SPIS ROZPRAW

Lech Milian
W POSZUKIWANIU
DOSKONAŁEGO
PORZĄDKU SPOŁECZNEGO
TRZY ROZPRAWY SOCJOLOGICZNO-FILOZOFICZNE
Gdańsk 2012
Projekt okładki, redaktor techniczny
Tomasz Mikołajczewski
Wykorzystano zdjęcia na pierwszej stronie okładki:
© partha1983 – Fotolia.com, © mistic_boy – Fotolia.com.
Wydanie pierwsze, objętość 24,5 ark. wyd., Gdańsk 2012
Druk i oprawa
Mazowieckie Centrum Poligrafii, 05-270 Marki, al. Piłsudskiego 2A, tel. 22 497 66 55, www.c-p.com.pl
 Copyright by Wydawnictwo Gdańskiej Szkoły Wyższej, Gdańsk 2012
WYDAWCA
WYDAWNICTWO GDAŃSKIEJ SZKOŁY W YŻSZEJ
Do 2011 r. pod nazwą
Wydawnictwo Gdańskiej Wyższej Szkoły Administracji
80-656 Gdańsk, ul. Wydmy 3
tel. 58 305 08 12, faks 58 305 08 89 w.40
Zamówienia e-mail: [email protected]
www.gsw.gda.pl/wydawnictwo
ISBN 978-83-89762-44-3
Spis treści
Od Autora.................................................................................................................... 9
Doskonalenie porządku społecznego
społecznego i humanizacja życia
w wybranych koncepcjach filozoficznofilozoficzno-społecznych
Wprowadzenie wraz z wyjaśnieniami terminologicznymi........................................ 14
Przemoc metodą humanizacji życia społecznego? .................................................... 16
Uczłowieczone życie w poglądach pierwszych filozofów starożytnych ................... 18
Platońska koncepcja sprawiedliwości, reguł etycznych i państwa ............................ 21
Powrót do myśli o równości ludzi na ziemi. Stoicyzm ............................................. 25
Demokracja ateńska z jej specyfiką odniesioną do współczesności ......................... 28
Humanizm w modelu wspólnoty chrześcijańskiej .................................................... 32
Rozczarowanie Augustyna i akceptacja despotyzmu ................................................ 38
Znaczenie zakonów w umacnianiu się feudalnego porządku społecznego ............... 41
Społeczeństwo jako organizm w tomistycznej doktrynie powinności stanowych .... 43
Humanizm pierwszych socjalistów utopijnych ......................................................... 47
Rosnące sprzeciwy wobec dzikiej industrializacji .................................................... 53
Zderzenie dwóch poglądów na władzę: T. Hobbes i J. Locke .................................. 56
Wynaturzone społeczeństwo w opinii J.J. Rousseau ................................................ 59
Inni kontestatorzy niesprawiedliwego ładu industrialnego ....................................... 61
Zaczątki humanizacji pracy i życia codziennego robotników ................................... 64
Porządek społeczny podporządkowany wolnemu rynkowi ...................................... 68
Egoizm siłą napędową aktywności gospodarczej ludzi............................................. 70
Jakie mogą być konsekwencje z zaistnienia wolnego rynku? ................................... 73
Filozofowie naturaliści i narodziny społeczeństwa ryzyka ....................................... 74
Rezultat niesprawiedliwości feudalnych i idei liberalnej czyli rewolucja
francuska ............................................................................................................... 76
Wątpliwy humanizm konserwatystów z końca XIX wieku ...................................... 80
Uniezależnianie się myśli humanistycznej od doktryn teologicznych ...................... 82
Porządek społeczny a zarazem etyczny według G.F. Hegla ..................................... 88
Humanizm porządku socjalistycznego według K. Marksa ....................................... 91
Koncepcja porządku socjaldemokratycznego ........................................................... 94
Wypaczony marksizm rewolucyjny oraz faszyzm .................................................... 96
Humanizm jako produkt rozterek intelektualistów XX wieku ................................ 101
Humanizm hedonistyczny w konfrontacji z humanizmem religijnym .................... 106
Demokracja jako synteza humanizmu liberalnego i jej zagrożenia ........................ 111
Tolerancja w uwikłaniach ideologiczno-ustrojowych ............................................. 114
Roszczeniowy humanizm egalitarystyczny............................................................. 117
Humanizacja życia na tle statusu społecznego kobiet ............................................. 120
Społeczeństwo obywatelskie w historii myśli społecznej ....................................... 125
Model współczesnego społeczeństwa obywatelskiego i jego możliwe
problemy ideologiczne ........................................................................................ 128
Spór o funkcje demokratycznego państwa .............................................................. 131
Refleksje końcowe .................................................................................................. 135
Przemiany w pojmowaniu wolności osobistej oraz ich wpływ
na porządek społeczny i życie codzienne
codzienne
Wprowadzenie ........................................................................................................ 140
Odpoczynek zaczynem marzeń o wolności jako egzystencji bez pracy ................. 144
Raj już na ziemi czyli pełnia wolności dla wybranych ........................................... 145
Nakaz pracy w księgach starotestamentowych i talmudycznych.
Wolność osobista pojęciem nieznanym ............................................................... 149
Słabnie nadzieja na raj pozaziemski? Inicjatywa jej restauracji.............................. 153
Poszukiwanie uzasadnienia pogardy dla pracy i apoteoza wolności ....................... 157
Platon i Arystoteles kreują wolność duchową i uzasadniają niewolnictwo ............ 162
Filozofowie negujący pogardę dla pracy i krytykujący istniejący wymiar
wolności .............................................................................................................. 166
Wykształcanie się niewolniczych struktur społecznych. Łagodnieje pogarda
dla pracy .............................................................................................................. 168
Jakie czynności szlachetne znamionują wolność osobistą? .................................... 172
Jak utrzymywać się z pracy nie tracąc wolności osobistej? .................................... 175
Powinność nakazem wewnętrznym czyli łagodzenie naruszającego wolność
przymusu ............................................................................................................. 178
Hedonizm jako filozofia korzystania z wolności. Nawoływanie do
umiarkowania ...................................................................................................... 181
Wolność poglądów w dysputach politycznych. Jaki jest zakres wolności słowa? .. 183
Leniwi plebejusze rzymscy za całkowitym nic nierobieniem ................................. 186
Spór o duszę niewolnika czyli o istotę wolności w poglądach Cycerona ............... 188
Chrześcijańska równość sprowadzona do powszechnego obowiązku pracy .......... 192
Równość wobec obowiązku pracy nie zwalnia od zależności ludzi od siebie ........ 195
Powrót do tradycyjnych struktur społecznych. Dalszy ciąg problemów
z wolnością osobistą ............................................................................................ 196
Wolność osobista sprowadzona do wspólnoty feudalnych powinności .................. 199
Dodatkowe refleksje nad władzą, wolnością osobistą i pracą ................................. 201
Rozum i dusza w tomistycznym humanizmie wolności duchowej ......................... 205
Wolność stanowa jako samowola szlachetnie urodzonych ..................................... 207
Wolność osobista w możliwych skojarzeniach chłopa, mieszczanina i feudała ..... 210
Egalitaryzm społeczny przesłania utopistom pożądany wymiar wolności.............. 215
Wolność osobista wezwaniem do najemnej pracy. Kształtowanie się wolności
gospodarczej ........................................................................................................ 217
Narodziny wolności osobistej w ujęciu liberalizmu................................................ 219
Upowszechnianie się pracy najemnej i ucieczka do wolności limitowanej ............ 222
Robotnik w marksowskim królestwie wolności ...................................................... 224
Czas wolny od pracy wyznacza korzystanie z wolności ......................................... 228
Przebieg walki robotników o prawo do wolności limitowanej ............................... 229
Wolność osobista w wymiarze etyki liberalnej ....................................................... 232
Wolność osobista kobiet na tle minionych epok ..................................................... 235
Czy aspołeczność jako cecha natury ludzkiej dzieli społecznie postrzegany
świat? ................................................................................................................... 240
Wolność gospodarcza i wolność osobista. Obustronne zależności ......................... 244
Faszyzm i bolszewizm zaprzeczeniem wszelkiej wolności .................................... 247
Współczesny porządek demokratyczny i wolność osobista .................................... 252
Refleksje końcowe .................................................................................................. 254
Społeczeństwo przyszłości i jego ukorzeniona przeszłość
oraz teraźniejszość. Społeczna integracja czy pogłębienie
konfliktów?
Wprowadzenie ........................................................................................................ 258
Rozważania nad nazwą społeczeństwa przyszłości ................................................ 259
Współczesne społeczeństwo, którego cechą jest rywalizacja ................................. 262
Uprzemysłowienie i jego wpływ na struktury społeczne ........................................ 266
Przyczyny ruchliwości i mobilności społecznej według V. Parety i F. Toenniesa . 269
Proces integracji i losy życiowe załogi XIX-wiecznego przedsiębiorstwa
angielskiego ......................................................................................................... 273
Integracja zrzeszeniowa stałym składnikiem społeczeństwa industrialnego? ......... 277
Klasy społeczne w rozwiniętym społeczeństwie industrialnym.............................. 278
Jak narodził się kapitalizm? Pochwała społecznych funkcji pierwotnego
kapitału ................................................................................................................ 281
Egoizm nadal społecznie akceptowaną siłą motoryczną? ....................................... 283
Niepokój A. Smitha uzasadniony. Etyka rynku zaniedbanym dobrem moralnym.. 286
Nędza, dostatek i bogactwo w ideologii wolnego rynku ......................................... 288
Konsumpcja nadmierna i jej społeczne skutki ........................................................ 290
Gra rynkowa w wizerunku niemoralnego kapitalizmu ........................................... 293
Przedsiębiorczość i życie na kredyt. Obecny ład społeczny nad przepaścią ........... 295
Ekonomia nauką nienadążającą za wymogami współczesności?............................ 299
Galopujący postęp techniczny i szalejące bezrobocie ............................................. 303
Społeczeństwo stale zwiększającego się ryzyka? Do czego potrzebne są
dyplomy ............................................................................................................... 306
Integracja jako przejaw form życia społecznego .................................................... 310
Internet nowym narzędziem integracji społecznej? ................................................ 312
O zasadzie maksymalizacji zysku i jej ocenie etycznej w grze na rynkach
lokalnych ............................................................................................................. 317
Wyzbywanie się pracy prostej na przykładzie społeczeństwa amerykańskiego ..... 321
Cnoty kapitalizmu, które stały się grzechami ......................................................... 325
Nieprzewidywalne skutki upowszechnienia wiedzy? ............................................. 328
Masowy przekaz wiedzy, ale komu i czemu służącej? ........................................... 332
Utylitaryzm i kryzys wartości, których podłożem są europejskie religie.
Eugenika liberalna zagrożeniem? ........................................................................ 336
Upragniona cywilizacja czasu wolnego nadal dobrem pożądanym? ...................... 342
Nowy konfliktowy podział klasowy społeczeństwa? .............................................. 346
Dominacja interesu prywatnego na podstawie faktów ............................................ 349
Społeczeństwo industrializacji zrobotyzowanej w świetle problemów do
rozwiązania .......................................................................................................... 353
Społeczeństwo obywatelskie wyznacznikiem nowych norm etycznych? ............... 358
Otoczenie zewnętrzne społeczeństw industrialnych ............................................... 360
Jeśli globalizacja to w czyim interesie? .................................................................. 363
Refleksje końcowe .................................................................................................. 364
Dzieła wykorzystane merytorycznie w rozprawach ................................................ 367
Indeks nazwisk ........................................................................................................ 374
Od Autora
Zaprezentowany zbiór rozpraw studyjnych zbliżonych w swej formie
do esejów jest między innymi pokłosiem treści referatów wygłoszonych
przez autora na konferencjach w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej
w Lublinie, organizowanych na Wydziale Filozofii i Socjologii przez
prof. dr hab. inż. Sławomira Partyckiego w latach 1996–2002 i poświęconych społecznym aspektom mechanizmu rynku. Z kolei z inicjatywy
prof. zw. dr hab. Lesława H. Habera, propagatora rozważań nad funkcjonowaniem społeczeństwa przyszłości, miały miejsce w latach 2002–2008
konferencje poświęcone tej problematyce na Wydziale Nauk Społecznych
Stosowanych w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Do nowych
przemyśleń na temat funkcjonowania, organizacji i wspomagania uczestnictwa ludzi w kulturze w ich życiu poza pracą, zachęcił też autora jego
udział w konferencji zorganizowanej na UMCS w 2006 roku w Zakładzie
Pedagogiki Kultury. Przedmiotem konferencji było instytucjonalne kształcenie animatorów kultury. Pomysłodawcą tej konferencji była dr Barbara
Jedlewska. Między innymi z inicjatywy autora niniejszych rozpraw tematykę czasu wolnego w aspekcie społeczeństwa przyszłości podjęto też na
konferencji w Wyższej Szkole Gospodarki w Bydgoszczy w 2007 roku.
* * *
Prezentując w rozprawach wybrane wizje porządków społecznych
uchodzących w świadomości społecznej lub mających uchodzić za zhumanizowane, autor rozpraw chce pokazać, jak w praktyce społecznej trudne
w realizacji były ich próby wprowadzenia w życie. Założenia ideologiczne
mające uczłowieczyć życie społeczne przyjęte przez ich twórcówwizjonerów nie zawsze spotykały się z powszechną aprobatą. Humanizowanie, czyli inaczej uczłowieczanie życia społecznego było programowane i realizowane w rozmaitych koncepcjach porządku społecznego. Z perspektywy
historycznej nie wszystkie koncepcje i związane z nimi porządki społeczne
mogą, bez żadnych wątpliwości, zasługiwać na miano rzeczywiście humanizujących życie społeczne. Oczywiście, z naszego współczesnego tak
zwanego punktu widzenia. Pomimo to, a właściwie dlatego, nie można ich
tak apriorycznie dyskredytować.
Szczególnie trzeba być ostrożnym w tej mierze, gdy poglądy na humanizację życia społecznego są rezultatem historycznie utrwalonych doświadczeń. Pokazując programową treść wybranych koncepcji humanizacyjnych możemy się przekonać, jak radykalnie odmienne od siebie były wizje
prezentowanych porządków społecznych mających uchodzić za optymalne.
9
Z wielu uchwyconych historycznie koncepcji ideologicznych modelujących
porządki społeczne wybrano do rozpraw te, które zdaniem autora miały
bardziej uwidaczniający się wpływ na kształtowanie życia społecznego.
A wpływ tych koncepcji, niejednokrotnie negatywny na jego przebieg, zależał przecież od wielu społecznych uwikłań determinujących ich faktograficzny obraz, niejednokrotnie sprzeczny z intencjami pomysłodawców.
Zatem nie kierowano się w ich wyborze do omówienia w rozprawach
jakimikolwiek subiektywizującymi ocenami mogącymi zawierać wątpliwości co do ich wyobrażonych wartości humanizacyjnych. Czy można
zresztą z pozycji współczesnego analityka minionych zdarzeń i kierunków
humanizacyjnych z niezachwianą pewnością orzekać, jakich to zmian ludzie
pragnęli dążąc do poprawienia warunków swojego życia? Oczywiście analitycy mają prawo komentować ich konsekwencje praktyczne. Zresztą, czy
każda z uchwyconych przejawów praktyk humanizacyjnych może być,
z pozycji współczesnych poglądów na humanizację życia, oceniona jednostronnie negatywnie? Niektóre z koncepcji są ze sobą wprost nieporównywalne.
Trzeba wyjść z założenia, że każda ideologia, nawet budząca dzisiaj
zdziwienie, jeśli mogła przed wiekami liczyć na wsparcie ludzi przekonanych, że uczłowieczy ich życie, powinna na zasadzie swobodnego wyboru
zostać włączona do zbioru idei humanizujących życie ludzi.
Sam fakt, że dany pomysł na humanizację życia został odnotowany
historycznie, już świadczy o jego znaczącej wartości, a daje to podstawę do
omówień. Nie można domniemywać, podkreślamy raz jeszcze, że za inspiracją ideologiczną niektórych wizjonerów lepszej rzeczywistości społecznej ukrywały się cele inne niż rzeczywiste pragnienie humanizacji życia.
Humanizm, chociaż rozmaicie rozumiany, jednoczy w przedstawionych rozprawach wszystkie doktryny filozoficzno-społeczne, których celem
postulatywnym było lub jest uczłowieczanie życia ludzkiego w modelowym,
inaczej wyobrażeniowym porządku społecznym.
W toku analizy poszczególnych koncepcji humanizacyjnych nasuwa
się na myśl jeszcze jedna, być może znacząca, sprawa. Otóż można odnieść
wrażenie, że swoisty ruch ideologii i związanych z nimi poglądów
koncepcyjnych odbywa się jak gdyby po zamkniętym kole zaniku i po jakimś
czasie powrotu tych w samych istocie lub podobnych wizji społeczeństwa
doskonałego. Trudno w analizie historycznej nie dostrzegać faktu, że wieki
mijały a problemy oczekujące na rozwiązanie pozostawały te same.
Jeśli przed wiekami dana rzeczywistość społeczna w zaostrzającym
się chaosie dojrzewała do zmian, proponowano często pozornie tylko nowatorskie. W istocie powracano do programowych idei, które już kiedyś
w odległym czasie były znane a nawet wdrażane. Paradoksy dziejowe pole-
10
gają na tym, że poszły w zapomnienie jako przestarzałe i nienadające się do
odtworzenia.
Uzasadnione wydaje się być przekonanie, że poprzez analizę historycznie zaistniałych w przeszłości zdarzeń można wnioskować, jakich zmian
można oczekiwać w niedalekiej już przyszłości. Przeszłość, a widać to
z analizy historycznej, silnie utrwala się na bieżących zachowaniach ludzkich. Ten fakt komplikuje rozważania o przyszłości. Nie wszyscy zdają
sobie z tego sprawę.
Teraźniejszość życia społecznego wymieszana z przeszłością tworzy,
a można zaryzykować takie stwierdzenie, swoistą mieszankę wybuchową
rozmaitych, sprzecznych ze sobą propozycji ideologicznych. Na takim podłożu zaistniałych sprzeczności trudno jest modelować porządek społeczny
przyszłości. Niemniej, rozmowy na temat przyszłego porządku społecznego
są ważne, gdyż obecny wikłający nas w swoje reguły, nie jest zbyt optymalny.
Z początkiem XXI wieku proces narastania sprzeczności ideologiczno-koncepcyjnych powodujący chaos w życiu społecznym, zaczyna
szczególnie szybko przyspieszać. Jak na takim rozchwianym podłożu myśli
społecznej zarysowuje się przyszłość życia społecznego została zaprezentowana zwłaszcza w rozprawie końcowej. Niezbędne, jak wydawało się,
komentarze zawarte w rozprawach czynione są z pozycji analityka, który do
rozmaitych koncepcji czy doktryn zaistniałych w dalekiej przeszłości, może
podejść bardziej obiektywnie. Przekonanie takie jest właściwie konieczne
w podejmowaniu jakichkolwiek tego rodzaju rozważań. Niemniej niektóre
z komentarzy mogą się rozmijać z poglądami czytających.
Czy przedstawione rozważania wniosą coś nowego do kształtującego
się, bardzo zamglonego obrazu przyszłych a koniecznych przemian społecznych? Ostateczna ocena rozpraw należeć będzie do Czytelników.
* * *
Przez wieki poszukiwaniem doskonałego porządku społecznego zajmowali się mędrcy zwani filozofami. Filozofia jako nauka wyrosła z refleksji w poszukiwaniach mądrości. To filozofowie byli przez wieki kreatorami idei i programów ulepszających świat. Współcześnie swoistą pałeczkę
w tej sztafecie poszukiwań doskonale zorganizowanego społeczeństwa przejmują z rąk filozofów socjologowie. Może właśnie współcześni ludzie nauki,
wcale niepoczuwający się do doskonałości myślenia filozoficznego, lecz
jednak zaliczający się do humanistów, potrafią opracować przyszłościowy
doskonały porządek społeczny i w rezultacie doskonale funkcjonujące społeczeństwo? Jak stwierdzono w końcowej rozprawie, na taki wynik trzeba
jeszcze poczekać. W każdym razie poszukiwania doskonałego porządku społecznego, który by spełniał wysokie wymogi humanizacyjne, trwają nadal.
11
* * *
W intencji autora było, aby teksty poszczególnych rozpraw, a także
wyodrębnione fragmenty w obrębie każdej z nich, miały cechę pewnej
autonomiczności, ale jednocześnie nawiązywały tematycznie do siebie.
Dlatego też, wobec mnogości przenikających się wzajemnie, a można też
powiedzieć, wprost splatających się ze sobą, problemów i zjawisk, w rozprawach można doszukać się pewnych powtórek. Fakt ten potraktowany
jako niedoskonałość niesie jednak pewne korzyści studyjne. Czytelnik
w prezentacji wzajemnych uwikłań rozmaitych ideologii i zmieniających się
uwarunkowań życia społecznego z pewnością zauważy różne aspekty
możliwych ocen zarówno w odniesieniu do prezentowanych ideologii, jak
też byłych lub bieżących związanych z nimi zdarzeń społecznych.
12
Indeks nazwisk
Drucker Peter F., 322, 330
Dumazedier Jozeph, 345
Durkheim Emile, 45, 91, 133, 311
Dzielska Maria, 122
Dżugaszwili Josif Wissarionowicz,
ps. Stalin, 97, 250
Eco Umberto, 346
Epikur, 168, 172, 173, 181, 182, 183,
336
Erazm z Rotterdamu, 239
Fallaci Oriana, 362
Fidiasz, 175
Fischer Stanley, 302
Fourier Charles, 65, 66, 67, 105
Fromm Erich, 103, 104, 246, 252
Fukuyama Francis, 131, 132, 134,
135
Gajda Janusz, 359
Galileusz, 214
Gazda Zbigniew, 187
Gilbreht Lilian i Frank, 67
Goliński Michał, 262
Gracjan, 37
Grzelak Janusz Ł., 294
Haber Lesław H., 313, 315, 346
Habermas Jurgen, 341, 349
Hammurabi, król, 162
Hampden-Turner Charles, 291, 299,
302
Hayek von Friedrich August, 132
Hegel Georg Friedrich, 88, 89, 90,
91, 111, 126
Heidegger Martin, 103
Heilbroner Robert L., 301
Hezjod, 153
Hipokrates, 37
Hitler Adolf, 99
Hobbes Thomas, 56, 57, 58, 71, 133,
221, 241
Hume Dawid, 72
Huntington Samuel P., 362
Hypatia, 122
Anaksymander, 18, 25
Anaksymenes, 18, 25
Antipater, 153
Antystenes, 167
Arystenes, 168
Arystoteles, 44, 45, 123, 125, 126,
157, 158, 163, 165, 166, 202, 205,
206, 238, 251
Arystyp z Cyreny, 167, 182, 337
Asklepiades, 167
Augustyn z Hippony, 24, 33, 34, 35,
36, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 46, 48,
110, 114, 126, 156, 194, 195, 197,
198, 201, 208, 213, 214
Backer Howard, 47, 191
Bacon Francis, 52, 215
Bakunin Michał, 93
Barnes Harry Elmer, 47, 155, 191,
312
Bazyli, 41
Beck Ulrich, 266, 307, 333, 352
Becker Howard, 155, 236, 312
Begg Dawid, 302
Bentham Jeremy, 233, 336
Bielawski Józef, 156
Birdzell jr. L.E., 281, 283, 288, 296,
303, 317
Bombol Małgorzata, 343
Boulding Kenneth Ewart, 301
Broz Tito Jozip, 100
Bullock Alan, 99
Burke Edmund, 80, 81
Campanella Tommaso, 51, 215
Cyceron, 170, 188, 189, 190, 191,
192
Cyryl, 122
Darwin Karol, 75, 92
Dawid Hume, 242
Dąbrowska Anna, 343
Diderot Denis, 62, 221
Djilas Milovan, 100, 252
Dornbusch Rudiger, 302
374
Meager Karl, 132
Menedemos, 167
Mettrie de la Julian Offray, 64, 67
Milian Lech, 71, 92, 303, 314, 318,
320, 332, 345
Mill John Stuart, 67, 68, 81, 118,
233, 289, 299, 303
Milton Friedman, 322
Mises von Ludwig, 132
Mondin Battista, 110
Mongrestern Oskar, 294
Montefiore Simon Sebag, 97
Monteskiusz Karol, 62, 63, 126, 221
Morus Tomasz, 48, 49, 51, 57, 86,
215, 216
Munzer Tomas, 211
Mussolini Benito, 98
Napoleon Bonaparte, 77, 78, 79
Neuhaus Richard John, 110
Neumann von John, 294
Novak Michael, 108, 111
Olszewski Henryk, 40, 44, 80, 211
Orygenes, 193
Ossendowski Antoni Ferdynand, 97
Owen Robert, 65, 66, 67, 105
Owidiusz, 153
Pareto Vilfredo, 269, 279, 299, 300,
309
Parnes Harry Elmer, 236
Parsons Talcott, 45, 312
Paweł VI, papież, 108
Pawłowska Agnieszka, 335
Perroux Francois, 300
Perykles, 184
Piekarska Aleksandra, 348
Pieper Jozef, 207
Pitagoras, 20, 37
Platon, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 30, 31,
36, 38, 39, 45, 60, 124, 161, 163,
164, 165, 166, 167, 178, 179, 180,
184, 202, 236, 251
Porębski Czesław, 340
Pszczołowski Tadeusz, 150, 153,
160, 167
Rauscher Antoni, SJ, 111
Ricardo Dawid, 74, 289, 290
Iljicz Włodzimierz, ps. Lenin, 96,
101, 249
Jacher Władysław, 277
James Emile, 95, 294
Jan Ewangelista, 33
Jan Paweł II, papież, 108, 109
Jan z Nikiu, 122
Jedlewska Barbara, 344
Jezus Chrystus, 154, 192, 196
Kalwin Jan, 34, 38, 50, 86, 201, 217
Kamiński Aleksander, 344
Karpiński Adam Jan, 350, 353, 357
Keynes John Maynard, 297, 305
Kidd Benjamin, 311
Klemens, 193
Kłoskowska Antonina, 229
Kondracka Mariola, 124
Kosidowski Zenon, 149
Kotarbiński Tadeusz, 234, 358
Kowalczyk Stanisław, 130
Ksenofont, 171
Kulpińska Jolanta, 331
Lafargue Paul, 227
Le Rond d’Alembert Jean, 62, 221
Litak Stanisław, 236, 239
Locke John, 57, 58, 61, 62, 71, 74,
125, 133, 219, 233, 234, 242
Lowe Adolph, 301
Luter Marcin, 50, 51, 85, 86, 201,
217, 218
Łapa Andrzej, 334
Łukaszewicz Aleksander, 301
Mahomet, 156
Maistre de Joseph, 81
Malinowski Bronisław, 312
Malthus Thomas R., 324
Mamak-Zdanecka Marzena, 347
Mao Tse Tung, 97
Marcus Tullius Ciceron, zob.
Cyceron
Marcuse Herbert, 104, 105, 106
Marek Aureliusz, 27
Marek Terencjusz Warron, 171
Marks Karol, 62, 66, 74, 91, 92, 93,
96, 101, 102, 104, 105, 224, 225,
243, 267, 272, 289
375
Rifkin Jeremy, 323, 326, 330
Rosenberg Nathan, 281, 283, 288,
296, 303, 317
Rousseau Jean Jacques, 59, 60, 61,
65, 93, 126, 243
Rzepniewska Danuta, 219
Saggs Henry William Frederick, 146,
163
Saint-Simon de Henry, 61, 62, 87,
244
Sartre Jean Paul, 101, 102, 103
Say Jean Babtiste, 290, 299, 303
Sebastian Patrycy z Pilzna, 239
Seneka Młodszy, 27
Siciński Michał, 339
Sienkiewicz Piotr, 309
Simmel Georg, 293
Skiba Maja, 292
Smith Adam, 53, 63, 68, 69, 70, 71,
72, 73, 74, 75, 76, 77, 222, 233,
242, 245, 246, 281, 284, 296, 303,
325, 352
Sokrates, 31, 167, 184, 185
Soros George, 327, 331, 348, 352
Spencer Herbert, 126, 127
Stępień Marek, 121, 162, 247
Sylwestrzak Andrzej, 38, 44, 213
Synezjusz z Cyreny, 122
Szacki Jerzy, 50, 127
Sztumscy Bożena i Janusz, 354
Tadeusiewicz Ryszard, 314
Tatarkiewicz Władysław, 44, 45, 157,
183
Taylor Edward, 187
Taylor Fryderyk W., 67
Toennies Ferdinand, 271
Toffler Elvin i Heidi, 312
Tomasz z Akwinu, 23, 24, 43, 44, 45,
46, 47, 57, 83, 123, 124, 125, 126,
161, 199, 200, 201, 202, 205, 206,
207, 213, 214, 238
Toti Gianni, 230, 231
Trompenaars Fons, 291, 299, 302
Turgot Anne Robert, 221
Veblen Thorstein, 279
Voltaire, 62, 95, 221, 222
Watt James, 267
Węgierska Zofia, 229
Witwicki Władysław, 24
Yunus Mohammad, 356
Zenon z Kition, 25, 26, 189
Zięba Maciej, OP, 111
Zmierczak Maria, 40, 44, 80, 211
376