POCZĄTKI OPACTWA CYSTERSÓW PRANDOCIN/ KACICE

UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI
INSTYTUT HISTORII
STUDIA PODYPLOMOWE
Alicja Biczysko
POCZĄTKI OPACTWA CYSTERSÓW
PRANDOCIN/ KACICE- MOGIŁA
Praca dyplomowa
napisana pod kierunkiem
prof. dra hab. Krzysztofa Ożoga
Kraków 2009
SPIS TREŚCI
Wstęp ............................................................................................................................... 3
Rozdział I Rola zakonu cystersów w Kościele i ich rozprzestrzenianie się w Europie
w XII i XIII wieku. ......................................................................................................... 4
Rozdział II Sprowadzenie cystersów do Prandocina/Kacic. ......................................... 8
Rozdział III Translokacja klasztoru cystersów z Kacic do Mogiły. ............................. 19
Rozdział IV Architektura kościoła i klasztoru cystersów w Mogile. ........................... 24
Wnioski ......................................................................................................................... 38
Bibliografia ................................................................................................................... 39
2
WSTĘP
Celem niniejszej pracy jest ukazanie początków opactwa cystersów w
Prandocinie/ Kacicach- Mogile na tle rozwoju zakonu w Europie wieku XII i XIII oraz
jego roli w reformowaniu Kościoła. Podejmowane tutaj zagadnienia skupiają się w
trzech kręgach problemów: proces zakładania opactwa a konieczność dostosowania się
do warunków lokalnych, założenie klasztoru w Prandocinie/ Kacicach, translokacja
cystersów do Mogiły i jej przyczyny, architektoniczny kształt kościoła i klasztoru w
Mogile w jego postaci najstarszej.
Z tego względu za punkt wyjścia przyjęto datę 1218, kiedy to niepełny konwent
cystersów przybył do Prandocina/ Kacic. Rok 1266, w którym kościół cystersów w
Mogile został wyświęcony, stanowi w pracy niejako naturalną cezurę, zamykającą
początkowy okres działalności mogilskich szarych mnichów.
Temat i poruszane problemy wyznaczyły także strukturę pracy, która zawiera się
w czterech rozdziałach. Pierwszy podejmuje zagadnienie roli cystersów w Kościele w
XII wieku. Rozdział drugi przedstawia okoliczności sprowadzenia cystersów do
Prandocina/ Kacic. W trzecim rozdziale omawiane są problemy translokacji opactwa do
Mogiły. Czwarta część pracy jest próbą analizy kształtu architektonicznego kościoła i
klasztoru cystersów w kontekście reguły św. Bernarda z Clairvaux, na podstawie
zachowanych elementów najstarszej substancji architektonicznej opactwa mogilskiego.
Do tego rozdziału dołączone są ilustracje, które przedstawiają detale architektury
kościoła i klasztoru, omawiane i analizowane pod kątem konstrukcji, stylu i estetyki
epoki średniowiecza. Całość rozważań kończą wnioski, wynikające z analizy procesu
fundacji opactwa mogilskiego.
Podstawowym opracowaniem do dziejów klasztoru cystersów w Mogile były
artykuły M. Zdanka, które w przypadkach jakichkolwiek rozbieżności stanowiły
autorytet rozstrzygający. Ponadto wykorzystano dwa dzieła zbiorowe: Historia i kultura
cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki oraz Cystersi w kulturze
średniowiecznej Europy. Źródła do dziejów opactwa w Mogile, omawiane i cytowane w
pracy, pochodzą ze Słownika historyczno- geograficznego ziem polskich w
średniowieczu oraz Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów
słowiańskich. Zagadnienia dotyczące historii sztuki przedstawiono korzystając z ustaleń
przede wszystkim M. Szymy oraz częściowo z prac T. Kawki i H. Leszczyńskiego, a
także M. Walickiego, T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego.
3
ROZDZIAŁ I
ROLA ZAKONU CYSTERSÓW W KOŚCIELE
I ICH ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ W EUROPIE W XII I XIII WIEKU
Od wieku XI w Europie zaistniała potrzeba odnowy życia religijnego i
duchowego. Stało się to za sprawą licznych wtedy ruchów religijnych, które
występowały przeciwko chrześcijaństwu i groziły całościowemu porządkowi Kościoła.
Aby ustrzec przed heterodoksją, ale i nie zlekceważyć przejawów spontanicznej,
autentycznej duchowości, papież Innocenty III1 zapoczątkował działania, które
doprowadziły do przełamania kryzysu. Z jednej strony za jego pontyfikatu (1198-1216)
nastąpiło zamknięcie przed heterodoksją, która odrzucała porządek i autorytet Kościoła.
Z drugiej strony papież w sposób otwarty potraktował Franciszka z Asyżu2 i Dominika
Guzmana3, w szeregi Kościoła zostali włączeni humiliaci i niektóre grupy waldensów4.
W atmosferę odnowy religijnej i duchowej wpisuje się też działalność zakonu
cystersów. Został on ustanowiony w 1098 roku przez Roberta z Molesme, który razem
z Alberykiem i Stefanem Hardingiem oraz dwudziestoma innymi mnichami opuścił
Molesme i założył nowe opactwo w odludnym, bagnistym Citeaux (Cistertium) w
Burgundii. Nowy zakon powstał z potrzeby odnowy życia zakonnego poprzez powrót
do surowej reguły Benedykta z Nursji. W tym względzie największe zasługi ma
Bernard z Clairvaux, który do cystersów przystąpił w 1112 roku i uważany jest za
duchowego twórcę tego zakonu5.
Trzy zasady stanowiły podstawę ideału życia szarych mnichów, nazywanych tak
od koloru habitu z czarnym krzyżem na piersiach: życie we wspólnocie; połączenie
modlitwy, pracy i ubóstwa; izolacja od świata. Zapewne właśnie ten program może
stanowić wyjaśnienie tak wielkiej popularności zakonu w XII i XIII wieku, czego
widomym dowodem było rozprzestrzenienie się cystersów w całej Europie6.
Niewątpliwie ekspansja była możliwa także dzięki samej zasadzie organizacyjnej
zakonu. Ordo cisterciensis wyznaczał wspólny statut dla wszystkich klasztorów, który
nakazywał podporządkowanie się filii domom macierzystym. Każdy brat zakonny był
w pierwszym rzędzie członkiem zakonu, a dopiero później klasztoru, w którym
1
J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie w tworzącej się Europie, Poznań 2003, s. 251-254.
Tamże, s. 265-277. Zob. także: T. Żychiewicz, Franciszek Bernardone, Kalwaria Zebrzydowska 1985.
3
Tamże, s. 254-264. Zob. także: Dominikanie. Szkice z dziejów zakonu, Poznań 1986.
4
J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie, s. 251-254.
5
Tamże, s. 193-200.
6
Tamże, s. 200-205.
2
4
przebywał. Pierwszy statut cystersów Carta Caritatis7 ogłosił w 1119 roku, drugi po
Robercie z Molesme opat zakonu, Stefan Harding. Statut ten został zatwierdzony przez
papieża Kaliksta II pod nazwą Summa Cartae Caritatis. Ta konstytucja cystersów
ustanawiała zwierzchność kapituły generalnej, w której główną rolę pełnili archiopat
Cîteaux oraz opaci 4 pierwszych filii: La Ferté, Pontigny, Clairvaux i Morimond.
Kapituła
generalna
miała
pełną
władzę
sądowniczą
i
ustawodawczą–
niepodporządkowanie karano ekskomuniką. Corocznie, w dniu 14 września, w dzień
Podwyższenia Krzyża Pańskiego, wszyscy opaci cysterskich klasztorów mieli
obowiązek stawić się w Citeaux na kapitule. Bardzo ważna była, wynikająca z reguły
zakonnej, zasada utrzymywania ścisłych więzi miedzy klasztorem macierzystym a
klasztorami filialnymi. Opat klasztoru filii musiał raz w roku odwiedzić klasztor
macierzysty. Opat klasztoru matki naznaczał, a przynajmniej zatwierdzał, opatów w
podległych mu filiach. Szybkie rozprzestrzenianie się zakonu cystersów w Europie i
konieczność dostosowania się
do warunków lokalnych spowodowały, że Carta
Caritatis dwukrotnie uległa zmianom8. Ewolucja prowadziła w kierunku złagodzenia
pierwotnych zasad fundacji nowych klasztorów i interpretacji prawnych przepisów w
tym względzie obowiązujących. W 1152 roku Eugeniusz III, pierwszy papież
wywodzący się z zakonu cystersów, zatwierdził Carta Caritatis prior, w której znalazły
się regulacje dotyczące tzw. obserwancji. Mnisi otrzymali prawo przyjmowania oblatów
oraz konwersów. Druga zmiana nastąpiła w 1190 roku. Carta Caritatis posterior
zawierała nowe rozdziały o egzempcji spod władzy biskupa i o zasadach kontroli
wewnątrz zakonu9.
Początek rozwoju zakonu cystersów to powstanie pierwszych czterech filii: La
Ferté (1113), Pontigny (1114), Clairvaux (1115) i Morimond (1115). Rok 1113 jest
zatem przełomowy dla ekspansji cystersów w Europie. Obok wymienionych już
wcześniej dwóch przyczyn tego rozwoju: zainteresowania regułą zakonną oraz
sprawności organizacyjnej, warto pamiętać jeszcze o innych: wzroście demograficznym
w owych latach oraz polepszeniu warunków materialnych zakonu. Umożliwiły one
zakładanie kolejnych klasztorów10. Początkowo ekspansja dotyczyła tylko obszaru
Francji: od 1098 do 1120 roku było tam już 12 opactw w niewielkiej odległości od
7
A. M. Wyrwa, Rozprzestrzenianie się cystersów w Europie zachodniej i na ziemiach polskich, [w:]
Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, red. J. Strzelczyk, Poznań 1992, s. 25-26.
8
Tamże, s. 27-30.
9
Tamże, s. 31.
10
Tamże, s. 50-53.
5
macierzy w Citeaux. W roku 1120 powstała pierwsza filia we Włoszech, a w następnej
kolejności cystersi osiedlali się w Europie zachodniej: w Niemczech, na Wyspach
Brytyjskich, w Szwajcarii, Belgii, Hiszpanii, Austrii, Islandii. Kolejne fundacje
cysterskie pojawiły się w Europie środkowej i północnej: na Węgrzech, w Czechach,
Polsce, Danii, Norwegii, Szwecji11.
Na ziemiach polskich dzieje zakonu cystersów zostały zapoczątkowane w 1141
roku, kiedy to Janik z rodu Gryfitów, ówczesny proboszcz gnieźnieński, postanowił
sprowadzić do Brzeźnicy (późniejszego Jędrzejowa) mnichów cysterskich12. Uzyskał na
to zgodę biskupa krakowskiego Radosta. W latach 1141-1149 powstawał cysterski
klasztor, założony przez przybyłych z burgundzkiego Morimond zakonników, którym
fundator przekazał tę wieś wraz z kościołem. Poza tym otrzymali od Jana szereg wsi
wydzielonych z jego dóbr rodowych oraz dziesięciny przynależne kościołowi
brzeźnickiemu. Nadania te zostały potwierdzone wystawionym przez Janika w 1153 r.
dokumentem fundacyjnym dla Morimondus minor- Mniejszego Morimondu13. W tym
samym czasie miała miejsce fundacja klasztoru w Łeknie14. Od połowy XII do końca
XIII wieku w obrębie dzisiejszych granic Polski zostało ufundowanych 26 klasztorów,
przy czym niektóre uległy translokacji z miejsca pierwotnego założenia: ŁeknoWągrowiec, Jędrzejów, Lubiąż, Kołbacz, Sulejów, Wąchock, Koprzywnica, Oliwa,
Ląd, Kacice- Mogiła, Paradyż (Gościkowo), Henryków, Obra, Ludźmierz- Szczyrzyc,
Kamieniec Ząbkowicki, Byszewo- Koronowo, Woszczyce- Rudy, Pogódki- Pelplin,
Bukowo Morskie, Szpetal, Zemsko Bledzew, Kaszczor- Wieleń- Przemęt, Bierzwnik,
Jemielnica, Krzeszów, Mironice15.
Od początku XII do XV wieku w całej Europie było 730 klasztorów cysterskich.
Najbardziej obfity w fundacje był rok 1147. Związane jest to bardzo aktywną
działalnością Bernarda z Clairvaux, zaangażowanego właśnie wtedy w organizację II
krucjaty16.
Zakładanie klasztorów cysterskich na terenach Polski ma miejsce od połowy XII
wieku (1141 r.- początki fundacji w Brzeźnicy/Jędrzejowie)) do końca wieku XIII
(1292 r.- fundacja w Krzeszowie). Klasztory polskie wywodzą się z dwóch linii
11
J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie, s. 202.; Zob. także:. A. M. Wyrwa, Rozprzestrzenianie się
cystersów, s. 50-52.
12
B. Kürbis, Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza, [w:] Historia i kultura cystersów w dawnej
Polsce i ich europejskie związki, red. J. Strzelczyk, Poznań 1987, s. 327-335.
13
M. Daniluk, Z. Leszczyński, Cystersi w Polsce, [w:] Encyklopedia katolicka, T. 3, Lublin 1979, s. 727.
14
B. Kürbis, Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza, s. 340-342.
15
A. M. Wyrwa, Rozprzestrzenianie się cystersów, s.53.
16
J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie, s. 202.
6
filiacyjnych17. Na Pomorzu z Clairvaux, natomiast w Wielkopolsce, na Śląsku i w
Małopolsce z Morimond.
Przyczyną sprowadzania cystersów na ziemie polskie były przede wszystkim względy
religijne. Cystersi stanowili w wieku XII i XIII wzorzec ideałów chrześcijańskich. Byli
uważani za zwierciadło i kwiat wszystkich zakonników18, których celem miało być
zaszczepienie kwiecia służby Bożej19. Ponadto sprowadzanie szarych mnichów związane
było z włączeniem się polskich fundatorów w papieski program reformy Kościoła20.
17
A. M. Wyrwa, Rozprzestrzenianie się cystersów, s. 50-53.
Księga Henrykowska, z tekstu łacińskiego przetłumaczył i wstępem poprzedził R. Grodecki, PoznańWrocław 1949, s. 69.
19
Tamże, s. 69.
20
J. Kłoczowski, Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich, [w:] Kościół w Polsce, T. I, Kraków
1966, s. 408-410.
18
7
ROZDZIAŁ II
SPROWADZENIE CYSTERSÓW DO PRANDOCINA/ KACIC
Zasady zakładania nowego klasztoru cystersów21, sformułowane w Carta
Caritatis prior, według których zapewne powstawać miał klasztor w Prandocinie/
Kacicach stawiały warunek, aby miejsce lokalizacji było odludne, położone z dala od
miasta, wsi, siedziby rycerskiej czy możnowładczej. Grangie, dobra ziemskie należące
do różnych opatów, powinny być oddalone od siebie o dwie mile galijskie (tj. o około
10,25 km). Także siedziby sąsiednich klasztorów nie mogły się znajdować bliżej niż o
10 mil od siebie (tj, około 51 km). W przypadku gdy fundator duchowny lub świecki
chciał przekazać klasztorowi wybudowany przez siebie obiekt, opat musiał najpierw
stwierdzić, że jest on odpowiedni i zdecydować o jego przyjęciu lub odrzuceniu
darowizny. Do nowego klasztoru mógł przejść opat i dwunastu mnichów, ale nie zostali
oni zatwierdzeni, dopóki miejsce nowej siedziby nie było odpowiednio przygotowane.
Jako warunki niezbędne dla rozpoczęcia działalności klasztoru uznano wybudowanie
dormitorium z pokojem gościnnym, pomieszczeń dla ksiąg zakonnych (Biblia, reguły,
księgi mszalne), pomieszczeń dla furtiana i muru odgradzającego teren klasztorny od
otoczenia tak, aby można było żyć i od razu zachowywać regułę. Domów mieszkalnych
nie wolno było budować poza murami klasztoru, wyjątkiem były zabudowania
gospodarcze dla zwierząt. Cystersi nie mogli uzyskiwać dochodów ze służby
duszpasterskiej, dziesięcin, czynszów, świadczeń ludności poddanej. Gospodarować
mieli przy pomocy konwersów oraz czeladzi najemnej. Z czasem odchodzono od
niektórych
zasad,
dając
opatom
możliwość
interpretacji
przepisów
statutu,
uwzględniającej uwarunkowania lokalne22.
Zasady zakładania klasztoru oznaczały, że fundowanie nowych opactw było
procesem długotrwałym. Na przykład przygotowanie dormitorium w Brzeźnicy/
Jędrzejowie czy Łeknie trwało osiem lat23. Zanim mnisi mogli się osiedlić, a klasztor
uzyskać zatwierdzenie, potrzebna była zgoda na dokonanie fundacji. Przyszły fundator
występował o nią do kapituły generalnej. Przed wydaniem pozwolenia kapituła
wyznaczała wizytatorów bądź wizytatora spośród opatów najbliższych nowej fundacji.
Jego obowiązkiem było sprawdzić, czy nowy klasztor będzie dostatecznie wyposażony
21
A. M. Wyrwa, Rozprzestrzenianie się cystersów, s. 34-41.
M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego opactwa w Mogile, „Nasza Przeszłość”, T. 94: 2000. s.
100-101.
23
B. Kürbis, Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza, s. 323-342.
22
8
w ziemie i czy dobra nie są obciążone długami albo też w przyszłości nie grożą im
ewentualne roszczenia prawne ze strony rodziny fundatora. Wizytator sprawdzał, jakie
są możliwości budowy opactwa, bowiem jej część należała do obowiązków
wnioskującego o zezwolenie na założenie klasztoru. Ponadto przeprowadzał
rozpoznanie co do przyszłych dochodów oraz stosunków, jakie panują pomiędzy
fundatorem a jego zwierzchnikiem feudalnym. Wreszcie upewniał się, czy zachowane
zostały wszystkie zalecane odległości. Swoje wnioski wizytator przedstawiał kapitule a
ta w roku następnym podejmowała stosowną decyzję. Dopiero pozytywne
rozstrzygnięcie kapituły pozwalało na przybycie konwentu lub jego części. Ten
rozpoczynał budowę klasztoru i kościoła. Na początku często były to budynki
drewniane lub przystosowane już istniejące. Po spełnieniu wymagań koniecznych
klasztorowi wystawiano dyplom konfirmacyjny. Akt fundacji wieńczyła konsekracja
kościoła. Cały ten proces jest rekonstrukcją czysto teoretyczną i nigdzie nie przebiegał z
zachowaniem wszystkich zasad24. Zwłaszcza dotyczy to wymogów koniecznych
stawianych nowemu klasztorowi. Najczęściej zakon uznawał fundację za samodzielne
opactwo, kiedy do nowo powstałych zabudowań przybywał pełny konwent.
Warto prześledzić proces fundacji klasztoru w Mogile, zaczynając od
pierwszych starań o sprowadzenie cystersów do Prandocina/ Kacic, na tle zasad
zakładania opactwa cysterskiego. Początki klasztoru w Prandocinie/ Kacicach nie są
jasne, a źródła i opracowania zawierają miejscami nieścisłości czy nawet
sprzeczności25.
Sama nazwa Kacice pojawia się po raz pierwszy w dokumentach w 1222 roku
(wcześniej, bo w 1220 roku miejscowość występuje bez nazwy)26, w formach: in
Katich, de Caliczicz, Cacheuici, Kaczicze. Jest to wieś w dystrykcie prandocińskim,
będąca własnością rycerską, należącą od 1220 roku do klasztoru cystersów,
przeniesionego w 1225 roku do Mogiły. Jak podają Statuta Capitulorum Generalium
Ordinis Cisterciensis, kapituła generalna cystersów na prośbę Iwona, biskupa
krakowskiego, zleciła w 1220 roku opatom z zakonów cysterskich z Lubiąża i
Wąchocka wizytację miejsca wybranego pod budowę nowego opactwa 27. W 1222 roku
24
A. M. Wyrwa, Rozprzestrzenianie się cystersów, s. 42-45.
Krytycznego przeglądu źródeł i opracowań dotyczących problemów fundacji opactwa w Mogile
dokonał M. Zdanek. Zob. M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 85-93.
26
J. Laberschek, Kacice, [w:] Słownik historyczno- geograficzny ziem polskich w średniowieczu, T. 5.
Małopolska- województwo krakowskie, Cz II. Iwanowice- Kaczorowy, red. A. Gąsiorowski, F. Sikora,
Wrocław- Kraków 1989-1993, s. 349-352.
27
Tamże, s. 349-350.
25
9
Iwo biskup krakowski zakłada klasztor cystersów w Kacicach28. W opracowanej przez
E. Janotę Monografii opactwa Cystersów we wsi Mogile, w drugiej części, zawierającej
zbiór dyplomów klasztoru znaleźć można informację dotyczącą początkowego
uposażenia: Iwo stwierdza, iż jego brat Wisław, dziedzic z Prandocina nadał
fundowanemu klasztorowi w Prandocinie wieś Prandocin wraz z trzema innymi wsiami
w dystrykcie prandocińskim: Kacice, „Sakouici” i Januszowice, w zamian za to Iwo
nadaje Wisławowi i jego synowi [Dobiesławowi] wieś Końskie z sześcioma wsiami:
Stary Odrowąż, Gosań, Nieświn, Modliszewice, Kazanów, Popowo [wszystkie wsie w
powiecie opoczyńskim], ponadto temuż Dobiesławowi jako spadkobiercy po sobie
pozostawia wieś Dziebałtów [powiat opoczyński] z wszystkimi urządzeniami. Iwo jako
patron klasztoru po Wisławie i biskup wyznacza klasztorowi około 100 grzywien
czystego srebra rocznie „de quinquaginta”, jak na to pozwalają kanony, jako nowo
fundowanemu klasztorowi, tj. 20 grzywien czystego srebra i 20 korcy biskupich ziarna.
Aby w przyszłości nie kwestionować tej darowizny, wyznacza klasztorowi dziesięcinę we
wsiach: Januszowice, Smroków, Wężerów, Cholewice jako rekompensatę 20 korcy
zboża, a jako równowartość owych 20 grzywien wyznacza dziesięcinę w Moniakowicach
z przynależnościami: Łękawa Marcina, Łękawa Jakuba, Przyśniów, Klemmencice,
Koprzywnica. Nadaje też klasztorowi za zgodą kapituły krakowskiej w ziemi Świętego
Wacława Męczennika (tj. ziemi należącej do katedry krakowskiej) źreb w sąsiedztwie
erygowanego klasztoru. Jako fundator i patron dał już klasztorowi folwark i prawo
patronatu trzech prebend w kościele parafialnym w Prandocinie. Daje wreszcie
klasztorowi swój folwark zwany Mogiła sive Tumba nad rzeką Dłubnią z wszystkimi
przynależnościami i należącą doń jurysdykcją w tej wsi oraz dziedziczne źródło solne.
Ponadto na budowę klasztoru przekaże przez trzy lata cystersom 300 grzywien czystego
srebra, 40 wołów, 300 owiec z całym przychówkiem, 20 korcy soli, 40 garnców miodu,
60 „modios episcopales” [60 korcy zboża ze stołu biskupiego] i 100 wiązek żelaza29. W
tym samym źródle znajduje się informacja o świadectwie potwierdzającym darowizny
Iwona Odrowąża: W 1223 Iwo biskup krakowski z wdzięczności za ofiarowanie przez
swego brata komesa Wisława ojcowizny swej [patrimonium suum] Prandocina wraz z
przynależnościami pod budowę klasztoru [w Kacicach], nadaje mu swoją ojcowiznę
28
29
Tamże, s. 350.
Cytat podaję za: J. Laberschek, Kacice, s. 350.
10
Końskie z 6 wsiami: Modliszewice, Stary Odrowąż, Gosań, Nieświn, Kazanów, Popów,
wsie przynależne do kościoła w Końskich30.
Można zatem stwierdzić, że zamysł sprowadzenia cystersów do Prandocina/
Kacic był wspólnym dziełem Wisława i Iwona Odrowążów. Zapewne zrodził się przed
rokiem 1220, a więc w roku 121831 lub na przełomie 1218/1219, bo we wrześniu 1220
roku kapituła generalna zakonu cystersów w Citeaux już rozpatrywała prośbę Iwona
Odrowąża o zgodę na utworzenie klasztoru i wydelegowanie wizytatorów, którzy
mogliby sprawdzić lokalne warunki32.
Fot. 1. Herb Odrowąż nad wejściem do południowych kaplic bliźniaczych w kościele w Mogile33.
Pierwotnie jako uposażenie klasztoru przeznaczono ziemie tzw. klucza
prandocińskiego, których właścicielem był Wisław i jego syn Dobiesław. To właśnie
Wisław wydaje się w okresie od 1218 do 1222 roku pełnić główną rolę w procesie
30
Cytat za: J. Laberschek, Kacice, s. 350.
M. Zdanek, analizując czas potrzebny na obieg dokumentów oraz podróż wizytatorów, zdecydowanie
opowiada się za rokiem 1218. Zob. M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 93.
32
T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, [w:] Monasticon Cisterciense Poloniae, red. A. M.
Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, T. II. Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich
i dawnej Rzeczypospolitej, Poznań 1999, s. 98-104.
33
Wszystkie fotografie zamieszczone w pracy stanowią własność autorki.
31
11
fundacyjnym. Ponosi największy ciężar uposażenia klasztoru i w dokumencie
wysłanym do kapituły generalnej on wymieniany jest jako fundator. Iwo Odrowąż w
tym okresie spełnia obowiązki należące w procesie fundacji nowego klasztoru do
biskupa. Jednak to on zdaje się być głównym inspiratorem fundacji34.
Zamysł sprowadzenia cystersów zbiega się w czasie z objęciem przez Iwona
Odrowąża posługi biskupiej w Krakowie. Biskup angażował się w fundację, nadając
cystersom jeszcze przed 1220 rokiem dziesięciny z dóbr w kluczu prandocińskim, W
1221 roku Iwo Odrowąż sprowadza do Krakowa duchaków i osadza ich w Prądniku,
powierzając im opiekę nad szpitalem; w 1222 roku dzięki staraniom biskupa pojawiają
się w Kacicach cystersi, a w Krakowie dominikanie, o których także biskup zabiegał.
Na czele konwentu dominikanów stanął Jacek Odrowąż, który organizował klasztor.
Wszystkie te względy pozwalają sformułować przypuszczenie, że sprowadzenie
cystersów do Prandocina/ Kacic było częścią szerszego programu krakowskiego
biskupa, wzmacniającego nurt reformy kościelnej35.
W dokumencie znacznie późniejszym niż data sprowadzenia cystersów do Prandocina/
Kacic, bo pochodzącym z 1273 roku, znaleźć można informację o wzajemnych
powiązaniach braci fundatorów. Jego wystawca, Bolesław Wstydliwy, biorąc w 1273
roku klasztor mogilski w opiekę, stwierdza: niegdyś komes Wisław z Prandocina
sprowadził cystersów z Lubiąża na Śląsku do Kacic dla założenia tu klasztoru i nadał
mu Kacice i Prandocin z okręgiem i przyjął swego brata Iwona biskupa krakowskiego
do współudziału w fundacji i ofiarował patronat...36.
Jako miejsce lokalizacji nowego opactwa wskazano Kacice, leżące w pobliżu
Prandocina, głównego grodu komesa Wisława. Konwent nazywany jest jednak w
dokumentach konwentem z Prandocina, co nasuwa przypuszczenie, że cystersi najpierw
mogli pojawić się w Prandocinie37. Zanim mnisi przybyli na nowe miejsce, w 1220 roku
kapituła generalna wysłała do Kacic wizytatorów- opatów z Lubiąża i Wąchocka,
którzy od września tego roku do września roku następnego badali, czy miejsce na
budowę klasztoru jest odpowiednie, a uposażenie dostateczne. Niektóre opracowania
podają, że najprawdopodobniej jeszcze w trakcie sprawdzania warunków albo na skutek
34
R. Grodecki, Iwo Odrowąż, [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. 10, Wrocław 1962-1964, s. 187-192.
M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 112-114. Zob. także: J. Kłoczowski, Zakony na
ziemiach polskich, s. 408-420.
36
Cytuję za: J. Laberschek, Kacice, s. 350.
37
Tak przyjmuje T. Kawka i H. Leszczyński. Zob. T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 98100.
35
12
wizytacji uznano, że należy zmienić lokalizację i przenieść klasztor do Kacic38. Być
może jednak, translokacja Prandocin- Kacice w ogóle nie miała miejsca. W określeniu
„konwent z Prandocina”, odnoszącym się zapewne do niewielkiej grupy mnichów
przygotowującej miejsce dla przyszłego opactwa, Prandocin może po prostu
funkcjonować jako nazwa klucza, w którym znajdowały się Kacice39. Jedno jest pewne:
niepełny konwent z Lubiąża na czele z opatem Piotrem przybył ze Śląska do
Małopolski i w 1222 roku osiedlił się w Kacicach40. Informacja w dokumentach, w
których Iwon Odrowąż przekazuje Wisławowi i jego synowi Dobiesławowi
zadośćuczynienie za dokonaną w 1220 roku darowiznę dla klasztoru cystersów, a także
przeznaczenie przez niego dodatkowych dochodów z dóbr biskupich, zdaje się
wskazywać, że od tego roku to biskup krakowski przejmie formalnie inicjatywę w
swoje ręce i będzie pełnił rolę głównego fundatora opactwa cystersów41. Ponadto
utwierdza w tym przekonaniu przekazanie przez niego na uposażenie dla klasztoru
własnej wsi Mogiła, w której to zapewne już wtedy rozpoczęły się przygotowania do
budowy kościoła i klasztoru, nowej siedziby cystersów.
Na pewno Kacice lepiej niż Prandocin spełniały wymogi lokalizacyjne dla nowo
zakładanego klasztoru. Prandocin był okazałym grodem, siedzibą rodową Odrowążów,
która wówczas znajdowała się w rękach komesa Wisława. Istniał tu już kościół
grodowy typu kasztelowego42, ufundowany przez protoplastę Odrowążów, Prędotę
Starego między rokiem 1125 a rokiem 1150, najprawdopodobniej w roku 112643.
Prandocin góruje nad okolicą, a do najbliższej tu Szreniawy jest dalej z Prandocina niż z
Kacic. Kacice leżały niżej, na terenie podmokłym, miejscami bagnistym, bliżej rzeki.
Zarówno jednak Prandocin jak i z Kacice położone były w pobliżu przebiegającego
przez Słomniki traktu solnego z Wieliczki oraz Bochni do Wielkopolski. Ponadto już od
38
Tamże, s. 99. Autorzy wprawdzie podają ustalenia M. Szymy (za A. Rybarskim), że translokacja z
Prandocina do Kacic nie miała miejsca, jednak nie uznają ich za wiarygodne.
39
M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 95-96. Autor podziela tutaj pogląd wcześniej
sformułowany przez A. Rybarskiego, K. Górskiego J. Laberscheka, M. Szymę.
40
M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 96. Na dowód swojej tezy autor przytacza trzy źródła:
falsyfikat dokumentu Leszka Białego datowany na r. 1225, dokument Bolesława Wstydliwego z roku
1273 oraz Kronikę mogilską. Wszystkie stwierdzają, że konwent osiadł w Kacicach.
41
M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 97.
42
Dzieje sztuki polskiej, red. M. Walicki, T. I. Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII
wieku, Warszawa 1968, s. 166-183.
43
S. Trawkowski, Prędota Stary, [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. XXVII, Wrocław 1984-1985, s.
445-447.
13
wczesnego średniowiecza biegł przez pobliskie Słomniki trakt z Krakowa na
Mazowsze, przez Proszowice, Wiślicę i dalej do Sandomierza44.
Fot. 2. Prandocin. Kościół św. Jana Chrzciciela (widok współczesny od strony północnej). Kościół
zbudowano z jasnych ciosów piaskowca, od których kolorystycznie odcina się ceglane, gotyckie
prezbiterium. Ściany zewnętrzne kościoła były bogato dekorowane - zachowały się tutaj lizeny i fryz
arkadkowy. Najpoważniejsze zmiany w kształcie budowli pozostawił po sobie gotyk - rozebrano wtedy
apsydę wschodnią. Następnie w epoce baroku przebito okno, dobudowano kruchtę i zakrystię.
Zatem lokalizacja w obu tych przypadkach nieco naruszała zasadę budowania
klasztoru w miejscu odludnym, jednak warunki i w Prandocinie i w Kacicach były w
gruncie rzeczy porównywalne.
Uposażenie klasztoru przez Wisława a potem Iwona Odrowąża było z pewnością
wystarczające. Problemy lokalizacji, w Kacicach nie tak dalekie od wyznaczonej
normy, można było decyzją opata pominąć. Tym bardziej, że odstępstwa od zasad
zakładania nowego klasztoru były na ziemiach polskich (i nie tylko) dość powszechne45.
44
K. Białoskórska, Czy o wyborze miejsca na założenie opactwa cysterskiego decydowały zawsze
wskazania reguły? Między teoria a rzeczywistością, [w:] Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy,
Poznań 1992, s. 149-150. Por. M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s.111-112.
45
K. Białoskórska, Czy o wyborze miejsca na założenie opactwa cysterskiego, s. 149-178.
14
Opactwa cysterskie na naszych ziemiach powstawały na terenach zaludnionych,
nierzadko dobrze zagospodarowanych, w pobliżu szlaków handlowych. Zdarzało się
także osiedlanie w już istniejących budowlach innych reguł zakonnych lub budynkach
świeckich46. Co zatem sprawiło, że od 1222 roku Iwon Odrowąż planował już
translokację do Mogiły? Być może przejęcie ciężaru fundacji przez Iwona Odrowąża,
zadośćuczynienie dla Wisława i Dobiesława w postaci nadań ziemi w zamian za
uposażenie opactwa i przeniesienie klasztoru z Kacic związane było z rodzinnymi
sporami o ziemie nadane klasztorowi47. Niezadowoleni z wysokości nadań dla
cystersów członkowie rodziny mogli powoływać się na prawo retraktu, bojąc się
pomniejszenia rodowych włości. Na taką przyczynę zmiany fundatora i zmiany
lokalizacji opactwa może przez analogię wskazywać konflikt pomiędzy rodziną
Odrowążów a norbertankami z Ibramowic, kiedy to po śmierci Iwona Odrowąża
członkowie rodu zakwestionowali poczynione przez biskupa krakowskiego darowizny,
podważali sądownie ich legalność i domagali się ich zwrotu48. W przypadku Kacic
mogło być podobnie. W każdym razie Iwo Odrowąż starał się zabezpieczyć nowo
fundowany klasztor przed ewentualnymi roszczeniami. Zapewne w tym celu wystarał
się w kurii rzymskiej o wystawienie bulli konfirmacyjnej. Zgodnie z jej zapisami
datowany w Asyżu w dniu 9 czerwca 1228 roku dokument stwierdza, że papież
Grzegorz IX bierze w opiekę klasztor mogilski i zatwierdza jego posiadłości, podobnie
zresztą jak i ziemie należące do norbertanek z Ibramowic49. W 1225 roku w opiekę
wziął także klasztor Leszek Biały, jednocześnie potwierdzając nadane cystersom z
Mogiły dobra ziemskie. Dokument ten poświadczył w 1291 roku Wacław król czeski.
Nie ma jednak pewności, czy nie jest to falsyfikat z XIII wieku, jak przypuszczał J.
Matuszewski50. Falsyfikat nie oznacza jednak, że zawarte w nim informacje o
poczynionych dla klasztoru nadaniach są nieprawdziwe51. Podobnego potwierdzenia
dóbr cysterskich dokonał w roku 1273 Bolesław Wstydliwy52. Jest to kolejny dokument
poświadczający własność opactwa, w którym opisana jest cała historia nadań od
46
T. Dunin-Wasowicz, Rola cystersów w rozwoju kultury materialnej w Polsce wczesnośredniowiecznej,
[w:] Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, Poznań 1992, s. 9-23.
47
M. Zdanek, Proces implantacji opactwa cystersów w Mogile, „Nasza Przeszłość”, T. 96:2001, s. 529530. Por. T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 103.
48
T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 103.
49
Tamże, s. 103.
50
J. Matuszewski, Immunitet ekonomiczny w dobrach kościoła w Polsce do roku 1381, Poznań 1936, s.
261-263.
51
M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 101.
52
J. Matuszewski, Immunitet ekonomiczny, s. 350.
15
Wisława i Dobiesława, poprzez Iwona Odrowąża, skończywszy na kolejnym fundatorze
z rodu Odrowążów- Prandocie. Zdaje się to wskazywać, że mnichom z Mogiły takie
potwierdzenia kolejnych panujących były potrzebne, być może właśnie do skutecznej
obrony przed ewentualnymi roszczeniami tych z rodu Odrowążów, którym nie podobała
się hojność okazywana cystersom.
Należy przypuszczać, że kiedy opat Piotr w 1222 roku przybył z zakonnikami z
Lubiąża do Kacic, to wybudowano dla cystersów przynajmniej najpotrzebniejsze
pomieszczenia, a więc dormitorium, pokój dla ksiąg i mury izolujące teren klasztoru od
otoczenia. Źródła, zawierające informacje o początkach klasztoru cystersów w Kacicach
zebrał J. Laberschek w Słowniku historyczno- geograficznym ziem polskich w
średniowieczu53. Poświadczają one istnienie w Kacicach murowanej kaplicy. Dokument
z 1376 roku podaje imię Henryka, kapelana z Kacic54. Długosz potwierdza w Liber
beneficiorum, że w roku 1470 po cystersach została w Kacicach murowana kaplica
[aedicula]55. Akta wizytacji diecezji krakowskiej, dokonanej w latach 1595-1599 z
polecenia Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa krakowskiego, zawierają stwierdzenie:
capella murata S. Agnetis in antiquo monasterio56. W roku 1748 o kaplicy cystersów
zaświadcza dokument z wizytacji biskupa Załuskiego: capella murata i curia, ubi
quondam manasterium Clarae Tumbae erat57. Podobne informacje z lat 1788-92
zawierają
Materiały
do
Słownika
historyczno-geograficznego
województwa
krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego.58
Inne źródło stwierdza, że siedziba cystersów w Kacicach mieściła się w kaplicy
romańskiej, o żebrowym sklepieniu i ciosowych murach59.
Kaplica zatem w Kacicach istniała, nie ma jednak pewności, w którym znajdowała się
miejscu. Zachowana do dziś budowla to pozostałość villi Erazma Ciołka, opata
mogilskiego w latach 1522-1546. Opat wzniósł ją dla zakonników z Mogiły, którzy
mieli doglądać odnowionego folwarku60. Budynek posiadał renesansową zabudowę, a
jego postać obecna ma dziewiętnastowieczny charakter.
53
J. Laberschek, Kacice, s. 349-352.
Tamże, s. 351.
55
Tamże, s. 351.
56
Tamże, s. 351.
57
Tamże, s. 351.
58
Tamże, s. 351.
59
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. I, Województwo krakowskie, oprac. J. Lepiarczyk, s. 222.
60
J. Kłoczkowski; Prowincja polska cystersów w świetle akt kapituł generalnych tego zakonu w XV wieku
[w:] Polska w świecie. Studia z dziejów kultury polskiej, Warszawa 1972, s. 184-185.
54
16
Fot. 3. Obecny widok tzw. villi Erazma Ciołka w Kacicach. Jej właścicielem jest od 1991 roku
p. Wiesław Wolny, który prowadzi tam prace konserwatorskie.
Badania przeprowadzone w XX wieku podważają te ślady romańskich ciosów w
piwnicy oraz półkolistego romańskiego portalu, które miałyby dowodzić istnienia w
tym miejscu najdawniejszej kaplicy cystersów. Wprawdzie półkolisty portal się
zachował, ale nie jest on romański, natomiast w piwnicach nie ma murów ciosowych61.
Jednak, jak twierdzi M. Zdanek, nie ma powodu podważać istnienia romańskiej kaplicy,
skoro jest ono bogato udokumentowane w źródłach62. Na razie być może jedynym jej
śladem jest romański krzyż, o którym przypuszcza się, że pochodzi z Kacic, a który
znajduje się obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie63.
Po osiedleniu się w Kacicach cystersi założyli grandię, którą w latach
późniejszych, także po translokacji do Mogiły rozwijali. Meliorowali podmokłe łąki w
swoim folwarku, założyli młyny w Kacicach, Muniakowicach w miejscu zwanym
Barłóg, w Pożakowie i Prandocinie. Rozwijali rybołówstwo w wykopanych w
Januszowicach stawach. Na wzgórzu Truszyn założyli winnicę. Słownik geograficzny
61
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 26.
M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 96-97.
63
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka, Kraków 1982, s. 27.
62
17
Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich podaje za Liber beneficiorum
Długosza: klasztor mogilski wszystkich kmieci tej wioski, która ma ziemie urodzajną,
usunął i złączywszy ich łany z łanami folwarcznemi dawnemi, uczynił folwark
znamienity, któremu drugi równy zaledwie znaleźć można, a zbudowawszy kilka
ogromnych stodół, wielką ilość zboża wszelkiego rodzaju tam składa i przechowuje,
jakowego zboża uprawa odbywa się więcej własnym (klasztornym) pługiem i ludźmi
swojemi niż pracą kmieci64.
64
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B.
Chlebowski, W. Walewski, T. III, s. 649-650, www.dir.icm.edu.pl.
18
ROZDZIAŁ III
TRANSLOKACJA KLASZTORU CYSTERSÓW Z KACIC DO MOGIŁY
W roku 1225 cystersi opuszczają Kacice i osiedlają się w darowanej im przez
Iwona Odrowąża wsi Mogiła pod Krakowem. To wtedy najprawdopodobniej konwent
był już pełny, czyli liczył 13 braci zakonnych, w tym stojącego na ich czele opata. Wieś
Mogiła, po łacinie zwana Clara Tumba, nazwę swą wywodzi od znajdującego się w
pobliżu kopca, najprawdopodobniej pochodzenia celtyckiego z VII-VIII wieku, który
legenda, podana przez Wincentego Kadłubka w pierwszej księdze Chronica
Polonorum, wiąże ze śmiercią Wandy, córki legendarnego Kraka, utopionej w Wiśle65.
Wieś położona była nad Dłubnią, w miejscu jej ujścia do Wisły, na rozległej, podmokłej
nizinie, w okolicy lesistej. Nie było to jednak, w myśl reguły zakładania nowego
klasztoru cystersów, miejsce odludne. Okolica była w pełni zasiedlona, początki
osadnictwa na tych terenach sięgają czasów prahistorycznych, z których pochodzi
właśnie kurhan zwany kopcem Wandy. Już wcześniej, zanim pojawili się tutaj cystersi,
istniał, założony w latach dwudziestych XIII wieku, kościół pod wezwaniem św.
Bartłomieja. W 1222 roku szarzy mnisi otrzymali prawo do patronatu nad kościołem,
wokół którego powstała później, w latach pięćdziesiątych parafia, objęta ich opieką66.
Uposażenie cystersów należało w momencie ich przenosin do Mogiły do
niemałych. Fundacje w Jędrzejowie, Lubiążu czy Sulejowie, największe w na ziemiach
polskich, posiadały wtedy po kilkanaście wsi67. Posiadłości cystersów mogilskich
składały się z ziem skupionych w dwóch kluczach: większym prandocińskim68
(Prandocin, Kacice, Sakowice, oraz część wsi Januszowice- ofiarowane cystersom
jeszcze przez Wisława Odrowąża) i mniejszym, położonym wokół klasztoru w Mogile z
nadania Iwona Odrowąża (w jego skład wchodziła wieś i folwark w Mogile z
przyległościami- wsią Ubysławice i źrebem)69. Ponadto z nadania w 1220 roku przez
Wisława i Iwona Odrowąża cystersi posiadali folwark w Prandocinie oraz dziesięciny
65
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, s. 649. Por. W. Łuszczkiewicz; Wieś Mogiła przy
Krakowie, jej klasztor cysterski, kościółek farny i kopiec Wandy, Kraków 1899, Biblioteka Krakowska nr
10, s. 3-5.
66
T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 104.
67
M. Daniluk, Z. Leszczyński, Cystersi w Polsce, s. 730.
68
Wymieniam ziemie klucza prandocińskiego za T. Kawką i H. Leszczyńskim, uwzględniając poprawki
M. Zdanka. Zob. T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 100-101. Por. M. Zdanek, W sprawie
procesu fundacyjnego, s. 97.
69
M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 97. Autor wymienia w kluczu mogilskim wieś
Ubysławice wraz ze źrebem, które to ziemie T. Kawka i H. Leszczyński w Monasticonie pominęli.
19
przekazane przez biskupa krakowskiego z Prandocina, Kacic i Pożakowa. W 1222 roku
doszły do tego uposażenia dziesięciny z ujazdu w Muniakowicach, dziesięciny z wsi
Januszowice, Smroków, Wężerow, Cholewice, Przeczniów, Klemencice i Pokrzywnica
oraz dziesięciny z trzech źrebów w Łękawie Marcina, Łękawie Jakuba i Kantorowicach
nad Szreniawą. W 1222 roku cystersi otrzymali ponadto od Iwona Odrowąża jego
dziedziczne źródło soli70. Wymienione nadania składały się na stałe źródło dochodów
opactwa cystersów w Mogile. Oprócz nich Iwon przyznał także fundacji nadania
czasowe: 300 grzywien czystego srebra
w czasie trzech pierwszych lat budowy
kościoła, 40 wołów, 40 krów, 300 owiec i 300 jagniąt przy nich, 20 korców soli, 40
dzbanów miodu, 40 korców zboża i 100 wiązek żelaza. Nadania te opatrzone zostały
zastrzeżeniem, iż uczyniono je za życia Wisława, co oznacza zapewne jego zgodę, a
może nawet przyczynienie się do donacji. Ogółem poczynione nadania Iwon oszacował
na kwotę 100 grzywien71.
Jak podaje J. Laberschek w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych
krajów słowiańskich, po położeniu fundamentów pod kościół biskup krakowski jeszcze
dodał dziesięciny biskupie w Winiarach i Dobczycach, nadto dziedziczną wieś
Michałowice72. Stawia to fundację w Mogile w szeregu większych pod względem
uposażenia i porównywalnych na przykład z jędrzejowską czy lubiąską. Fundator
postarał się, aby nadania dla klasztoru były pewne i zabezpieczone, dlatego wystarał się
w roku 1228, na krótko przed swoją śmiercią o bullę konfirmacyjną dla mogilskich
cystersów. Datowana w Asyżu na dzień 9 czerwca 1228 roku zawierała potwierdzenie
posiadłości klasztoru przez papieża Grzegorza IX i zapewniała zakonnikom osobistą
opiekę papieża73.
Rok 1225 stanowi datę zamykającą proces fundacyjny opactwa mogilskiego. Po
translokacji i po konsekracji świątyni klasztornej, częściowo ukończonej w partii
prezbiterium, rozpoczyna się drugi etap implantacji cystersów w podkrakowskiej
Mogile- instalacja, charakteryzująca się szybkim rozwojem dóbr i prac budowlanych,
który trwa, z przerwą około roku 1230, do najazdu Mongołów w roku 1241. Następnie
70
Tamże, s. 96-102.
Tamże, s. 99-100.
72
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, s. 588.
73
Podobny dokument otrzymały norbertanki z Ibramowic. Zob. T. Kawka, H. Leszczyński, KaciceMogiła, s. 104.
71
20
zagnieżdżanie się cystersów wchodzi w okres konsolidacji. Ma to miejsce po roku
124374.
Kiedy mnisi przybyli w 1225 roku na nowe miejsce, musiał stać tam już
budynek klasztorny i kościół, których plany wytyczono zapewne jeszcze w 1222 roku,
gdy zapadła decyzja o translokacji po oficjalnym przejęciu roli fundatora przez biskupa
Iwona Odrowąża. Za ostateczną datę ukończenia budowy kościoła i podstawowych
budynków klasztornych należałoby przyjąć rok 1266, kiedy to kościół został
konsekrowany75. Datę tę można także byłoby uznać za zamykającą początki klasztoru
cystersów w Mogile.
Od wytyczenia planów do poświęcenia kościoła upłynął długi okres czasu, bo 44 lata.
Jak na budowę siedziby zakonu to bardzo dużo. Co najmniej dwie przyczyny tłumaczą
tak długotrwały i wieloetapowy proces. Najpierw zmarł Iwon Odrowąż. Stało się to w
1229 roku, zaledwie w cztery lata po przeniesieniu się cystersów z Kacic. Śmierć
głównego fundatora oznaczać musiała ograniczenie funduszy na budowę, gdyż to
biskup krakowski ponosił jej główny ciężar finansowy76. Ponadto rozpoczęły się spory
członków rodziny Odrowążów o wysokość nadań dla klasztoru, które zakończyły się
dopiero w roku 1231. Wszystko to musiało jeśli nie wstrzymać prace budowlane, to
przynajmniej je znacznie opóźnić. Drugą przyczyną przeciągającego się procesu
powstawania opactwa był najazd tatarski z 1241 roku. Zniszczenia dokonane przez
Mongołów pod wodzą Batu- chana musiały były duże, rozproszeniu uległa strzecha
budowlana nad kościołem i klasztorem. O rozmiarach zniszczenia zdaje się także
zaświadczać zwolnienie opata mogilskiego Henryka z obowiązku uczestniczenia w
kapitule generalnej w dniach 29-30 marca 1241 roku77. Dopiero po zakończeniu
procesów sądowych, a zwłaszcza od roku 1242, kiedy funkcję biskupa krakowskiego
objął Prandota, rozpoczął się następny etap prac przy powstawaniu klasztoru i kościoła.
Prawdopodobnie udostępnił cystersom warsztat budowniczy, który miał w swoich
dobrach biskupich w Sławkowie78. Kolejny z rodu Odrowążów wystarał się o
poprawienie stosunków między swoimi krewniakami a braćmi zakonnymi, a ponadto
hojnie wspierał klasztor kolejnymi nadaniami. Do tego mogilscy cystersi otrzymali
74
M. Zdanek, Proces implantacji, s. 517-522.
T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 102-105.
76
Tamże, s. 105.
77
Opat Henryk z Mogiły został zwolniony z tego obowiązku podobnie jak opat z Henrykowa na Śląsku,
gdzie klasztor ucierpiał jeszcze bardziej. Zob. T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 104.
78
M. Szyma, Architektura kościoła Cystersów w Mogile w XIII i XIV wieku. Fazy budowy i ich
datowanie, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, T. 7: 1997, s. 141-154.
75
21
kolejny przywilej, który zapewne poprawiał kondycję finansową opactwa. Już
wcześniej w 1235 roku Henryk Brodaty uwolnił Prandocin od stróży, a w 1243 roku za
Bolesława Wstydliwego przywilejem zwolnienia od stróży i przewodu objęty został
Prandocin, Sędowice, Wrocieryż i Bogucin79. Ponadto do włączenia się w budowę
zachęcała papieska bulla z roku 1253, na mocy której każdy wierny mógł otrzymać
odpust stu dni za każdy dzień pracy80.
Po 1243 roku, który zamyka okres instalacji i otwiera etap konsolidacji opactwa
mogilskiego, dobra klasztorne nie wzrastały już w takim samym tempie jak w pierwszej
połowie XIII wieku81. Jednak własność opactwa, dzięki darowiznom, daninom i
przywilejom, była znaczna i o wiele większa w porównaniu z pierwotnymi nadaniami
lokacyjnymi. Do roku 1253 cystersi posiadali czternaście wsi: Prandocin, Kacice,
Sakowice (prawdopodobnie tożsame z Pożakowem), część Januszowic, źreby
Cholewice i Kantorowice nad Szreniawą, Mogiłę, Ubysławice, Bogucin, Mikułowice,
Truszyn (kupiony w 1228 r.), Syrachów (nabyty w 1230 r.), Krzesławice i Sędowice
nad Mierzawą (nadane w 1239 r.). Opactwo czerpało dochody z dziesięciny z
dwudziestu dwóch wsi: Prandocina, Kacic, Sakowic, Januszowic, Cholewic,
Muniakowic, Smrokowa, Wężerowa, Przeczniowa, dwu a potem trzech Łękaw,
Klemencic, Pokrzywnicy, Mogiły, Ubysławic, Przewozu, Syrachowa, Kantorowic,
Mikułowic, Truszyna (po jego zakupie), Czyżyn (od 1244 r.)82. Z okazji konsekracji
doszły jeszcze do tego dziesięciny z Winiar, Dobczyc, Kamyka i Rudnik. Cystersi
posiadali 2 jatki mięsne w Krakowie, źródło solne najprawdopodobniej w pobliżu
klasztoru oraz drugie w Wieliczce i posiadali prawo połowu bobrów w Dłubni. Czerpali
dochody z patronatu nad trzema prebendami w Prandocinie, z prebendy szanieckiej, z
połowy predium Wachów oraz dochody z kościoła św. Bartłomieja w Mogile. Uzyskali
zwolnienie Prandocina od stróży. Ponadto od 1243 roku posiadali przywilej
immunitetowy obejmujący Prandocin,
Sędowice,
Bogucin
i
przyległe
wsie,
najprawdopodobniej klucza prandocińskiego. Oznaczał on zwolnienia od stróży,
budowy grodów, wypraw poza granice diecezji krakowskiej. Wprowadzał lżejszy typ
przewodu- rycerskiego83. Stan posiadania opactwa pozwalał na zrealizowanie
ambitnego planu budowy kościoła i budynków klasztornych.
79
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, s. 588.
M. Zdanek, Proces implantacji, s. 522.
81
Tamże, s. 105.
82
M. Zdanek, Proces implantacji, s. 517-519.
83
Tamże, s. 517.
80
22
Ukończenie budowy znowu się jednak odsunęło w czasie, bo na przełomie
1259/1260 roku kolejny najazd Mongołów spustoszył Małopolskę84. W jego wyniku w
lutym 1260 roku klasztor został poważnie zniszczony, a kilku braci z Mogiły poniosło
śmierć85. Sześć lat później budynki klasztorne i kościół były jednak doprowadzone do
stanu pozwalającego na konsekrację. Odbyła się ona w maju 1266 roku za opata
Hartlippa z udziałem księcia Bolesława Wstydliwego i jego żony Kunegundy86.
Poświęcenie kościoła odbyło się zapewne według obrzędu, którego główne elementy
powstały w liturgii między IV a IX w.87. Ceremonia składała się z trzech części. Tak
więc najpierw najpewniej poprzez pokropienie ścian budynku wodą święconą biskup
Prandota objął go w posiadanie, by następnie odbyć procesję do wnętrza świątyni. Po
śpiewie hymnu Veni Creator wypisał pastorałem na popiele alfabet grecki i łaciński. W
kolejnej części za pomocą wody gregoriańskiej uświęcił wnętrze kościoła, po czym
została odmówiona prefacja, w której biskup błagał o wspomożenie Ducha Świętego.
Dopiero w ostatniej części dokonała się właściwa konsekracja murów poprzez
namaszczenie olejem tzw. zacheuszków, symbolizujących dwunastu apostołów. Po
namaszczeniu ołtarza spalono na nim kadzidło w czterech rogach i pośrodku.
Kościołowi nadano wezwanie św. Wacława obok tradycyjnego dla cystersów wezwania
maryjnego88.
W momencie konsekracji opaci cysterscy otrzymali prawo sprawowania posługi
duszpasterskiej w parafii św. Bartłomieja. Było to możliwe dzięki postanowieniom
kapituły generalnej, która w roku 1253 złagodziła częściowo zakaz uczestniczenia przez
cystersów w duszpasterstwie parafialnym89.
Zakończenie budowy kościoła i jego poświęcenie wyznacza koniec lokowania
klasztoru cystersów w Mogile i stanowi pewien początkowy, ale zamknięty etap w jego
rozwoju.
84
M. Szyma, Architektura kościoła Cystersów, s. 144.
T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 105..
86
Tamże.
87
P. Sczaniecki, Sacramentum dedicationis. Obrzęd poświęcenia kościoła i jego znaczenie w dziedzinie
religijnej, obyczajowej i kulturalnej na podstawie źródeł polskich z XII wieku, Lublin 1979, s. 81-84.
88
T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 107.
89
Nadal jednak zakazem objęte było udzielanie niektórych sakramentów. Zob. T. Kawka, H.
Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 105..
85
23
ROZDZIAŁ IV
ARCHITEKTURA KOŚCIOŁA I KLASZTORU CYSTERSÓW W MOGILE
Opactwo cystersów w Mogile jest jednym z dwóch, obok Szczyrzyca, które
istnieją nieprzerwanie od czasów swego powstania. Nie dotknęła go kasata zakonu
dokonana w XVIII i w XIX wieku w trzech zaborach. Jednak kształt architektoniczny
kościoła i klasztoru uległ od czasów zakończenia budowy w 1266 roku co najmniej
dwóm istotnym przebudowom, nie licząc drobnych prac, jakie musiały mieć miejsce na
przestrzeni jego prawie osiemsetletniej historii.
Fot. 4. Kościół zbudowany jest z cegły z elementami kamienia (co daje bardzo ciekawe efekty
kolorystyczne), posiada wąskie, podłużne okna. Generalnie dominują tu ostre łuki (ale dosyć
przysadziste), chociaż nie brakuje też łuków półkolistych.
24
Fot. 5. Kościół zdobi fryz z przenikających się arkadek.
Sam długotrwały proces powstawania klasztoru od 1222 do 1266 roku jest
traktowany przez badaczy jako niejednolity i dzielony na dwie, trzy, a nawet cztery
fazy90. Zapewne dla określenia etapów budowy każdy z tych podziałów przynosi istotne
różnice, zwłaszcza, jeśli uznać za M. Szymą, że poważniejszą przyczyną
przedłużających się, czy nawet przerwanych prac była śmierć Iwona Odrowąża i
pozbawienie opactwa na długi czas opieki fundatora, niż najazd tatarski. Dla jego
kształtu architektonicznego i stylu wznoszenia budynków ma ten spór badaczy mniej
istotne znaczenie. Na pewno natomiast dzisiejszy wygląd kościoła i klasztoru jest
mocno zmieniony przez wielokrotne przebudowy w wieku XVI, a następnie na
przełomie wieku XVII i XVIII91.
90
T. Kawka i H. Leszczyński wydzielają dwa etapy z cezurą w roku 1241, uznając, że po 1266 trwały
tylko prace wykończeniowe. E. Łużyniecka stosuje podobne przedziały czasowe, ale dzieli okres budowy
na trzy fazy: 1. poł. XIII w., 2 poł. XIII i okres trzeci ok. połowy w. XIV. Cztery fazy i inne cezury
podaje M. Szyma: I: 1222-1229; I: 1240-1266; III: XIII/XIV w.; IV: czasy kazimierzowskie. Zob. T.
Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 108. Por. M. Szyma, Architektura kościoła Cystersów, s. 141154
91
Monasticon Cisterciense Poloniae wymienia jako najistotniejsze przebudowy po pożarach i wojennych
zniszczeniach następujące daty: 1474-1488, 15-5, 1559-1586,1587, 1669-1697, 1780, 1901-1902, 1945,
1972 i 1997. Zob. T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 108.
25
Kościół cystersów w Mogile realizuje w swoim założeniu architektonicznym
tzw. plan bernardyński92. Oznacza to, że jest trójnawową bazyliką zorientowaną z
prostopadle zamkniętym prezbiterium, którego plan opiera się na dwóch niemalże
zbliżonych do kwadratu prostokątach.
Prezbiterium jest nieco wydłużone, co stało się cechą późniejszych kościołów
cysterskich, w których już przewidywano albo większą liczbę mnichów biorących
udział w liturgii, albo udział osób świeckich93. Po obu stronach chóru, od północy i od
południa, znajdują się dwie bliźniacze kaplice, otwierające się na transept.
Fot. 6. Widok z nawy bocznej na dwie bliźniacze kaplice w południowej części kościoła. Ściana działowa
kaplic nie stanowi przedłużenia linii ścian nawy bocznej, dzięki czemu kaplice otwierają się do wnętrza
kościoła.
Nawa główna oparta jest na czterech przęsłach, które w rzucie tworzą cztery kwadraty.
Tej proporcji odpowiada w nawach bocznych osiem mniejszych kwadratów. Zasadą
92
Z. Świechowski, Architektura polskich cystersów w kontekście europejskim, [w:] Cystersi w kulturze
średniowiecznej Europy, Poznań 1992, s. 137-147.
93
Takie odstępstwo od reguły można zauważyć po śmierci św. Bernarda z Clairvaux. Zob. L. Wetesko,
Średniowieczna architektura i sztuka w kręgu zakonu cystersów w Polsce, [w:] Monasticon Cisterciense
Poloniae, s. 223.
26
architektoniczną jest więc w całym planie kościoła kwadratura94. Korpus nawowy,
transept, prezbiterium oraz kaplice bliźnie przykryte są sklepieniem krzyżowożebrowym o ostrym łuku (przy czym sklepienie nawy głównej zostało przebudowane w
epoce baroku)95.
Nawy boczne nie mają jednakowej szerokości; południowa jest o nieco ponad pół metra
szersza od północnej96. Nawy boczne otwierają się na nawę główną arkadami
zakończonymi ostrym łukiem o nieznacznym uskoku w archiwolcie.
Fot. 8. Nawa północna, szersza od południowej, przykryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym, podobnie
jak prezbiterium, transept i kaplice bliźniacze. W przeciwieństwie do nawy głównej, tutaj sklepienie nie
zostało przebudowane w czasach baroku.
Pary zbliżonych do siebie rozmiarami prostokątów tworzą także przęsła kaplic
bocznych. Ich głębokość jest równa długości jednego przęsła prezbiterium. Ściany
94
Wyznaczanie wymiarów elementów w oparciu o trójkąt (triangulacja) lub kwadrat (kwadratura) było
zasadą naczelną architektury średniowiecznej. Zob. O. von Simson, Katedra gotycka, przekł. A. Palińska,
Warszawa 1989, s. 43.
95
Bardzo dokładny opis wnętrza kościoła w Mogile podają T. Kawka i H. Leszczyński. Zob. T. Kawka,
H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 108-112. Por. Dzieje sztuki polskiej, s. 735-736.
96
Z. Świechowski podaje następujące rozmiary wewnętrzne kościoła: długość całkowita- 63,5 m;
szerokość nawy głównej- 9,5 m; szerokość nawy południowej- 5,39 m; szerokość nawy północnej- 4,8 m;
szerokość transeptu- 27 m. zob. Z. Świechowski, Architektura polskich cystersów, s. 137-138. Inne
wymiary korpusu nawowego można znaleźć u M. Walickiego. Por. Dzieje sztuki polskiej, s. 736.
27
działowe kaplic bliźniaczych nie leżą na linii ścian obu naw bocznych, nie stanowią
zatem ich optycznego przedłużenia. Jest tak zapewne dlatego, że do budowy transeptu i
wschodniej części kościoła (a więc tych partii budowli, które powstały w pierwszym
etapie) użyto cegieł o mniejszych wymiarach (24-24,5 x 12-12,5 x 8 cm), natomiast
cegły z korpusu nawowego są nieco większe (27-28 x 12-12,5 x 9,5 cm). W rezultacie
ściany działowe kaplic bliźniaczych wychodzą jakby z wnętrza nawy głównej. Nie
można z całą pewnością stwierdzić, że jest to efekt zamierzony (choć zasada ta dotyczy
obu kaplic), ale pogłębia to wrażenie zjednoczenia przestrzeni kaplic z główną nawą
kościoła, bo z każdego jej miejsca otwiera się na kaplice dobry widok. Z kolei
perspektywa z naw bocznych w głąb kaplic bliźniaczych zewnętrznych nie jest
zakłócona ścianą działową. Pomimo zatem wewnętrznych podziałów przestrzeń
kościoła sprawia wrażenie harmonijnej całości. Na takie jej ukształtowanie miała
wpływ liturgia cystersów, w której ważną rolę odgrywały codzienne msze święte przed
ołtarzami w bocznych kaplicach. Poprzez to stały się one miejscem znacznie
ważniejszym aniżeli prezbiterium97.
Fot. 9. Obecny widok budynku klasztornego, przylegającego do południowej ściany kościoła. Widać
ślady zamurowanych ostrołukowych okien.
97
L. Wetesko, Średniowieczna architektura i sztuka, s. 217.
28
Budynek klasztoru przylega do kościoła od strony południowej do korpusu
nawowego i transeptu98.
Za nim znajduje się pałac opatów i dom przeora.
Fot. 10. Dom przeora zamykający czworobok wokół wewnętrznego wirydarza od strony południowej i
wschodniej. Jest to najstarsza część opactwa.
Budynki klasztorne zamykają czworobokiem wewnętrzny wirydarz. Najstarsze partie
tej części opactwa to piwnice i parter skrzydła wschodniego, które pochodzą z XIII
wieku. Wokół wirydarza biegnie już XIV-wieczny krużganek ze sklepieniem krzyżowożebrowym. Skrzydło południowe klasztoru jest już znacznie późniejsze (XV w.), a
98
T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 111.
29
pozostałe budynki klasztorne dodatkowo podlegały przebudowom w XVII i XVIII
wieku.
Na krużganek z południowego skrzydła transeptu prowadzi wyjście z kamiennym
uskokowym portalem.
Fot. 11. Uskokowy kamienny portal prowadzący z krużganków do południowego skrzydła transeptu.
30
Tutaj także wychodzi z kapitularza biforium o ostrych, ale nieco przysadzistych łukach.
Fot. 12. Okienko kapitularza - biforium, wychodzące na krużganki.
W całej budowli kościoła w Mogile widać naczelną zasadę architektury
cysterskiej: piękno wypływa z konstrukcji, opartej za matematycznych proporcjach.
Zasady wznoszenia budowli cysterskich ściśle określała reguła opracowana przez św.
Bernarda z Clairvaux, który oparł się na poglądach św. Augustyna z traktatu O
muzyce99. Biskup z Hippony w dziele tym powołuje się na słowa zawarte w Biblii: Aleś
Ty wszystko urządził według miary i liczby, i wagi (Mdr, 11,20), przy pomocy których
dowodzi, że świat, piękno, i co za tym idzie, każde dzieło sztuki opiera się na liczbach i
stosunkach między nimi. W architekturze, cenionej przez Augustyna na równi z
99
O. von Simson, Katedra gotycka, s. 47-50.
31
muzyką, wyrażone jest to przy pomocy geometrii, która prowadzi umysł od świata
zjawisk do kontemplacji porządku boskiego. Piękno ma swe źródło w rzeczywistości
metafizycznej. Harmonie dostępne dla oka i ucha mówią o ostatecznej harmonii, która
stanie się udziałem zbawionych na tamtym świecie […] Dlatego kontemplacja takich
harmonii mogła w samej rzeczy stanowić dla duszy drogę do poznania Boga100. Św.
Bernard usunął z teorii św. Augustyna wszelkie zanieczyszczenia: był przeciwny
jakiejkolwiek dekoracji i ornamentyce, która mogłaby rozpraszać kontemplację:
Wystawia się na pokaz bardzo piękny obraz jakiegoś świętego lub świętej i wierzy się,
że tym większy święty, im bardziej kolorowy. Biegną ludzie i całują, wzywa się ich do
składania darów i bardziej podziwiają piękno, niż czczą świętość. [...] O próżności nad
próżnościami, bardziej jeszcze szalona niż próżna! [...] W klasztorach, w obliczu braci
czytających, jaki sens mają te śmieszne potworności, dziwne jakieś brzydkie piękno i
piękna brzydota101. Pod względem bogatej dekoracji wnętrza cystersi byli raczej w
opozycji do sztuki swoich czasów, kontestując zarówno sztukę romańską, jak i potem
gotycką102. W kościele mogilskim widać wyraźnie, mimo późniejszych zdobień, że nie
tylko trwałość, ale i piękno budowli płynie z matematycznych wyliczeń. Matematyka
stanowi tutaj zarówno modus jak i ratio. Surowe piękno ascetycznego wnętrza kościoła,
jakie w XIII wieku stanowiło miejsce skupionej modlitwy szarych mnichów, dostrzec
można najlepiej w kaplicach bocznych, posiadających do dziś późnoromański
charakter103. Sklepienie krzyżowo- żebrowe oparte jest tu na wrożnych kolumnach i
romańskich służkach. W jednej z kaplic południowych zachowała się trójlistna wnęka
służąca do przechowywania ksiąg i naczyń mszalnych. Na uwagę zasługuje też piscina
w kaplicy południowej, położonej w sąsiedztwie prezbiterium, wykonana z cegły
klinkierowej jaśniejszej i ciemniejszej. Nietynkowane, ceglane ściany dają wrażenie
niezwykłej surowości. Przykrywa je sklepienie krzyżowo- żebrowe oparte na
romańskich służkach.
100
O. von Simson, Katedra gotycka, s. 47-50.
Bernard z Clairivaux, Apologia ad Guillelmum. Cyt. za: W. Tatarkiewicz, Historia estetyki. 2 Estetyka
średniowieczna, Warszawa 1988, s. 173-174.
102
Inny pogląd na rolę cystersów jako pionierów gotycyzmu sformułował W. Łuszczkiewicz. Zob. W.
Łuszczkiewicz, Wieś Mogiła przy Krakowie, s. 8.
103
T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 108-112.
101
32
Fot. 13. Kaplice boczne, otwarte do wschodniej ściany transeptu, chyba najlepiej z całego kościoła oddają
jego pierwotnie późnoromański charakter. Przekryte są sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na
romańskich służkach.
Wyobrażenie prostoty i przewagi konstrukcji nad ornamentem dają też filary wiązkowe
wewnątrz kościoła, zbudowane z kamiennych ciosów połączonych z cegłą o
naprzemian ciemniejszej i jaśniejszej barwie w układzie wendyjskim oraz potężne
kamienne kolumny na cokołach przy łuku tęczowym, zarówno od strony transeptu jak i
prezbiterium. Kolumny te są surowe w swej prostocie: mają attyckie bazy z żabkami na
profilach oraz abakus w kapitelu. Ornamentów pozbawione są także kapitele półkolumn
i kolumn w nawach bocznych, występujące tutaj na przemian z pilastrami. Kapitele
mają formy kielichowo- trapezowe, a bazy ozdobione są jedynie narożnymi żabkami w
formie liści. Na sklepieniach naw bocznych jedyną dekoracją są nieliczne zworniki z
33
płaskorzeźbami na tarczach, przedstawiające figury pelikana, orła i barana. Detale
architektoniczne zostały w większości wykonane z piaskowca, zaś nieliczne tylko z
wapienia.
Fot. 14. Kolumny z kamiennych ciosów z piaskowca pomiędzy prezbiterium a transeptem. Mają attyckie
bazy z żabkami na profilach oraz abakus w kapitelu.
34
Fot. 15. Kolumny i półkolumny pomiędzy nawą główną i nawą boczną południową. Widać połączenie
kamiennych ciosów z piaskowca z cegłą naprzemian jaśniejszej i ciemniejszej barwy. Bazy ozdobione są
żabkami w formie liści.
Kościół pierwotnie miał posadzkę z płytek ceramicznych, zdobionych reliefem,
których pozostałości znajdują się w starej bibliotece klasztornej. Światło do wnętrza
świątyni wpadało przez niewielkie okna zakończone łukiem lub lekkim ostrołukiem.
Ślady po niewielkich pięciu okienkach, zamkniętych półkoliście widać wewnątrz
kościoła w ścianie południowej w nawie bocznej.
35
Fot. 16. Ślady po niewielkich oknach w południowej ścianie kościoła.
Okna ostrołukowe znajdują się na bocznych ścianach prezbiterium, a we wschodniej
ścianie chóru są trzy duże i wysokie okna z bardzo wyrazistym ostrołukiem. Środkowe
umieszczone jest nieco wyżej od pozostałych, a ponad nim znajduje się jeszcze małe
okienko rozetowe. W oknach prezbiterium dzisiaj znajdują się współczesne witraże.
Samo prezbiterium także ma już wystrój późniejszy. Freski Stanisława Samostrzelnika i
poliptyk w ołtarzu głównym pochodzą z XVI wieku, natomiast dekoracja wnętrza jest
barokowa, podobnie jak w stylu barokowym utrzymane jest obecne wnętrze kościoła104.
104
T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 111.
36
Fot. 17. Ostrołukowe okna we wschodniej ścianie prezbiterium oraz rozetowe okienko nad oknem
środkowym ze współczesnymi witrażami. Na ścianie widać freski Stanisława Samostrzelnika.
Można jednak na podstawie zachowanych najstarszych części kościoła,
widocznych w jego konstrukcji, materiale budowlanym i detalu architektonicznym
odtworzyć jego pierwotny wygląd: prosty i harmonijny w konstrukcji, surowy w
wystroju.
37
WNIOSKI
Rozwój terytorialny zakonu cystersów w XII i XIII wieku w Europie objął także
ziemie polskie. Klasztory macierzyste zakładały swoje filie, starając się z jednej strony
zachować wierność regule, z drugiej dostosować do lokalnych warunków. Przykładem
w tym zakresie jest opactwo mogilskie, założone za pośrednictwem Lubiąża, który z
kolei w prostej linii filiacyjnej wywodzi się z Morimond w Burgundii.
Nie ma jednoznacznych przesłanek, że klasztor miał najpierw powstać w
Prandocinie i wkrótce przenieść się do Kacic. Jednak nie jest to zupełnie niemożliwe:
zdarzało się, że cystersi odstępowali od reguły i przysyłali niepełny konwent, który
osiedlał się tymczasowo w dobrach fundatora. Miejsce, w którym Wisław, a potem Iwo
Odrowąż, ulokowali cystersów, nie było terenem odludnym. Leżało w pobliżu szlaków
handlowych, na ziemiach zagospodarowanych i zasiedlonych. Prowadzone przez
cystersów gospodarstwo rozwinęło ziemie klucza prandocińskiego. Ślady obecności
cystersów na terenach należących do opactwa widać do dzisiaj. Sprowadzenie szarych
mnichów do Prandocina/ Kacic- Mogiły wiązało się przede wszystkim z celem
religijnym, a obecność zakonu cystersów na ziemiach polskich świadczy o przenikaniu
idei odnowy życia duchowego i reformy Kościoła.
Idea fundacji, której głównym inspiratorem był Iwo Odrowąż, miała swój początek w
roku 1218, co zbiega się w czasie z objęciem przez niego biskupstwa krakowskiego. W
1220 roku Iwo Odrowąż złożył na kapitule generalnej zakonu cystersów wniosek o
udzielenie zgody na założenie opactwa. Od września 1220 roku do września roku 1221
trwała wizytacja opatów z Lubiąża i Wąchocka, która dokonała oceny warunków
lokalnych i uposażenia przyszłego opactwa. Pierwszych nadań dla cystersów dokonał
Wisław Odrowąż i to on figuruje w dokumentach jako główny fundator opactwa. W
1222 roku Iwo Odrowąż przejmuje patronat nad fundacją, przekazując Wisławowi
swoje ziemie jako rekompensatę za dokonane dla cystersów nadania. Po budowli
cysterskiej w Kacicach niewiele pozostało, wiadomo jednak, że była to niewielkich
rozmiarów romańska kaplica o murach z kamiennych ciosów.
W 1225 roku cystersi przenoszą się z Kacic do Mogiły, a translokacja była przez
Iwona Odrowąża zaplanowana już wcześniej i miała związek z jego planami włączenia
cystersów w nurt reformy kościelnej. Zachowany kościół i klasztor w Mogile, pomimo
wielu przeróbek budowlanych w różnych epokach, daje wyobrażenie piękna i prostoty
architektonicznej swego pierwotnego kształtu.
38
BIBLIOGRAFIA
1. Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982.
2. Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, red. J. Strzelczyk, Poznań 1992.
3. Daniluk M, Leszczyński Z., Cystersi w Polsce, [w:] Encyklopedia katolicka, T.3,
Lublin 1979.
4. Dzieje sztuki polskiej, red. M. Walicki, T. I. Sztuka przedromańska i romańska
do schyłku XIII w., Warszawa 1968.
5. Grodecki R., Iwo Odrowąż, [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. 10, Wrocław
1962-1964.
6. Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki, red. J.
Strzelczyk, Poznań 1987.
7. Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, red. M. Derwich, A. PobógLenartowicz, Opole 1995.
8. Kłoczkowski J.; Prowincja polska cystersów w świetle akt kapituł generalnych
tego zakonu w XV wieku [w:] Polska w świecie. Studia z dziejów kultury
polskiej, Warszawa 1972.
9. Kłoczowski J., Wspólnoty chrześcijańskie w tworzącej się Europie, Poznań
2003.
10. Kościół w Polsce, T. I. Średniowiecze, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966.
11. Laberschek J., Kacice, [w:] Słownik historyczno- geograficzny ziem polskich w
średniowieczu, T. 5. Małopolska- województwo krakowskie, Cz. II. IwanowiceKaczorowy, red. A. Gąsiorowski, F. Sikora, Wrocław- Kraków 1989-1993.
12. Łuszczkiewicz W., Wieś Mogiła przy Krakowie, jej klasztor cysterski -kościółek
farny i kopiec Wandy, Kraków 1899, Biblioteka Krakowska Nr 10, 1899.
13. Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich, Wrocław 2002.
14. Matuszewski J., Immunitet ekonomiczny w dobrach kościoła w Polsce do roku
1381, Poznań 1936.
15. Monasticon Cisterciense Poloniae, red. A. M. Wyrwa, J. Strzelczyka, K.
Kaczmarek, T. II, Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich
i dawnej Rzeczypospolitej, Poznań 1999.
16. Sczaniecki P., Sacramentum dedicationis. Obrzęd poświęcenia kościoła i jego
znaczenie w dziedzinie religijnej, obyczajowej i kulturalnej na podstawie źródeł
polskich z XII wieku, Lublin 1979.
17. Simson O., Katedra gotycka, przekł. A. Palińska, Warszawa 1989.
39
18. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F.
Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, T. III, Warszawa 1880,
www.dir.icm.edu.pl
19. Szyma M., Architektura kościoła Cystersów w Mogile w XIII i XIV wieku. Fazy
budowy i ich datowanie, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa
Krakowskiego”, T. 7: 1997.
20. Tatarkiewicz W., Historia estetyki. 2 Estetyka średniowieczna, Warszawa 1988.
21. Trawkowski S., Prędota Stary, [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. XXVII,
Wrocław 1984-1985.
22. Zdanek M., Proces implantacji opactwa cystersów w Mogile, „Nasza
Przeszłość”, T. 96:2001.
23. Zdanek M., W sprawie procesu fundacyjnego opactwa w Mogile, „Nasza
Przeszłość”. T. 94: 2000.
40