczas szczątki 2 szkieletów ludzkich, przy których znajdowały się: 2 płoszcza
krzemienne (groty oszczepu), toporek kamienny, 1 grocik kamienny, fragment igły
kościanej, 2 wióry retuszowane z krzemienia. Szkielety (wg informacji ówczesnego
dyrektora szkoły) zakopano na cmentarzu parafialnym. Stanowisko w karcie AZP
określone zostało jako cmentarzysko kultury mierzanowickiej (epoka brązu).
Okres historyczny – do czasów współczesnych
Dawne dobra ziemskie Cześniki
Dane dobra ziemskie Cześniki obejmowały swym zasięgiem obecne miejscowości:
Cześniki, Cześniki Kolonia, Cześniki Dolne Kolonia. Pierwsza wzmianka o wsi
Cześniki pochodzi z 1394 r. i dotyczy włączenia Cześnik do nowoutworzonej przez
14
______________________________________________________________________________________________
księcia mazowieckiego Ziemowita IV łacińskiej parafii w Grabowcu (po erekcji
łacińskiej diecezji chełmskiej w 1375 r. i w następnych latach organizację administracji
kościelnej m.in. poprzez powoływanie nowych parafii). Ziemowit IV prowadził
politykę kolonizacyjną na obszarze księstwa bełskiego, które otrzymał jako lenno - w
dziedziczne władanie od Władysława Jagiełły. Sprowadzał on szlachtę polską z
Mazowsza i województwa krakowskiego, nadawał jej ziemię oraz liczne przywileje.
W okresie nowożytnym wieś była własnością szlachecką. Planowano nadanie
prawa miejskiego osadzie Mawryczyn, powstałej na gruntach Cześnik, leżącej
pomiędzy Karpiem, a Miączynem, sięgającej do wsi Cześniki – od strony północnej
(stąd dzisiejsza nazwa części wsi Cześniki – „Miasteczko”). W Mawryczynie istniała
cerkiew i klasztor (?) – w tym zakresie przekazy źródłowe są jednak mało miarodajne,
gdyż w pocz. XIX w. miejsce po tych budowlach „drzewa już pokryły” (M.
Stworzyński, 1834 r., cyt. za: Niedźwiedź, Leksykon), natomiast pierwsza cerkiew w
Cześnikach wzmiankowana jest w l. 1720-1725.
W 1774 r. jednym z właścicieli Cześnik był Felix Świeżawski – do tego rodu
należała najprawdopodobniej prywatna kaplica, wzmiankowana w 1764 r.
Od pocz. XIX w. własność dóbr ziemskich Cześniki stabilizowała się –
w 1815 r. część dóbr oznaczoną jako Cześniki B (oznaczenie hipoteczne jednej z dwu
części dóbr) zakupił Wincenty Wronowski, po którym w 1824 r. odziedziczył je syn
Adam Wronowski. W 1843 r. Wronowski nabył także Cześniki A. W poł. XIX w.
należał do niego także folwark Boż Dar. Pamięć o tej rodzinie przechowuje grobowiec
Wronowskich z murowanym, trójkątnym
frontem, zlokalizowany na cmentarzu
parafialnym w Cześnikach.
W 1874 r. zadłużone dobra (obejmujące całe Cześniki i Boży Dar) zakupił na
licytacji Julian Antoni Sierakowski (l. 1841-1904) – powstaniec styczniowy. Po nim
dobra odziedziczył syn Adam Wiktor Sierakowski. Ostatnimi właścicielami dóbr byli
Maria i Władysław Sierakowscy.
Założenie dworskie Sierakowskich (ob. w
Cześnikach Kolonii) przetrwało w szczątkowej formie. Z dawnego parku zachowała
się część drzewostanu, w tym aleja lipowo-kasztanowcowa prowadząca do dworskiej
kaplicy grobowej Sierakowskich (z 1904 r.) – odremontowanej z inicjatywy Gminy
Sitno w l. 1975-76, ale w chwili obecnej wymagającej podjęcia pilnych prac
remontowych i rewaloryzacyjnych, a także uporządkowania bezpośredniego otoczenia,
w tym wycięcia samosiewów przesłaniających widok na zabytek i niszczących jego
strukturę.
15
______________________________________________________________________________________________
Oprócz w/w zabytkowych obiektów: parku i kaplicy grobowej Sierakowskich,
cmentarza parafialnego z grobowcem Wronowskich, na terenie miejscowości
zachowała się dawna cerkiew, ob. kościół parafialny rzymskokatolicki pw. św.
Michała Archanioła, wzniesiona ok. 1870 r. z państwowego funduszu cerkiewnobudowlanego na budowę unickich cerkwi. Była jedną z kilkunastu cerkwi wzniesionych
wg założeń ideowych planu Czerkaskiego wobec unitów – podejmowania działań
zmierzających do rozbudzenia ich poczucia odrębności narodowej i religijnej [wg
Paulina Cynalewska-Kuczma, Architektura cerkiewna królestwa Polskiego narzędziem
integracji z Imperium Rosyjskim, Poznań 2004, s. 80]. Cerkiew została zrealizowana wg
jednego wzoru, opracowanego w kilkunastu wariantach: na planie krzyża, z
zaakcentowaniem przecięcia jego ramion, o wyraźnie zaznaczonym podziale na trzy
części: ołtarzową, nawową i przedsionek. Detal elewacji jest klasycyzujący. Po 1875 r.
parafię w Cześnikach
włączono w struktury kościoła prawosławnego. W 1945 r.
cerkiew została rekoncyliowana na kościół rzymskokatolicki (początkowo filialny, a od
1975 r. parafialny pw. Św. Michała Archanioła). Tak jak i świątynia, także cmentarz
grzebalny, założony w 1 poł. XIX w., funkcjonował początkowo jako cmentarz unicki,
a po 1875 r. jako cmentarz prawosławny (na terenie cmentarza zachowały się nagrobki
kamienne z napisami cyrylicą – w liczbie ok. 30, najstarszy z 1859 r.). Po powołaniu
parafii rzymskokatolickiej w Cześnikach, zamknięty do 1984 r. cmentarz został
ponownie udostępniony dla pochówków. Podczas adaptacji starego cmentarza
przeprowadzono – wbrew zasadom ochrony dawnych miejsc grzebalnych – prace
porządkowe przy użyciu ciężkiego sprzętu: wyrównano teren, niszcząc wiele
nagrobków, wycięto również starodrzew [Niedźwiedź, dz. cyt.].
Przy drodze z Boży Daru do Cześnik znajduje się jest krzyż – kamienna
kapliczka w formie obelisku zwieńczonego stalowym krzyżem, malowana na biało
wzniesiona w 1 poł. XIX w.
W granicach opisanych powyżej dawnych dóbr ziemskich Cześniki, na gruntach
wydzielonej w XX w. (przed 1938 r.) kolonii pod nazwą Cześniki Dolne Kolonia,
zachowała się zabytkowa kamienna figura św. Jana Nepomucena, wystawiona w 1949
r. przez mieszkańców wsi: J. Tora, J. Kierylczuka i J. Lejbę, w pobliżu jednego ze
źródeł rzeki Siniochy.
Na granicy Kolonii Cześniki Górne stoi drewniany krzyż, usytuowany
tradycyjnie na rozstaju dróg, w miejscu otwarcia widokowego na rozłogi pół
uprawnych. Stanowi on niezwykle malowniczy element rzadkiego już pejzażu.
16
______________________________________________________________________________________________
Boży Dar – w poł. XIX w. w miejscowości istniał folwark, który wraz z Cześnikami
należał do Adama Wronowskiego. W 1874 r. wieś nabył Julian Antoni Sierakowski, a
w 1919 r. część majątku – Grygielowie. Pozostała część do II wojny światowej należała
do Sierakowskich.
Nieznacznie na północ od zabudowy wsi, poza zabudową, przy drodze z
Horyszowa, zawieszona na starej samotnej sośnie kapliczka szafkowa stanowi wraz z
drzewem malowniczy element pejzażu kulturowego gminy.
Dawne dobra ziemskie Sitno
W okresie staropolskim Sitno należało do ziemi chełmskiej. Na przełomie XIV/XV w.
właścicielami wsi byli bojarzy Fiodor i Michał Brah. Pierwsza pisemna wzmianka o
miejscowości pochodzi z 1420 r. Wówczas panem na włościach był Wojciech Sitański
(„de Sythenec”), pierwszy sędzia ziemski chełmski. Następnie wieś przeszła na
własność kolejno: Snopkowskich (XV/XVI w.), Sobieskich(XVI/XVII w.) oraz
Walentego Fredry (ur. 1602 – zm. 1677).
W 1677 r. Sitno nabył od syna Fredry Krzysztof Malczewski. Malczewscy
pozostali właścicielami dóbr do początku wieku XX. Efektem dobrego prowadzenia
majątku, m.in. dzięki dochodom pochodzącym z dobrze prosperującej gorzelni, były
poczynione przez nich pod koniec XIX w. inwestycje: budowa murowanego pałacu,
budynków folwarcznych, założenie ogrodu spacerowo – owocowego, pasieki. Nowy
pałac powstał w miejscu starego dworu, zapewne drewnianego.
W 1912 r. część dóbr zakupił Witold Święcicki, który po I wojnie światowej
rozpoczął parcelację majątku. Ośrodek dóbr z parkiem, pałacem, zabudową
folwarczną i 58 ha ziemi nabył Sejmik Zamojski i przeznaczył na cele gospodarcze i
oświatowe: w Sitańcu utworzone zostało Gospodarstwo Rolne Sejmiku Zamojskiego i
Ludowa Szkoła Rolnica Żeńska (działająca od 15 stycznia 1924 r. – do lat 50 XX w., a
następnie reaktywowana w 1959 r. jako Szkoła Rolniczo-Gospodarcza). Obecnie na
obszarze dawnego zespołu dworskiego funkcjonuje Zamojski Ośrodek Doradztwa
Rolniczego w Lublinie z siedzibą w Końskowoli Oddział w Sitnie (utworzony w 1977r.,
po przeniesieniu szkoły do Różańca, funkcjonujący pod nazwą Wojewódzki Ośrodek
Postępu Rolniczego).
Obecnie WODR użytkuje pałac i dawne budynki folwarczne: spichlerz, oborę i
stodołę oraz park z zachowanymi licznymi okazami pomnikowych drzew (wspaniałe
jesiony) i stawem. Obiekty pełnią różnorodne funkcje (w pałacu mieści się między
17
______________________________________________________________________________________________
innymi Muzeum Rolnictwa),
magazynowego
Ośrodka.
spichlerz, obora i stodoła pełnią funkcje zaplecza
Ogólnie,
pomimo
sprawowania
stałej
opieki
nad
zabytkowymi budowlami i parkiem oraz dostatecznego stanu technicznego budynków –
niezbędna jest rewaloryzacja założenia: pałac, pomimo, że jest poddawany bieżącym
remontom, wymaga kompleksowego remontu i rewaloryzacji, d. obora, d. stodoła i d.
spichlerz wymagają kontynuacji remontu, a teren wokół nich uporządkowania (przy
budynku obory znajduje się składowisko złomu) i nowej organizacji funkcjonalnoprzestrzennej, poprawiającej estetykę otoczenia. W parku z bardzo cennymi okazami
drzew kompozycja jest zatarta, prowadzone są nasadzenia niewłaściwymi gatunkami
drzew (np. uzupełnienia alei lipowej – dębami) oraz w sposób nieprzemyślany
(nasadzenia regularne, które będą potęgowały dekompozycję zabytkowego układu i
przesłaniały wgląd w otwarty krajobraz poza zespołem).
W 1531 r. istniała w Sitnie cerkiew.
należały do łacińskiej parafii w Sitańcu.
W 1564 r. Sitno i Wola Sitanieńska
W 1718 r. wzniesiono nową drewnianą
cerkiew pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła. W 1875 r., po likwidacji struktur kościoła
unickiego na terenie zaboru rosyjskiego, wybudowana została nowa cerkiew pw. św.
Włodzimierza: drewniana, kryta gontem. Budowla została rozebrana w 1938 r.
Położony poza wsią cmentarz grzebalny wytyczono ok. poł. XIX w. Obecnie na
cmentarzu usytuowanym za budynkiem szkoły zachowały się nieliczne kamienne
nagrobki (ok. 20, najstarszy datowany – z 1867 r.), czytelne są także mogiły ziemne z
drewnianymi i żeliwnymi krzyżami. Cmentarz, będący świadectwem złożonych
dziejów miejscowości i jej wielokulturowej tradycji, jest bardzo zaniedbany i
dewastowany – sprzyja temu brak ogrodzenia, ale przede wszystkim niewielka
świadomość społeczna znaczącej wartości kulturowej obiektu.
Obiektem poświadczającym wielokulturowość przeszłych pokoleń mieszkańców
Sitna jest kapliczka kamienna w formie krzyża, usytuowana we wschodniej części wsi,
przed ogrodzeniem domu mieszkalnego, w niedalekiej odległości od jednego z dwóch
cmentarzy wojennych. Krzyż został odnowiony w 1849 r. o czym informuje napis
„1849 R. ODNOWIŁ JAN WAWRZYSZKO”. Na ścianach bocznych podstawy krzyża
widoczne są napisy cyrylicą, zniszczone poprzez wykucie w ich miejscu płycin na
„święte obrazki”. Krzyż może pochodzić z warsztatu kamieniarskiego o nie ustalonej
lokalizacji, wykonującego liczne kamienne nagrobki, zachowane do chwili obecnej na
starych cmentarzach położonych w gminie Sitno.
18
______________________________________________________________________________________________
Na terenie miejscowości, przy drodze Sitno-Czołki, zlokalizowany jest
niewielki (pow. 0,14 ha) cmentarz wojenny z I wojny światowej (I), na którym
pochowanych jest 100 żołnierzy armii niemieckiej, poległych w bitwie 1 lipca 1915 r.
Cmentarz założony został przy kamiennym, wcześniej istniejącym krzyżu z inskrypcją:
„O BOŻE JAKO TWOJE SŁUDZY STAWIAMY KRZYŻ NA PAMIĄTKĘ W.R. 14
SIERPNIA 1905 R.”, przy którym, zgodnie z tradycją, rosną 4 stare lipy. Cmentarz
otoczony jest murowanym ogrodzeniem.
W/w obiekt został wpisany do rejestru zabytków woj. lubelskiego. Z uwagi na
powyższe wszelkie prace na cmentarzu (w tym prace renowacyjne kamiennego krzyża)
wymagają pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków, oraz zgody Wojewody
Lubelskiego, gdyż cmentarz objęty jest ochroną na podstawie ustawy z dn. 28 marca
1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych.
Powyższe zasady obowiązują także w odniesieniu do drugiego cmentarza
wojennego z I wojny światowej (II) położonego na skraju zabudowy wsi – przy
skręcie drogi w kierunku Horyszowa Polskiego. Na cmentarzu pochowano 200
żołnierzy niemieckich. Niewielki cmentarz, bez śladów mogił ziemnych, splantowany
(!), został współcześnie ogrodzony. Na cmentarzu stoi współczesny stalowy krzyż, przy
nim zasadzony został iglak, który z uwagi na wielkość cmentarza (0,02 ha), oraz ze
względów estetycznych należy usunąć i ewentualnie zastąpić innym gatunkiem drzewa
(np. brzozą), co jednocześnie umożliwi właściwą ekspozycję krzyża.
Na terenie wsi (przy jednym z dopływów rzeki Czarny Potok) znajduje się jeden
z trzech zachowanych na obszarze gminy zabytków techniki: młyn motorowy, z 1914
r., drewniany, a następnie obmurowany. Młyn jest czynny, a we wnętrzu zachowane jest
ruchome wyposażenie obiektu.
Kolonia Sitno – wieś powstała po II wojnie światowej na skutek parcelacji i komasacji
gruntów Sitna. W miejscowości osiedlili się m.in. repatrianci zza Buga.
W paśmie zabudowy zlokalizowane są 2 obiekty, współtworzące krajobraz
kulturowy gminy: drewniana kapliczka na krzyżu (1949 r.) i drewniany krzyż
(XXw.).
Czołki – wieś została ukazana na mapie F. Miega z lat 1779-1782. Istniał tutaj folwark
należący do Malczewskich, który wchodził w skład rozległych dóbr ziemskich
obejmujących Sitno i Łaziska.
19
______________________________________________________________________________________________
W 1874 r. folwark został oddzielony od dóbr Sitno i założono dla niego odrębną
księgę hipoteczną, uregulowaną w dalszym ciągu na Malczewskich, aż do ok. 1912 r.
(wówczas spadkobiercy Kornela Malczewskiego przystąpili do sprzedaży majątku).
Do 2002 roku istniał w Czołkach murowany budynek dawnej rządcówki.
W okresie międzywojennym i po II wojnie światowej aż do 1999 r. mieściła się w nim
szkoła podstawowa, a następnie zniszczony obiekt został rozebrany.
Na terenie miejscowości nie występują zabytkowe zespoły i obiekty kubaturowe,
wyróżniono natomiast inne obiekty o charakterze zabytkowym. Są to: drewniany krzyż
na rozstaju dróg (ok. poł. XX w.) oraz drewniana kapliczka (XX w.) na krzyżu
stojącym obok mogiły z 1920 r.
W miejscowości zlokalizowany jest współczesny, murowany kościół pw. Matki
Boskiej Częstochowskiej, zaprojektowany przez arch. Władysława Frąckiewicza,
kwalifikowany do ochrony jako dobro kultury współczesnej.
Janówka [Joannówka] – pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1827 r.
Folwark Janówka należał do majątku Sitno, po czym w 1874, podobnie jak kilka innych
folwarków tego majątku został przeniesiony do odrębnej księgi hipotecznej i następnie
sprzedany. Folwark został rozparcelowany po I wojnie światowej.
Obiektem współtworzącym krajobraz kulturowy gminy jest drewniany krzyż
(1 poł. XX w.), zlokalizowany na rozstaju dróg, przy punkcie widokowym. Z tego
miejsca roztacza się szeroki widok na pola uprawne pomiędzy Horyszowem Polskim a
Rozdołami – w kierunku Miączyna i Grabowca – stąd należy utrzymać dotychczasowy
reżim przeznaczenia terenu i nie wydzielać działek pod zabudowę. W otoczeniu krzyża
rośnie drzewo owocowe, wymagające niewielkiej korekty konarów w celu odsłonięcia
obiektu. Docelowo należy je wymienić – na np. lipę, z tym, że w okresie przejściowym
(do momentu osiągnięcia odpowiedniego wzrostu drzew), należy utrzymywać istniejące
drzewo.
Kornelówka – zaczątkiem miejscowości był folwark założony ok. poł. XIX w. przez
Kornela Malczewskiego, właściciela dóbr Sitno. W 1874 r. folwark wyodrębniono z
w/w dóbr i założono dla niego odrębną księgę hipoteczną. Folwark specjalizował się w
hodowli owiec cienkorunnych. Wykorzystywano też istniejące pokłady torfu i kamienia
wapiennego i budulcowego. Początkowo folwark był oddawany w dzierżawę, a na
pocz. XX w. zakupił go Głogowski i przystąpił do parcelacji gruntów. W latach 20. XX
20
______________________________________________________________________________________________
w. właścicielem gruntów pofolwarcznych stało się Państwo Polskie. W 1929 r. grunty
zostały rozparcelowane i sprzedane – mieszkańcami wsi byli wyłącznie Polacy.
W miejscowości zlokalizowany jest współczesny kościół filialny pw. śś. Piotra
i Pawła, zaprojektowany przez architekta Władysława Frąckiewicza w 1980 r. (w
ramach rozbudowy wzniesionej tu w l. 1952-54 kaplicy). Z wysokiej wieży kościelnej
rozciąga się widok zarówno w kierunku południowym na Zamość, jak i w kierunku
północnym – na Skierbieszowski Park Krajobrazowy. Kościół podlega ochronie jako
dobro kultury współczesnej.
Kolonia Kornelówka – jest najmniejszym pod względem powierzchni i ludności
sołectwem w gminie. Powstała po II wojnie światowej z podziału gruntów Kornelówki.
Na gruntach Kolonii Kornelówki, w obniżeniu terenu, w miejscu zwanym
Pietrówką, znajduje się źródło, z którym związana jest legenda o nie istniejącym
kościele pw. św. Piotra. Było to tradycyjne miejsce zgromadzeń miejscowej ludności w
święta Wielkanocne.
Obecnie źródełko jest ocembrowane kręgami betonowymi i zakryte. Teren jest
nieuporządkowany, zachwaszczony, w pobliżu rosną topole. Po przeciwnej stronie
drogi polnej prowadzącej przy źródełku postawiony jest drewniany krzyż (XX w.),
obsadzony w ostatnim okresie 2 brzozami.
Miejsce to zarówno z uwagi na legendę, jak i malownicze położenie, skąd
roztacza się widok na Skierbieszowski Park Krajobrazowy - posiada jeden z
największych potencjałów turystyki pieszej i rowerowej, aby jednak ten cel osiągnąć
należy podjąć niezbędne działania, polegające m.in. na: opracowaniu projektu aranżacji
terenu wokół źródełka, w oparciu o który będzie możliwa jego reaktywacja jako
otwartego i dostępnego, z urządzonym w formie np. wiaty miejscem odpoczynku.
Należy usunąć istniejący drzewostan przy źródełku i zaplanować nasadzenia o
charakterze tradycyjnym (drzewa wyłącznie liściaste – np. dęby). Pozostawić należy
drewniany krzyż, z tym, że należy usunąć niedawno posadzone brzozy (rosnące w
zdecydowanie zbyt blisko od obiektu), zastąpić je jednym drzewem (np. dębem, lipą –
drzewami o zdecydowanie najpiękniejszym pokroju).
Stanisławka (w dawnych dobrach Żuków i Stanisławka)
W granicach gminy Sitno położona jest miejscowość Stanisławka, której dzieje
związane są z dobrami Żuków (gm. Miączyn). Najprawdopodobniej jej nazwa wywodzi
21
______________________________________________________________________________________________
się od imienia właściciela dóbr Żuków – Stanisława Batowskiego herbu trzy Zęby (zm.
w 1823 r. i został pochowany na cmentarzu w Świdnikach), który wydzielił folwark
Stanisławkę na gruntach Żukowa. Od spadkobiercy Batowskiego – syna Onufrego –
Stanisławkę zakupił Franciszek Węgleński, który zbudował w miejscowości karczmę z
prawem wyszynku. W 2 poł. XIX w. – do 1921 r. zmieniali się właściciele
miejscowości, jakkolwiek w większości wywodzili się z kręgu rodziny Węgleńskich.
Od lat 20. XX w. następowała parcelacja majątku.
Pośród zabudowy wsi położone są następujące obiekty współtworzące krajobraz
kulturowy gminy:
Krzyż z 1905 r. ustawiony po ukazie cara Mikołaja II o tolerancji religijnej.
Krzyż jest obecnie wychylony i zagrożony upadkiem. Napisy na krzyżu są zatarte.
Zabytek należy bezwzględnie chronić – osadzić na stalowych wspornikach i nieco
podnieść wzwyż. Nie należy malować obiektu, ewentualnie można go zabezpieczyć – w
oparciu o wskazania specjalisty – konserwatora dzieł sztuki. Docelowo (w okresie
kilkudziesięciu lat) być może będzie konieczna wymiana obiektu, stąd proponuje się
wykonanie inwentaryzacji krzyża i przechowanie jej. Pożądane byłoby posadzenie na
zapleczu krzyża (w odpowiedniej odległości) drzewa (np. dębu, lipy).
Przed w/w krzyżem współcześnie usytuowano pomnik poświęcony pamięci
Stefana kardynała Wyszyńskiego, który ukrywał się we wsi w okresie okupacji
hitlerowskiej.
Z osobą Kardynała Wyszyńskiego wiąże się także kaplica pw. św. Stanisława
Biskupa Męczennika, położona przy drodze, w północnej części wsi – w 1948 r.
poświęcił kaplicę pod tym wezwaniem, o czym informuje tablica pamiątkowa na
elewacji budynku. W latach 90. XX w. obiekt został rozbudowany. Wartości
architektoniczne kaplicy są skromne, jednak ze względów historycznych – w
powiązaniu z miejscem upamiętniającym pobyt Kardynała Wyszyńskiego w
Stanisławce – miejscowość stanowi atrakcyjny punkt na mapie turystycznej, który
dopełnia punkt widokowy położony w północnej części miejscowości.
Na terenie miejscowości zlokalizowany jest cmentarz wojenny z I wojny
światowej, założony w 1915 r. Cmentarz położony jest wśród pól, ale stanowi ważny
komponent krajobrazu, gdyż widoczny jest z dużej odległości – wyodrębnia się jako
skupisko drzew. Otoczony ogrodzeniem obiekt został wpisany do rejestru zabytków
woj. lubelskiego i w związku z powyższym prace na cmentarzu mogą być wykonywane
22
______________________________________________________________________________________________
po uzyskaniu pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków i zgody Wojewody
Lubelskiego.
Klucz horyszowski Ordynacji Zamojskiej
Horyszów Polski [Horisow Lacka, Oryszow Lacki itd.] po raz pierwszy występuje w
źródłach archiwalnych w 1394r. Był własnością szlachecką. W 1581 r. 1/3 Horyszowa
Polskiego wraz z Wolą Horyszowską skupił Jan Zamoyski. W następnych latach – w
1604 i 1606 r. – Zamoyski skupił całą wieś Horyszów Polski. Własność została
włączona do utworzonej w 1584 r. Ordynacji Zamojskiej i przynależność ta
zdeterminowała losy miejscowości na blisko 250 lat. Własność wydzierżawiano różnym
osobom, zrealizowano budynki dworskie, a Horyszów Polski stał się siedzibą klucza
horyszowskiego Ordynacji Zamojskiej, w skład której wchodziły również położone na
obszarze gminy Sitno miejscowości: w/w Wólka Horyszowska, Jarosławiec, Stabrów
oraz od ok. 1772 r. tzw. Karp
wydzielony na gruncie należącym do Horyszowa
Polskiego – w lesie ordynackim.
Pod koniec XVIII w. lub na początku XIX do Horyszowa zostali sprowadzeni
koloniści niemieccy.
Obecnie we wsi znajduje się kościół rzymskokatolicki pw. Podwyższenia
Krzyża Świętego. Świątynia została wzniesiona jako cerkiew prawosławna. Pierwsza
wzmianka o istnieniu cerkwi w Horyszowie Lackim [Polskim] pochodzi z 1564 r.
Drewniana cerkiew spłonęła podczas pożaru zabudowań plebańskich. Dwie następne
cerkwie zostały wzniesione z fundacji Zamoyskich, pierwsza w ok. dwa lata po
wzmiankowanym pożarze w 1729 r., a następna w 1856 r. W 1875 r. po kasacie
postanowień Unii Brzeskiej została powołana parafia prawosławna, istniejąca do
I wojny światowej. W latach 1901-3 wzniesiona została nowa murowana cerkiew, od
1919 r. pełniąca funkcje kościoła rzymskokatolickiego.
Już w okresie istnienia parafii unickiej założony został nowy cmentarz
grzebalny. Następnie cmentarz był użytkowany przez parafię prawosławną, a od 1919
r. jest to cmentarz parafialny rzymskokatolicki.
Pozostałością po starym cmentarzu grzebalnym, położonym przy starej cerkwi
unickiej (nie istniejącej) jest kamienny pomnik nagrobny z 1828 r. (obecnie za
plebanią, przy szosie). Obiekt posiada klasycyzującą formę. Niedawno wykonano
prowadzącą do niego alejkę z kostki brukowej i wycięto starodrzew. Należy jednak
zauważyć, że obiekt nie jest dziełem sztuki sakralnej lecz sepulkralnej. W związku z
23
______________________________________________________________________________________________
powyższym organizacja przestrzeni wokół pomnika powinna być naturalna – docelowo
należy wymienić alejkę z kostki brukowej na swobodną ścieżkę z kostki kamiennej lub
kamienia polnego, bez wyraźnych granic nawierzchni gruntowej i utwardzonej. Zaleca
się posadzenie 1-2 drzew – dębów kolumnowych.
Z dawnego folwarku w Horyszowie Polskim – obecnie Horyszów – Nowa
Kolonia – zachowały się pozostałości parku podworskiego – aleje kasztanowcowe.
Stanowią one zwarte skupisko starodrzewu, wyróżniające się w krajobrazie
miejscowości, o bogatej historii, związanej z Ordynacją Zamojską.
Horyszów – Stara Kolonia – nazwa Stara Kolonia została ustalona wraz z nazwą
Horyszów – Nowa Kolonia w 1980 r. Już wcześniej jednak, w 1882 r. ob. Stara Kolonia
funkcjonowała jako tzw. Horyszów Polski Kolonia. Biorąc pod uwagę współczesne
podziały geodezyjne – jest to teren, na którym pod koniec XVIII wieku Ordynat
Andrzej Zamoyski osadził kilka rodzin kolonistów niemieckich.
Po kolonistach
niemieckich nie przetrwały żadne materialne ślady osadnictwa – poza utrwalonymi na
pomnikach nagrobnych na cmentarzu parafialnym i funkcjonującymi do chwili obecnej
nazwiskami takimi jak: Tor [właść. Thor], Tukiendorf.
Na terenie miejscowości znajdują się 2 zabytkowe kapliczki: pierwsza,
usytuowana w ciągu zabudowy wsi, murowana kapliczka domkowa (1870 r.) oraz
druga, usytuowana poza zabudową, na granicy miejscowości, kapliczka (1907 r.)
kamienna w formie krzyża.
Horyszów – Nowa Kolonia – wieś genetycznie związana z Horyszowem Polskim (por.
wyżej).
Na gruntach Horyszowa – Nowej Kolonii, w polu, usytuowany jest cmentarz
grzebalny, rzymskokatolicki, nieczynny, założony w 1917 r. i funkcjonujący do 1920
r., tj. do chwili adaptacji dawnego cmentarza prawosławnego w Horyszowie Polskim na
cmentarz
parafialny
rzymskokatolicki
–
po
organizacji
powołaniu
parafii
rzymskokatolickiej, erygowanej przez biskupa lubelskiego Mariana Leona Fulmana.
Cmentarz został wpisany do rejestru zabytków woj. lubelskiego. Pomimo istniejącej
ochrony prawnej na podstawie decyzji wojewódzkiego konserwatora zabytków jest to
obiekt pozbawiony opieki. Jest nie ogrodzony, zaśmiecony, porośnięty licznymi
krzewami, zachwaszczony, ze zdewastowanymi pomnikami nagrobnymi. Drzewostan
24
______________________________________________________________________________________________
na cmentarzu wymaga podjęcia prac pielęgnacyjnych, a zachowane nagrobki –
zabezpieczenia (w oparciu o wytyczne konserwatorskie).
Ponadto w ciągu zabudowy wsi, przed ogrodzeniem zabudowy mieszkalnej,
znajduje się kamienna kapliczka w formie krzyża (XX w.).
Jarosławiec – pierwotna nazwa Jarosławca to Wola Stabrowska. Najstarsza wzmianka
źródłowa dotycząca Woli Stabrowskiej pochodzi z 1531 r. Pod k. XVI w. dobra nabył
kanclerz Jan Zamoyski. i włączył do horyszowskiego klucza ordynackiego. W folwarku
jarosławskim, w dn. 10 kwietnia 1580 r. został wydany akt lokacyjny Zamościa. Wśród
osadników w nowym mieście byli mieszkańcy Jarosławca.
W 2 poł. XIX w. została wzniesiona w Jarosławce rządcówka i założony został
park krajobrazowy – zespół ten istnieje i z uwagi na wartość historyczną i
architektoniczną został wpisany do rejestru zabytków woj. lubelskiego. Obecnie jest
własnością prywatną i jest remontowany.
W 1990 r. w Jarosławcu erygowano parafię rzymskokatolicką, przy kościele pw.
Najświętszego Serca Jezusowego, poświęconym w 1986 r., a w 1992 r. założono
cmentarz grzebalny. Kościół jest dobrem kultury współczesnej.
Natomiast zabytkami są 2 kapliczki, położone na obszarze miejscowości:
kapliczka – kamienna figura MB pod krzyżem, z 1905 r., z napisem: ”O MARYO
OPIEKUNKO LUDU TWEGO BŁOGOSŁAW W PRACY NASZEJ I BROŃ NAS
OD ZŁEGO”, oraz druga kapliczka, kamienna, w formie krzyża, z 1908 r., także z
napisem wotywny poświęconym Matce Bożej. Kapliczkę tę otaczają stare lipy.
W Jarosławcu znajdują się ponadto 2 młyny z XX w., będące oprócz młyna w
Janówce jedynymi zabytkami techniki na obszarze gminy.
Karp – po raz pierwszy nazwa Karp pojawiła się w 1772 r. Początkowo była to nazwa
leśnictwa położonego na gruntach Horyszowa Polskiego. W 1 poł. XIX w. istniała tutaj
karczma, która w 1845 r. uzyskała patent na prowadzenie wyszynku alkoholu. Karczmę
odnotowywano także w późniejszych dokumentach, z k. XIX w.
Nazwa Karp od chwili powstania aż do 1944 r. funkcjonowała jako określenie
leśnictwa leżącego w granicach administracyjnych Horyszowa Polskiego - wieś
rozwinęła się dopiero po II wojnie światowej w wyniku parcelacji dóbr ordynackich,
wówczas leśnictwo przestało funkcjonować, a jego budynki zostały rozebrane.
25
______________________________________________________________________________________________
W ostatnim okresie została wycięta (za zgodą konserwatora przyrody) aleja
brzozowa w Karpiu znajdująca się w pasie drogi Zamość – Hrubieszów.
Nie istnieje także cmentarz wojenny z I wojny światowej, założony w 1915 roku,
na którym w 6 zbiorowych mogiłach pochowanych było ok. 150 żołnierzy armii
rosyjskiej.
Rozdoły – wieś powstała w 1 poł. XX w. Pierwsi osadnicy którzy zasiedlili
miejscowość przybyli w l. 30. XX w. z Tereszpola. Działki nabyli od Państwowego
Banku Rolnego w Warszawie, który przejął las zwany Rozdoły od Ordynacji
Zamojskiej.
Przy drodze do wsi stoi kamienna figura św. Jana Nepomucena z 1939 r.
Obiekt ujęty został w gminnej ewidencji zabytków i gminnym programie opieki nad
zabytkami. Ogólnie jest zadbany, jednak malowanie kamiennych figur, pomników i
krzyży powoduje niszczenie struktury kamienia. W związku z tym obiekt należy
docelowo oczyścić z warstw farby. Zieleń wokół figury jest niewłaściwie
zakomponowana i utrzymana (jakkolwiek wynika to po części z lokalizacji figury pod
linią elektryczną). Zaleca się rezygnację z drzew wysokopiennych i aranżację niskiej
zieleni wokół obiektu.
Stabrów – pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1464 r. W latach 1580 –
1590 Stabrów i Jarosławiec zakupił od Wojciecha Stabrowskiego kanclerz Jan
Zamoyski i włączył te dobra do Ordynacji. Folwark był wydzierżawiany. W okresie
międzywojennym dzierżawcą był Michał Żelaźnicki. Po wojnie majątek Ordynacji
został rozparcelowany, a budynki folwarczne rozebrane.
W Stabrowie funkcjonowała cerkiew unicka. Pierwsza wzmianka o cerkwi
pochodzi z 1564 r.; w 1760 r. istniała parafialna cerkiew śś. Kosmy i Damiana, która w
XIX w. przestała istnieć.
Obecnie w miejscowości znajdują się 2 obiekty będące elementem krajobrazu
kulturowego: krzyż drewniany (XX w.) przy drodze Sitno-Jarosławiec i kamienny
krzyż (pocz. XX w.) we wschodniej części wsi, przy zabudowaniach (Stabrów –
Kolonia Górna).
Wólka Horyszowska - nazwa miejscowości została utworzona od nazwy Horyszów
Polski. Wieś powstała pod koniec XV lub na początku XVI wieku obok Horyszowa
26
______________________________________________________________________________________________
Polskiego, jako własność Horyszowskich. W 1581 r. kanclerz Jan Zamojski rozpoczął
proces zakupu wsi Horyszów Polski [wówczas Lacki] wraz z Wolą Horyszowską, które
włączył do Ordynacji.
5.3. Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków
W okresie czerwiec-lipiec 2010 r. została opracowana Gminna ewidencja zabytków
gminy Sitno obejmująca zabytki wpisane do rejestru zabytków woj. lubelskiego, zabytki
nie wpisane do rejestru zabytków, ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków i inne
zabytki nie ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków, wskazane przez Wójta Gminy
Sitno.
Jest to najpełniejsze zestawienie zabytków położonych w gminie (Gminna
ewidencja zabytków gminy Sitno i stanowi załącznik do niniejszego opracowania).
Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków woj. lubelskiego:
Zgodnie z obwieszczeniem Nr 3/2007 z dn. 29 czerwca 2007 r. na terenie gminy Sitno
zlokalizowane są następujące zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków
nieruchomych woj. lubelskiego (wykaz alfabetyczny):
lp.
miejscowość
określenie zabytku
opis
1.
Horyszów
Polski
Kościół parafialny
rzymskokatolicki
pw. Podwyższenia
Krzyża Świętego
(d. cerkiew
prawosławna
parafialna), 1907 r.
2.
Horyszów
Polski
3.
Horyszów
Polski
4.
Jarosławiec
Cmentarz
przykościelny z
ogrodzeniem i
drzewostanem, XX
w.
Cmentarz grzebalny Cmentarz nieczynny, położony
(nieczynny),
obecnie wśród pól, w jego
l. 1917-19
sąsiedztwie wybudowano kościół
drewniany, który przeniesiony
został do Krynic po przejęciu d.
cerkwi przez katolików, cmentarz
bardzo zaniedbany.
rządcówka,
Budynek parterowy, kryty dachem
2 poł. XIX w.
naczółkowym. W trakcie
generalnego remontu.
zalecenia gminnego programu
opieki nad zabytkami
Zabytek otoczony właściwą
opieką.
Świątynia wzniesiona z
państwowego funduszu cerkiewnobudowlanego, przebudowana w
obrębie dachów i zwieńczeń w l.
1945-50. Na planie podłużnym, z
prostokątną nawą przekrytą
dwuspadowym dachem,
trzyczęściowym sanktuarium
zamkniętym pośrodku półkolista
absydą i frontową wieżą dzwonnicą
nad przedsionkiem. Zbudowana z
dwubarwnej cegły. Posiada
charakterystyczny układ otworów
okiennych w elewacjach korpusu –
zamkniętych w płycinach o formie
trójliścia. W typie
neobizantyńskim.
W otoczeniu kościoła rosną stare
Zabytek otoczony właściwą
lipy. Dzwonnica współczesna.
opieką.
27
Nr rej.
zabytków
Z A/494
Z A/494
Należy podjąć w jak najszybszym Z A/436
czasie prace na terenie cmentarza –
w oparciu o wytyczne
konserwatorskie.
Przy zabytku prowadzone są
aktualnie prace remontowe.
Niezbędny jest nadzór
konserwatorski.
Z A/245
______________________________________________________________________________________________
5.
Jarosławiec
6.
Sitno
7.
Sitno
8.
Sitno
9.
Sitno
10. Sitno
11. Sitno
Park o pow. 4,8 ha. obejmujący
także Do kompozycji parku należą:
obrzeżna aleja grabowa, fragment
alei wierzbowej, altany z lip i
kasztanowców oraz 2 pomnikowe
okazy modrzewi.
zespół pałacowoZespół zlokalizowany w zachodniej
parkowy, k. XIX w. części wsi, przy drodze Sitno –
Czołki – Zamość. Jego
powierzchnia wynosi ok.15 ha.
Zespół składa się z obiektów
powiązanych ze sobą funkcjonalnie
i przestrzennie, zgrupowanych w
dwóch częściach: rezydencjonalnej
z pałacem i otaczającym go
parkiem oraz gospodarczej (dawna
obora, stodoła, spichlerz).
pałac w zespole
Pałac w otoczeniu parku. Bryła
pałacowobudynku rozczłonkowana, złożona
parkowym,
z piętrowego korpusu głównego z
k. XIX w.
ryzalitami: od tyłu piętowymi, od
frontu parterowymi. Na osiach
środkowych znajdują się: od
wschodu fronton z trójkątnym
szczytem, a przed nim rozległy
taras ze schodami, zaś od strony
zachodniej kolumnowy portyk. Od
strony południowej zbudowany
został parterowy aneks z salą
balową, a od północy przybudówki
różnej wielkości i wysokości.
Dekoracja zewnętrzna pałacu
ogranicza się do profilowanych
gzymsów, obramień okien i drzwi.
Wnętrze obiektu jest wielodzielne i
niesymetryczne. Nie zachowało się
dawne wyposażenie pałacu. Z
wystroju wnętrz przetrwały jedynie
pilastry, fasady i rozety sali
balowej, na zewnątrz zaś
oryginalne ażurowe balustrady
balkonów odlane z żeliwa.
spichlerz w zespole Usytuowany przy drodze, o
pałacowoharmonijnych proporcjach. Bryła
parkowym,
budynku oskarpowana na narożach.
k. XIX w.
Budynek podpiwniczony. Obecnie
nie użytkowany.
park, XIX w.
stodoła w zespole
pałacowoparkowym,
k. XIX w.
obora w zespole
pałacowoparkowym,
k. XIX w.
park ze stawem w
zespole pałacowoparkowym,
XVIII/XIX w.
Posiada skromne walory
architektoniczne, ale stanowi
istotne uzupełnienie zabudowy
folwarcznej w zespole.
Posiada skromne walory
architektoniczne, ale stanowi
istotne uzupełnienie zabudowy
folwarcznej w zespole. Należy
usunąć z jej otoczenia składowisko
złomu.
kompozycja jest zatarta,
prowadzone są nasadzenia
niewłaściwymi gatunkami drzew
(np. uzupełnienia alei lipowej –
dębami) oraz w niewłaściwych
miejscach (nasadzenia regularne,
które będą potęgowały
dekompozycję zabytkowego układu
i przesłaniały wgląd w otwarty
krajobraz poza zespołem).
28
Należy zwrócić uwagę, aby cały
teren d. parku był otoczony
właściwą opieką (część terenu
znajduje się poza nieruchomością
na której zlokalizowany jest
budynek rządcówki.
Pożądana rewaloryzacja zespołu w
oparciu o wytyczne
wojewódzkiego konserwatora
zabytków.
Z A/245
Pożądany remont konserwatorski
obiektu, mający na celu
przywrócenie mu pełni wartości
artystycznych.
Z A/208
Pożądany generalny remont
obiektu. Możliwa jest adaptacja
zabytku na usługi związane z
obsługą ruchu turystycznego – z
uwagi na położenie bezpośrednio
przy drodze.
Pożądany remont uwzględniający
zachowanie jego zasadniczych
cech architektonicznych obiektu.
Z A/208
Pożądany remont uwzględniający
zachowanie zasadniczych cech
architektonicznych obiektu.
Z A/208
Konieczna jest rewaloryzacja
parku.
Z A/208
Z A/208
Z A/208
______________________________________________________________________________________________
12. Sitno
cmentarz wojenny z Niewielki cmentarz położony przy
I wojny światowej, drodze do Czołek. Na cmentarzu
1915 r.
znajduje się krzyż z 1905 r.,
postawiony
po
ukazie
tolerancyjnym. Mur ogrodzeniowy
– bardzo „stylowy”.
Należy utrzymywać w dobrym
Z A/473
stanie ogrodzenie (które posiada
bardzo dobrą formę dla tego
zabytku), przy drzewostanie należy
prowadzić prace pielęgnacyjne.
13. Sitno
cmentarz wojenny z Niewielki cmentarz położony przy
I wojny światowej, drodze
do
Horyszowa.
1915 r.
Współcześnie ogrodzony, z nowym
stalowym krzyżem, przy którym
wyrośnięty iglak. Brak śladów
mogił.
cmentarz wojenny z Cmentarz położony w polu,
I wojny światowej, ogrodzony, z drzewostanem.
1915 r.
Należy usunąć iglak i zastąpić go
innym drzewem (np. brzozą).
Z A/474
Należy wykonywać bieżące prace
porządkowe i pielęgnacyjne przy
drzewostanie.
Z A/431
14. Stanisławka
Za priorytet należy uznać zahamowanie procesu degradacji zabytków i doprowadzenie
do poprawy ich stanu zachowania.
Uwaga: Wyszczególnione w powyższej tabeli cmentarze wojenne z I wojny
światowej w Sitnie (2) i Stanisławce (1) objęte są ochroną na podstawie ustawy z dn.
28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (Dz. U. Nr 39/933, poz. 311 z
późn. zm.). Ta forma ochrony przysługuje także innym obiektom, wyszczególnionym
w art. 1 ustawy z dn. 26 czerwca 2006 o zmianie ustawy o grobach i cmentarzach
wojennych (Dz. U. Nr 44/2006, poz. 1041):
1) groby poległych w walkach o niepodległość i zjednoczenie Państwa Polskiego,
2) groby osób wojskowych, poległych lub zmarłych z powodu działań wojennych,
bez względu na narodowość,
3) groby sióstr miłosierdzia i wszystkich osób, które, wykonując zlecone im
czynności przy jakiejkolwiek formacji wojskowej, poległy lub zmarły z powodu
działań wojennych,
4) groby jeńców wojennych i osób internowanych,
5) groby uchodźców z 1915 r.,
6) groby osób wojskowych i cywilnych, bez względu na ich narodowość, które
straciły życie wskutek represji okupanta niemieckiego albo sowieckiego po dniu
1 września 1939 r.,
7) groby i cmentarzyska prochów ofiar niemieckich i sowieckich obozów,
8) groby osób, które straciły życie wskutek walki z narzuconym systemem i represji
totalitarnych w okresie od 1944 r. do 1956 r.
Na obszarze gminy Sitno występują groby wojenne w rozumieniu cytowanej
powyżej ustawy.
29
______________________________________________________________________________________________
Zabytki archeologiczne wpisane do rejestru zabytków archeologicznych woj.
lubelskiego:
lp.
miejscowość
określenie zabytku
1.
Kolonia
Sitno/Rozdoły
cmentarzysko
kurhanowe(8 kopców)
2.
Kolonia Sitno
kopiec ziemny
opis
cmentarzysko kurhanowe w
formie kopców ziemnych
zgrupowanych w trzech
skupiskach, na działkach leśnych
kurhan
zalecenia gminnego programu opieki nad
zabytkami
Zwrócenie się do wojewódzkiego
konserwatora zabytków o wytyczne dla
zabytku.
Nr rej.
zabytków
Aa/78
Zwrócenie się do wojewódzkiego
konserwatora zabytków o wytyczne dla
zabytku.
Aa/79
Zabytki nie wpisane do rejestru zabytków woj. lubelskiego, ujęte w wojewódzkiej i/lub
gminnej ewidencji zabytków :
lp.
miejscowość
określenie
zabytku
kapliczka, XX w.
1.
Boży Dar
2.
Cześniki
cmentarz
grzebalny
(najpierw unicki,
następnie
prawosławny,
obecnie
rzymskokat.),
1 poł. XIX w.
3.
Cześniki
kościół parafialny
rzymskokatolicki
pw. św. Michała
Archanioła (d.
cerkiew parafialna
prawosławna),
ok. 1870 r.
4.
Cześniki
cmentarz
przykościelny z
drzewostanem’
XVIII/XIX w.
opis
kapliczka w formie szafki,
zawieszona na sośnie,
krajobraz otwarty (pola
uprawne)
cmentarz okresowo nieczynny
(l. 1945-84), po
przeprowadzeniu prac o
charakterze niszczącym
(wyrównanie terenu ciężkim
sprzętem, zniszczenie wielu
nagrobków, usunięcie
starodrzewu) cmentarz
ponownie otwarto dla
pochówków; obecnie na
cmentarzu znajduje się ok. 30
kamiennych nagrobków,
niektóre zgrupowane w formie
lapidariów, z zachowanych
historycznych pochówków grobowiec rodziny
Wronowskich z 1894 r. (w poł.
XIX w. właścicieli Cześnik i
Boży Daru)
murowana świątynia
wzniesiona na planie krzyża, z
zaakcentowaniem przecięcia
jego ramion, o wyraźnie
zaznaczonym podziale na trzy
części: ołtarzową, nawową i
przedsionek, detal elewacji
klasycyzujący
dawniej zapewne cmentarz
grzebalny przy cerkwi, po
wytyczeniu nowego cmentarza
wyłącznie teren przykościelny,
obsadzony w granicach lipami,
na jego terenie prosta w formie,
ale bardzo ciekawie
30
zalecenia gminnego programu
opieki nad zabytkami
dopuszczalne częściowe
utwardzenie nawierzchni
pomiędzy drogą a drzewem, z
zastosowaniem kamienia polnego
(ułożonym luźno, z zachowaniem
odstępów, bez tworzenia zwartej
płaszczyzny), nie należy dosadzać
drzew, krzewów, ani innej
roślinności, dopuszczalna jest
wymiana kapliczki na nową, o
tradycyjnej formie
zabytkowe nagrobki związane z
mogiłami należy pozostawić w
dotychczasowym miejscu, lapidaria
- uporządkować (ustawić nagrobki,
teren wokół nich oczyszczać z
chwastów, nie lokalizować w
pobliżu śmietników); grobowiec
Wronowskich należy otoczyć
opieką (dbałość o jego stan
techniczny i estetykę –
systematyczne uzupełnianie
tynków, napisów)
obiekt zadbany i otoczony
właściwą opieką
należy systematycznie wykonywać
zabiegi pielęgnacyjne przy
drzewostanie – w oparciu o
program opracowany przez
specjalistę w tym zakresie,
nawierzchnia wokół kościoła docelowo do wymiany
______________________________________________________________________________________________
5.
Cześniki
6.
Cześniki Dolne
Kolonia
7.
Cześniki Kolonia
8.
Cześniki Kolonia
9.
Czołki
krzyż,
1 poł. XIX w.
zaaranżowana dzwonnica,
ogrodzenie bezstylowe
kamienna kapliczka w formie
obelisku, zwieńczonego
stalowym krzyżem, malowana
na biało, ogrodzona
drewnianym płotkiem, w
otoczeniu starych lip
kapliczka zadbana, jednak
docelowo należy usunąć z niej
warstwy farby, które niszczą
strukturę kamienia, drzewostan
wokół kapliczki należy
bezwzględnie zachować i
poddawać zabiegom
pielęgnacyjnym
figura św. Jana
kamienna figura świętego
obiekt ogólnie w dobrym stanie
Nepomucena,
ustawiona na wysokim cokole, zachowania, jednak z pęknięciem
1949 r.
datowana, na tylnej ścianie
kamienia w obrębie głowy –
cokołu nazwiska fundatorów:
pęknięcie należy uzupełnić
J. Tor, J. Kierylczuk, J. Lejb,
materiałem wskazanym przez
przy kapliczce topola –
konserwatora dzieł sztuki
białodrzew, obiekt położony w (wykluczony np. cement itp.!), nie
pobliżu źródła rzeki Siniochy
należy malować figury, drzewo do
utrzymania, sugerowana wymiana
istniejącego ogrodzenia na bardziej
stylowe w formie
park w dawnym
z dawnego parku pozostały
pozostałości dawnego parku wraz z
zespole dworskim, obecnie pojedyncze drzewa
kaplicą stanowią obecnie jedno z
XVIII/XIX w.
oraz niedrożna obecnie aleja,
najbardziej interesujących miejsc w
prowadząca w kierunku kaplicy gminie, jest to teren o dużym
grobowej – pomiędzy
potencjale turystycznym – stąd
drzewami zlokalizowano
należy podjąć natychmiastowe
składowisko słomy i siana,
działania, polegające na:
drzewostan nie jest poddawany geodezyjnym wydzieleniu obszaru
żadnym zabiegom
z zachowaną aleją i kaplicą,
pielęgnacyjnym, teren jest
udrożnieniu alei, opracowaniu
degradowany przez
programu pielęgnacyjnego
użytkownika
drzewostanu i wdrażaniu zgodnie z
harmonogramem, zorganizowaniu
miejsca postojowego z tablicą
informacyjną przy alei (wiata),
ewentualnie w pewnym oddaleniu –
z uwagi na niebezpieczeństwo
zaprószenia ognia – miejsce
ogniskowe.
kaplica grobowa
kaplica murowana, wzniesiona kaplica wraz z pozostałościami
Sierakowskich
na wyniesieniu ok. 1,8 m (na
parku może stanowić jedno z
w dawnym zespole prostokątnej platformie
najciekawszych miejsc
dworskim,
ziemnej), mieszcząca pochówki turystycznych w gminie, w związku
1904 r.
Sierakowskich (właścicieli dóbr z tym należy opracować projekt
Cześniki od 1874 r.),
remontu zakładającego
zdewastowana, w l. 1975-76
przywrócenie zabytkowi wartości
wyremontowana, jednak
artystycznej, usunąć samosiewy,
całkowicie pozbawiona cech
udrożnić komunikację do kaplicy
stylowych, obecnie prawie
poprzez historyczną aleję
niedostępna z uwagi na gęstą
dziką zieleń,
tynki na obiekcie - spękane i
odspojone
Krzyż
krzyż drewniany, malowany
obiekt należy utrzymywać w formie
ok. poł. XX w.
farbą olejną, o nieco
dotychczasowej, w długiej
rozszerzającej się podstawie, w perspektywie obecny krzyż trzeba
bezpośrednim otoczeniu krzyża będzie zastąpić nowym, który
- kasztanowiec
powinien zostać ustawiony przy
istniejącym, ten zaś należy
sukcesywnie, w miarę procesu
niszczenia drewna u podstawy –
wkopywać coraz głębiej,
w chwili obecnej, z uwagi na
dający się zauważyć proces
niszczenia krzyża u podstawy –
można rozważyć zamocowanie go
na stalowych szynach z obejmą w
31
______________________________________________________________________________________________
10.
Czołki
kapliczka na
krzyżu przy
mogile,
XX w.
11.
Horyszów – Nowa
Kolonia
kapliczka
XX w
12.
Horyszów – Stara
Kolonia
kapliczka,
1870 r.
13.
Horyszów – Stara
Kolonia
kapliczka,
1907 r.
14.
Horyszów Polski, ob.
Horyszów – Nowa
Kolonia
cmentarz
grzebalny,
ok. 1856 r.
15.
Horyszów Polski
pomnik nagrobny,
1828 r.
dolnej części drzewca;
kasztanowiec należy poddać
zabiegom leczniczym
(przebarwienia liści od szrotówka),
należy również utrzymywać rabaty
kwiatowe wokół krzyża
kapliczka drewniana, szafkowa, dopuszczalna jest wymiana
zawieszona na drewnianym
kapliczki na nową, o tradycyjnej
krzyżu, ustawionym w
formie, krzyż należy utrzymywać w
otoczeniu drzew i krzewów
formie dotychczasowej, w długiej
bzu, w bezpośrednim
perspektywie obiekt trzeba będzie
sąsiedztwie grobu Stanisława
zastąpić nowym krzyżem, który
Karolewskiego, żołnierza II RP, wówczas powinien zostać
poległego w 1920 r. (pomnik
ustawiony przy istniejącym, ten zaś
nagrobny wykonany został
należy sukcesywnie, w miarę
współcześnie)
procesu niszczenia drewna u
podstawy – wkopywać coraz
głębiej, należy usunąć część
krzewów w celu odsłonięcia
obiektu; zalecana nawierzchnia
przed kapliczką i grobem – kamień
polny
kapliczka położona przy
krzyża na postumencie z niszą
ogrodzeniu zabudowy mieszkalnej,
mieszczącą figurkę Maryi
w otoczeniu krzewów bzu,
Niepokalanie Poczętej z
zadbana; na bieżąco należy
wyrytym napisem „O
korygować krzewy bzu w celu
MARYIO NIEPOKALANIE
poprawy ekspozycji kapliczki i
POCZETA MÓDL SIĘ ZA
oczyszczać jej powierzchnię z
NAMI”
zabrudzeń
murowana kapliczka domkowa, ściany kapliczki zawilgocone –
założona na planie zbliżonym
należy wykonać izolację ścian,
do kwadratu, nakryta
wokół kapliczki można położyć
czterospadowym dachem
opaskę z kamienia polnego, nie
krytym blachą płaską,
obsadzać drzewami (z uwagi na
zwieńczonym żelaznym
dostęp światła słonecznego),
krzyżem, od frontu otwór
przewietrzać zawilgocone wnętrze
wejściowy zamknięty
jednoskrzydłowymi, częściowo
przeszklonymi drzwiami, w
ścianach bocznych niewielkie
otwory okienne, wnętrze
przesklepione
kapliczkę należy wysunąć ku
krzyża na postumencie, z niszą przodowi - z uwagi na kolizję z
od frontu mieszczącą figurkę
korzeniami drzew; drzewa należy
Maryi Niepokalanie Poczętej,
zachować, ponadto - ustabilizować
pobielona, w otoczeniu dwóch grunt pod kapliczką (w chwili
brzóz
obecnej jest wymywany)
dawny cmentarz unicki,
należy otoczyć opieką zachowane
następnie prawosławny, od
stare nagrobki – nie przemieszczać
1945 r. rzymskokatolicki,
ich i na bieżąco naprawiać
starsza część cmentarza – od
strony południowej,
zachowanych kilkanaście
kamiennych nagrobków sprzed
1945 r. (z napisami cyrylicą),
najstarszy datowany na 1882 r.,
brak starszego drzewostanu
kamienny pomnik nagrobny w pomnik należy oczyścić wg zaleceń
formie klasycyzującej kolumny konserwatora dzieł sztuki, nie
zwieńczonej wazonem i
malować; w ostatnim czasie
krzyżem (zapewne
usunięte zostały 2 duże drzewa –
późniejszym), pozostałość
pnie należy osłonić czarną folią aby
starego cmentarza przy cerkwi nie wypuszczały pędów (zaszczepić
unickiej; na pomniku napis:
grzybnię, która powoli rozłoży
„TU SPOCZYWA ŚP.
pozostałości pni), zaleca się
ANASTAZJA Z
posadzenie 1-2 drzew – dębów
32
______________________________________________________________________________________________
BOIARSKICH SZOKALSKA
ZMARŁA DNIA 7
KWIETNIA 1828 R.
PRZEŻYWSZY LAT 23
PRZECHODNIU PROSZĘ
WESTCHNIJ ZA DUSZĘ IEY
DO BOGA”
niedawno wykonano alejkę z
kostki betonowej, prowadzącą
do pomnika
16.
Horyszów Polski
park podworski,
XIX w.
17.
Janówka
krzyż,
1 poł. XX w.
18.
Jarosławiec
kapliczka,
1908 r.
kolumnowych (jako
najwłaściwszych z uwagi na
klasycyzującą formę obiektu), ale z
zachowaniem odpowiedniej
odległości; ponieważ obiekt nie jest
dziełem sztuki sakralnej lecz
sepulkralnej organizacja przestrzeni
wokół powinna być naturalna –
docelowo należy wymienić alejkę z
kostki betonowej na utwardzoną
kostką kamienną lub kamieniem
polnym, bez wyraźnych granic
nawierzchni gruntowej i
utwardzonej
z dawnego zespołu
należy opracować program
folwarcznego należącego do
pielęgnacyjny drzewostanu i
Ordynacji Zamojskiej
realizować zalecenia programu
zachowały się pozostałości
zgodnie z harmonogramem,
parku – aleje kasztanowcowe
istniejącą kompozycję zakłóca
grupa drzew owocowych w
centralnej części założenia (wtórna
do kompozycji parkowej), obecnie
teren d. parku nie jest właściwie
użytkowany – znajduje się tu
pastwisko dla zwierząt, co wpływa
na zanieczyszczenie terenu,
optymalnym rozwiązaniem byłaby
realizacja w jego wnętrzu niskiej
zabudowy mieszkalnej w stylu
tradycyjnego budownictwa
wiejskiego (wyklucza się realizację
obiektów typu: blok mieszkalny)
lub sprzedaż całości osobie
prywatnej (zabudowa mieszkalna w
stylu dworkowym, odtworzenie
kompozycji parku)
krzyż drewniany, na
należy utrzymać dotychczasowy
skrzyżowaniu dróg, w bliskim
reżim przeznaczenia terenu przy
sąsiedztwie – stare drzewo
krzyżu i nie wydzielać działek pod
owocowe, przy krzyżu punkt
zabudowę – z uwagi na punkt
widokowy
widokowy;
drzewo owocowe wymaga korekty
konarów w celu odsłonięcia i
uczytelnienia obiektu, docelowo
można je wymienić – na np. lipę, z
tym, że w okresie przejściowym
(do momentu osiągnięcia
odpowiedniego wzrostu drzew),
należy utrzymywać istniejące
drzewo, krzyż należy zachować w
formie dotychczasowej, w długiej
perspektywie obiekt będzie trzeba
wówczas powinien zostać
głębiej
kamienna kapliczka, malowana, obiekt otoczony stałą opieką,
w otoczeniu pomnikowych lip, należy utrzymywać otaczający
kapliczka w formie krzyża na
drzewostan
cokole, na froncie - częściowo
przesłonięty drewnianą szafką z
figurką we wnętrzu – napis
„UCIEKAMY SIĘ ŚWIĘTA
BOŻA RODZICIELKO
1908r.”
33
______________________________________________________________________________________________
19.
Jarosławiec
kapliczka,
1905 r.
20.
Jarosławiec
młyn,
pocz. XX w.
21.
Jarosławiec
młyn,
XX w.
22.
Kolonia Cześniki
Górne
23.
Kolonia Kornelówka
24.
Kolonia Sitno
malowana, kamienna figura
MB pod krzyżem, na wysokim
cokole z napisem: „O MARYO
OPIEKUNKO LUDU TWEGO
BŁOGOSŁAW PRACY
NASZEJ I BROŃ NAS OD
ZŁEGO 1905”, usytuowana
przed frontem zabudowy
mieszkalnej
d. młyn drewniany, ob. ściany
murowane, z zachowaniem
szkieletu drewnianego we
wnętrzu, zachowane częściowo
wyposażenie
młyn drewniany, ob. skład
węglowy
kapliczka otoczona opieką, jednak
niewłaściwe jest obsadzenie jej
iglastym drzewostanem, który
docelowo będzie ją przesłaniał, a
korygowany utraci ładną formę,
stąd należy przy kapliczce posadzić
np. niskie, kwitnące krzewy,
hortensje itp.
obecnie obiekt nie użytkowany,
popadający w ruinę, młyn można
byłoby zaadaptować (np.
gastronomia)
obiekt w złym stanie technicznym,
należy go w chwili obecnej
zadokumentować (fotografie,
pomiary) i utrzymywać do śmierci
technicznej
krzyż,
drewniany krzyż, usytuowany
zasadniczym walorem obiektu jest
1948 r.
tradycyjnie na rozstaju dróg,
jego harmonijne wkomponowanie
w miejscu otwarcia
w nieprzekształcony krajobraz
widokowego na rozłogi pół
kulturowy – co należy utrzymać
uprawnych, bardzo malowniczy (odnosi się to m.in. do zachowania
element rzadkiego już pejzażu
nieutwardzonej nawierzchni dróg,
nie wyrównywania ich duktu, nie
zabudowywania terenu w osiach
widokowych); obiekt należy
utrzymywać w formie
dotychczasowej, w długiej
perspektywie obiekt będzie trzeba
wówczas powinien zostać
głębiej,
przy krzyżu nie należy sadzić
drzew (z uwagi na zachowanie
otwartego widoku)
krzyż,
krzyż drewniany przy źródełku, miejsce o dużych walorach
XX w.
w miejscu zw. Pietrówką, w
turystycznych, należy opracować
otoczeniu krzyża 2 b. młode
projekt aranżacji terenu wokół
brzozy
źródełka, w oparciu o który będzie
możliwa jego reaktywacja jako
otwartego i dostępnego, z
urządzonym w formie np. wiaty
miejscem odpoczynku, należy
usunąć istniejący drzewostan przy
źródełku i zaplanować nasadzenia o
charakterze tradycyjnym (drzewa
wyłącznie liściaste – np. dęby),
należy utrzymywać drewniany
krzyż, z tym, że należy usunąć
niedawno posadzone brzozy
(rosnące zbyt blisko od obiektu) i
posadzić przy nim jedno drzewo
(np. dąb, lipę – jako drzewa o
zdecydowanie najpiękniejszym
pokroju), w/w prace należałoby
poprzedzić geodezyjnym
wydzieleniem nieruchomości
kapliczka,
kapliczka w formie szafki
forma obiektu charakterystyczna
1949 r., odnowiona zawieszona na drewnianym
dla terenu gminy, należy obiekt
2001 r.
krzyżu
utrzymywać, a docelowo wymienić
zgodnie z zasadami jak w
przypadku innych tego typu
34
______________________________________________________________________________________________
25.
Kolonia Sitno
krzyż,
XX w.
krzyż drewniany, malowany, z
niewielką kapliczką w formie
szafki, otoczony drewnianym
płotkiem
26.
Rozdoły
figura św. Jana
Nepomucena,
1939 r.
kamienna figura św. Jana
Nepomucena, na wysokim
cokole, pobielona, otoczona
drewnianym płotkiem, wokół
korygowany (z uwagi na linię
elektryczną) drzewostan
27.
Sitno
cmentarz unicki,
następnie
prawosławny,
1 poł. XIX w.
cmentarz nieczynny, położony
za szkołą w Sitnie, na
cmentarzu zachowane
kamienne nagrobki i mogiły
ziemne
28.
Sitno
kapliczka.
1 poł. XIX w.
29.
Sitno
młyn,
1914 r.
30.
Stabrów – Kolonia
Górna
krzyż,
pocz. XX w.
31.
Stabrów
32.
Stanisławka
krzyż,
XX w.
kaplica pw. św.
Stanisława
kapliczka kamienna w formie
krzyża, przed ogrodzeniem
domu mieszkalnego, krzyż
został odnowiony w 1849 r. o
czym informuje napis „1849 R.
ODNOWIŁ JAN
WAWRZYSZKO”, na ścianach
bocznych podstawy krzyża
widoczne są napisy cyrylicą,
zniszczone poprzez wykucie w
ich miejscu płycin na „święte
obrazki”; krzyż może
pochodzić z warsztatu
kamieniarskiego o nie ustalonej
lokalizacji, wykonującego
liczne kamienne nagrobki,
zachowane do chwili obecnej
na starych cmentarzach
położonych w gminie Sitno;
przy krzyżu rośnie stara lipa
młyn motorowy, ob,
elektryczny, drewniany,
obmurowany i otynkowany,
pracujący – we wnętrzu
zachowane kompletne
wyposażenie
krzyż kamienny, malowany na
biało, w otoczeniu
drzewostanu, zlokalizowany
przy zabudowie mieszkalnej, na
rozstaju dróg
krzyż drewniany, w otoczeniu
drzew
murowana kaplica, nie
posiadająca cech stylowych,
35
obiektów (por. wyżej), proponuje
się dobór bylin – jak w
tradycyjnym ogródku
przydomowym
forma obiektu charakterystyczna
dla terenu gminy, należy obiekt
utrzymywać, a docelowo wymienić
zgodnie z zasadami jak w
przypadku innych tego typu
obiektów (por. wyżej)
figura otoczona opieką, należy
jednak zwrócić uwagę, że kolejne
warstwy farby zacierają plastykę
rzeźby (uwaga: ewentualne
usuwanie warstw malarskich może
odbywać się wyłącznie pod
nadzorem konserwatora dzieł
sztuki), ponadto niewłaściwie
dobrany drzewostan podczas
koniecznej korekty traci właściwą
mu formę
cmentarz bardzo zaniedbany,
pozbawiony opieki, nie ogrodzony,
zaśmiecony, niszczony i
dewastowany systematycznie,
należy teren cmentarza ogrodzić
(ogrodzeniem drewnianym),
uporządkować poprzez częściowe
wycięcie drzewostanu w oparciu o
program prac pielęgnacyjnych,
należy podjąć działania zmierzające
do uświadomienia młodzieży
wartości kulturowej zabytku
kapliczka otoczona opieką
obiekt otoczony opieką
krzyż otoczony opieką, należy
jednak na bieżąco nieznacznie
korygować drzewostan w celu
odsłonięcia obiektu
obiekt otoczony opieką
kaplica otoczona właściwa opieką
______________________________________________________________________________________________
Biskupa
Męczennika,
1948 r.
33.
Stanisławka
krzyż,
1905 r.
przy wejściu tablica
upamiętniająca nadanie jej
wezwania przez ks. Stefana
Kardynała Wyszyńskiego z
2001 r., posiada skromne
wartości architektoniczne i
znacznie większe wartości
historyczne z uwagi na związek
z osobą Kardynała
Wyszyńskiego
krzyż drewniany, nie
malowany, przed nim
zlokalizowany pomnik
upamiętniający ks. Stefana
kardynała Wyszyńskiego
krzyż jest obecnie pochylony i
zagrożony upadkiem, napisy na
krzyżu zatarte, zabytek należy
bezwzględnie chronić – osadzić na
stalowych wspornikach i nieco
podnieść, nie należy malować
obiektu, można go jednak
zabezpieczyć – w oparciu o
wskazania specjalisty –
konserwatora dzieł sztuk, docelowo
(w okresie kilkudziesięciu lat) być
może będzie konieczna wymiana
obiektu, stąd proponuje się
wykonanie inwentaryzacji krzyża i
przechowanie jej, pożądane byłoby
posadzenie na zapleczu krzyża (w
odpowiedniej odległości) drzewa
(np. dębu, lipy).
Zabytki ruchome
Zabytki ruchome znajdują się przede wszystkim w obiektach sakralnych. Zabytki te
posiadają założone karty ewidencyjne zabytków ruchomych i zostały ujęte w
wojewódzkiej ewidencji zabytków.
Gmina Sitno jest właścicielem samochodu specjalnego pożarniczego marki STAR 25,
Jelcz 003 z 1975 r. Samochód jest użytkowany przez Ochotniczą Straż Pożarną w
Horyszowie Polskim. Zabytek posiada założoną w 2007 r. kartę ewidencyjną zabytków
ruchomych techniki – w wojewódzkiej ewidencji zabytków.
5.4. Zbiory muzealne, archiwalne, inne
Na terenie gminy istnieje jedno muzeum: Muzeum Rolnictwa w Sitnie, zlokalizowane
w dawnym pałacu. Ponadto w szkole w Kolonii Sitno przechowywane są znaleziska
archeologiczne pochodzące z kurhanu, zniszczonego w trakcie prac budowlanych
podczas budowy budowie szkoły w tej miejscowości.
W posiadaniu parafii znajdują się akta i księgi parafialne oraz inne dokumenty
wytworzone w kancelariach parafialnych (Materiałami archiwalnymi wchodzącymi do
narodowego zasobu archiwalnego, zwanymi dalej materiałami archiwalnymi, są
wszelkiego rodzaju akta i dokumenty, korespondencja, dokumentacja finansowa,
techniczna i statystyczna, mapy i plany, fotografie, filmy i mikrofilmy, nagrania
36
______________________________________________________________________________________________
dźwiękowe i wideofonowe oraz inna dokumentacja, bez względu na sposób jej
wytwarzania, mająca znaczenie jako źródło informacji o wartości historycznej o
działalności Państwa Polskiego, jego poszczególnych organów i innych państwowych
jednostek organizacyjnych oraz o jego stosunkach z innymi państwami, o rozwoju życia
społecznego i gospodarczego, o działalności organizacji o charakterze politycznym,
społecznym i gospodarczym, zawodowym i wyznaniowym, o organizacji i rozwoju
nauki, kultury i sztuki - powstała w przeszłości i powstające współcześnie – art. 1
ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach).
.
37
______________________________________________________________________________________________
6. OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY SITNO,
ANALIZA SZANS I ZAGROŻEŃ
6.1. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy Sitno
Teren gminy Sitno należy do uboższych obszarów w zakresie dziedzictwa
kulturowego - ogółem w gminnej ewidencji zabytków ujęto 65 obiektów. Częściowo
sytuacja ta wynika z faktu, że na terenie gminy nie występują historyczne układy
urbanistyczne, w których z reguły występuje duża koncentracja obiektów zabytkowych
(w przeszłości planowane było nadanie prawa miejskiego miasteczku Mawryczyn, które
znajdowało się na gruntach miejscowości Cześniki, ale nie zostało to zrealizowane).
Na obszarze gminy zlokalizowane są zespoły (lub ich pozostałości), będące
ośrodkami dawnych dóbr lub folwarków (w Sitnie, Cześnikach Kolonii, Jarosławcu i
Horyszowie Polskim) – stanowią one charakterystyczny element struktury tradycyjnej
wsi. Zespoły te stanowią czytelny element krajobrazu – z uwagi na wyodrębniające się
skupiska zieleni wysokiej. Jednak należy zwrócić uwagę, że 2 z nich (w Horyszowie
Polskim i Cześnikach Kolonii) są obiektami zagrożonymi. Z nich pozostałości zespołu
dworskiego w Cześnikach posiadają wyjątkowe (na tle gminy) walory turystyczne.
Praktycznie nie przetrwały relikty tradycyjnej zabudowy mieszkalnej (domy
drewniane z pocz. XX w.), dla których założone zostały karty ewidencyjne zabytków
architektury i budownictwa, przechowywane w WUOZ Delegatura w Zamościu.
Nieliczne, nie ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków obiekty, nie spełniają
standardów współczesnych obiektów mieszkalnych i będą utrzymywane do śmierci
technicznej. Być może
tereny wyznaczone pod zabudowę letniskową będą
translokowane tradycyjne domy drewniane z innych obszarów.
Wśród istniejących na terenie gminy świątyń zabytkami są dwie: kościół
(d. cerkiew) w Horyszowie Polskim, wpisany do rejestru zabytków woj. lubelskiego
oraz kościół (d. cerkiew) w Cześnikach. Pozostałe świątynie – są dobrami kultury
współczesnej, kształtującymi panoramy widokowe z uwagi na dominację przestrzenną
w krajobrazie wsi i elementem reprezentacyjnym, istotnym społecznie oraz
wpływającym w zasadniczy sposób na sylwetę architektoniczną określonej jednostki
przestrzennej. Kościoły i ich otoczenie objęte są właściwą opieką.
W gminie znajduje się 8 zabytkowych cmentarzy, wśród nich 5 zostało objętych
indywidualną ochroną konserwatorską na podstawie wpisu do rejestru zabytków
38
______________________________________________________________________________________________
nieruchomych woj. lubelskiego (cmentarz przykościelny – d. przycerkiewny w
Horyszowie Polskim, cmentarz grzebalny, nieczynny, w miejscowości Horyszów Polski
Nowa Kolonia oraz 3 cmentarze z okresu I wojny światowej: 2 w Sitnie i 1 w
Stanisławce), pozostałe cmentarze ujęte zostały w gminnej ewidencji zabytków.
Szczególnie zaniedbany, pomimo prawnej ochrony na podstawie wpisu do rejestru
zabytków woj. lubelskiego, jest cmentarz rzymskokatolicki w Horyszowie Polskim
Nowej Kolonii oraz cmentarz prawosławny w Sitnie. Podjęcie prac rewaloryzacyjnych
na w/w dwóch cmentarzach należy potraktować jako priorytetowe.
Atrakcję turystyczną gminy stanowią kapliczki i krzyże przydrożne, położone
przy trasach komunikacyjnych (w tym trasach rowerowych). Są one cennym akcentem
krajobrazu wiejskiego, zarówno ze względu na wartości artystyczne, jak też kultowe i
kulturowe. Niezbędne jest właściwe utrzymanie i konserwacja w/w obiektów – we
współpracy Gminy Sitno z właścicielami tych zabytków (wiele prac przy tych obiektach
może być wykonanych metodą gospodarczą, chociaż w kilku przypadkach niezbędna
jest także współpraca z konserwatorem dzieł sztuki). Ważnym elementem w otoczeniu
kapliczek i krzyży jest drzewostan, często wymagający podjęcia prac pielęgnacyjnych.
Także to zadanie mogłoby być realizowane ta kże we współpracy Gmina Sitno –
właściciele nieruchomości.
W gminie Sitno zabytki archeologiczne stanowią istotny komponent dziedzictwa
kulturowego, jakkolwiek z punktu widzenia atrakcyjności turystycznej mają one
zdecydowanie mniejsze znaczenie.
Stan zachowania części zabytków stwarza niebezpieczeństwo ich bezpowrotnej
utraty. Utrata oryginalnej substancji zabytkowej przyniosłaby niepowetowane szkody
dla jakości krajobrazu kulturowego gminy, ponieważ nawet wierna odbudowa
(odtworzenie) obiektów zabytkowych nie jest w stanie przywrócić ich pełnej wartości,
opierającej się w znacznej mierze na autentyzmie.
Zasada dobrej kontynuacji w rozwoju przestrzennym gminy powinna wyrażać
się w organicznym rozwoju struktury osadniczej gminy, niezakłócaniu charakteru jego
zabudowy, wpisywaniu się nowych obiektów zarówno w ukształtowaną historycznie
tkankę przestrzenną, jak też w dopasowaniu ich formy architektonicznej do
specyficznych form wykształconych na tym terenie.
Gmina powinna wykorzystać wszelkie dostępne środki do zwiększania swojej
atrakcyjności turystycznej. Stworzyć warunki umożliwiające właściwe kształtowanie
39
______________________________________________________________________________________________
ładu przestrzennego, jako jednego z najważniejszych czynników wpływających na
jakość oferowanej oferty turystycznej.
Zaprezentowana poniżej analiza szans i zagrożeń (poprzez wskazanie mocnych i
słabych stron) wynikających z oceny stanu krajobrazu kulturowego i uwarunkowań jego
ochrony oraz realizowanej przez gminę polityki rozwoju przestrzennego i społecznego
ma służyć określeniu podstawowych priorytetów gminnego programu opieki nad
zabytkami.
6.2. Analiza SWOT
Mocne strony
atrakcyjność turystyczna: 
 walory przyrodniczokrajobrazowe
(położenie części
obszaru gminy na
terenach
chronionych:
Skierbieszowskiego
Parku

Krajobrazowego,
obszaru
przyrodniczego
rezerwat łaziska,

Obszaru Natura 2000,
atrakcyjne punkty
widokowe)

 walory krajobrazu
kulturowego
(interesujące zabytki
sakralne, będące
świadectwem
wielokulturowości
obszaru, zachowane
zespoły będące
dawnymi ośrodkami
dóbr, duża liczba
kapliczek i krzyży
przydrożnych
uatrakcyjniających
trasy turystyczne)

Słabe strony
brak infrastruktury

związanej z turystyką
(wiat
przystankowych,
miejsc ogniskowych,
infrastruktury obsługi
ruchu rowerowego)
nie zakończony
proces budowy tras
rowerowych

brak oznakowania
obiektów
zabytkowych
Szanse
wykorzystanie
walorów
przyrodniczokrajobrazowych i
walorów krajobrazu
kulturowego dla
rozwoju turystyki
włączenie
dziedzictwa
kulturowego w
budowanie
tożsamości
społeczności

większa dbałość o
przestrzeń publiczną,
krajobraz,
architekturę w celu
podniesienia
atrakcyjności gminy

sąsiedztwo Zamościa
generującego ruch
turystyczny, z którym
łączy gminę Sitno
trasa rowerowa

budowa trasy
rowerowej o zasięgu
wojewódzkim,
przebiegającej przez
teren gminy Sitno
brak oznakowania
tras turystyki
rowerowej i pieszej
dobre warunki dla
rozwoju turystyki
rowerowej, konnej i
pieszej.
40

Zagrożenia
ryzyko całkowitej
degradacji zespołów,
będących ośrodkami
danych dóbr
ziemskich (Cześniki,
Horyszów Polski)

ryzyko utraty
oryginalnej substancji
zabytkowej obiektów
(np. krzyż w
Stanisławce)

wymagający
interwencji stan
zdrowotny części
drzewostanu przy
kapliczkach i
krzyżach
przydrożnych oraz na
terenie d. parków
dworskich i
folwarcznych
______________________________________________________________________________________________
7. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE NA LATA 2010-2014
Zgodnie z przytoczonymi wyżej przepisami ustawowymi ochrona zabytków należy do
zadań własnych gminy. Ustalone poniżej priorytety, kierunki działań i zadania
wyznaczają działania gminy w zakresie ochrony zabytków na lata 2010-2014 oraz w
perspektywie wieloletniej. Determinantą dla podejmowania działań będą przeznaczone
na ten cel przez Gminę Sitno środki finansowe.
PRIORYTETY I KIERUNKI
Priorytet 1: Rewaloryzacja dziedzictwa kulturowego
społeczno-gospodarczego gminy
kierunki działań
element
rozwoju
zadania

Zahamowanie procesów degradacji
zabytków i doprowadzenie do poprawy
stanu ich zachowania:




Podejmowanie działań zwiększających
atrakcyjność zabytków dla potrzeb
społecznych, turystycznych i
edukacyjnych
jako

Opracowanie programu prac remontowokonserwatorskich i innych – przy obiektach
zabytkowych stanowiących własność gminy.
W oparciu o w/w plan prowadzenie prac remontowokonserwatorskich i innych – przy obiektach
zabytkowych stanowiących własność gminy.
Opracowanie – w porozumieniu z właścicielami –
programu prac remontowo-konserwatorskich i
innych – przy zabytkach nie będących własnością
gminy.
Dofinansowanie prac remontowo-konserwatorskich i
innych – przy zabytkach nie będących własnością
gminy – ujętych w w/w programie.
Podejmowanie starań o uzyskanie środków
zewnętrznych na prace remontowo-konserwatorskie
i inne przy zabytkach.
Promowanie zabytków oraz walorów krajobrazu
kulturowego gminy Sitno.
Priorytet 2: Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego
kierunki działań
Zintegrowana ochrona krajobrazu
kulturowego i przyrodniczego
zadania


Opracowanie miejscowych planów
zagospodarowania przestrzennego dla obszarów
strategicznych w zakresie krajobrazu kulturowego
gminy (teren zespołu pałacowo-parkowego w Sitnie,
tren d. zespołu dworskiego w Cześnikach) oraz dla
wsi Stanisławka, o wyjątkowych walorach
krajobrazowo-przestrzennych.
Bezwzględna ochrona panoram w punktach
widokowych – w miejscowych planach
zagospodarowania przestrzennego.
41
______________________________________________________________________________________________

Ochrona układów ruralistycznych
Priorytet 3:
Wyznaczanie w planach miejscowych nowych
terenów pod zabudowę na zasadzie kontynuacji
historycznych siedlisk.
Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja
służąca budowaniu tożsamości
kierunki działań
zadania
Szeroki dostęp do informacji o
krajobrazie kulturowym gminy

Aktualizacja informacji o zabytkach na stronie
internetowej gminy.
Edukacja i popularyzacja wiedzy o
dziedzictwie kulturowym gminy

Specjalistyczne rozpoznania badawcze
obiektów zabytkowych

Wydanie publikacji (folderu promocyjnego z mapą
zabytków gminy i oznaczeniem ścieżek
rowerowych).
Wykonywanie inwentaryzacji zagrożonych obiektów
zabytkowych.
Wykonywanie inwentaryzacji zabytkowego
drzewostanu na terenie gminy – w otoczeniu
kapliczek i krzyży przydrożnych, w resztówkach
podworskich i pofolwarcznych, na cmentarzach
zabytkowych.
Opracowanie projektu pieszych i konnych szlaków
turystycznych, wykorzystujących walory środowiska
przyrodniczego i krajobrazu kulturowego
Utworzenie elementów infrastruktury służących
funkcjonowaniu i rozwojowi turystyki kulturowej
(np. w Kolonii Kornelówce i Cześnikach Kolonii).
Wprowadzenie zintegrowanego systemu informacji
wizualnej (m.in. poprzez tablice informacyjne)
dotyczące zasobów dziedzictwa kulturowego gminy.

Promocja regionalnego dziedzictwa
kulturowego



TERMINARZ
DZIAŁANIA
TERMINARZ

Opracowanie programu prac remontowo-konserwatorskich i innych –
przy obiektach zabytkowych stanowiących własność gminy wraz z
terminarzem.
grudzień 2010

W oparciu o w/w program prowadzenie prac remontowokonserwatorskich i innych – przy obiektach zabytkowych stanowiących
własność gminy.
sukcesywnie zgodnie z
terminarzem

Opracowanie – w porozumieniu z właścicielami – programu prac
remontowo-konserwatorskich i innych – przy zabytkach nie będących
własnością gminy.
grudzień 2011
42
______________________________________________________________________________________________

Dofinansowanie prac remontowo-konserwatorskich i innych przy
zabytkach nie będących własnością gminy – ujętych w w/w programie.
sukcesywnie –
zgodnie z
terminarzem

Podejmowanie starań o uzyskanie środków zewnętrznych na prace
remontowo-konserwatorskie i inne przy zabytkach będących własnością
gminy.
sukcesywnie

Promowanie zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego gminy
Sitno.
sukcesywnie

Opracowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego
dla obszarów strategicznych w zakresie krajobrazu kulturowego gminy
(teren zespołu pałacowo-parkowego w Sitnie, tren d. zespołu
dworskiego w Cześnikach) oraz dla wsi Stanisławka, o wyjątkowych
walorach krajobrazowo-przestrzennych.
w miarę potrzeb
i możliwości

Bezwzględna ochrona panoram w punktach widokowych –
w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.
w miarę
opracowywania
zmian mpzp

Wyznaczanie w planach miejscowych nowych terenów pod zabudowę
na zasadzie kontynuacji historycznych siedlisk.
w miarę
opracowywania
zmian mpzp

Aktualizacja informacji o zabytkach na stronie internetowej gminy.
sukcesywnie

Wydanie publikacji (folderu promocyjnego z mapą zabytków gminy
i oznaczeniem ścieżek rowerowych).
maj 2011

Wykonywanie inwentaryzacji zagrożonych obiektów zabytkowych.
wrzesień 2011

Wykonywanie inwentaryzacji zabytkowego drzewostanu na terenie
gminy – w otoczeniu kapliczek i krzyży przydrożnych, w resztówkach
podworskich i pofolwarcznych, na cmentarzach zabytkowych.
wrzesień 2013

Opracowanie projektu pieszych i konnych szlaków turystycznych,
wykorzystujących walory środowiska przyrodniczego i krajobrazu
kulturowego.
maj 2014

Utworzenie elementów infrastruktury służących funkcjonowaniu
i rozwojowi turystyki kulturowej (np. w Kolonii Kornelówce i
Cześnikach Kolonii).
maj 2014

Wprowadzenie zintegrowanego systemu informacji wizualnej (m.in.
poprzez tablice informacyjne) dotyczące zasobów dziedzictwa
kulturowego gminy.
maj 2012
43
______________________________________________________________________________________________
8. INSTRUMENTARIUM GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD
ZABYTKAMI
Instrumenty prawne:
1) przepisy ustawowe
2) programy określające politykę państwa i województwa w zakresie ochrony
dziedzictwa kulturowego
3) miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego
4) wynikające z przepisów ustawowych dokumenty wydawane przez wojewódzkiego
konserwatora zabytków
Instrumenty koordynacji:
1) strategia rozwoju gminy
2) plany rozwoju lokalnego
3) programy rozwoju infrastruktury gminy
4) programy ochrony środowiska przyrodniczego
5) programy prac konserwatorskich
6) studia i analizy, koncepcje
7) plany rewitalizacji
8) umowy i porozumienia
9) kontrakty
10) prowadzenie instytucji, w tym tworzenie podmiotów prawnych
11) współpraca z wojewódzkim konserwatorem zabytków
12) współpraca z sąsiednimi samorządami w celu wypracowania wspólnej polityki
ochrony środowiska kulturowego i przyrodniczego
13) współpraca z ośrodkami naukowymi i akademickimi
14) współpraca z diecezją w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami.
Instrumenty finansowe:
1) dotacje
2) subwencje
3) dofinansowania
4) nagrody
44
______________________________________________________________________________________________
5) zachęty finansowe
6) zbiórki społeczne
7) programy operacyjne uwzględniające finansowanie z funduszy Wspólnoty
Europejskiej
Instrumenty społeczne:
1) pozyskanie poparcia społecznego na rzecz ochrony krajobrazu kulturowego
2) edukacja kulturowa
3) informacja nt. znaczenia dziedzictwa kulturowego dla rozwoju gminy;
4) współdziałanie z organizacjami społecznymi
Instrumenty kontrolne:
1) monitoring stanu krajobrazu kulturowego
2) aktualizacja bazy danych w zakresie geodezji i gospodarki gruntami, infrastruktury
technicznej, stanu zagospodarowania przestrzennego gminy, stanów technicznych
obiektów zabytkowych
45
______________________________________________________________________________________________
9. ZASADY OCENY REALIZACJI GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD
ZABYTKAMI
Zgodnie z ustawą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, wójt /burmistrz/
prezydent ma obowiązek sporządzania, co dwa lata sprawozdań z realizacji gminnego
programu opieki nad zabytkami i przedstawiania go do akceptacji przez Radę Gminy
Sitno.
Wyniki osiągnięte przy realizacji Programu Opieki nad Zabytkami powinny być
oceniane na podstawie stopnia realizacji działań wyszczególnionych powyżej.
46

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA GMINY SITNO

Transkrypt

Podobne dokumenty

Warsztaty rękodzieła artystycznego

wersja do druku PDF

Sitno raport - Gmina Sitno

Zdjęcia z wyprawy 1. Stary ewangelicki cmentarz 2. Stacja kolejowa

Pomorski Konserwato Zabytków dane teleadresowe