J. Kożuchowski, Josef Piper (1904

Człowiek w kulturze 14
Sylwetki wybitnych filozofów
Josef Pieper (1904-1997)
Josef Pieper, jeden z najwybitniejszych, współczesnych myślicieli
nurtu klasycznego w Niemczech, urodził się 4 maja 1904 roku we wsi
Elte (ok. 30 km od Münster) jako syn nauczyciela wiejskiego, a potem
dyrektora tamtejszej szkoły. Gdy miał 6 lat, rodzina wywędrowała do
Münster. W 1914 wstąpił do sławnego gimnazjum oo. paulinów.
W latach dwudziestych przyłączył się do ruchu „Wędrowne ptaki".
W okresie 1923-1928 studiował filozofię, socjologię i prawo w Mün­
ster i Berlinie. W 1928 obronił pracę doktorską Die ontische Grund­
lage des Sittlichen nach Thomas von Aquin (Ontyczne podstawy
moralności Tomasza z Akwinu). Od 1928 do 1932 był asystentem
u socjologa prof. Pflenge. Zrezygnował z tej funkcji na wieść o tym,
że jego dwie publikacje poświęcone społecznej encyklice Quadragesimo anno zostały zarekwirowane. Oddziaływał teraz jako wolny
pisarz i dziennikarz, pragnąc wzmocnić duchowy opór względem reżi­
mu Trzeciej Rzeszy. Temu celowi służyły takie traktaty jak: Vom Sinn
der Tapferkeit (O sensie odwagi), Über das christliche Menschenbild
(O chrześcijańskim obrazie człowieka), Über die Hoffnung (O na­
dziei). Jednocześnie współpracował z kościelnym instytutem w Dort­
mundzie. W 1934 utworzył „Kółko Pracy", które wraz z jego pismami
stanie się duchowym arsenałem w sporze ze światopoglądem narodo­
wego socjalizmu. Podczas drugiej wojny światowej pełnił funkcję
psychologa Wehrmachtu i sporządził ok. trzech tysięcy orzeczeń są­
dowych o młodych żołnierzach . W 1946 habilitował się u G. Krugera
na filozoficznym fakultecie Uniwersytetu w Münster (rozprawa Wahr1
1
A. Menne, Über den Sinn der Tugenden, „Die Welt", 04.05.1979, s. 4.
266
Sylwetki wybitnych filozofów
heit der Dinge - Prawda rzeczy). Również w 1946 został powołany na
urząd profesora nowo utworzonej Akademii Pedagogicznej w Essen,
który wykonywał do 1969. W 1946 na uniwersytecie w Münster
specjalnie dla niego została utworzona katedra antropologii filo­
zoficznej, którą kierował do przejścia na emeryturę (1970). Wykłady
prowadził do 92 roku życia i zawsze przy licznym audytorium (brako­
wało krzeseł w sali wykładowej). Nie przyjął propozycji kierownika
katedry na kilku uniwersytetach: we Frankfurcie, Mainz i Monachium.
Często zapraszany na zagraniczne uniwersytety, przeprowadził tam
wiele wykładów. Był gościnnym profesorem na uniwersytetach: wol­
nym w Berlinie (1949), w Notre Dame (1950), w Kalifornii (1957,
1962), w Toronto (1967), w Indiach (1962) i Japonii (1964). Specjalne
upodobanie przejawiał w kształceniu nauczycieli, które realizował ja­
ko profesor Akademii Pedagogicznej w Essen.
W życiu Piepera nie było wyraźnych załamań ani wielkich nawró­
ceń. Najbardziej inspirujący okazał się dzień 28 sierpnia 1924 roku.
Dwudziestoletni Pieper uczestniczył wówczas w wieczorze muzycz­
nym na zamku Rothenfels, zorganizowanym z okazji 175. urodzin
Goethego. Zainspirowało go wtedy do studiów myśli klasycznej i św.
Tomasza przemówienie Romano Guardiniego dotyczące ducha kla­
sycznego w twórczości Tomasza i Goethego. Dla Piepera najbardziej
urzekającą cechą tych myślicieli był respekt dla rzeczywistości
i obiektywizm. Postanowił iść ich śladem, czemu dawał wyraz w całej
swej działalności filozoficznej i pisarskiej, począwszy od rozprawy
doktorskiej. Podkreślił w niej - w przeciwieństwie do Kanta - że
wszelka powinność ma swe podstawy w bycie, a dobro w rzeczy­
wistości .
Nauczycielami Piepera nie byli aktualnie żyjący, lecz wspomniani
powyżej św. Tomasz, Goethe oraz Platon, którzy pochodzili z trzech
odrębnych epok: antyku, średniowiecza, nowożytności.
Najpierw zasadniczym źródłem twórczości Piepera była myśl św.
Tomasza i jej poświęcił kilka swych dzieł, m.in. Einführung zu Tho­
mas von Aquin (Wprowadzenie do nauki Tomasza), Über Thomas von
2
J. Strickstrock, J. Pieper Träger der Paulus-Plakette der Stadt Münster, Münster
05.11.1979, s. 2-3
2
Josef Pieper (1904-1997)
267
Aquin (O Tomaszu z Akwinu), Philosophia negativa (Filozofia nega­
tywna).
Od 1947 przedmiot jego analiz przesuwał się coraz bardziej w kie­
runku Platona. Pieper interpretował i aktualizował jego poglądy za­
warte w Dialogach (Gorgiasz, Uczta, Fajdros, Kriton) w formie sztuk
teatralnych i audycji radiowych. Opublikował je w Kümmert euch
nicht um Sokrates (Nie troszczcie się o Sokratesa). Interpretacje
Fajdrosa i kilku innych dzieł Platona przedstawił w Begeisterung und
göttlicher Wahnsinn (Zachwyt i boskie szaleństwo) oraz Über die
platonischen Mythen (O mitach platońskich). W tej ostatniej książce
przedstawił też obrazowo metody fdozofii platońskiej. Przybliżając
współczesnemu człowiekowi poglądy Platona, podkreślał przede
wszystkim, że są obecnie przydatne i prawdziwe - i takimi pozostaną
zawsze.
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych Pieper zajmował się
zjawiskami posoborowymi Kościoła katolickiego, czego dokumenta­
cją jest praca Über die Schwierigkeiten der Glaubens heute (O trud­
nościach wiary dzisiaj).
Nie sposób w tym miejscu dokładnie przedstawić dorobek filozoficzno-pisarski niemieckiego myśliciela. Był on filozofem typu kla­
sycznego. Jego dzieła dotyczą zagadnień z zakresu wielu gałęzi
fdozofii: metafizyki, teorii poznania, filozofii kultury, filozofii spo­
łecznej, filozofii religii, etyki, a zwłaszcza antropologii filozoficznej.
Dodajmy tylko, że podejmował w swojej twórczości wszystkie naj­
bardziej palące problemy współczesnej rzeczywistości i życia chrze­
ścijańskiego: problemy natury społecznej, egzystencjalnej, kulturo­
wej. Jeśli mierzylibyśmy sukces naukowej pracy liczbą książek
i przekładów na inne języki, to okazałoby się, że Pieper jest pod tym
względem najbardziej skutecznym i wpływowym twórcą XX wieku .
W sumie napisał pięćdziesiąt książek i ok. czterystu artykułów, do
czego, oprócz jego żywej wiary i daru słowa, przyczyniła się rzadko
spotykana zdolność i umiejętność koncentracji oraz dyscyplina pra­
cy . Większość z nich została przetłumaczona na piętnaście języków
3
4
3
4
A. Menne, Über den Sinn der Tugenden, s. 5.
H. Wild, J. Pieper. Schriftenverzeichnis 1929-1989, München 1989, s. 7-8.
268
Sylwetki wybitnych filozofów
świata. W krajach anglosaskich i romańskich twórczość Piepera
uzyskała większe uznanie aniżeli w Niemczech. Potwierdzeniem
wysokiego uznania dla dzieła myśliciela, tak w kraju jak i poza jego
granicami, były liczne wyróżnienia, referencje, propozycje. W 1974
roku Pieper otrzymał Krzyż Komtura z Gwiazdą Papieża Grzegorza,
w 1981 - nagrodę R. Guardiniego, w 1982 - Międzynarodową Na­
grodę Balzany (jako pierwszy Niemiec), która jest porównywalna
z Nagrodą Nobla, Międzynarodową Nagrodę Ingersoll za naukową
prozę w Chicago (jako pierwszy z Niemców), w 1989 - Wielkie
Wyróżnienie w Austrii, nagrodę państwową Północnej Westfalii,
Plakietę Pawła miasta Münster, Nagrodę Doksa Filozoficznej Aka­
demii w Meksyku. Był członkiem Niemieckiej Akademii Języka
i Poezji, Wydziału Filozofii w Louvain, Papieskiej Akademii Toma­
sza z Akwinu, Westfalskiej Akademii Nauk. Otrzymał doktoraty
honoris causa na uniwersytetach: w Monachium (1964), Münster
(1974), Eichstätt (1985) i Waszyngtonie (1990).
Pieper był także wybitnym pisarzem. Posługiwał się językiem
z intelektualną rzetelnością. Czytelnik ma wrażenie, że bierze udział
w rozmowie, którą toczy z Platonem, Tomaszem i innymi myślicie­
lami. Jego pełne treści pisma wyróżnia jasność języka, która odpo­
wiada rzeczowości myślenia. Zdaniem C. S. Lewisa - to mistrz obra­
zowej prostoty. A prostota ta jawi się jako owoc bezstronnego
zwrócenia się do rzeczywistości .
Pieper oddziaływał też jako wybitny pedagog. Jego przesłanie
z okresu przed II wojną światową pomagało wyzwalać się z de­
zorientacji, ukazywało struktury porządku i ładu, dawało siłę, budzi­
ło nadzieję przezwyciężenia chaosu duchowego spowodowanego
przez ideologię narodowego socjalizmu. W „godzinie zero", czyli
w chwili załamania się ideologii „Tysiącletniego panowania Trzeciej
Rzeszy", jego refleksja etyczna zadziałała na młode pokolenie oczyszczająco . Również dla naszej generacji poglądy Piepera mogą
okazać się ważną propozycją. Jak się bowiem podkreśla w ojczyźnie
5
6
G. Kranz, Lexikon der Katholischen Weltliteratur, Freiburg-Basel-Wien 1978,
s. 812-813.
P. Oswald, Begegnungen mit Josef Pieper, Münster, Montessori Werkbrief, Heft
1/1984, s. 3-5.
5
6
Josef Pieper (1904-1997)
269
myśliciela z Münster, generacja ta wydaje się wykazywać obecnie
szczególną otwartość na przesłanie zawarte w myśli fdozoficznej
Piepera, zaczyna bowiem poznawać, że w nieograniczonej wierze
osiągania wszystkiego w wymiarze osobistym, politycznym, nauko­
wym tkwi korzeń jej najgłębszych lęków i najbardziej dręczących
problemów .
Dodajmy na koniec, że Pieper był ojcem trojga dzieci (córka
i dwóch synów). Zmarł 4 listopada 1997 roku w swoim domu.
Z biografa tej jednoznacznie więc wynika, iż Pieper dawał świa­
dectwo własnej twórczości całym swoim życiem. Dlatego H. Urs
von Balthasar mógł powiedzieć, iż Pieper jako myśliciel i człowiek
jest całkowicie obecny w każdej swej książce .
7
8
Ks.
7
8
Józef Kożuchowski
A. Auer, Lebensbedingung Musse, „Die Presse Wien" 1989, 16/17, s. 4.
N. Ciasen, Schlichtheit der Sprache, „Eichstätter Kurier" z 15.11.1985, s. 11.