Prawne aspekty oprogramowania Open Source – licencja GNU

Prawne aspekty oprogramowania Open Source – licencja GNU General Public License
Oprogramowanie określane mianem Open Source, czyli tzw. otwarte oprogramowanie, to
element szerszej kategorii tzw. wolnego i otwartego oprogramowania (z ang. Free/Libre Open
Source Software, w skrócie FLOSS) - oprogramowania licencjonowanego na szczególnych
warunkach, których wspólnym mianownikiem jest zagwarantowanie licencjobiorcy dostępu
do kodu źródłowego. Drugim wspólnym mianownikiem jest to, że oba modele
licencjonowania (udostępniania) oprogramowania dotyczą programów komputerowych, które
są z perspektywy prawa autorskiego traktowane jak wszystkie inne programy komputerowe
chronione prawnie – są one utworami w rozumieniu prawa autorskiego, zaś to od decyzji
podmiotu tych praw zależy, na jakich warunkach to oprogramowanie będzie udostępniane
podmiotom trzecim. Pomimo tych wspólnych mianowników i wspólnego występowania
przedstawicieli obu ruchów w wielu kwestiach, należy zaznaczyć, iż występują różnice
pomiędzy nimi w podejściu do szczegółowych kwestii związanych z licencjonowaniem, co
oznacza, że nie każda licencja typu Open Source będzie jednocześnie licencją Free Software wzajemnie. Podczas gdy ruch Open Source ma wymiar bardziej pragmatyczny, tak ruch Free
Software ma wymiar bardziej „wolnościowy” (mówiąc o wolnym oprogramowaniu mamy na
myśli swobodę, a nie cenę – bądź jak to stwierdził Richard Stallman – główny twórca ruchu
wolnego oprogramowania – „To understand the concept, you should think of free as in free
speech, not as in free Beer.”). Dlatego też na wstępie należy przedstawić główne założenia
obu ruchów FLOSS, co przekłada się na przedstawienie głównych założeń licencjonowania.
Licencje typu Free Software przyznają użytkownikowi zasadniczo następujące prawa:




prawo do użytkowania programu w dowolnym celu,
prawo do analizowania i modyfikowania programu (swobodny dostęp do kodu
źródłowego),
prawo do swobodnego kopiowania programu,
prawo
do
swobodnego
rozpowszechniania
zmodyfikowanych
lub
niezmodyfikowanych wersji programu.
Typowa licencja Open Source opiera się zaś na następujących założeniach – zapewnia:





swobodną redystrybucję: oprogramowanie może być swobodnie przekazywane lub
sprzedawane,
kod źródłowy: musi być dołączony lub dostępny do pobrania,
programy pochodne: musi być dozwolona redystrybucja modyfikacji,
integralność autorskiego kodu źródłowego: licencje mogą wymagać, aby modyfikacje
były redystrybuowane jedynie jako poprawki do kodu,
niedyskryminowanie osób i grup: nikt nie może zostać wykluczony,





niedyskryminowanie obszarów zastosowań: nie wolno wykluczać komercyjnych
zastosowań,
dystrybucja licencji: prawa dołączone do oprogramowania muszą się odnosić do
wszystkich odbiorców programu, bez konieczności wykonywania przez nich
dodatkowej licencji,
licencja nie może być specyficzna dla produktu: program nie może być
licencjonowany tylko jako część szerszej dystrybucji,
licencja nie może ograniczać innego oprogramowania: licencja nie może wymagać,
aby inne dystrybuowane z pakietem oprogramowanie było typu Open Source,
licencja musi być technicznie neutralna.
Mnogość licencji FLOSS powoduje, że bardziej szczegółowe omówienie tego zagadnienia
powinno polegać na omówieniu już postanowień konkretnej licencji, których obecnie jest
kilkadziesiąt. Powyższe zestawienie głównych założeń wystarczy jednak do wyciągnięcia
wniosku, iż oprogramowanie typu Open Source (a także oprogramowanie typu Free Software)
może być z powodzeniem wykorzystywane w projektach komercyjnych. Należy mieć jednak
na uwadze dwa aspekty w tym zakresie. Po pierwsze, oprogramowanie to może być
wykorzystane w projekcie komercyjnym jako oprogramowanie czysto użytkowe, czyli jako
narzędzie, które jest wykorzystywane w działalności gospodarczej - w codziennym
funkcjonowaniu przedsiębiorstwa (i który to aspekt akceptują już nasze krajowe urzędy
skarbowe). Po drugie, wykorzystanie tego rodzaju oprogramowania w projekcie
komercyjnym może polegać na jego wykorzystaniu jako elementu konstrukcyjnego innego
oprogramowania. To drugie wykorzystanie oprogramowania FLOSS wymaga od twórcy
oprogramowania szczególnej uwagi, gdyż o ile samo użycie tego oprogramowania jest w
każdym przypadku możliwe, to różne mogą być konsekwencje tegoż. Niektóre z licencji
FLOSS, tzw. licencje wirusowe, „infekują" bowiem swoimi postanowieniami cały projekt
programistyczny (zawierają tzw. klauzulę „copyleft"), inne zaś przewidują możliwość
dystrybuowania oprogramowania stworzonego na bazie FLOSS także w innych modelach.
Zajmę się teraz bardziej szczegółowym przedstawieniem najbardziej znanej i można
powiedzieć wyjściowej licencji typu FLOSS, którą jest Powszechna Licencja Publiczna GNU
(GNU General Public Licence) stworzona w 1989 r. przez Richarda Stallmana i Ebena
Moglena. Wersja druga licencji GNU GPL została wydana w roku 1991, a wersja trzecia – 29
czerwca 2007. Jej celem jest zagwarantowanie użytkownikowi swobody udostępniania
i zmieniania wolnego oprogramowania, a więc danie pewności, iż oprogramowanie jest wolno
dostępne dla wszystkich użytkowników. Licencja GPL dotyczy programów i innych prac, na
których umieszczona jest pochodząca od właściciela praw autorskich informacja, że dany
program lub praca może być rozpowszechniana na jej warunkach, co potwierdza tezę, że
wolne i otwarte oprogramowanie od strony prawnej to model dystrybucji oprogramowania,
uzależniony od podmiotu praw autorskich. Licencja GPL nie obejmuje działań innych niż
kopiowanie, rozprowadzanie i modyfikowanie - nie mieszczą się one w jej zakresie.
Czynność używania programu nie jest poddana ograniczeniom, a produkty uzyskane
z programu objęte są licencją tylko wtedy, gdy ich treść stanowi pracę opartą na programie
(niezależnie od stworzenia jej przy użyciu programu). To, czy fakt taki jest prawdą, zależy od
tego, co dany program wykonuje. Działając w oparciu o licencję GPL, każdy może
modyfikować swoją kopię czy kopie programu oraz dowolne jego części, tworząc przez to
pracę opartą na programie, jak również kopiować i rozprowadzać takie modyfikacje - pod
warunkiem przestrzegania całości poniższych wymogów:



należy umieszczać na zmodyfikowanych plikach widocznej informacji o tym, że dane
pliki zostały zmienione, wraz z datą dokonania zmian;
należy doprowadzić do tego, aby każda rozpowszechniana lub publikowana praca,
która w całości lub części zawiera program licencjonowany na zasadach GPL, albo
pochodzi od niego lub jego części, była w całości i bezpłatnie licencjonowana dla
wszelkich stron trzecich na warunkach licencji GPL;
jeżeli zmodyfikowany program podczas korzystania z niego w normalnym trybie
odczytuje polecenia interaktywnie, należy spowodować, aby po uruchomieniu (użyty
w interaktywny sposób w najzwyklejszym trybie), wydrukowywał on lub wyświetlał
powiadomienie o odnośnym prawie autorskim i braku gwarancji (ewentualnie
o zapewnianiu gwarancji), oraz o tym, że użytkownicy mogą redystrybuować ten
program na warunkach licencji GPL wraz z informacją, jak użytkownik może
zapoznać się z treścią tej licencji (wyjątkiem jest jedynie sytuacja, jeśli sam program
jest interaktywny, ale normalnie nie drukuje takiego powiadomienia, to praca oparta
na nim też nie musi wydrukowywać takiego powiadomienia).
Z innych istotniejszy postanowień należy wspomnieć o tym, że licencja GPL przyznaje
każdemu prawo kopiowania i rozprowadzania programu licencjonowanego na jej zasadach
w kodzie wynikowym lub w formie wykonywalnej (na zasadach przedstawionych powyżej),
pod warunkiem zrealizowania również poniższych wymogów:



należy dołączyć do niego odpowiadający mu, kompletny i możliwy do odczytania
przez urządzenia cyfrowe kod źródłowy, który musi być rozpowszechniany na
warunkach wskazanych powyżej i na nośniku zwyczajowo używanym dla wzajemnej
wymiany oprogramowania; lub
należy dołączyć do niego pisemną ofertę, ważną co najmniej 3 lata, przyznającą
każdej stronie trzeciej - za opłatą nie przekraczającą kosztu fizycznego wykonywania
dystrybucji źródła - kompletną, odczytywalną przez urządzenia cyfrowe kopię
odpowiadającego mu kodu źródłowego, rozprowadzaną na warunkach wskazanych
powyżej, na nośniku zwyczajowo używanym do wzajemnej wymiany
oprogramowania; lub
należy dołączyć do niego informację na temat oferty rozprowadzania odpowiedniego
kodu źródłowego.
Podsumowując można zaś wskazać, iż jednym z najważniejszych uprawnień przyznawanych
przez licencję GPL jest to, że każdy może kopiować i rozprowadzać w dowolnych mediach
wierne kopie kodu źródłowego programu w otrzymanej formie pod warunkiem, że
w widoczny sposób i odpowiednio poda na każdej kopii właściwą informację o prawie
autorskim i zrzeczenie się uprawnień z tytułu gwarancji; wszelkie napisy informacyjne na
temat licencji i faktu nieudzielania gwarancji muszą być chronione przed uszkodzeniem, zaś
wszystkim innym odbiorcom programu należy wraz z programem wręczać egzemplarz
licencji GPL. Licencja GPL przyznaje więc uprawnienia, z których można korzystać jedynie
w przypadku wypełnienia określonych obowiązków. Opłaty mogą być pobierane za fizyczną
czynność przekazania kopii, a oferowanie ochrony gwarancyjnej jest pozostawione
indywidualnej decyzji każdego licencjobiorcy.
Na zakończenie należy podkreślić, że licencje typu FLOSS są pełnoprawnymi licencjami na
oprogramowanie i coraz częściej zdarzają się przypadki skutecznego egzekwowania ich
postanowień przed sądami. Oczywiście pamiętać trzeba także o tym, że samo
oprogramowanie typu FLOSS jest z perspektywy prawa autorskiego - jak już wspomniałem
wyżej - takim samym oprogramowaniem jak każde inne i zakres „dowolności" przy
konstruowaniu tego rodzaju licencji jest wytyczany przez obowiązujące przepisy.
Autor: Rafał Malujda, radca prawny - prowadzi Kancelarię Radcy Prawnego w Szczecinie,
www.malujda.pl