Ochrona tymczasowa w umowach ubezpieczenia

ARTYKU£Y I ROZPRAWY
ARTYKU£Y I ROZPRAWY
Marcin Orlicki
Ochrona tymczasowa w umowach
ubezpieczenia
Artyku³ dotyczy ochrony tymczasowej, która udzielana jest przed zawarciem docelowej umowy
ubezpieczenia. Ochrona ta wynika z faktu zawarcia tymczasowej umowy ubezpieczenia, która kreuje odrêbny stosunek prawny; jego byt prawny jest, co do zasady, niezale¿ny od stosunku prawnego
wynikaj¹cego z umowy docelowej. Nawet gdy do zawarcia umowy docelowej nie dojdzie, powinny
zostaæ spe³nione œwiadczenia stron tymczasowej umowy ubezpieczenia (w tym œwiadczenie pieniê¿ne ubezpieczyciela w razie zajœcia wypadku ubezpieczeniowego oraz œwiadczenie ubezpieczaj¹cego polegaj¹ce na zap³aceniu sk³adki).
S³owa kluczowe: ochrona tymczasowa, umowa tymczasowa, umowa docelowa, sk³adka ubezpieczeniowa.
1. Uwagi ogólne
Celem niniejszego artyku³u jest dokonanie analizy prawnej konstrukcji tzw.
ochrony tymczasowej w umowach ubezpieczenia. Pojêcie to nie wystêpuje, co
prawda, w ¿adnym z aktów prawnych, lecz jest czêsto spotykane w praktyce
– przede wszystkim w umowach ubezpieczenia na ¿ycie.
Ochrona tymczasowa œwiadczona jest wówczas, gdy ¿yczeniem i potrzeb¹
ubezpieczaj¹cego jest to, by ochrona ubezpieczeniowa powsta³a natychmiast po
z³o¿eniu przez niego wniosku o zawarcie umowy ubezpieczenia, a ubezpieczyciel chce ¿yczenie takie spe³niæ. Nie mog¹c w krótkim czasie dokonaæ weryfikacji ryzyka i okreœlenia zakresu ubezpieczenia, który bêdzie obowi¹zywa³ przez
ca³y okres, na który umowa ma zostaæ zawarta, ubezpieczyciel nie zawiera jednak z ubezpieczaj¹cym umowy w kszta³cie odpowiadaj¹cym wnioskowi, lecz
umowê tymczasow¹. Czas jej trwania jest z za³o¿enia znacznie krótszy od czasu,
na który mia³a byæ zawarta umowa docelowa. Niekiedy równie¿ zakres ubezpieczenia (kszta³t ochrony ubezpieczeniowej œwiadczonej przez ubezpieczyciela)
w umowie tymczasowej jest wê¿szy ni¿ wnioskowany zakres ubezpieczenia, który ma wynikaæ z umowy docelowej (chodzi w szczególnoœci o wê¿szy zakres ryzyka i ni¿sz¹ sumê ubezpieczenia).
W niektórych przypadkach (w szczególnoœci w ubezpieczeniach na ¿ycie)
ochrona tymczasowa nie wynika z przekazanych ubezpieczycielowi szczególnych potrzeb ubezpieczaj¹cego, lecz jest standardowym elementem relacji
ubezpieczyciela z ka¿dym podmiotem wyra¿aj¹cym chêæ zawarcia umowy
ubezpieczenia danego rodzaju. Chodzi o zwiêkszenie u¿ytecznoœci umowy
ubezpieczenia poprzez objêcie ochron¹ ubezpieczeniow¹ okresu bezpoœrednio
nastêpuj¹cego po wyra¿eniu przez ubezpieczaj¹cego stanowczej woli zawarcia
umowy ubezpieczenia (a niekiedy równie¿ po zap³aceniu sk³adki ubezpieczePRAWO ASEKURACYJNE 2/2014 (79)
3
ARTYKU£Y I ROZPRAWY
niowej). Bez w¹tpienia, zapewnienie ubezpieczaj¹cego o tym, ¿e bezpoœrednio
po z³o¿eniu wniosku ubezpieczyciel „z w³asnej inicjatywy” bêdzie œwiadczy³
ochronê tymczasow¹, wzmacnia przekaz marketingowy i podbudowuje obraz
ubezpieczyciela jako wiarygodnego i przyjaznego klientom kontrahenta.
W polskiej literaturze ubezpieczeniowej opracowania dotycz¹ce ochrony
tymczasowej maj¹ charakter opisowy. Stanowi¹ one raczej przegl¹d rozwi¹zañ
spotykanych w praktyce ni¿ analizê ich legalnoœci, charakteru prawnego i konsekwencji. Warto wiêc podj¹æ próbê zbadania instytucji prawnej ochrony tymczasowej w œwietle obowi¹zuj¹cych przepisów dotycz¹cych umowy ubezpieczenia i dzia³alnoœci ubezpieczeniowej.
2. Pojêcie ochrony tymczasowej
Konstrukcja ochrony tymczasowej polega na udzielaniu przez ubezpieczyciela ochrony ubezpieczeniowej w czasie nastêpuj¹cym po z³o¿eniu przez potencjalnego ubezpieczaj¹cego oferty zawarcia umowy ubezpieczenia i trwaj¹cym a¿ do chwili, gdy oferta ta zostanie przez ubezpieczyciela przyjêta lub odrzucona, albo te¿ do innej okreœlonej przez strony chwili.
Ochrona tymczasowa jest bez w¹tpienia ochron¹ ubezpieczeniow¹. Zgodnie z treœci¹ art. 12 ust. 1 ustawy o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej1,
zak³ad ubezpieczeñ udziela ochrony ubezpieczeniowej na podstawie umowy
ubezpieczenia zawartej z ubezpieczaj¹cym. Nie ma wiêc i nie mo¿e byæ innej
podstawy prawnej dla udzielania przez ubezpieczyciela ochrony, jak tylko zawarta z ubezpieczaj¹cym umowa ubezpieczenia.
Nale¿y zatem wnioskowaæ, ¿e ochrona tymczasowa ma zawsze
swoje Ÿród³o w umowie ubezpieczenia. Wniosek taki stoi jednak
w sprzecznoœci z powszechnym rozumieniem pojêcia ochrony tymczasowej,
które zak³ada, ¿e jest ona udzielana w czasie, gdy „nie wiadomo jeszcze, czy
umowa w ogóle zostanie zawarta”2. Czêsto ochronê tymczasow¹ traktuje siê
wiêc jako szczególny gest ze strony zak³adu ubezpieczeñ, którego podstaw¹ nie
jest ¿adne zobowi¹zanie ubezpieczyciela, lecz jedynie jego dobra wola.
Bez w¹tpienia taki sposób postrzegania ochrony tymczasowej jest niew³aœciwy. B³êdnym sposobem patrzenia na ochronê tymczasow¹ jest równie¿ upatrywanie w niej œwiadczenia, którego Ÿród³em jest jednostronne zobowi¹zanie
ubezpieczyciela do œwiadczenia ochrony ubezpieczeniowej w okresie poprzedzaj¹cym zawarcie umowy ubezpieczenia, niezale¿ne od woli ubezpieczaj¹cego3. Podejmowanie jednostronnych zobowi¹zañ do œwiadczenia ochrony ubezpieczeniowej nie mieœci siê w katalogu czynnoœci ubezpieczeniowych, okreœlo1
2
3
4
Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r.
poz. 950, 1289).
E. Stroiñski, Ubezpieczenia na ¿ycie – teoria i praktyka, Warszawa 2003, s. 391.
W literaturze niemieckiej podkreœla siê, ¿e ochrona tymczasowa nie jest nigdy nastêpstwem
z³o¿enia jednostronnego oœwiadczenia przez ubezpieczyciela, lecz zawarcia samodzielnej
umowy ubezpieczenia. Do b³êdnego wniosku, ¿e chodzi o jednostronn¹ czynnoœæ prawn¹
ubezpieczyciela, mog³oby prowadziæ powszechnie u¿ywane w niemieckiej praktyce ubezpieczeniowej okreœlenie vorläufige Deckungszusage (tymczasowa obietnica pokrycia)
PRAWO ASEKURACYJNE 2/2014 (79)
Ochrona tymczasowa w umowach ubezpieczenia
nym w art. 3 ustawy o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej. Ubezpieczyciele nie mog¹
sk³adaæ oœwiadczeñ o zobowi¹zaniu siê do objêcia kogokolwiek ochron¹ ubezpieczeniow¹, jeœli oœwiadczenie takie nie jest czêœci¹ sk³adow¹ procedury zawarcia lub wykonania zawartej wczeœniej umowy ubezpieczenia. Nigdy wiêc
nie mo¿e byæ œwiadczona ochrona ubezpieczeniowa (w jakimkolwiek zakresie
i przez jakikolwiek czas), gdy nie zosta³a zawarta umowa ubezpieczenia zobowi¹zuj¹ca do jej œwiadczenia.
Wychodz¹c z za³o¿enia, ¿e œwiadczenie ochrony ubezpieczeniowej wynika
zawsze z zawartej umowy ubezpieczenia i prawnie niedopuszczalne s¹ jakiekolwiek rozwi¹zania odmienne, mo¿na dojœæ do wniosku, ¿e ochrona tymczasowa
wystêpuje i wystêpowaæ mo¿e tylko wówczas, gdy zosta³a ju¿ zawarta umowa ubezpieczenia.
3. Umowa ubezpieczenia skutkuj¹ca œwiadczeniem ochrony
tymczasowej (umowa tymczasowa) a umowa ubezpieczenia
skutkuj¹ca œwiadczeniem ochrony pe³nej (umowa docelowa)
Ochrona tymczasowa z pewnoœci¹ nie wynika z docelowej umowy ubezpie4
czenia . Miêdzy ubezpieczaj¹cym a ubezpieczycielem musi istnieæ konsensus
dotycz¹cy œwiadczenia ochrony tymczasowej przed rozpoczêciem œwiadczenia ochrony wynikaj¹cej z umowy docelowej.
Próby tworzenia konstrukcji prawnej, w której Ÿród³em ochrony ubezpieczeniowej œwiadczonej przed zawarciem docelowej umowy ubezpieczenia jest
sama ta umowa, nie mog¹ siê powieœæ ze wzglêdu na treœæ art. 806 § 2 k.c. Przepis ten s³u¿y zwalczaniu nieuczciwych manipulacji, zwi¹zanych z wykorzystywaniem wiedzy jednego z kontrahentów o zajœciu wypadku ubezpieczeniowego
w okresie poprzedzaj¹cym zawarcie umowy ubezpieczenia. Norma prawna wynikaj¹ca z tego przepisu zak³ada, ¿e objêcie ubezpieczeniem okresu poprzedzaj¹cego zawarcie umowy jest bezskuteczne, je¿eli w chwili zawarcia umowy
którakolwiek ze stron wiedzia³a, lub przy zachowaniu nale¿ytej starannoœci
mog³a siê dowiedzieæ, ¿e wypadek zaszed³ lub ¿e odpad³a mo¿liwoœæ jego zajœcia
w tym okresie.
Konstrukcja zak³adaj¹ca, ¿e przes³ank¹ istnienia ochrony tymczasowej jest
zawarcie przez strony umowy docelowej, pozwala³aby na manipulacje, o których mowa w art. 806 § 2 k.c. Niezawarcie docelowej umowy ubezpieczenia powodowa³oby unicestwienie ochrony ubezpieczeniowej ze skutkiem ex tunc.
Ubezpieczyciel móg³by wiêc ³atwo uwolniæ siê od odpowiedzialnoœci wynikaj¹cej z ochrony tymczasowej (w szczególnoœci w razie zajœcia wypadku ubezpieczeniowego) poprzez odmowê zawarcia umowy docelowej. Z drugiej strony
ubezpieczaj¹cy (w razie gdy wypadek ubezpieczeniowy nie zaszed³ w okresie
4
– H.-L. Weyers, M. Wandt, Versicherungsvertragsrecht, München – Unterschleißheim 2003,
s. 73, J. Prölss, D. Klimke (w:) J. Prölss, A. Martin (red.) Versicherungsvertragsgesetz – Kommentar zu VVG, EGVVG mit RomI-VO, VVG-InfoV unf Vermittlerrecht sowie Kommentierung
wichtiger Versicherungsbedingungen, München 2010, s. 430 –431,
Okreœlenie „docelowa umowa ubezpieczenia” dotyczy umowy ubezpieczenia, która mo¿e zostaæ zawarta przez strony po zakoñczeniu okresu œwiadczenia ochrony tymczasowej.
PRAWO ASEKURACYJNE 2/2014 (79)
5
ARTYKU£Y I ROZPRAWY
œwiadczenia tymczasowej ochrony ubezpieczeniowej) móg³by odmówiæ zawarcia docelowej umowy ubezpieczenia i za¿¹daæ zwrotu zap³aconej sk³adki (na
podstawie art. 813 k.c).
Nale¿y wiêc uznaæ, ¿e jedyn¹ satysfakcjonuj¹c¹ konstrukcj¹ prawn¹ t³umacz¹c¹ fenomen ochrony tymczasowej, jest konstrukcja tymczasowej umowy
ubezpieczenia, z której ochrona ta wynika. Zawieraj¹c j¹ ubezpieczyciel
i ubezpieczaj¹cy godz¹ siê na to, ¿e ochrona ubezpieczeniowa œwiadczona bêdzie przed zawarciem umowy docelowej i zarazem niezale¿nie od tego, czy
umowa docelowa zostanie w ogóle zawarta. Strony zdaj¹ sobie równie¿ sprawê
z tego, ¿e nie zosta³y jeszcze zdeterminowane warunki docelowej umowy ubezpieczenia (ani w odniesieniu do zakresu docelowej ochrony ubezpieczeniowej,
ani te¿ w odniesieniu do wysokoœci sk³adki). Nie ma równie¿ ¿adnych w¹tpliwoœci co do tego, ¿e fakt ewentualnego zajœcia wypadku ubezpieczeniowego
w okresie œwiadczenia ochrony ubezpieczeniowej bêdzie stronom znany w momencie zawierania umowy docelowej (co uniemo¿liwia korzystanie z konstrukcji prawnej okreœlonej w art. 806 § 2 k.c.).
Ochrona tymczasowa ma zawsze swoje Ÿród³o w innej umowie ubezpieczenia ni¿ ochrona docelowa. Mamy wiêc do czynienia:
• albo z jedn¹ tylko umow¹ ubezpieczenia: umow¹ tymczasow¹ (jeœli nie dojdzie do zawarcia umowy docelowej) albo te¿
• z dwiema umowami: umow¹ tymczasow¹ i umow¹ docelow¹ (jeœli dojdzie
do zawarcia umowy docelowej).
Umowa tymczasowa i umowa docelowa pozostaj¹ w pewnym zwi¹zku. Polega on na tym, ¿e obie te umowy:
• maj¹ to¿same podmioty;
• maj¹ ten sam przedmiot (z zastrze¿eniem, ¿e ryzyko objête umow¹ tymczasow¹ mo¿e pokrywaæ siê z ryzykiem objêtym umow¹ docelow¹ lub te¿ mo¿e
byæ jedynie czêœci¹ ryzyka objêtego t¹ umow¹);
• okres œwiadczenia ochrony ubezpieczeniowej wynikaj¹cy z umowy tymczasowej poprzedza okres œwiadczenia ochrony ubezpieczeniowej wynikaj¹cy
z umowy docelowej).
Umowa tymczasowa nie jest umow¹, przez któr¹ ubezpieczyciel lub ubezpieczaj¹cy zobowi¹zuj¹ siê do zawarcia docelowej umowy ubezpieczenia
(art. 389 k.c.). Nie ma ¿adnych podstaw, by umowê tymczasow¹ traktowaæ jako
umowê przedwstêpn¹ – po jej zawarciu zawarcie umowy docelowej nie staje siê
ani trochê bardziej prawdopodobne i nie jest objête zobowi¹zaniem ani ubezpieczyciela, ani te¿ ubezpieczaj¹cego.
Umowa tymczasowa nie determinuje równie¿ w ¿adnym stopniu warunków
umowy docelowej. Przypomnieæ trzeba w tym miejscu, ¿e powodem, dla którego strony zawar³y umowê tymczasow¹, a nie od razu umowê docelow¹,
jest w³aœnie niemo¿noœæ natychmiastowego okreœlenia warunków umowy docelowej.
Rzecz jasna, zawarciu umowy tymczasowej mog¹ towarzyszyæ porozumienia dotycz¹ce obowi¹zku zawarcia umowy docelowej lub okreœlenia niektórych
6
PRAWO ASEKURACYJNE 2/2014 (79)
Ochrona tymczasowa w umowach ubezpieczenia
jej postanowieñ. Porozumienia te nie s¹ jednak immanentn¹ czêœci¹ umowy
tymczasowej.
W literaturze przedmiotu podkreœla siê, ¿e ochrona tymczasowa w ubezpieczeniach na ¿ycie ma wê¿szy zakres ni¿ ochrona docelowa. Niekiedy wskazuje
siê, ¿e dotyczy ona wy³¹cznie œmierci osoby ubezpieczonej wskutek nieszczêœli5
wego wypadku . Takie okreœlenie zakresu ochrony tymczasowej ma swoje uzasadnienie w tym, ¿e ubezpieczyciel zawieraj¹c tak¹ umowê natychmiast po
z³o¿eniu mu oferty pozbawiony jest mo¿liwoœci poznania charakterystyki przejmowanego ryzyka. Musi wiêc postêpowaæ ostro¿nie i zabezpieczaæ siê przed
ewentualnoœci¹ przejêcia ryzyka nadmiernego lub nieadekwatnego do pobranej
sk³adki ubezpieczeniowej.
Nale¿y wszak¿e pamiêtaæ, ¿e niekiedy mimo braku mo¿liwoœci natychmiastowej oceny ryzyka, ubezpieczyciel gotów jest udzieliæ ochrony
w pe³nym zakresie, zaœ ró¿nica miêdzy umow¹ tymczasow¹ i docelow¹ polega wówczas wy³¹cznie na tym, ¿e umowa tymczasowa obejmowaæ ma okres
krótszy (który wszak¿e mo¿e zostaæ „uzupe³niony” w taki sposób, ¿e obejmowaæ bêdzie pe³ny okres ubezpieczenia przewidziany w ofercie z³o¿onej ubezpieczycielowi).
W okresie œwiadczenia ochrony tymczasowej ubezpieczyciel mo¿e dokonywaæ wszelkich czynnoœci, na które, zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, w³aœciwy jest czas „przed zawarciem umowy”. Ochrona tymczasowa nie
jest bowiem fragmentem okresu ubezpieczenia wynikaj¹cego z umowy docelowej, lecz czasem poprzedzaj¹cym ten okres. Oznacza to, ¿e w czasie
œwiadczenia ochrony tymczasowej ubezpieczyciel mo¿e skutecznie (tzn. ze
skutkiem odnosz¹cym siê do stosunku prawnego wynikaj¹cego z umowy
docelowej):
• dorêczyæ ogólne warunki ubezpieczenia dotycz¹ce umowy docelowej
(art. 384 § 1 k.c.);
• przedstawiæ ró¿nicê miêdzy treœci¹ umowy docelowej a ogólnymi warunkami umowy (art. 812 § 8 k.c.);
• zapytywaæ ubezpieczaj¹cego lub ubezpieczonego o okolicznoœci dotycz¹ce
ryzyka objêtego ubezpieczeniem docelowym (art. 815 § 1 k.c.).
Wspomniany w art. 812 § 4 k.c. trzydziestodniowy (w przypadku ubezpieczaj¹cych bêd¹cych przedsiêbiorcami – siedmiodniowy) termin na odst¹pienie od umowy ubezpieczenia powinien byæ liczony odrêbnie w odniesieniu do
umowy tymczasowej i umowy docelowej. Równie¿ terminy, o których mowa
w art. 833 i 834 k.c. nale¿y traktowaæ odrêbnie. Oznacza to, ¿e w przypadku
samobójstwa ubezpieczonego ubezpieczyciel nie jest zwolniony z obowi¹zku
œwiadczenia z ubezpieczenia na ¿ycie (docelowego), je¿eli samobójstwo to
nast¹pi³o po up³ywie dwóch lat od zawarcia umowy docelowej. Gdy minê³y ju¿
dwa lata od zawarcia umowy tymczasowej, a nie minê³y od zawarcia umowy
docelowej, ubezpieczyciel nie móg³by zg³osiæ zarzutu samobójstwa ubezpieczonego wobec uposa¿onego z tytu³u umowy tymczasowej, móg³by zaœ to
5
A. Tadla, Umowa ubezpieczenia na ¿ycie, Warszawa 2000, s. 74.
PRAWO ASEKURACYJNE 2/2014 (79)
7
ARTYKU£Y I ROZPRAWY
uczyniæ wobec uposa¿onego z tytu³u umowy docelowej (chyba, ¿e warunki
umowy docelowej stanowi¹ inaczej). Podobnie rzecz siê ma z zarzutem nieprawdziwych informacji udzielonych ubezpieczycielowi przy zawieraniu
umowy ubezpieczenia.
Uznanie, ¿e umowa tymczasowa i umowa docelowa kreuj¹ dwa oddzielne
stosunki prawne ubezpieczenia ma równie¿ i ten skutek, ¿e ewentualne uszczuplenie sumy ubezpieczenia (sumy gwarancyjnej) w okresie œwiadczenia
ochrony tymczasowej nie ma wp³ywu na wysokoœæ tej sumy w ubezpieczeniu
docelowym. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, by strony umowy ubezpieczenia uregulowa³y tê kwestiê odmiennie w treœci wi¹¿¹cej je umowy
ubezpieczenia (tymczasowej lub docelowej) lub ogólnych warunków ubezpieczenia.
Fakt niezawarcia umowy docelowej w ¿aden sposób nie oddzia³uje na roszczenia stron wynikaj¹ce z tytu³u umowy tymczasowej. Je¿eli wiêc w okresie
ochrony tymczasowej zaszed³ wypadek ubezpieczeniowy objêty t¹ ochron¹,
ubezpieczyciel zobowi¹zany jest do zap³aty œwiadczenia pieniê¿nego nawet
wówczas, gdy nie dosz³o do zawarcia umowy docelowej. Podobnie rzecz siê ma
z obowi¹zkiem zap³acenia przez ubezpieczaj¹cego sk³adki za ochronê tymczasow¹ w sytuacji, gdy nie dosz³o do zawarcia umowy docelowej.
4. Obowi¹zki ubezpieczyciela wynikaj¹ce z faktu zawarcia umowy
tymczasowej
Umowa tymczasowa jest umow¹ ubezpieczenia w pe³nym tego s³owa znaczeniu i z pe³nymi konsekwencjami prawnymi wynikaj¹cymi z faktu jej zawarcia i obowi¹zywania. Prawda ta, choæ oczywista, bywa niekiedy niedostrzegana,
zaœ nakazy prawa zwi¹zane z faktem zawarcia i trwania umowy ubezpieczenia
– niewype³niane. Chodzi w szczególnoœci o:
• obowi¹zek dorêczania konsumentowi ogólnych warunków ubezpieczenia
tymczasowego przed zawarciem tymczasowej umowy ubezpieczenia
(art. 384 § 1 k.c.);
• obowi¹zek potwierdzenia zawarcia umowy ubezpieczenia tymczasowego
dokumentem ubezpieczenia (art. 811 § 1 k.c.);
• obowi¹zek udzielenia ubezpieczaj¹cemu bêd¹cemu osob¹ fizyczn¹ informacji, o których mowa w art. 13 a ustawy o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej.
Nic nie stoi na przeszkodzie, by ogólne warunki ubezpieczenia tymczasowego i ogólne warunki ubezpieczenia docelowego zawarte zosta³y w jednym dokumencie. Nale¿y jednak pamiêtaæ o klarownym, zrozumia³ym i jednoznacznym
rozdzieleniu w treœci o.w.u. elementów dotycz¹cych obu umów, tak aby ubezpieczaj¹cy nie mia³ ¿adnych w¹tpliwoœci, ¿e chodzi o dwie ró¿ne umowy ubezpieczenia.
Dokument zawieraj¹cy ogólne warunki ubezpieczenia (zarówno w przypadku, gdy dotyczy on wy³¹cznie tymczasowej umowy ubezpieczenia, jak i wówczas, gdy odnosi siê zarówno do umowy tymczasowej, jak i docelowej) powinien zostaæ dorêczony ubezpieczaj¹cemu przed zawarciem umowy tymczaso-
8
PRAWO ASEKURACYJNE 2/2014 (79)
Ochrona tymczasowa w umowach ubezpieczenia
wej. Jeœli tak siê stanie, bêdzie on wi¹za³ ubezpieczaj¹cego w obu stosunkach
prawnych. W przypadku, gdy dokument ogólnych warunków ubezpieczenia
dotyczy obu umów, a dorêczony by³by ubezpieczaj¹cemu po zawarciu umowy
tymczasowej, a przed zawarciem umowy docelowej (jeœli do jej zawarcia
dojdzie), wi¹¿e wy³¹cznie w odniesieniu do stosunku prawnego z umowy docelowej.
W przypadku, gdy okres œwiadczenia ochrony tymczasowej jest stosunkowo
krótki (zapewne nie d³u¿szy ni¿ jeden miesi¹c), zaœ po wygaœniêciu umowy
tymczasowej zosta³a zawarta umowa docelowa, nale¿y uznaæ za dopuszczalne
potwierdzenie przez zak³ad ubezpieczeñ faktu zawarcia obu umów ubezpieczenia jednym dokumentem ubezpieczenia (wystawianym po zawarciu umowy docelowej). Jeœli jednak okres œwiadczenia ochrony tymczasowej jest d³u¿szy,
zwlekanie z potwierdzeniem zawarcia umowy tymczasowej mog³oby godziæ
w uzasadnione interesy ubezpieczaj¹cego. Nale¿y w takim przypadku wystawiæ
osobny dokument ubezpieczenia stwierdzaj¹cy zawarcie umowy tymczasowej,
póŸniej zaœ (o ile dojdzie do zawarcia umowy docelowej) kolejny dokument odnosz¹cy siê do umowy docelowej.
Tymczasowa umowa ubezpieczenia – podobnie jak ka¿da inna umowa
ubezpieczenia – mo¿e byæ zawarta w dowolnej formie. Nie ma ¿adnych przeszkód prawnych, by umowa tymczasowa by³a zawarta na odleg³oœæ – w szczególnoœci przez telefon lub za pomoc¹ komunikacji internetowej. Jest bardzo
po¿¹dane (choæ nie ma takiego obowi¹zku prawnego), by ubezpieczyciele
uprzedzali swoich klientów o tym, ¿e z³o¿enie przez nich oferty zawarcia docelowej umowy ubezpieczenia jest z mocy dorêczonych im wczeœniej ogólnych
warunków ubezpieczenia traktowane jako oferta natychmiastowego zawarcia
umowy tymczasowej. Klient, który wie, ¿e zawar³ najpierw tymczasow¹ umowê
ubezpieczenia, docenia dzia³ania ubezpieczyciela s³u¿¹ce pokryciu bie¿¹cego
ryzyka, a z drugiej strony nie bêdzie mia³ oporów przed zap³aceniem sk³adki
ubezpieczeniowej za okres, w którym œwiadomie korzysta³ ze œwiadczonej na
jego rzecz tymczasowej ochrony ubezpieczeniowej.
5. Sk³adka za ochronê tymczasow¹
Okres œwiadczenia ochrony tymczasowej jest czasem trwania odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela. Konieczne jest wiêc obliczenie sk³adki ubezpieczeniowej
za ten okres (art. 813 § 1 k.c.). Sk³adka ubezpieczeniowa nale¿na za ochronê
tymczasow¹ powinna zostaæ okreœlona po dokonaniu oceny ryzyka ubezpieczeniowego zwi¹zanego z t¹ ochron¹ (art.18 ust.1 ustawy o dzia³alnoœci ubezpieczeniowej). Je¿eli zakres ochrony tymczasowej i ochrony docelowej ró¿ni¹ siê
od siebie, wówczas sk³adki okreœlone w umowie tymczasowej i docelowej powinny odzwierciedlaæ to zró¿nicowanie.
Spotykana niekiedy postawa ubezpieczycieli polegaj¹ca na niepobieraniu
sk³adki ubezpieczeniowej za okres ochrony tymczasowej w sytuacji, gdy nie
dosz³o do zawarcia umowy docelowej, jest niezgodna z bezwzglêdnie obowi¹zuj¹cymi przepisami art. 805 § 1 i 813 § 1 k.c. Nie budzi w¹tpliwoœci
w orzecznictwie i doktrynie, ¿e umowa ubezpieczenia jest czynnoœci¹ prawn¹
PRAWO ASEKURACYJNE 2/2014 (79)
9
ARTYKU£Y I ROZPRAWY
dwustronnie obowi¹zuj¹c¹ i zarazem odp³atn¹. W ka¿dym przypadku, gdy
dosz³o do zawarcia umowy ubezpieczenia ubezpieczaj¹cy zobowi¹zuje siê do
zap³acenia sk³adki (art. 805 § 1 k.c.), zaœ sk³adkê tê oblicza siê za czas trwania
odpowiedzialnoœci ubezpieczyciela (art. 813 § 1 k.c.). Jeœli wiêc ubezpieczyciel
œwiadczy³ ochronê ubezpieczeniow¹, nale¿y mu siê za to sk³adka. Istnienie
roszczenia o zap³acenie sk³adki za ochronê tymczasow¹ jest przy tym niezale¿ne od faktu zawarcia umowy docelowej6.
W literaturze niemieckiej podkreœla siê, ¿e w przypadku gdy bezpoœrednio
po okresie œwiadczenia ochrony tymczasowej zawierana jest przez strony umowa docelowa, wówczas dla celów obliczania sk³adki ubezpieczeniowej traktuje
siê oba okresy ubezpieczenia w taki sposób, jak gdyby by³y one skutkiem zawarcia jednej umowy ubezpieczenia. Dziêki temu ubezpieczaj¹cy unika koniecznoœci p³acenia za okres ochrony tymczasowej relatywnie wysokiej sk³adki pobieranej za ubezpieczenie krótkookresowe. Je¿eli jednak nie dochodzi do zawarcia
umowy docelowej, wówczas ubezpieczyciel mo¿e pobraæ sk³adkê adekwatn¹ do
7
krótkiego okresu œwiadczenia ochrony ubezpieczeniowej .
Ubezpieczaj¹cy przed zawarciem umowy tymczasowej powinien oczywiœcie
znaæ wysokoœæ sk³adki nale¿nej za ochronê tymczasow¹. Oznaczenie wysokoœci
sk³adki mo¿e jednak zak³adaæ zró¿nicowanie jej ostatecznej wysokoœci w zale¿noœci od tego, czy dojdzie do zawarcia umowy docelowej.
6. Zakoñczenie ochrony tymczasowej
Ochrona tymczasowa koñczy siê w przypadkach okreœlonych w treœci umowy tymczasowej – z uwzglêdnieniem wszak¿e bezwzglêdnie obowi¹zuj¹cych
przepisów ustaw. Nale¿y wskazaæ nastêpuj¹ce przypadki:
• tymczasowa ochrona ubezpieczeniowa koñczy siê w chwili, w której dochodzi do zawarcia docelowej umowy ubezpieczenia;
• tymczasowa ochrona ubezpieczeniowa koñczy siê po up³ywie okreœlonego
terminu od dnia zawarcia umowy, z której ochrona ta wynika (umowa tymczasowa na czas oznaczony);
• tymczasowa ochrona ubezpieczeniowa koñczy siê wskutek zawarcia przez
ubezpieczaj¹cego i ubezpieczyciela umowy o rozwi¹zaniu umowy tymczasowej.
Ponadto, w przypadku ubezpieczeñ maj¹tkowych tymczasowa ochrona
ubezpieczeniowa koñczy siê:
• w przypadku wypowiedzenia przez ubezpieczyciela umowy ubezpieczenia
z wa¿nych powodów okreœlonych w ustawie lub ogólnych warunkach ubezpieczenia (art. 812 § 5 k.c.);
6
7
10
Warto wspomnieæ, ¿e przeciwko œwiadczeniu ochrony ubezpieczeniowej za darmo lub za
sk³adkê, która nie jest adekwatna do ponoszonego przez ubezpieczyciela ryzyka, wypowiedzia³a siê Komisja Nadzoru Finansowego – Pismo Przewodnicz¹cego Komisji Nadzoru Finansowego Andrzeja Jakubiaka z dnia 2 paŸdziernika 2012 r. (DNU/W1/606/154/1/12/EU),
http://www.knf.gov.pl/Images/Adekwatnosc_sk%C5%82adek_ZU_03-10-12_tcm75-32027.pdf
H.-L.Weyers, M.Wandt, op.cit., s. 74.
PRAWO ASEKURACYJNE 2/2014 (79)
Ochrona tymczasowa w umowach ubezpieczenia
• w przypadku, gdy wskutek niezap³acenia przez ubezpieczaj¹cego sk³adki,
ubezpieczyciel wypowiedzia³ umowê tymczasow¹ na podstawie art. 814
k.c.;
• w razie skutecznego wypowiedzenia umowy tymczasowej przez któr¹kolwiek ze stron w przypadku ujawnienia okolicznoœci, która poci¹ga za sob¹
istotn¹ zmianê niebezpieczeñstwa wypadku (art. 816 k.c.).
W przypadku ubezpieczeñ osobowych tymczasowa ochrona ubezpieczeniowa koñczy siê w przypadkach dotycz¹cych wszystkich umów ubezpieczenia,
a ponadto:
• po wypowiedzeniu umowy tymczasowej przez ubezpieczaj¹cego zgodnie
z treœci¹ art. 830 § 1 k.c.;
• w braku odmiennego zastrze¿enia, gdy w zwi¹zku z niezap³aceniem sk³adki
lub jej raty, umowê mo¿na uznaæ za wypowiedzian¹ przez ubezpieczaj¹cego
zgodnie z treœci¹ art. 830 § 2 k.c.
Powodem zakoñczenia œwiadczenia przez ubezpieczyciela tymczasowej
ochrony ubezpieczeniowej mo¿e byæ równie¿ odmowa zawarcia umowy docelowej (odrzucenie oferty zawarcia umowy docelowej z³o¿onej przez ubezpieczaj¹cego). Nie dotyczy to jednak umów ubezpieczeñ na ¿ycie, bowiem uznanie, ¿e jednostronna decyzja ubezpieczyciela mog³aby unicestwiæ stosunek prawny ubezpieczenia na ¿ycie narusza³oby normê prawn¹ zawart¹ w art. 830 § 3
k.c. Przepis ten g³osi, ¿e ubezpieczyciel mo¿e wypowiedzieæ umowê ubezpieczenia na ¿ycie jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie. Z pozoru, w opisywanym przypadku nie chodzi o wypowiedzenie umowy ubezpieczenia na ¿ycie, lecz o zastrze¿enie w takiej umowie warunku rozwi¹zuj¹cego, to jednak nale¿y dostrzec, ¿e ziszczenie siê warunku uzale¿nione jest wy³¹cznie od woli
ubezpieczyciela. Skutek odrzucenia przez ubezpieczyciela oferty zawarcia
umowy docelowej by³by wiêc identyczny jak z³o¿enie wypowiedzenia umowy
ubezpieczenia na ¿ycie.
7. Podsumowanie
Ochrona tymczasowa jest u¿ytecznym i potrzebnym instrumentem, zapewniaj¹cym praktyce ubezpieczeniowej mo¿liwoœci elastycznego reagowania na
potrzeby klientów. Uwagi poczynione w niniejszym artykule maj¹ na celu dostrze¿enie faktu, ¿e choæ ochronie tymczasowej ustawodawca nie poœwiêci³ ani
jednego przepisu, to jednak bardzo wiele regulacji prawnych do niej siê odnosi.
Dziêki ich przestrzeganiu system polskiego prawa ubezpieczeniowego zapewnia bezpieczeñstwo wszystkim uczestnikom obrotu – zarówno wówczas, gdy ich
prawa maj¹ charakter tymczasowy, jak i wówczas, gdy chodzi o uprawnienia
o charakterze sta³ym.
prof. UAM dr hab. Marcin Orlicki
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydzia³ Prawa i Administracji
Katedra Prawa Cywilnego, Handlowego i Ubezpieczeniowego
PRAWO ASEKURACYJNE 2/2014 (79)
11
ARTYKU£Y I ROZPRAWY
Temporary Coverage in Insurance Contracts
The article is devoted to temporary coverage which is granted prior to the conclusion of the permanent contract of insurance. This protection results from the fact of the conclusion of the temporary insurance agreement, which establishes a separate legal relationship, in principle, independent of the legal relationship arising from the final agreement. Even if a permanent contract is
not concluded, the obligations of the parties of the temporary agreement ought to be fulfilled (including the claims payment by the insurer in the event of an insurance accident and the premium
payment by the policyholder).
Keywords: temporary coverage, temporary contract, final contract, insurance premium.
12
PRAWO ASEKURACYJNE 2/2014 (79)