Interakcje polsko

Spis treści
Spis treści
Tom 1
Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
A
Akcja Znak Pokuty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rudolf Urban, Akcja Znak Pokuty i Günter Särchen – pojednanie polsko-wschodnioniemieckie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
Antysemityzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Agnieszka Pufelska, Podobieństwo w różnicach: antysemityzm w Polsce
i Niemczech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24
Autostereotyp polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Maciej Górny, Polskie autostereotypy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
50
50
17
24
B
Bitwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Kałążny, Wielkie bitwy w niemieckiej i polskiej pamięci zbiorowej (Las
Teutoburski i Grunwald) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
63
63
D
Drang nach Osten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Maria Wojtczak, Drang nach Osten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
77
77
Druga wojna światowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
91
5
Spis treści
Agata Nörenberg, Powstanie warszawskie w polskiej i niemieckiej pamięci
zbiorowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
91
F
Film . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Andrzej Dębski, Obraz Polski i Polaków w filmie niemieckim oraz Niemiec
i Niemców w filmie polskim do 1939 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Andrzej Dębski, Obraz Polski i Polaków w filmie niemieckim oraz Niemiec
i Niemców w filmie polskim po 1945 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Arkadiusz Lewicki, Przemysł filmowy w Polsce i w Niemczech. . . . . . . . . . . . . . . .
Joanna Trajman, Obrazy nazizmu i II wojny światowej w filmie polskim i niemieckim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
109
109
125
155
181
G
Granica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Elżbieta Opiłowska, Granica państwowa / pogranicze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
201
201
Gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bartosz Dziewanowski-Stefańczyk, Polsko-niemieckie relacje gospodarcze . . .
212
212
H
Holokaust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Katrin Steffen, II wojna światowa i Holokaust w Polsce i w Niemczech: pamięć
zbiorowa i komunikacja międzykulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
235
235
I
Inskrypcje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jacek Grębowiec, Recepcja inskrypcji i innych drobnych śladów dawnego
Presslaw/Breslau we Wrocławiu po 1945 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
260
Inteligencja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hubert Orłowski, Pokolenia intelektualistów i inteligentów: nierównoczesność
277
277
260
J
Język niemiecki w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Maciej Mackiewicz, Język niemiecki w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
288
288
Język polski w Niemczech. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Magdalena Telus, Język polski w Niemczech. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
304
304
K
Kresy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Alfred Gall, Kresy w polskiej literaturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
327
327
337
Spis treści
Maciej Górny, Polsko-niemieckie Kresy” w naukach o człowieku (XIX-XX w.)
”
Krzyżak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Izabela Surynt, Krzyżak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
347
347
Książka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Barbara Kowalski, Monika Lipska, Transfer współczesnej literatury niemieckiej na polski rynek książki po 1989 roku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Leszek Pułka, Książki i księgarnie w kulturze polskiej i niemieckiej . . . . . . . . . . . .
369
Kultura polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Monika Sus, Kultura polityczna w Polsce i w Niemczech. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
394
394
Kultura komunikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Izabela Surynt, Polska i niemiecka kultura komunikacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
409
409
369
384
L
List biskupów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sylwia Dec-Pustelnik, List biskupów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
424
424
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Izabela Sellmer, Literatura niemiecka w Polsce w latach 1945–1989 . . . . . . . . . . .
Mirosława Zielińska, Kluczowe cezury transferu literatury polskiej w niemieckim kręgu kulturowym po II wojnie światowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Natasza Stelmaszyk, Literatura polska w Niemczech po 1989 r. . . . . . . . . . . . . . . .
433
433
447
469
M
Małżeństwa polsko-niemieckie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Emilia Jaroszewska, Małżeństwa polsko-niemieckie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
495
495
Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Katarzyna Konarska, Systemy medialne Polski i Niemiec. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rudolf Urban, Media mniejszości niemieckiej w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Maria Kalczyńska, Media polonijne w Niemczech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
511
511
542
550
Migracje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Paulina Żelazowska-Müller, Migracje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
574
574
Mit Austrii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Alois Woldan, Mit Austrii w literaturze polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sebastian Mrożek, Mit Austrii w polskiej popkulturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
589
589
599
Mniejszość niemiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rudolf Urban, Mniejszość niemiecka w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
606
606
Muzeum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tobias Weger, Muzea i wystawy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
617
617
7
Spis treści
Tom 2
N
Nazizm (narodowy socjalizm). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Urszula Glensk, Niemcy w publicystyce Antoniego Słonimskiego . . . . . . . . . . . . .
11
11
Niemcy w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Marek Zybura, Niemcy w Polsce – imaginaria i fakty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
21
O
Oświata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Olena Komarnicka, Polsko-niemiecka współpraca edukacyjna po 1990 r.. . . . . .
31
31
P
8
Pamięć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Robert Traba, Polska i niemiecka kultura pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40
40
Piękna Polka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Anna Kochanowska-Nieborak, Piękna Polka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
55
55
Podręczniki szkolne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hanna Grzempa, Obraz Polski i Polaków w niemieckich podręcznikach do historii. .
Dariusz Wojtaszyn, Obraz Niemiec i Niemców w polskich podręcznikach do historii
81
81
94
Polacy w Niemczech. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Andrzej Kaluza, Polacy w Niemczech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Maria Gierlak, Obraz polskich sprzątaczek i pomocy domowych w prasie i literaturze
103
103
119
Polak – katolik i Niemiec – protestant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Maria Wojtczak, Niemiec – Protestant versus Polak – Katolik . . . . . . . . . . . . . . . . .
131
131
Polnische Freiheit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dariusz Wojtaszyn, Polnische Freiheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
142
142
Polnische Wirtschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Anna Kochanowska-Nieborak, Polnische Wirtschaft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
149
149
Poniemieckość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Andrzej Zawada, Poniemieckość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
178
178
Popkultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ilona Rodzeń, Polska i niemiecka popkultura – wzajemne postrzeganie . . . . . . . .
187
187
Prasa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ilona Rodzeń, Wzajemny obraz Polski i Niemiec w prasie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
201
201
Prawo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
222
222
Spis treści
Robert Grzeszczak, Prawne punkty zapalne w kontekście polsko-niemieckim. .
R
Religia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jędrzej Morawiecki, O listach i pazurach: fenomen Kościoła rzymskokatolickiego w kształtowaniu stosunków polsko-niemieckich (1,324–1,391) . . . . . . . . . .
Volkhard Krech, Zróżnicowanie religijne w Niemczech. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
233
Robotnicy przymusowi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stanisław Bereś, Dialog czasów pogardy. Polscy robotnicy przymusowi w III
Rzeszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
267
Romantyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jerzy Kałążny, Kiedy właściwie skończył się romantyzm? O (nie)trwałości paradygmatu romantycznego w kulturze polskiej i niemieckiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
282
233
252
267
282
S
Sport. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Diethelm Blecking, Sport w komunikacji polsko-niemieckiej: od konfliktu do
konkurencji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
305
Stereotyp Żyda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Agnieszka Pufelska, Moc obrazów obcego – Stereotyp Żyda” w Polsce i Niem”
czech. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
316
Stereotypy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
337
System polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Katarzyna Gelles, Polski i niemiecki system polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
338
338
Szlachetny Polak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ewa Płomińska-Krawiec, Szlachetny Polak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
356
356
Sztuki wizualne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Izabela Kowalczyk, Sztuki wizualne w przestrzeni polsko-niemieckiej . . . . . . . . .
373
373
305
316
Ś
Śląsk w literaturze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wojciech Browarny, Śląsk w literaturze polskiej po 1,324 roku . . . . . . . . . . . . . . . .
396
396
T
Teatr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mirosława Zielińska, Polski dramat/teatr na niemieckojęzycznych scenach po
1,335 r. – uwarunkowania transferu i odbioru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
409
Traktat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
436
409
9
Spis treści
Tytus Jaskułowski, Karoline Gil, Traktat polsko-niemiecki z 1,370 r. . . . . . . . . . .
436
Transfer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Robert Grzeszczak, Transfer myśli prawnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
444
444
Turystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Paulina Żelazowska-Müller, Turystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
460
460
W
Willy Brandt w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sylwia Dec-Pustelnik, Willy Brandt w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
475
475
Wschód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gregor Thum, Niemieckie posłannictwo na Wschodzie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
482
482
Współpraca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Maciej Górny, Polsko-enerdowskie spotkania historyków: granice porozumienia
Bartosz Dziewanowski-Stefańczyk, Współpraca polskich i (zachodnio)niemieckich historyków po II wojnie światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kornelia Kończal, Polsko-niemiecka współpraca naukowa po 1,368 r.: transfer
wiedzy, instytucjonalizacja, networking. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
495
495
Wypędzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Katarzyna Śliwińska, Wypędzenia w literaturze polskiej i niemieckiej . . . . . . . . .
Maren Röger, Wypędzeni i wypędzenia w dyskursach publicznych Polski i Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
536
536
505
520
553
Z
Ziemie Odzyskane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jacek Grębowiec, Ziemie Odzyskane”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
”
574
574
Ż
Żyd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
586
Bibliografia komunikowania polsko-niemieckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Biogramy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indeks nazwisk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
587
603
621
Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie
Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie
Od dawna wiadomo, że sama umiejętność posługiwania się językiem obcym nie
zapewnia skutecznego komunikowania. Bez znajomości historii kultury i jej specyficznych kodów, mentalności danego społeczeństwa, właściwych mu standardów
kulturowych czy form grzecznościowych łatwo o nieporozumienia, spory, a nawet
konflikty. Wiedzą o tym tłumacze, dziennikarze, politycy, migranci i turyści. Doświadczenie pokazuje też, że bliskość geograficzna, pokrewieństwa kulturowe i historyczne powiązania niekoniecznie idą w parze z wiedzą na temat kraju sąsiada,
a także nie gwarantują symetrii zainteresowania i zaangażowania we współpracę.
Potwierdzenia tych zjawisk można znaleźć w relacjach polsko-niemieckich: zarówno w codziennej komunikacji i doniesieniach medialnych, jak też w dyskursach
ekspertów. Nawet polskim niemcoznawcom i niemieckim polonoznawcom zdarzają się błędy i potknięcia. Spotkania międzykulturowe – zarówno bezpośrednie, jak
i zapośredniczone przez media czy literaturę – są jednak nie tylko źródłem napięć
i nieporozumień, lecz także – jeśli nie przede wszystkim – szansą na zmianę perspektywy, pogłębienie wiedzy i pozyskanie nowych kompetencji. Poza tym spotkania
z Innymi przynoszą nie tylko nowe rozpoznania o nich”, lecz także o nas” samych.
”
”
Mogliśmy się o tym przekonać, przygotowując projekt Interakcje. Bariery i per”
spektywy komunikacji polsko-niemieckiej”. Naszym celem było stworzenie możliwie
obszernego przeglądu zagadnień o kluczowym znaczeniu dla zrozumienia specyfiki
polsko-niemieckich interakcji i naświetlenia wyraźnej asymetrii w obopólnych relacjach i oddziaływaniach. Zebrane tu teksty dotyczą historycznego i współczesnego
wymiaru spotkań między Polakami i Niemcami, ich wzajemnej percepcji, specyficznej nierównoczesności procesów społecznych oraz kulturowych, politycznych i gospodarczych uwarunkowań, które rzutują na charakter i intensywność wzajemnego
11
Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie
zainteresowania. Mamy nadzieję, że udało nam się uchwycić najważniejsze polsko-niemieckie różnice, podobieństwa, paralele oraz oddziaływania, a lektura tego kompendium umożliwi lepsze odczytanie niemieckich kodów kulturowych, polskiego
postrzegania Niemiec i Niemców oraz dynamiki polsko-niemieckiej komunikacji.
Ze względu na konsekwentne zogniskowanie uwagi na problematyce o kluczowym znaczeniu dla komunikacji międzykulturowej i zakres podejmowanych zagadnień nasz leksykon jest pierwszym kompendium wiedzy o barierach i wyzwaniach
komunikacji polsko-niemieckiej. O ile istnieją wydawnictwa w zwięzły i syntetyczny sposób prezentujące polskim czytelnikom niemiecką kulturę i historię (np. Dmochowska, Janicki, Tomczak, Wolff-Powęska 1999; Karolak, Kunicki, Orłowski 2006)
oraz analogiczne publikacje przeznaczone dla niemieckiego odbiorcy (np. Bingen,
Ruchniewicz 2009), to nie było do tej pory kompendium wiedzy na temat kontaktów polsko-niemieckich, które obejmowałoby nie tylko tzw. kulturę wysoką, ale także codzienny i popkulturowy wymiar komunikacji między Polakami i Niemcami.
***
Nasz leksykon adresowany jest do wszystkich tych osób, które z powodów zawodowych lub prywatnych interesują się problematyką niemiecką i polsko-niemiecką:
nie tylko do specjalistów i miłośników historii, ale także do wszystkich tych, którzy
chcieliby zrozumieć polsko-niemieckie napięcia i nieporozumienia, formy współpracy oraz wzajemne polsko-niemieckie oddziaływania – zarówno te, o których
traktują szkolne podręczniki do historii lub które pojawiają się na pierwszych stronach gazet, jak i te, które dokonują się w całkowicie niespektakularnych, codziennych i prywatnych interakcjach polsko-niemieckich. Z tego powodu nasze kompendium obejmuje zarówno hasła o recepcji polskiej literatury w Niemczech i niemieckiej w Polsce, jak i o obrazie sąsiada w polskich i niemieckich mediach masowych;
obok artykułu o historii i współczesności polsko-niemieckich relacji gospodarczych
czytelnik natrafi tu także na tekst o polskich sprzątaczkach i pomocach domowych
w Niemczech; oprócz artykułu na temat polsko-niemieckiej współpracy naukowej,
znajduje się tu również tekst omawiający polsko-niemieckie spotkania sportowe.
Ambicja całościowego spojrzenie na komunikację międzykulturową pociągała
za sobą konieczność wyboru. Zestaw haseł ujętych w naszym kompendium jest efektem zbiorowej refleksji autorów i redaktorów nad możliwością adekwatnego ujęcia
polsko-niemieckiej przestrzeni komunikacyjnej. Można by zatem określić Interak”
cje” jako próbę bilansu, z jednym wszak zastrzeżeniem: inaczej niż w przypadku bilansów zestawianych przez księgowych, naszej próby inwentaryzacji nie można uznać
za pełną i wyczerpującą. Mimo że skrupulatnie odnotowywaliśmy terminy, koncepcje i nazwiska, sczytywaliśmy najważniejsze polsko-niemieckie czasopisma i analizo-
12
Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie
waliśmy katalogi kilku bibliotek, to zdajemy sobie sprawę z tego, że domknięcia”
”
bilansu nie udało nam się dokonać – ze względu na rozległość i dynamikę obszaru nazywanego lapidarnie relacjami polsko-niemieckimi, jak i przez charakteryzującą każde przedsięwzięcie o charakterze leksykograficznym konieczność wyboru i redukcji.
Przy wyborze tematów kierowaliśmy się trzema kryteriami: 1) zdecydowaliśmy
się na uwzględnienie zarówno tych zagadnień, które po 1989 roku intensywnie zajmowały polską opinię publiczną, jak i tych, które były mniej obecne w mediach,
ale istotnie wpłynęły na kształt relacji polsko-niemieckich; 2) staraliśmy się uniknąć pułapki elitaryzmu” poprzez uwzględnienie nie tylko tych haseł, które stano”
wią akademicki mainstream, ale też zagadnień zaczerpniętych z kultury popularnej
i życia codziennego, które rzadko obecne są w kanonicznym” zestawie tematów
”
polsko-niemieckich; 3) wydarzenia i procesy ostatnich 25 lat staraliśmy się ukazać
w szerszym kontekście kulturowym i historycznym. Szansę na uzupełnianie i aktualizowanie proponowanego w naszej publikacji zestawu haseł stanowi jego odsłona
internetowa (www.interakcje-polska-niemcy.pl).
Na Interakcje” składa się 75 tekstów. Znajdują się wśród nich syntezy i studia
”
przypadku. Pierwsze to przeglądowe omówienia węzłowych zagadnień, drugie mają
charakter szczegółowy i stanowią konkretne ilustracje ogólniejszych zjawisk i procesów. Alfabetyczny układ treści, wbudowane w poszczególne teksty odnośniki do
innych artykułów oraz indeksy sprawiają, że Interkacje” można czytać na wiele spo”
sobów: wędrując niejako od tematu do tematu. Z kolei wskazówki bibliograficzne
zamieszczone pod tekstami oraz na końcu książki zapraszają do dalszych lektur i poszukiwań. Ze względu na leksykonowy charakter naszej publikacji zrezygnowaliśmy
jednak z pełnej listy literatury badawczej, gdyż w większości przypadków jest ona
bardzo rozległa, oraz zastosowaliśmy uproszczony zapis bibliograficzny.
***
Poszczególne teksty dotyczą polsko-niemieckich porównań i transferów; wyobrażeń zbiorowych i konkretnych interakcji; mediów i pośredników komunikacyjnych;
sukcesów i porażek; barier i perspektyw komunikacji polsko-niemieckiej. W efekcie znajdują się tu zagadnienia dotyczące najważniejszych form interakcji, na które
spoglądamy przez pryzmat podstawowych kategorii analitycznych wypracowanych
na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat w interdyscyplinarnych badaniach nad
komunikacją międzykulturową. Są nimi: pojęcia-klucze czy też rich points i hotspots,
analiza interakcji, ksenologia, komparatystyka i transfer kulturowy.
Konceptualizację tych pierwszych zawdzięczamy publikacjom Anny Wierzbickiej, Michaela Agara i Hansa Jürgena Heringera. Pojęcia-klucze, rich points i hotspots
odnoszą się do silnie nacechowanych kulturowo i posiadających tym samym tożsa-
13
Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie
14
mościowo- i grupotwórczy potencjał słów, fraz i zachowań, które mogą stawać się
punktami zapalnymi, prowadzić do zakłócenia lub wręcz uniemożliwiać komunikację. To w nich spiętrzają się komunikacyjne i kulturowe różnice i to one stanowią
klucze do zrozumienia danej kultury i mentalności. Staraliśmy się uchwycić najważniejsze polskie, niemieckie i polsko-niemieckie zjawiska tego typu.
Analiza interakcji w kontekście międzykulturowym obejmuje dwa obszary:
1) komparatystykę kulturową, czyli porównywania systemów kulturowych w celu wyodrębnienia podobieństw i różnic w wymiarach i standardach kulturowych, stylach
i zachowaniach komunikacyjnych, która umożliwia diagnozowanie i prognozowanie
problemów czy wręcz konfliktów komunikacyjnych pomiędzy przedstawicielami różnych kultur, oraz 2) działania interakcyjne, czyli analizę dynamiki i przebiegu sytuacji
interagowania. Pierwszy obszar dotyczy więc różnych systemów wartości i symboli,
procesów kształtowania się odmiennej semantyki kulturowej, rytuałów i wzorców postępowania, drugi natomiast obejmuje dynamikę zarządzania sytuacją spotkania międzykulturowego, tj. nastawienia interlokutorów, ich sposoby odbioru komunikatów,
gotowość do zmiany i dopasowania się do odmiennej formy komunikowania, a także
specyfiki poszczególnych akcji i reakcji, czyli zachowań, które prowadzą do wytworzenia przestrzeni porozumienia: międzykultury”, zwanej też trzecią kulturą”.
”
”
Badania nad postrzeganiem Innego (ksenologia), w tym badania nad stereotypami, odkrywają zależności pomiędzy percepcją odmienności a autowizerunkiem.
Dlatego w Interakcjach” znajdują się zarówno teksty dotyczące postrzegania siebie,
”
jaki i postrzegania innych. Wiele z nich dotyczy tzw. stereotypów długiego trwania
(Hubert Orłowski), czyli często zakorzenionych od wielu stuleci obrazów i interpretacji, które mimo zmieniających się okoliczności charakteryzują się zadziwiającą
stabilnością. Powtarzane przez dziennikarzy i polityków, a niekiedy też naukowców,
tezy o zanikaniu negatywnych i powstawaniu nowych, pozytywnych stereotypów
polsko-niemieckich nie znajdują potwierdzenia w rzetelnych analizach: za kreowanymi medialnie wizerunkami czy odpowiadającymi poprawności politycznej wypowiedziami z reguły kryją się głębsze pokłady tradycji, a zapisane w nich stereotypy
wykazują się zadziwiającą długowiecznością.
Część haseł została ujęta w perspektywie porównawczej, która pozwala uchwycić
polsko-niemieckie różnice, asymetrie i nierównoczesności oraz podobieństwa w zakresie historii kultury i mediów, polityki czy gospodarki. Bez znajomości podstawowych
faktów decydujących np. o specyfice polskiej i niemieckiej kultury politycznej, systemów medialnych czy struktur religijnych obu społeczeństw trudno zrozumieć przebieg
i efekty konfliktów i współpracy polsko-niemieckiej dokonującej się w tych obszarach.
O ile porównanie pozwala uchwycić odrębności i analogie kulturowe, to zwłaszcza w przypadku społeczeństw sąsiedzkich i splecionych wspólną historią, konieczne jest spojrzenie na ich wzajemne interakcje przez pryzmat transferu (między)kulturowego. Składają się nań media, pośrednicy (cultural brokers), okoliczności i dro-
***
Interakcje” nie doszłyby to skutku bez zaangażowania wielu osób i instytucji.
”
Na pierwszym miejscu chcielibyśmy podziękować naszym autorkom i autorom.
Wśród 60 osób współtworzących ten projekt znajdują się Polacy, Niemcy i Austriacy, przedstawiciele różnych dyscyplin i tradycji badawczych, zarówno uznani
naukowcy, jak i badacze młodego pokolenia. Najsilniej reprezentowaną grupę stanowią polscy germaniści i niemcoznawcy. W gronie autorek i autorów leksykonu
znajdują się jednak również filmoznawcy, historycy, kulturoznawcy, politolodzy,
poloniści, prawnicy, socjolodzy i slawiści. Bez ich entuzjazmu i zaangażowania ten
projekt nie doszedłby do skutku.
Podziękowania kierujemy także do tłumaczy tekstów pisanych po niemiecku
i angielsku: Ilony Rodzeń, Jędrzeja Morawieckiego i Izabeli Surynt. Jackowi Grębowcowi dziękujemy za redakcję tekstów. Podziękowania kierujemy też do pracowników wydawnictwa ATUT, których cierpliwość i profesjonalizm umożliwiły
sprawne zakończenie naszego przedsięwzięcia.
Last but not least, za wsparcie finansowe Interakcji” chcielibyśmy podziękować
”
Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, Instytutowi Slawistyki Uniwersytetu
w Moguncji oraz Instytutowi Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Wrocławskiego.
Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie
gi przekazu tekstów, artefaktów i praktyk kulturowych. Czasami analiza transferu
kulturowego przybiera postać tropienia” czy też odszukiwania zatartych śladów”,
”
”
ponieważ teksty, artefakty i praktyki uległy w kulturze docelowej tak daleko idącej
adaptacji i pełnią w niej tak odmienne od pierwotnych funkcje, że rozpoznanie ich
oryginalnego charakteru wymaga nie lada wysiłku i wyobraźni.
To metodologiczne podglebie” naszego projektu sprawia, że Interkacje” mogą
”
”
być interesującą lekturą nie tylko dla czytelników zainteresowanych problematyką
polsko-niemiecką, ale także dla osób, które interesują się komunikacją międzykulturową w ogóle. Jej analizowanie dokonuje się mianowicie za pomocą perspektyw
i pryzmatów, które można aplikować w każdym międzykulturowym kontekście.
Alfred Gall, Jacek Grębowiec, Justyna Kalicińska,
Kornelia Kończal, Izabela Surynt
Moguncja – Wrocław – Praga, lipiec 2014 roku
Bibliografia
Agar, M. (1994). Language Shock. Understanding the Culture of Conversation. New York.
Bingen, D., Ruchniewicz, K. (red.). (2009). Länderbericht Polen: Geschichte – Politik – Wirtschaft – Gesellschaft – Kultur. Frankfurt/Main.
15
Interakcje polsko-niemieckie: wprowadzenie
Décultot, É., Espagne, M., Le Rider, J. (red.). (2007). Dictionnaire du monde germanique. Paris.
Dmochowska, H., Janicki, L., Tomczak, M., Wolff-Powęska, A. (red.). (1999). Niemcy
współczesne: Zarys encyklopedyczny. Poznań.
Guinaudeau, I., Kufer, A., Premat, C. (red.). (2009). Dictionnaire des relations franco-allemandes. Bordeaux.
Hahn, H.H. (2011). Stereotypy – tożsamość – konteksty. Studia nad polską i europejską historią. Poznań.
Heringer, H.J. (2010). Interkulturelle Kommunikation. Tübingen.
Karolak, C., Kunicki, W., Orłowski, H. (2006). Dzieje kultury niemieckiej. Warszawa.
Kobylińska, E., Lawaty, A., Rüdiger, S. (red.) (1992). Deutsche und Polen. 100 Schlüsselbegriffe, München 1992. (Wyd. polskie: Polacy i Niemcy. 100 kluczowych pojęć. E. Kobylińska,
A. Lawaty, S. Rüdiger (red.), 1996, Warszawa).
Koschmal, W., Nekula, M., Rogall, J. (red.). (2001). Deutsche und Tschechen. Geschichte – Kultur – Politik. Mit einem Vorwort von Václav Havel. München. (Wyd. czeskie: Češi a Němci. Dějiny – kultura – politika, W. Koschmal, M. Nekula, J. Rogall (red.), 2001, Paseka).
Kufer, A., Guinaudeau, I., Premat, C. (red.). (2009). Handwörterbuch der deutsch-französischen Beziehungen. Baden-Baden.
Lawaty, A., Orłowski, H. (red.). (2003). Polacy i Niemcy. Historia – kultura – polityka. Poznań.
(Wyd. niemieckie: Deutsche und Polen. Geschichte, Kultur, Politik, A. Lawaty, H. Orłowski
(red.), 2003, München).
Lüsebrink, H.J. (2008). Interkulturelle Kommunikation. Interaktion – Fremdwahrnehmung –
Kulturtransfer. Stuttgart, Weimar.
Muhs, R., Paulmann, J., Steinmetz, W. (red.). (1998). Aneignung und Abwehr. Interkultureller
Transfer zwischen Deutschland und Großbritannien im 19. Jahrhundert. Bodenheim.
Orłowski, H. (1998). Polnische Wirthschaft. Nowoczesny niemiecki dyskurs o Polsce. Olsztyn.
Picht, J., Leenhardt, R. (red.). (1990). Esprit/Geist: 100 Schlüsselbegriffe für Deutsche und
Franzosen. München. (Wyd. francuskie: Au jardin des malentendus, J. Leenhardt, R. Picht,
1990, Arles).
Schmidt, B., Doll, J., Fekl, W., Loewe, S., Taubert, F. (2008). Frankreich-Lexikon. Schlüsselbegriffe zu Wirtschaft, Gesellschaft, Politik, Geschichte, Kultur, Presse- und Bildungswesen
(wyd. 2). Berlin.
Traba, R., Traba, H.H., współpr. Górny, M., Kończal, K. (red.). (2012–2014). Polsko-niemieckie miejsca pamięci (t. 1–4). Warszawa.