Nanotechnologiczne zagrożenia stanu zdrowia i środowiska

Nanotechnologiczne zagrożenia stanu zdrowia i środowiska

ARTYKUŁY NAUKOWE
ASO.A.7(1)/2016/513-523
ISSN 2300-1739
Teresa GRABIŃSKA 
Nanotechnologiczne zagrożenia stanu zdrowia
i środowiska naturalnego
Nanotechnology threat to the medical condition and the natural environment
Streszczenie: Przedstawia się główne zastosowania nanodiagnostyki i nanoterapii, stosujących nanocząsteczki jako biosensory oraz
nośniki substancji i jako nanoroboty regulujące
procesy w komórkach organizmu. Wskazuje się
na brak rozstrzygnięć w zakresie negatywnych
skutków ubocznych zastosowań nanomedycyny i na stwierdzone już działania destrukcyjne.
Wiąże się to z ogólniejszym problemem używania nanomateriałów w rozmaitego typu zastosowaniach technicznych i w produkcji żywności.
Ich coraz bardziej powszechne występowanie
grozi trudnymi do przewidzenia skutkami
nieodwracalnego skażenia środowiska naturalnego i modyfikacjami genetycznymi wszelkich
organizmów.
Abstract. Main applications of nanodiagnostics
and nanotherapy are being described.
Nanomedicine uses to apply nanoparticles as
biosensors, carriers of curing substance as
well as nanorobots adjusting processes of the
organism. There is pointing out to the lack of
decisions in negative side effects of applications of nanomedicine and for stated already
destructive action. It is connected with the
general problem of applying nanomaterials in
of various type technical applications and in
the manufacture of foodstuffs. Of them more
and more the prevalence is threatening difficult to predict with effects of the irreparable
contamination of the natural environment
and genetic modifications of all organisms.
Słowa kluczowe: nanomedycyna, spersonalizowana żywność, inteligentne środki ochrony
roślin, odpady nanomateriałowe
Key words: nanomedicine, personalized food,
intelligent plant protection products, nanomaterial waste
Received: 03.2016
Accepted 06.2016

dr hab., prof. WSO WL, Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych, Wydział Nauk o Bezpieczeństwie
Nanotechnologiczne zagrożenia stanu zdrowia i środowiska naturalnego
WSTĘP
Nanotechnologie to współczesne i przyszłościowe techniki badawcze
i wytwórcze, operujące na strukturach rzędu nano, czyli 10-9 m, tzn. w skali
odległości, na której można ustawić kilka atomów. Nanotechnologie interweniują w prawa znanej fizyki atomowej, tworząc w wyniku inżynierii materiałowej na poziomie atomowym nowe struktury (zwykle o rozmiarze 100
nm), złożone z atomów, rządzące się nową fizyką – nanofizyką.
Nanotechnologia pozwala otrzymywać nowe struktury makro w inny sposób niż tworzywa sztuczne, wytwarzane w reakcjach chemicznych. Nanofizyka pozwala na poziomie mikro projektować i składać ze sobą poszczególne
atomy w inny sposób niż to jest w znanej ziemskiej fizyce atomowej 1. W wyniku tego powstają nowe substancje o niespotykanych właściwościach fizycznych i chemicznych. Operacje na atomach nie kończą się na nowym ich
układaniu2, lecz, ze względu na wysoką aktywność nanocząsteczek, pozwalają na wykorzystanie właściwości samoorganizacji struktur nano (jak np.
w chemii supramolekularnej). Obiecujące są nie tylko nowe możliwości fizyko-chemiczne, ale także to, że otrzymywanie nanostruktur o pożądanych
właściwościach niemal nie wymaga energii i nie jest związane z zanieczyszczaniem środowiska naturalnego.
Spośród skutków pozytywnych stosowania nanotechnologii wymieńmy
następujące:
1) tania i szybka produkcja nowych farmaceutyków, tzw. nanoleków
i nanoszczepionek, skutecznych w trudnych w leczeniu lub nieuleczalnych chorób jak nowotwory, AIDS, udary, choroba Parkinsona
lub Alzheimera;
1
2
W przestrzeni kosmicznej odkryto nanomateriały, a także niektóre ziemskie
struktury mogą zostać tak sklasyfikowane, np. materiał naturalny w postaci kurzu
wulkanicznego lub soli morskiej. Także substancje wytwarzane w wyniku ludzkiej
działalności, jak np. sadza.
Np. zamiast węgla w znanej postaci kryształów nanofizyka pozwala otrzymać
węgiel w postaci bryłek przypominających kulę lub – bliżej – piłkę do gry w piłkę
nożną. Taka strukturę oferuje węgiel C60, nazwany fulerenem. Można też atomy
węgla składać ze sobą w struktury płaskie, jak grafen i zwijać je w rurki. [Kroto,
Heath, O'Brien, Curl, Smalley 1985, 62-163; Grabowska, www.kwadryga.pl]
514
Teresa GRABIŃSKA
ASO.A.7(1)/2016/513-523
2) tania i szybka produkcja żywności w laboratoriach, w wyniku syntetyzowania na poziomie nano substancji chemicznych o zaprojektowanym składzie chemicznym, smaku, kolorze;
3) wytwarzanie różnego typu materiałów o pożądanych właściwościach
fizycznych i chemicznych, szeroko stosowanych w przemyśle i w powszechnym użytkowaniu (np. sprzęt sportowy);
4) zmniejszenie energochłonności tradycyjnych urządzeń w wyniku
otrzymywania nowych źródeł energii (np. w nanosilnikach napędzanych energią światła);
5) nowe rodzaje konserwacji i czyszczenia materiałów w wyniku samoaktywności w regeneracji i usuwaniu zanieczyszczeń;
6) rewolucyjne zwiększenie mocy komputerów i ich maksymalna miniaturyzacja;
7) odnawianie zniszczonych ekosystemów (np. zbiorników wodnych).
Jak to zwykle bywa z wprowadzaniem nowych technologii, obok pożytków
z tego płynących występuje wiele skutków ubocznych, niebezpiecznych dla człowieka i środowiska naturalnego [Maliszewska-Mazur 2010, 153-161; Asmatu
2013; Grabińska 2014, 373-380; Logistyka-nauka, 2014, 556-563; Logistyka – nauka 2014, 17-38; 24]. Współcześnie nowe technologie znajdują najpierw zastosowanie tam, gdzie rokuje się szybki zwrot kosztów wyłożonych na ich powstanie,
czyli w przemyśle farmaceutyczno-spożywczym i w zbrojeniowym [Czerwińska
2014, 536-543]. W tym artykule zajmiemy się tym pierwszym obszarem zastosowań nanotechnologii. Ochrona zdrowia jest zasadniczym elementem zapewnienia
bezpieczeństwa personalnego, ale jej skuteczność zależy od stanu bezpieczeństwa
strukturalnego, czyli zarówno od organizacji i funkcjonalności instytucji zajmujących się ochroną zdrowia i życia, jak i od stanu środowiska naturalnego, w którym
przychodzi żyć współczesnemu człowiekowi i następnym pokoleniom. Wytwory
nanotechnologii mają dobroczynny wpływ zarówno na poprawę jakości ludzkiego
życia i przedłużanie go, jak i na poprawę stanu środowiska naturalnego, zniszczonego w epoce industrialnej. Nanotechnologie niosą jednak równocześnie wiele
nowych zagrożeń dla zdrowia i życia człowieka, oraz mogą powodować nieodwracalne zmiany w środowisku naturalnym.
515
Nanotechnologiczne zagrożenia stanu zdrowia i środowiska naturalnego
Zaletą, ale także największą niewiadomą w negatywnych skutkach wprowadzania nanocząsteczek do ludzkiego organizmu jest ich aktywność na
poziomie atomowym, a więc ingerencja w strukturę komórki organizmu.
Obok celowanego niszczenia komórek nowotworowych może występować
niszczenie lub niepożądana modyfikacja komórek zdrowych3.
Coraz częstsza obecność nanomateriałów w środowisku naturalnym także
stwarza poważne zagrożenia. Co prawda są prowadzone badania nad oddziaływaniem nanomateriałów na ekosystem [Owen, Handy, 2007, 5582-5588;
Colman, Espinase, Richardson i inni 2014, 5229-5236], ale nie znajdują one
finansowania proporcjonalnego do finansowania produkcji nanomateriałów
i ich dystrybucji, a ponadto obserwacja skutków aktywności nanomateriałów
w środowisku naturalnym wymaga wielu lat, aż po półwiecze.
Mimo wielu pozytywów stosowania nanoleków i nanomateriałów [Langauer-Lewowicka, Pawlas 2015, 7503-7508; Logistyka-nauka 2015, 74977500], w tym artykule uwaga zostanie skierowana wyłącznie na zagrożenia
od nanotechnologii, zwłaszcza na, nazwijmy to, zagrożenia twarde, czyli takie, które pochodzą wprost od zmian struktur organicznych i nieorganicznych. W innych artykułach [Grabińska 2015, 52-73] odnosimy się do niemniej
istotnych, nowych problemów etycznych i społecznych wdrażania już nie
tylko samych nanotechnologii (N), lecz w połączeniu z genetyką (G), robotyką
(R) i informatyką (I) – tzw. technologii GRIN.
PROBLEMY OCHRONY ZDROWIA
Ani w USA, ani w Unii Europejskiej nanoleki nie służą terapii zalegalizowanej prawem. Na obu kontynentach terapia ta jest eksperymentalną [Davenport 2014, 10-13]. Trwają także intensywne badania skuteczności nanoleków
na ludziach, którzy bądź nie mają już wyboru innego leczenia, bądź poddają
się testom za określone wynagrodzenie pieniężne. Odbywa się to także
w naszym kraju i jakkolwiek praktyka testowania farmaceutyków na ludziach,
zwłaszcza zamieszkujących kraje biedniejsze, nie jest nowa, to jednak
w przypadku szczególnej „toksyczności” nanoleków, polegającej na przeni-
3
Okazało się, że węglowe nanorurki w ludzkim ciele działają jak czynnik rakotwórczy,
podobnie jak azbest. [Poland, Duffin, Kinloch i inni, 2008, 423-428; LangauerLewowicka, Pawlas 2014, 7-14].
516
Teresa GRABIŃSKA
ASO.A.7(1)/2016/513-523
kaniu nanocząsteczek wprost z krwiobiegiem do poszczególnych komórek
organizmu, należałoby cały czas pracować nad specjalnymi procedurami
testowania nanoproduktów [Zabierowski 2013, 37-50].
US Food and Drug Administration (FDA), zajmująca się dopuszczaniem do
obrotu leków i produktów żywnościowych w Stanach Zjednoczonych AP ma
kłopoty z definicją nanoleku [Davenport, Closing], co nie jest problemem
marginalnym, gdyż w tym przypadku świadczy o trudnościach z ustaleniem
standardu budowy fizyko-chemicznej (np. w wyniku niekontrolowanego rozłożenia składników o rozmiarach rzędu 100 nm), a zatem uniemożliwia wypracowanie zaleceń terapeutycznych i legalizację leku, a nawet powoduje nie
tylko zmniejszanie jego pozytywnego działania, lecz może skutkować wręcz
niekontrolowanym wzrostem szkodliwych efektów ubocznych. Mimo to od
ok. 20 lat temu stosuje się w USA nanolek Doxil (na bazie doksorubicyny),
stosowany w leczeniu mięsaka Kaposiego, szpiczaka mnogiego, nowotworów
jajnika i piersi [www.chemocare.com]. Mimo występowania niepożądanych
skutków ubocznych zarejestrowany został przez FDA, i jest aplikowany, lek
uzyskiwany z kory cisa zachodniego (Taxus brevifolia), zawierający, w leczeniu głównie nowotworów męskich i żeńskich narządów płciowych [Szymański, Markowicz, Mikiciuk-Olasik, 2012, 51-56; Rzeszutek, Matysiak, Czajka,
i inni 2014, 449-457].
Ponieważ struktury rzędu nano są porównywalne ze strukturami atomowymi organizmu, to w leczeniu stosuje się je jako: 1) mikrotransportery (nośniki) także klasycznych substancji leczniczych wprost do chorych komórek
(drug delivery system); 2) biosensory (czujniki) kontrolujące naturalne struktury komórkowe organizmu lub protezowane implantami; 3) nanoroboty,
czyli inteligentne nanourządzenia, wykonujące naprawy zniszczonych lub
anomalnie działających mikrosktruktur organizmu.
Obserwowane lub przewidywalne skutki uboczne penetrowania organizmu przez nanosubstancje pochodzą przede wszystkim stąd, że nanolek
wpływa zarówno na chore, jak i na zdrowe komórki, modyfikując w sposób
niepożądany budowę i działanie tych drugich. Nanocząsteczki w specyficzny
zatem sposób „infekują” organizm w wyniku pobudzania go do nienormalnych reakcji na poziomie komórkowym, powodującch zmiany struktury
zdrowych tkanek. Stwierdzono np. zaburzenia pracy serca i leukopenię
517
Nanotechnologiczne zagrożenia stanu zdrowia i środowiska naturalnego
świadczącą o obniżeniu odporności organizmu (bariery immunologicznej)
[www.the-scientist.com]. Aby zminimalizować te i podobne skutki uboczne,
należy opracować precyzyjne techniki celowanego umiejscowienia nanoleku,
a także usuwania efektów jego negatywnego działania po ukończeniu leczenia.
Jednym z ważniejszych pierwiastków szeroko stosowanym w nanoterapii
jest srebro (Ag), od dawna tradycyjnie używane do dezynfekcji wody pitnej
i ran. Nanoczęsteczki srebra, dodatkowo skojarzone z innymi substancjami
tym bardziej wzmacniają znane efekty biobójcze i są coraz powszechniej
wykorzystywane w leczeniu (np. w postaci opatrunków) trudno gojących się
ran i oparzeń [www.azok.pl; www.nanonet.pl]. Równocześnie jednak przedostawanie się nanosrebra do środowiska naturalnego powoduje np. powstawanie szczepów bakterii niewrażliwych na antybiotykoterapię, oraz
degradację wody, gleby, flory i fauny, co powoduje zwrotnie liczne zagrożenia dla zdrowia człowieka [Roman 2009, 151-157].
Stosowanie nanoterapii jest jednak cały czas monitorowane. Natomiast
skutki dodawania nanosubstancji do żywności nie są pod podobną kontrolą.
Modyfikacja żywności za pomocą nanonosubstancji, pobudzana efektem
komercyjnym, może się okazać groźniejsza dla organizmów roślinnych, zwierzęcych i ludzkich niż poddawane ciągłej krytyce modyfikacje genetyczne
upraw rolnych (GMO). Specyficzne infekowanie organizmu nanocząsteczkami, dodawanymi do codzienne spożywanych produktów jest bardziej niebezpieczne niż doraźna interwencja w postaci nanoterapii.
Przemysł spożywczy wykorzystuje nanotechnologiczne modyfikowanie
żywności w następujący sposób [El-Temsah, Joner, 2012, 42-49]: w produkcji
rolnej, np. w postaci „inteligentnych” środków ochrony roślin, w wytwarzaniu żywności w wyniku pobudzania przez nanocząsteczki szybkiego wzrostu
masy organizmów roślinnych i zwierzęcych; w zmienianiu składu fizykochemicznego produktów spożywczych; w tworzeniu tzw. żywności spersonalizowanej lub wchodzącej w interakcję z konsumentem; w konserwowaniu
i znakowaniu [Smoderek 2009] (pomocnym w dystrybucji żywności lub
w kontroli jakości, terminu przydatności do spożycia itp.).
Przy czym, z powodu braku norm stosowania nanosubstancji w żywności,
produkt np. konserwowany za pomocą nanotechnologii może być sprzeda-
518
Teresa GRABIŃSKA
ASO.A.7(1)/2016/513-523
wany jako „bez konserwantów”, ponieważ faktycznie nie zawiera tradycyjnych konserwantów chemicznych.
„Wzbogacanie” żywności nanocząsteczkami jest już faktem [Idzikowska,
Janczura, Lepionka i inni 2012, 26-31]. Oto niektóre przykłady: zmacnianie
wartości odżywczych białego pieczywa w wyniku nasycania go nanokapsułami wypełnionymi kwasami omega 3 (z oleju tuńczyka); zwiększanie natężenia
słonego smaku soli kuchennej, a więc zmniejszenie ilości soli wprowadzanej
do spożycia, w wyniku modyfikacji jej kryształów na poziomie nano; komercyjne poprawianie smaku, zapachu i uatrakcyjnienie koloru (np. w deserach,
majonezach, czipsach) w wyniku dodawania nanosubstancji.
Te i podobne modyfikacje żywności, stosowane coraz powszechniej przez
koncerny przemysłu spożywczego, choć wypierają tradycyjne szkodliwe
barwniki i ulepszacze chemiczne, nie są zalegalizowane, bo z powodu braku
konkluzywnych badań, nie wiadomo jakie normy powinny obowiązywać dla
żywności faszerowanej nanosubstancjami. Koncerny, nakierowane na zysk
i nie niepokojone koniecznością przestrzegania norm, jak to jest w przypadku
tradycyjnych dodatków chemicznych, chętnie wykorzystują nowe technologie.
Specyficzna toksyczność naonocząsteczek, polegająca na przenikaniu ich
wprost z krwiobiegu do komórek organizmu i wchodzeniu w interakcję ze
strukturą komórki została już stwierdzona [Langauer-Lewowicka, Pawlas
2014]. Objawia się np. tzw. stresem oksydacyjnycm [www.poradnik zdrowie.pl] i powstawaniem w wyniku tego wodnych rodników, które z kolei wywołują mutacje genetyczne, nowotwory, a nawet śmierć komórek.
Badanie skutków ubocznych obecności nanomateriałów w środowisku
przyrody ożywionej jak i nieożywionej uwikłane jest w „błędne koło”. Oto
techniki diagnozujące stopień szkodliwości nanosubstancji (podobnie zresztą
jak te badające skutki stosowania GMO lub zwykłych skażeń przemysłowych)
wykorzystują właśnie nanomateriały [Colman, Espinase, Richardson i inni
2014, 5229-5236] jak: nanobiosensory do monitorowania składu chemicznego i procesów biochemicznych; nanorurki do usuwania szkodliwej zawartości; nanoczipy do sterowania wewnętrznymi procesami biochemicznymi;
nanoroboty do naprawiania lub modyfikowania struktury DNA.
519
Nanotechnologiczne zagrożenia stanu zdrowia i środowiska naturalnego
Dotychczas ani w Stanach Zjednoczonych, ani w Unii Europejskiej nie
unormowano zawartości nanosubstancji w żywności, w wodzie, powietrzu,
materiałach przemysłowych, odpadach4. Do określenia owych norm prowadzi żmudna droga często drogich i długo trwających badań [El-Temsah, Joner, 2012, 42-49]. Dlatego tzw. „nanoryzyko” jest nadal niewiadomą.
PROBLEMY OCHRONY ŚRODOWISKA NATURALNEGO
Współczesny człowiek żyje coraz częściej w środowisku zurbanizowanym, które
zastępuje mu środowisko naturalne w wielu aspektach życia. Środowisko naturalne
nie pozostaje jednak niezmienione, gdyż jest niezwykle wrażliwe na stopień uprzemysłowienia i zurbanizowania. Coraz powszechniej bezpośrednie otoczenie człowieka jest sztucznym wytworem budownictwa mieszkalnego, miejskiego, komunikacyjnego, oddziaływającym na środowisko naturalne, a zatem zwrotnie na człowieka.
Nanotechnologe wkroczyły także do produkcji materiałów budowlanych. Materiały
budowlane wzbogacone nanosubstancjami stają się znacznie bardziej wytrzymałe
na rozmaitego typu naprężenia lub korozję niż tradycyjne. Stają się ponadto, przy
podwyższonej wytrzymałości, znacznie lżejsze. Oto nanorurki są kilkaset razy mniej
podatne na rozciąganie i ponad dziesięciokrotnie są bardziej sprężyste niż pręty
stalowe, wykorzystywane do zbrojenia materiałów budowlanych. Z kolei siatki grafenowe, sprawdzają się doskonale jako powłoki różnych powierzchni (także w gospodarstwie domowym), czyniąc je odpornymi na wilgoć lub działanie ognia. Nanokapsuły z żywicą epoksydową, wprowadzane do betonowych konstrukcji podatnych
na zniekształcenia i zniszczenie, powodują niezwykłe zwiększenie ich niezawodności
w wyniku uwalniania substancji utwardzającej w celu samo-naprawienia konstrukcji
od wewnątrz. Obok wymienionych i innych niewątpliwych zalet trzeba mieć na
uwadze ich wady [Świątek-Prokop 2012, 47-54; www.ecosquad.pl].
Coraz powszechniej, ze względu na właściwości biobójcze, np. atomów srebra,
miedzi i złota (działanie antybakteryjne i antygrzybiczne), stosuje się nanosubstancje
do materiałów wykończeniowych: wykładzin, podłóg, klei, fug, gipsów, farb itp. Są to
materiały występujące najbliżej człowieka w jego mieszkaniu, miejscu pracy5 i roz4
Nazywa się to ustaleniem wskaźnika NOAEL – czyli no observable adverse effects
level.
5
Szczególnie narażone są osoby pracujące przy produkcji nanomateriałów; zob.
np.: Nanomateriały w sektorze opieki zdrowotnej: zapobieganie ryzyku zawodowemu [https://osha.europa.eu; 10.04.2016]
520
Teresa GRABIŃSKA
ASO.A.7(1)/2016/513-523
rywki. Jakie jest za pośrednictwem oddychania i skóry oddziaływanie na człowieka
tych materiałów, stale go otaczających, nie wiadomo. Podobnie, z kolei ze względu
na właściwości samoczyszczące, stosuje się nanomateriały (jak dwutlenek tytanu,
który także wykorzystywany jest w filtrach powietrza i klimatyzacji) do powierzchni
zewnętrznych budowli.
Zarówno bezpośrednie obcowanie człowieka z otoczeniem nasyconym nanomateriałami nie zostało poddane sprawdzeniu pod względem ich toksyczności, jak i nie
opracowano norm transportu nanomateriałów, ich dopuszczalnej zawartości
w odpadach, nieinwazyjnych metod ich utylizacji w środowisku naturalnym [Maliszewska-Mazur, 2010]. Istniejące normy są niedostosowane do nowego typu technologii. Nanotworzywo jest lekkie, więc jego zawartość w odpadach nie przekracza
10 ton na rok, czyli ilości wymagającej monitoringu zagrożenia. Z tego samego powodu jego zawartość w produkcie nie przekracza jednego promila wagi całkowitej, a
więc jako składnik jest pomijane.
PODSUMOWANIE
Wymieńmy najważniejsze stwierdzone negatywne efekty uboczne stosowania nanomateriałów [Langauer-Lewowicka, Pawlas 2014] dla organizmów
żywych: uszkodzenia DNA; zmiany w węzłach chłonnych, w wątrobie, w mięśniu sercowym, w mózgu; procesy rakotwórcze; zmniejszanie zdolności do
reprodukcji; obumieranie komórek i tkanek; alergizacja; osłabienie układu
odpornościowego; zwłóknienie płuc; oraz środowiska przyrody nieożywionej;
zmiany klimatyczne; zaburzenia rozwoju organizmów żyjących w wodzie;
słaba biodegradacja w glebie.
SPIS LITERATURY
Asmatu R. (ed), Nanotechnology Safety, Elsevier, Amsterdam-London-New York 2013
Colman B.P., Espinase B., Richardson C.J., Matson C.W., Lowry G.V., Hunt D.E., Wiesner
M.R., Bernhardt E.S., Emerging Contamination or an Old Toxin in Disguise? Silver Nanoparticles Impacts on Ecosystems, Environmental Science & Technology nr 48 (9)
(2014), s. 5229-5236
Czerwińska M., Zastosowanie nanomateriałów w przemyśle zbrojeniowym, „Chemik” 68 (6)
(2014), s. 536-543
Davenport M., Closing the Gap for Generic Nanomedicines. Chemical Engineering News 92
(45) (2014), p. 10-1
521
Nanotechnologiczne zagrożenia stanu zdrowia i środowiska naturalnego
El-Temsah Y.S., Joner E.J., Impact of Fe and Ag nanoparticles on seed germination and difference in bioavailability during exposure in aqueous suspension and soil, Environ. Toxi-col.
27 (1) (2012), p. 42-49
Grabińska T., Zagrożenia od nowych biotechnologii, Logistyka 4 (2014), s. 373-380; Logistyka- nauka, CD nr 1
Grabińska T., Nanotechnologie a bezpieczeństwo personalne i strukturalne, Logistyka 5 (2014),
s. 556-563; Logistyka – nauka, CD nr 1
Grabińska T., Transhumanizm – ochrona i zagrożenia bezpieczeństwa personalnego [w:]
„System bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. Synergia zagrożeń”, red. H. Spustek, Wydaw. WSOWL, Wrocław 2014, s. 17-38
Grabińska T., Bezpieczeństwo stosowania nanoleków, Logistyka 4 (2015), s. 7503-7508;
Logistyka- nauka, CD nr 5
Grabińska T., Skutki ekologiczne stosowania technologii GRIN, Logistyka 4 (2015), s. 74977500; Logistyka-nauka, CD nr 5
Grabińska T., Zagrożenia bezpieczeństwa społecznego w ideologii transhumanizmu
Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje Nr 18 (2015), s. 52-73
Idzikowska M., Janczura M., Lepionka T., Madej M., Mościcka E., Pyzik J., Siwek P.,
Szubierajska W., Skrajnowska D., Tokarz A., Nanotechnologia w produkcji żywności –
kierunki rozwoju, zagrożenia i regulacje prawne, Biuletyn Wydziału Farmaceutycznego
Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 4 (2012), s. 26-31
Kroto H.W., Heath J.R., O'Brien S.C., Curl R.F., Smalley R.E., C60: Buckminsterfullerene,
Nature nr 318 (6042) (1985), s. 162-163
Langauer-Lewowicka H., Pawlas K., Nanocząsteczki, nanotechnologia – potencjalne zagrożenia środowiskowe i zawodowe, Medycyna Środowiskowa - environmental medicine 2014, vol. 17 (2), s. 7-14
Maliszewska-Mazur M., Nanotechnologia – nowe wyzwania, nowe możliwości i nowe
problemy, Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 45 (2010), s. 153-161
Owen R., Handy R., Formulating the problems for Environmental Risk Assessment of
Nanomaterials, Environmental Science & Technology nr 41 (2007), s. 5582-5588
Poland C.A., Duffin R., Kinloch I., Maynard A., Wallace A.A.H., Seaton A., Stone V.,
Brown S., MAcNee W., Donaldson K., Carbon nanotubes introduced into abdominal
cavity of mice show asbestos-like pathogenicity in a pilot study, Nature Nanotechnology nr 3 (7) (2008), p. 423-428.
522
Teresa GRABIŃSKA
ASO.A.7(1)/2016/513-523
Roman A., Wykorzystanie roztworu nanosrebra a profilaktyce grzybicy otorbielakowej pszczoły miodnej – badania wstępne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu 572, Biologia i Hodowla Zwierząt LVIII (2009), s. 151-157.
Rzeszutek J., Matysiak M., Czajka M., Sawicki K., Rachubik P., Kruszewski M., KapkaSkrzypczak L., Zastosowania nanocząstek, Hygeia Public Health 49 (3) (2014), s. 449-457.
Szymański P., Markowicz M., Mikiciuk-Olasik E., Zasosowanie nanotechnologii w medycynie
i farmacji. LAB Laboratoria, Aparatura, Badania 17 (1) (2012), s. 51-56.
Świątek-Prokop J., Nanomateriały − zalety i zagrożenia, Prace Naukowe Akademii im.
Jana Długosza w Częstochowie. Edukacja Techniczna i Informatyczna 7 (2012), s. 4754.
Zabierowski M., Rola innowacyjności w kształtowaniu bezpieczeństwa i zrównoważonego
rozwoju [w:] „Bezpieczeństwo personalne a bezpieczeństwo strukturalne. Wolność i
bezpieczeństwo obywatela", red. T. Grabińska, H. Spustek, Wydaw. WSOWL, Wrocław
2013, s. 37-50.
Ho D., Fighting Cancer with Nanomedicine. www. the-scientist.com [23.05.2015]
Dexorubicin Liposomal. www.chemocare.com [21.05.15]
Grabowska J., Fulereny – przyszłość zastosowań w medycynie i farmacji, www.kwadryga.pl
[10.04.2016]
Jackowska B., Małe może więcej – Nanotechnologia w budownictwie, www.ecosquad.pl
[21.05.2015]
Majewska M., Stres oksydacyjny – przyczyny i skutki stresu oksydacyjnego. www.poradnik
zdrowie.pl [23.05.2015]
Nanoleki – o co chodzi?, OrgChemNews.blogspot.com [10.04.2016]
Nanomateriały w sektorze opieki zdrowotnej: zapobieganie ryzyku zawodowemu,
https://osha.europa.eu [10.04.2016]
Smoderek K., Sposoby wykorzystywania żywności w biotechnologii, nanotechnologii oraz
leczeniu. Korzyści i zagrożenia. Materiały Czytelni On-line/Baza Artykułów, Centrum Ekologii
Człowieka i Bioetyki w Warszawie, 2009, http://www.cecib.uksw.edu.pl [21.05.2015]
www.azok.pl [19.05.2015]
www.nanonet.pl [21.05.2015]
www.nanopinion.eu [21.05.2015]
523