Głos jako narzędzie pracy instruktora i drużynowego

Praca harcmistrzowska
Głos jako narzędzie pracy
instruktora i drużynowego
phm. Patrycja Błoch
opiekun próby
hm. Artur Glebko
Gdańsk, 2014
Wstęp
Praca ta powstała na potrzeby pracy harcmistrzowskiej i przeznaczona jest dla
wszystkich osób pracujących głosem, czyli między innymi dla drużynowych i
instruktorów środowisk harcerskich.
Człowiek jest przyzwyczajony do tego, że posługuje się głosem oraz posiada go na
całe życie. Nad jego istotą zaczyna się zastanawiać wówczas, kiedy odmawia mu on
posłuszeństwa (infekcje, zapalenie krtani czy jej usunięcie). W tych sytuacja jest
często za późno, dlatego warto zwrócić uwagę na profilaktykę. Głos jest narzędziem,
dzięki któremu można realizować komunikację językową. Dlatego należy zwracać
szczególną uwagę nie tylko na swój głos jako osoby pełniącej funkcję instruktorką ale
również począwszy już od zucha. Pracując głosem wymagamy od niego więcej niż
na
co
dzień
-
donośności,
brzmienia,
określone
modulacji.
Dodatkowe
uwarunkowania dotyczą instruktorów i drużynowych, którzy powinni być dla swoich
harcerzy wzorem dobrego i właściwego mówienia, także od strony emisji głosu.
Niniejsza praca zawiera hasła logopedyczne związane bezpośrednio z głosem, jego
strukturą i zasadą zdrowego, higienicznego tworzenia go, tak aby nasz głos służył
nam przez długie lata. Można tu znaleźć również przydatne w życiu codziennym,
proste ćwiczenia oddechowe i artykulacyjne niezbędne do utrzymania własnego
głosu (narządów tworzących go) w zdrowiu oraz aby był efektywnym jak i
efektownym narzędziem naszej codziennej pracy.
Pisząc pracę opierałam się o wiadomości zawarte w pracach mistrzów logopedii,
m.in. G. Demel, G. Jastrzębowskiej, L. Kaczmarka, T. Kani, M. Mincakiewicz,
I. Styczek, M. Skorek, A. Walencik-Topiłko oraz na doświadczeniu własnym.
2
Rozdział pierwszy, czyli trochę teorii
Głos człowieka jest jego cechą osobniczą zależną od osobowości, stanu
emocjonalnego i środowiska, w którym żyje. Jest nośnikiem informacji w komunikacji
międzyludzkiej. Prawidłowy dźwięk głosu określa się mianem eufonii, zaburzenia
dźwięczności – dysfonią, a brak dźwięczności – afonią. Głos jest bardzo złożonym
zjawiskiem akustycznym i mechanicznym. Do jego wytworzenia niezbędna jest
możliwość tworzenia podstawowego składnika, jakim jest dźwięk, który jest falą
stanowiącą cykliczne zagęszczenia i rozszerzenia powietrza. Te obszary zagęszczeń
i rozszerzeń przesuwają się z prędkością dźwięku (340m/s) i wywołują w uchu
wrażenie dźwięku.
Narząd głosu to cały zestaw narządów uczestniczących w tworzeniu i kształtowaniu
głosu, składający się z części centralnej i obwodowej. Część obwodowa to analizator
ośrodkowy centralnego układu nerwowego. Ośrodki korowe głosu w mózgu są
połączone z ośrodkami czuciowymi i ruchowymi mowy, słuchu i oddychania. Istotna
jest
kontrola
napinania
mięśni
układu
oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnego.
Obwodowa część to krtań czyli generator wydawanego dźwięku - klatka piersiowa,
płuca, tchawica, rezonatory głosowe.
Rysunek nr 1. Krtań- budowa.
3
Głos to dźwięki wydawane przez aparat głosowy. Źródłem głosu są struny głosowe
(fałdy głosowe, więzadła głosowe) w krtani, drgające pod wpływem powietrza
wydechowego.
Cechami
głosu
są:
wysokość,
skala,
natężenie,
położenie,
nastawienie, barwa (czyli struktura akustyczna głosu).

Wysokość głosu to cecha zależna od liczby drgań więzadeł głosowych na
sekundę (ton podstawowy).

Skala głosu to cecha głosu określająca zakres tonów możliwych do
zaśpiewania przez daną osobę.

Natężenie głosu to inaczej jego intensywność. Cecha ta jest zależna od
stopnia rozchylenia się więzadeł głosowych. Wartości natężenia szeptu, mowy
normalnej (potocznej) i krzyku wynoszą odpowiednio około 50, 65 i 80 dB.

Położeniem głosu określamy cechę mówiącą o wysokości głosu osiąganej
przy najmniejszym wydatku energii.
Nastawienie głosu (atak głosu) to cecha stanowiąca efekt zbliżenia do siebie
więzadeł głosowych na taką odległość, która pozwala na swobodne ich drganie.
Można wyróżnić następujące rodzaje nastawienia głosu: nastawienie twarde, miękkie
i nastawienie chuchające. Nastawienie miękkie polega na tym, że ciśnienie powietrza
podczas fonacji jest prawidłowo regulowane, czyli równomiernie i swobodnie.
Strumień powietrza wydechowego nie napotyka na swojej drodze zbyt mocnego
zwarcia więzadeł głosowych, zaś delikatnie wprawia je w drgania nie uszkadzając ich
przy tym. Ten rodzaj nastawienia jest cechą głosu fizjologicznego oraz głosu dobrze
wyszkolonego. Nastawienie twarde powstaje na skutek gwałtownego zwarcia strun
głosowych, np. przy nagłym krzyku na holu podczas biwaku. Do fonacji jest używana
stosunkowo duża ilość powietrza, które płynie dynamicznie ostrym strumieniem
niszcząc narząd artykulacyjny (podczas twardego ataku zbliżenie fałdów głosowych
następuje przed początkiem wydechu, powietrze natrafia na zwarcie i rozwiera je
gwałtownie). Nastawienie to może być przyczyną dokuczliwych dolegliwości
krtaniowych (chrypek, guzków śpiewaczych, obrzęku krtani czy jej nieżytu).
Nastawienie chuchające powstaje przy niepełnym zwarciu więzadeł podczas fonacji
(atak chuchający oznacza, że powietrze wydostaje się przez szczelinę a fałdy
zaczynają drgać po czasie). Obok dźwięku krtaniowego powstaje szum na skutek
tarcia powietrza o znajdujące się w rozstępie struny głosowe. Nastawienie to może
4
być czynnością zamierzoną, świadomą u osób mówiących (np. u aktorów dla
wywołania na scenie odpowiedniego nastroju tajemniczości) lub występować może w
głosach źle szkolonych, przy zmęczeniu mięśni krtani lub przy niektórych
schorzeniach narządu słuchu.
Rysunek nr 2. Praca więzadeł głosowych.
Aparat artykulacyjny to zespół narządów mowy odpowiedzialnych za artykulację.
Składa się on z jamy ustnej, jamy nosowej i jamy gardłowej. Jamy te w czasie
mówienia tworzą kanał głosowy.
Aparat ekspiracyjny to zespół narządów mowy odpowiedzialnych za wytworzenie
prądu powietrza do powstania dźwięków mowy. Aparat ten składa się z płuc i
tchawicy. W procesie mówienia płuca pełnią rolę komory ciśnieniowej, oddech jest
krótki i głęboki, zaś wydech długi i równomierny. Wszystkie dźwięki języka polskiego
są wymawiane na wydechu.
5
Aparat fonacyjny to zespół narządów mowy odpowiedzialnych za powstanie dźwięku.
W czasie mówienia powietrze przechodzi z płuc do tchawicy, która od góry kończy
się krtanią.
Artykulacja to czynności obwodowych narządów mowy wchodzących w skład aparatu
artykulacyjnego wykonywanych pod wpływem mózgu w celu wymawiania głosek.
Artykulacja ściśle jest związana z oddychaniem i fonacją. Fonacja jest wydawaniem
głosu przez człowieka w następstwie drgań więzadeł głosowych pod wpływem
wydychanego powietrza. W czynności tej biorą udział krtań oraz rezonatory (jama
ustna i nosowa wraz z zatokami przynosowymi i jama gardłowa). Tworzenie głosu
zaczyna się od głośni, która przepuszcza okresowo, salwami powietrze a więzadła
głosowe otwierają i zamykają głośnię w czasie drgań.
Głośnia to otwór między więzadłami głosowymi. Jej kształt i wielkość ma wpływ na
głos i brzmienie głosek, decyduje o rodzaju otrzymywanego dźwięku.
Więzadła głosowe, struny czy fałdy głosowe to dwa pasemka mięśni rozciągnięte w
poprzek krtani. Podczas procesu mówienia więzadła głosowe wibrują i pobudzają do
drgań powietrze wypełniające kanał głosowy.
Jeden okres drgań więzadeł głosowych wygląda
następująco:
Mięśnie zbliżają się do siebie.
Wydychane powietrze powoduje wzrost ciśnienia poniżej
fałdów.
Gdy siła nacisku na zwarte fałdy przekracza siłę ich
zwarcia, fałdy rozwierają się i porcja powietrza ucieka
przez powstałą szparę.
Ciśnienie nagle spada i fałdy głosowe mogą ponownie
zbliżyć się na skutek swojej elastyczności.
6
Oddychanie to czynność odruchowa niezbędna dla życia człowieka. Akt oddechowy
składa się z dwóch faz, czyli wdechu i wydechu. Podczas wdechu klatka piersiowa
wydłuża się na skutek obniżenia się przepony oraz rozszerza poprzez uniesienie
żeber. Prowadzi to do powiększenia się pojemności klatki piersiowej i jednocześnie
zmniejsza się ciśnienie powietrza w niej zawartego, co powoduje wessanie powietrza
z zewnątrz. W czasie wydechu przepona unosi się, a żebra opadają. Wówczas
powietrze zostaje wypchnięte. Podczas mówienia zużywa się powietrze wydechowe.
Dla procesu mowy główną rolę odgrywa oddech sterowany przez człowieka, na który
może on wywierać wpływ za pośrednictwem kory mózgowej. Ruchy mięśni biorących
udział w oddychaniu są odruchami wrodzonymi, zaś ruchy potrzebne do wydawania
dźwięków mowy wymagają nauczenia się. Wyróżniamy kilka typów oddychania:
oddech piersiowo-brzuszny, oddech piersiowy, oddech brzuszny.

Oddech brzuszny to rodzaj oddychania, które odbywa się przy udziale głównie
dolnej partii klatki piersiowej.

Oddech piersiowo-brzuszny nazywany żebrowo-brzusznym lub pełnym czy
przeponowym to rodzaj oddychania, w którym uczestniczą wszystkie części
płuc,
ale
bez
widocznego
unoszenia
ramion.
Uważany
jest
za
najkorzystniejszy, najbardziej wydajny i higieniczny. Umożliwia dostanie się do
płuc większej ilości powietrza co daje lepsze zaopatrzenie organizmu w tlen,
lepsze krążenie, przez co się mniej męczymy nie tylko podczas mowy.

Oddech piersiowy to rodzaj oddychania, którym rozszerzają się przede
wszystkim górne odcinki klatki piersiowej. Jest najmniej korzystny, jednak
naturalny dla kobiet w ciąży.
Występuje także oddychanie statyczne i dynamiczne.

Oddychanie dynamiczne występuje podczas śpiewu i mówienia. Powietrze w
tym wypadku jest pobierane głównie przez usta, wdech jest krótki, zaś wydech
odpowiednio wydłużony. Oddech jest głęboki, płuca zaczerpują więcej
powietrza.
7

Oddychanie statyczne to oddychanie, w którym długość wdechu i wydechu
jest zbliżona. W tym wypadku oddychanie przez usta zamiast przez nos może
wywierać negatywny wpływ na stan zdrowia człowieka.
Zaburzeniami oddychania możemy nazwać oddech płytki, niepełny, z krótka fazą
wydechową, co powoduje zwiększanie się częstości oddechów i robieniu pauz na
wdech w połowie frazy. Zakłócenie rytmu oddechowego może być spowodowane
przez zaburzenie napięcia mięśni.
Warunkiem tworzenia prawidłowej mowy jest harmonia we współpracy wszystkich
narządów i koordynacja poszczególnych czynności. Nieprawidłowy przebieg jednej z
czynności pociąga za sobą najczęściej nieprawidłowości w przebiegu pozostałych.
Antycypacja artykulacyjna to zjawisko wcześniejszego przygotowania się ruchomych
narządów mowy (głównie warg i języka) do wymówienia następnej głoski, np.
zaokrąglenie warg przy spółgłoskach wymawianych w sąsiedztwie [u]- pół, wóz, kura.
8
Rozdział drugi, czyli wybrane zaburzenia głosu - ku
przestrodze
Dysfonia, jej objawy są często ignorowane przez osoby pracujące głosem. W śród
pierwszych objawów wyróżnić można nawykowe chrząkanie, zmatowienie głosu,
zwężenie skali głosu, skrócenie czasu fonacji, utrwaloną chrypkę. Instruktor
eksploatujący swój głos bywa do tych zjawisk przyzwyczajony i usprawiedliwia to
zmęczeniem głosowym. Taka postawa może doprowadzić do pogłębienia schorzenia
i doprowadzenia do przewlekłej groźnej choroby. Dysforie najczęściej są wynikiem
nieprawidłowego
mechanizmu
tworzenia
głosu
lub
zaburzonej
koordynacji
oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnej. Czynnościowe zaburzenia głosu dzieli się na
spowodowane nieprawidłową techniką tworzenia głosu, przy których niezbędne jest
leczenie
foniatryczne
lub
laryngologiczne
i terapia
głosowa,
oraz będące
następstwem zmian psychogennych, przy których należy dołączyć również
psychoterapię, a czasem leczenie psychiatryczne. Dysfonie czynnościowe występują
w trzech postaciach: hiperfunkcjonalnej, hipofunkcjonalnej oraz dysfunkcjonalnej.
Pierwsza występuje statystycznie najczęściej, ponieważ występuje w wyniku
przeciążenia głosu, czego następstwem jest zwiększone napięcie zmęczeniowe
mięśni szyi i krtani. Objawić się to może bólem gardła, krtani i męczliwością głosu.
Czasem ból może być tak silny, że uniemożliwi wydobycie głosu. Jest to znane
zjawisko wszystkim osobom przygotowującym biwaki, obozy, szczególnie osobom
pełniącym funkcję oboźnego. Przy hiperfunkcji głos jest tworzony z nastawieniem
twardym, ma zabarwienie nosowe i obniżoną dźwięczność, pojawia się chrypka.
Mogą pojawić się zbyt duże napięcia mięśni twarzy i brzucha oraz niewłaściwe
oddychanie torem górnym. Postać hipofunkcjonalna, to postać na drugim miejscu
pod względem częstotliwości występowania. Jest tu osłabiona czynność mięśni
krtani, głos jest ochrypły, cichy, męczliwy z nastawieniem chuchającym. Czas fonacji
jest krótki a wysokość głosu może bywać podwyższona. Ostatnia postać wynika z
braku koordynacji między oddychaniem, fonacją a artykulacją. Chrypka może nasilać
się przy wysiłku głosowym i dłuższym mówieniu. Może towarzyszyć wrażenie
zawadzania, zalegania czegoś w gardle, ból czy kłucie, a głos się załamuje. Objawy
te występują często u osób prowadzących kilkugodzinne zajęcia dla większych grup
uczestników.
9
Zaniedbanie i nieleczenie powyższych zmian może doprowadzić do zmian
patologicznych krtani.
Do chorób głosu należą też guzki głosowe, które są dowodem wadliwej emisji głosu,
najczęściej jako efekt używania głosu o nieoptymalnej wysokości lub zbyt dużym
natężeniu lub z braku koordynacji wykonywania głosu. Usuwanie guzków wiąże się
już z leczeniem mikrochirurgicznym a dopiero potem rehabilitacją głosu. Guzki
powstają częściej u kobiet niż u mężczyzn. Mogą pojawić się też u dzieci jako efekt
krzykliwości lub zbyt głośnego mówienia. Dlatego ważne jest, aby zwracać uwagę na
emisję głosu nie tylko u siebie ale również u zuchów i harcerzy, z którymi pracujemy
na co dzień.
Polipy fałdów głosowych powstają na wskutek przeciążenia głosu w stanie zapalnym,
w alergii, w niedoczynności tarczycy, cukrzycy czy awitaminozie. Należy zgłosić się
do laryngologa, a w uzasadnionych przypadkach jest wskazana terapia głosowa.
10
Rozdział trzeci, czyli wskazówki profilaktyczne
O głos powinna dbać każda osoba, szczególnie osoby, u których narząd głosu
dopiero się kształtuje oraz osoby dorosłe pracujące głosem. Czyli wszyscy harcerze
bez względu na metodykę. Istnieje kilka zasad higieny głosowej, których każdy
instruktor powinien przestrzegać.

Dbałość o zdrowie - doleczanie infekcji oraz nieeksploatowanie głosu w czasie
trwania choroby. Niech przyboczny pomoże przygotować zbiórkę, jeśli
jesteśmy w trakcie leczenia infekcji górnych dróg oddechowych.

Niepodrażnianie szkodliwymi substancjami - należy pamiętać o tym, że
szkodliwe dla głosu są: dym papierosowy, alkohol, teina i kofeina oraz zbyt
zimne i gorące napoje. Parząc kolejną herbatę czy kawę na obozie lub biwaku
zastanówmy się, czy nie lepiej zamienić ją na wodę mineralną.

Nawilżanie - w czasie dłuższego mówienia należy pamiętać o częstym piciu
wody o temperaturze pokojowej. Bierzmy ze sobą na zajęcia małą butelkę
wody.

Odpowiednie warunki powietrza - w pomieszczeniu powinno być czysto,
temperatura powietrza powinna być utrzymana między 18 a 22 stopniami
Celsjusza, zaś wilgotność między 60 a 70%. Zadbać należy o podobne
warunki w sypialni, ponieważ w nocy śluzówka gardła podlega procesowi
regeneracji.

Nienarażanie na nadmierny wysiłek - mówiąc czy śpiewając używać głos na
naturalnej dla siebie wysokości i natężeniu. Unikać sztucznych wypowiedzi podwyższać czy obniżać głos. Większe natężenie głosu powinno się
uzyskiwać poprzez jego udźwięcznienie (wykorzystanie rezonatorów). Unikać
bezwzględnie krzyku. Pamiętanie o przerwach w mówieniu.

Odpowiednia postawa ciała - optymalną postawą ciała podczas mówienia jest
postawa stojąca, nogi wyprostowane w lekkim rozkroku na szerokość bioder,
a ciężar ciała równomiernie rozłożony na obie stopy. W tej stabilnej postawie
kręgosłup jest wyprostowany a głowa utrzymuje się na naturalnej wysokości
wzroku, mięśnie szyi i karku nie są napięte bardzie niż wymaga od nas
postawa - ramiona rozluźnione. Nie splątujemy rąk na wysokości przepony.
11
Rozdział czwarty, czyli konkretne propozycje ćwiczeń
Ćwiczenia dla ułatwienia można podzielić na kilka grup. Początkowo należy je
opanować
pod kątem wykonania w poszczególnych blokach, jednak końcowe
powodzenie zależy od zespolenia
pojedynczych umiejętności w całość, czyli
koordynację działania układu oddechowego, artykulacyjnego i fonacyjnego.
Ćwiczenia słuchowe
Zanim nauczymy się mówić należy nauczyć się słuchać. Aby trenować głos i uzyskać
oczekiwane efekty, najpierw trzeba usłyszeć i uświadomić sobie jego określone
parametry i cechy. Proponowane ćwiczenia to:
1. Zabawa w rozpoznawanie poszczególnych osób po głosie (dzieci, dorosłych,
osób znanych).
2. Rozpoznawanie znanych melodii nuconych przez drugą osobę.
3. Rozpoznawanie dźwięków instrumentów.
4. Różne sposoby gry na określonym instrumencie - wymyślanie sposobów
wydobywania dźwięku z tego samego instrumentu.
5. Wypowiadanie tego samego zdania w sposób charakterystyczny dla
określonych nastrojów człowieka.
6. Wypowiadanie wyrazów przedłużając głoski, np. m, n, r. Przykładowo
mmmata, konnnnewka, rrrrrekinnnn.
7. Mówienie głosek w różnej wysokości np. a a a A a…, _ _ _ - _.
Ćwiczenia relaksacyjne:
Praca nad głosem wymaga świadomości własnego ciała, koordynacji mięśni napięcia jednych w tym samym czasie co rozluźnienia innych. Może początkowo
sprawiać to kłopot, ale nic nie jest niemożliwe. Dlatego należy zwrócić uwagę na
umiejętność napinania i rozluźniania konkretnych mięśni. Warto podczas niżej
zaproponowanych ćwiczeń dobrać odpowiednią muzykę: spokojna, w tempie wolnym
12
z łagodnymi aranżacjami do relaksacji, zaś aktywizującą, w tempie umiarkowanym z
dynamicznym aranżem do ćwiczeń napinania i rozluźniania.
1. Maszerowanie zgodnie z akompaniamentem, na przerwę w muzyce stanie na
baczność z napiętymi mięśniami całego ciała.
2. Maszerowanie z jednoczesnym wymachiwaniem ramionami w rożnych
kierunkach zgodnie z akompaniamentem.
3. Marsz swobodny zamieniany na marsz z napiętymi nogami niczym robot w
rytm muzyki.
4. Stanie w niewielkim rozkroku, trzymanie rąk wyprostowanych nad głową.
Rozluźnianie rąk kolejno w nadgarstkach, łokciach i ramionach.
5. Ćwiczenie podobne do powyższego, lecz pozycją wejściową jest trzymanie
rąk na boki.
6. Siedzenie w siadzie skulnym z rękoma oplecionymi wokół nóg. Napinanie
wszystkich mięśni zamiennie z rozluźnianiem ich.
7. Leżenie na plecach, unoszenie nóg ku sufitowi i imitowanie marszu.
Ćwiczenia oddechowe:
Ćwiczenia prawidłowego oddychania mają cel wzmocnienia i wykorzystania siły
mięśni oddechowych, zwiększenia pojemności płuc, wyrobienia oddechu torem
przeponowym, rozróżnienia fazy wydechu i wdechu oraz mówienia tylko na
wydechu, wyrobienia umiejętności pełnego i szybkiego wdechu oraz wydłużenia
fazy wydechowej, dostosowania długości wydechu do długości wypowiedzi,
zsynchronizowania
pauz
oddechowych
z
treścią
wypowiedzi.
Ćwiczenia
wykonywać należy w przewietrzonym pomieszczeniu lub na dworze. Nie powinno
się wykonywać ćwiczeń bezpośrednio po jedzeniu oraz należy robić krótkie
przerwy między wykonywaniem kolejnych zadań. Zwracać uwagę trzeba na
oddech statyczny (gdy nie mówimy oddychamy nosem) i dynamiczny (oddychamy
ustami podczas mówienia). Ćwiczenia te wykonuje się w różnych pozycjach ciała,
mięśnie szyi, rąk i tułowia mają być rozluźnione, a postawa ciała swobodna.
a) Ćwiczenia oddechu torem przeponowym
13
Ten typ oddychania uważany jest za najkorzystniejszy. Dzięki nie mu do
płuc dostaje się najwięcej powietrza, tlenu. Powoduje to lepsze krążenie co za tym idzie - lepszą pracę serca i mózgu. Osiągnięciu tej umiejętności
pomogą te ćwiczenia:
1. W pozycji leżącej na plecach (ręce wzdłuż tułowia lub jedna ułożona na
wysokości przepony, do kontroli ruchów brzucha i klatki piersiowej)
osoba ćwicząca wykonuje swobodne wdechy nosem i wydechy ustami
wypowiadając długo głoskę [f] lub [s]. Przepona przesuwa się przy
wdechu do dołu wywierając nacisk na brzuch, który się uwypukla. Zaś
przy wydechu wraca ona do swojego wcześniejszego ułożenia - unosi
się, a brzuch opada. Bardzo ważne jest, by ręka leżąca na brzuchu się
unosiła za to ruch klatki piersiowej powinien być zminimalizowany.
2. Ćwiczenie powyżej opisane należy również wykonywać w pozycji
stojącej. Osoba ćwicząca może kontrolować ruchy dolnej części klatki
piersiowej obejmując jej boki dłońmi w taki sposób, aby kciuki były
zwrócone do tyłu. Dłońmi można naciskać dolne żebra, aby podczas
wdechu pokonywać opór palców.
3. Kolejnym etapem jest wykonywanie wyżej przedstawionego ćwiczenia
w pozycji siedzącej. Należy pamiętać o tym, aby siedzieć prosto, np. w
siądzie skrzyżnym lub klęcząc. Ręce należy trzymać na kolanach lub
biodrach.
4. Wdech z jednoczesnym energicznym unoszeniem rąk na boki, wydech
zaś z powolnym przesuwaniem ich do przodu aż do skrzyżowania.
5. Wdech z unoszeniem rąk na boki oraz przy wdechu powolne ich
opuszczanie.
6. Dłonie leżą na karku, łokcie stykają się przed twarzą. Podczas wdechu
następuje rozsunięcie łokci do tyłu, zaś podczas wydechu ponownie
łokcie wracają na miejsce.
7. Szybki wdech z jednoczesnym skrętem tułowia, w czasie powolnego
wydechu powrót do postawy wejściowej.
8. Dłonie oparte o podłogę, głowa opuszczona luzem. Podczas wdechu
głowa unosi się a oczy skierowane są na sufit, następnie podczas
wydechu następuje powrót do pozycji wyjściowej.
14
b) Wyrabianie długiej fazy wydechowej
Ćwiczenia te mają na celu umożliwienie wypowiadania dłuższych zdań bez
wkładania wysiłku, bez zmniejszania wyrazistości i głośności elementów
końcowych oraz bez przyśpieszania tempa mowy.
1. Ćwiczenia oddechu torem przeponowym, jednak wykonywane ze
zwiększaniem stopniowo wydechu do 5, 10, 15 sekund (itd.).
2. Wypowiadanie na jednym wydechu głoski [f], [s] a następnie [a], [e], [o]
dbając o to, aby dźwięk był na takim samym poziomie donośności.
3. Wypowiadanie
na
jednym
wydechu
powtarzalnych
wyrażeń
kilkuwyrazowych. Np. Jedna wrona bez ogona, druga wrona bez
ogona, trzecia wrona bez ogona….. Im więcej uda się doliczyć tym
lepiej. Należy zwracać uwagę, aby słowo ostatnie było tak samo
donośne jak pierwsze.
4. Recytowanie lub śpiewanie coraz dłuższych fragmentów tekstów na
jednym wydechu pamiętając o jakości produkowanego dźwięku.
c) Ćwiczenia równomiernej siły wydechu
Sprawność tę można ćwiczyć wymawiając głoskę [s] lub zwyczajnie
wydmuchując powietrze na palącą się świeczkę, kartkę, watę, itp. Stopień
odchylenia przedmiotu, na który się dmucha przedstawia siłę nacisku
powietrza i jej zmiany. Dążyć należy aby stopień odchylenia był
równomierny podczas wydechu.
1. Trzymanie kartki w odległości 30 cm od twarzy i dmuchanie na jej dolną
część, tak by odgięła się o 30 - 40 stopni od pionu. Zadaniem jest
utrzymanie stałego kąta odchylenia przez całą długość trwania
wydechu.
2. Jak najdłuższe utrzymywanie kartki wydechem na ścianie na wysokości
twarzy.
3. Wydechy z równomiernym wymawianiem głoski [s] jak najciszej.
4. Wymamianie głoski [s] na wydechu raz ciszej raz głośniej.
15
d) Ćwiczenia ekonomicznego zużywania powietrza i właściwego dawkowania
go w czasie mówienia.
W tym wypadku ćwiczenia oddechowe wymagają pauz. Mówiąc nie
powinno się nabierać powietrza po każdej krótkiej wypowiedzianej frazie,
ponieważ na tym wydechu należy powiedzieć kilka krótkich fraz. Ćwiczenia
polegające na zatrzymywaniu wydechu wzmacniając mięśnie oddechowe,
jednak nie mogą powodować zmęczenia u osoby mówiącej.
1. Wymawianie długiego [s] z pauzami co 3 sekundy. W czasie pauz nie
wydychamy powietrza.
2. Wymawianie długiego [s] z dziesięcioma pauzami.
Podparcie oddechowe inaczej nazywane appoggio to świadome kierowanie własnym
cyklem wdechowo-wydechowym podczas mówienia lub śpiewania. W czasie
wydechu klatka piersiowa pozostaje w pozycji wdechowej około 6-8 sekund, a
przepona brzuszna traci napięcie i powoli unosi się ku górze. Podparcie oddechowe
umożliwia przedłużenie fazy wydechowej. Ciśnienie powietrza poniżej więzadeł
głosowych zwiększa się, więzadła są prawidłowo napięte, a co za tym idzie głos jest
silniejszy, pełniejszy i równiejszy. Możemy trenować to powtarzając systematycznie
zaproponowane ćwiczenia, ale pamiętając o następującej kolejności: wdech (brzuch
się uwypukla), realizacja wydechu i/lub dźwięku, koniec wydechu, powrót pozycji
brzucha do pozycji startowej.
Ćwiczenia fonacyjne
Są to ćwiczenia głosowe, których celem jest zmniejszenie lub zwiększenie napięcia
mięśni krtani i gardła, osiągnięcie odpowiedniej wysokości głosu, wykształcenie
umiejętności regulowania natężenia głosu, wypracowanie miękkiego nastawienia
głosu oraz opanowanie umiejętności kierowania strumieniem powietrza podczas
mówienia, aby trafiał on na komory rezonacyjne (podniebienie twarde, które
przekazuje drgania do komór). Ćwiczenia te należy wykonywać ostrożnie, nie
męcząc się. Uwagę zwrócić trzeba na ciągłe rozluźnienie mięśni biorących udział
16
podczas wytwarzania głosu. Zanim przystąpi się do treningu, należy wykonać
ćwiczenia oddechowe.
1. Przedłużone wymawianie samogłosek pojedynczo i następnie w sekwencjach.
2. Wymawianie samogłosek na różne sposoby - długo, krótko, cicho głośno,
wielokrotnie.
3. Wymawianie spółgłosek nosowych
z wyraźnym odczuwaniem wibracji w
okolicy jamy nosowej i warg (np. mmmm… nnnn….).
4. Wypowiadanie sylab z spółgłoskami nosowymi (np. ooommmooo).
5. Czytanie fragmentu tekstu z różną wysokością głosu. Wysokością z jaką mówi
się najbardziej komfortowo, najłatwiej, jest wysokością optymalną dla danej
osoby.
Następnie
należy
wielokrotnie
ćwiczyć
czytanie
i
mówienie
wykorzystując tę wysokość głosu, tak aby weszło to w nawyk.
6. Wymawianie samogłoski [a] na jednym wydechu ale z przerwami: krzycząc,
szepcząc, miękko.
7. Wymawianie każdej samogłoski z miękkim atakiem (można trzymając dłoń w
misce z mąką i poruszając nią, starać się mówić tak gładko jak gładka jest
mąka).
8. Ciche mruczenie przez nos, podobnie do przedłużania głoski [m].
9. Łączenie samogłosek ze spółgłoską [m]. Sylaby należy wypowiadać bez
wysiłku i powoli (mma, mme, mmy, mmi, mmo, mmu, amm, emm, omm, umm,
ymm, imm, mmam, mmem, mmym, mmim, mmom, mmum).
10. Łączenie
spółgłosek
ze
spółgłoską
[n].
Ćwiczenie
analogiczne
do
powyższego.
11. Wymawianie samogłosek z jednoczesnym kierowaniem wydobywającego się
głosu na podniebienie twarde.
Ćwiczenia pomagające rozluźnić napięcie mięśni krtani:
1. Ciche mruczenie.
2. Wymawianie samogłosek jak najdłużej bez zmiany natężenie głosu.
3. Wymawianie samogłosek aou lub eyi na jednym wydechu i dołączanie
kolejnych.
17
4. Wymawianie krótkiego zdania szeptem, półgłosem, głosem pełnym i
wykrzykiwaniem.
5. Wymawianie szeptem zdania stopniowo zwiększając siłę szeptu.
6. Czytanie tekstu półgłosem a następnie pełnym.
7. Podkreślanie najistotniejszych wyrazów w tekście i odczytywanie go, tak aby
wyróżnić zaznaczone wyrazy.
Ćwiczenia wyrabiania umiejętności modulowania wysokości głosu:
1. Wymawianie połączenia samogłosek au z różną intonacją - pytając, twierdząc,
dziwiąc się, gniewając, zachwycając.
2. Wymawianie dowolnego zdania za pomocą zdziwienia, twierdzenia, pytania,
przypuszczenia, drwiny, gniewu.
3. Wyraziste czytanie wierszy zaznaczając odpowiednią intonacją znaków
interpunkcyjnych.
Ćwiczenia narządów artykulacyjnych:
Podczas mówienia część ruchomych artykulatorów porusza się, ich właśnie
sprawność zależy od wyrazistości i dokładności wypowiedzi. Ruchy te powinny być
wykonywane w określony sposób w odpowiednim miejscu w jamie ustnej. Podane
niżej ćwiczenia pomogą usprawnić język, wargi, podniebienie miękkie i żuchwę,
opanować kierowanie ruchami artykulatorów, usprawnić koordynację ruchową,
uwrażliwić miejsca w jamie ustnej potrzebnych do prawidłowego wymawiania głosek.
Ten rodzaj ćwiczeń powinien być powtarzany codziennie przez 5 minut przed
lustrem.
Ćwiczenia języka:
1. Wysuwanie języka z jamy ustnej i kierowanie go w górę, dół, na boki.
2. Oblizywanie jednym płynnym ruchem warg oraz zębów podczas szeroko
otwartych ust.
3. Wypychanie językiem policzków.
18
4. Wysuwanie z jamy ustnej szerokiego i wąskiego języka.
5. Głaskanie językiem podniebienia.
6. Mlaskanie i kląskanie.
7. Chowanie języka jak najgłębiej do jamy ustnej.
8. Skrobanie siekaczami grzbietu języka podczas wysuwania go siłą pomimo
zbliżonych szczęk - przeciska się.
9. Przesuwanie czubka języka po podniebieniu jak najgłębiej.
10. Zatrzymywanie przyklejonego płaskiego języka do podniebienia podczas
kląskania.
Ćwiczenia warg:
1. Cmokanie i gwizdanie naprzemiennie.
2. Parskanie.
3. Przesuwanie ust w lewą i prawą stronę, grymasy.
4. Utrzymanie kartki między zaciśniętymi wargami.
5. Utrzymywanie powietrza w jamie ustnej oraz naprzemiennie pod wargami.
6. Układanie ust w dzióbek oraz rybkę.
7. Ssanie górnej i dolnej wargi na zmianę.
Ćwiczenia żuchwy:
Należy zwrócić uwagę, aby podczas tych ćwiczeń nie występował ból w stawie
skroniowo-żuchwowym oraz aby nie przeciążyć okolic stawu.
1. Opuszczanie i unoszenie żuchwy.
2. Przesuwanie żuchwy w lewą i prawą stronę.
3. Żucie.
4. Chwytanie dolnymi zębami górnej wargi.
Ćwiczenia podniebienia miękkiego:
1. Wdychanie i wydychanie powietrza z językiem wysuniętym na brodę.
2. Delikatne kaszlenie z językiem na brodzie.
19
3. Nabieranie powietrza ustami, zatrzymywanie w policzkach oraz wypuszczanie
go nosem.
4. Przenoszenie kawałków papieru za pomocą słomki.
5. Chrapanie.
20
Rozdział piąty, czyli wskazówki dotyczące wymowy
Klasyczny trójkąt wyrazistości dykcji to: słowo powinno być słyszane, rozumiane i
słuchane.
Samogłoski są podstawowym materiałem fonicznym wypowiedzi, mają przewagę nad
spółgłoskami ponieważ: są głoskami otwartymi (mówimy je bez szczególnych
przeszkód i zwężeń), są najważniejszym elementem śpiewności języka (są
nośnikami intonacji, rytmu) oraz są podstawami sylab w wyrazie. Ćwiczenie
samogłosek w wyrazach ma za zadanie wypracowania artykulacji wyrazistych
głosek, co powoduje poprawę wymowy. Należy zwracać szczególnie uwagę na
staranne różnicowanie samogłosek występujących zamiennie w wyrazach, ponieważ
często zmienia to znaczenie całego wyrazu, a to z kolei jest ważne dla prawidłowego
posługiwania się językiem.
Samogłoski nosowe, np. [–ę] wymawiamy z lekko zredukowaną nosowością, czyli
krócej albo bez rezonansu nosowego (np. chcę lub chce). W wypadku identyczności
na końcu wyrazu w 1. i 3. osobie niektórych czasowników np. chcę (ja albo on),
gotuję rysuję, piekę, itd. Zachowujemy lekki rezonans nosowy, pamiętając, że pełne
brzmienie nosowe jest rażące. Odnosowiona forma jest bardziej prawidłowa, niż ta z
zachowaną pełną nosowością w wypowiedzi.
Pięć wskazówek dotyczących wymowy spółgłosek:

Powinny być wymawiane we właściwych miejscach artykulacji. Np. nie
wymawiamy głoski [l], dotykając językiem zębów lecz zgrubienia podniebienia
twardego zaraz za górnymi zębami (na wałku dziąsłowym). Również nie
wymawiamy głoski [s], wtykając czubka języka między zęby lecz opierając go
delikatnie za dolnymi siekaczami.

Spółgłoski powinny różnić się wyraźnie miedzy sobą, np. głoska [sz] nie
powinna przypominać głoski [s], a głoska [ś] głoski [sz].

Spółgłoski dźwięczne powinny być dźwięczne, zaś bezdźwięczne powinny
mieć wyraźny kontur artykulacyjny, który pozwala na słyszenie ich. Np.
mówimy woda a nie foda, zafsze a nie safsze, itd.
21

Spółgłoski ustne nie powinny mieć zabarwienia nosowego, który zaciera
mowę. Głoski nosowe to m, n, ń, ę, ą.

Niektóre spółgłoski, np. sz, ź, cz, dź, ś, ć, f, w mają przypisany
charakterystyczny ruch warg - zaokrąglenie, spłaszczenie, wysunięcie, itd.
Nieczytelna wymowa powstaje gdy zaprzestaniemy ruszać wargami. Wargi
należy układać w sposób prawidłowy do danej głoski, ale bez grymasów na
twarzy.
Wszystkie spółgłoski powinny być wymawiane dokładnie i z precyzją - bez
skracania, osłabiania, niedoartykułowania.
Wymowa głosek podwójnych r, n, m, l, u, f, s, sz (np. ballada, panna, gamma,
terror) polega na przedłużeniu dźwięku głoski do półtorej długości w przypadku
spółgłosek, zaś podwójnej w przypadku samogłosek. Za to w wymowie głosek
zwarto-wybuchowych i zwarto-szczelinowych podwojenie wymawiamy, jednak
pierwsza głoskę mówimy lżej, słabiej od drugiej, już nie przedłużamy (lekko,
poddany, nocce). Wyjątek stanowi wyraz miękki oraz mu pokrewne, gdzie nie
występuje podwojenie wypowiedzi.
Akcent jest wyróżnieniem pod względem siły, wysokości dźwięku, długości
trwania dźwięku, sylaby w wyrazie lub wyrazu w zdaniu, wypowiedzi. Wyróżnienie
sylaby to akcent wyrazowy, wyróżnienie wyrazu to akcent zdaniowy, logiczny,
retoryczny. W języku polskim akcent pada przeważnie na przedostatnią sylabę
wyrazu
(mały,
zatłuszczony,
kolega).
Akcentuje
się
również
wyrazy
jednosylabowe, np. rok, mak, most, barszcz. Formy z ruchomą końcówka
czasownika (-śmy, -ście) mają akcent na trzeciej sylabie od końca, np.
pracowaliście, wyrzuciliśmy.
22
Podsumowanie
Prawidłowa emisja głosu oraz dbanie o zdrowie własnego głosu są podstawą, aby
głos mógł służyć człowiekowi całe życie, bez niespodzianek. Nauka świadomej
artykulacji powinna być jedną z podstawowych umiejętności, które są kształcone u
przyszłych i obecnych drużynowych, czy osób pełniących funkcje instruktorskie,
gdzie ich głos stanowi jedno z istotnych narzędzi ich pracy z młodzieżą, lub po prostu
w szerszym gronie.
23
Spis treści
Wstęp…………………………………….……………………………………………………2
Rozdział pierwszy, czyli trochę teorii……………...……………………………………….3
Rozdział drugi, czyli wybrane zaburzenia głosu- ku przestrodze……………………….9
Rozdział trzeci, czyli wskazówki profilaktyczne………………………….…………..….11
Rozdział czwarty, czyli konkretne propozycje ćwiczeń…………………………….…..12
Rozdział piąty, czyli wskazówki dotyczące wymowy………………………..………….21
Podsumowanie……...………………………………………………………………………23
Spis treści………………………..………………………………………………………….24
24