04. Prawo spadkowe

Historia prawa spadkowego
konspekt opracowany na podstawie:
1/ W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, wyd. II, Wolters Kluwer 2013
2/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 2002
3/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. II, Kraków 1998
4/ J. Bardach, Z. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. V, Lexis
Nexis 6/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków 2001
5/ S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. III, Kraków .
Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w
szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.
Przedrozbiorowe prawo spadkowe
Cele prawa ziemskiego spadkowego: przede wszystkim ochrona interesów dzieci
•
•
•
•
•
•
•
Wiele regulacji zwyczajowych
Spadek – ogół praw i zobowiązań majątkowych po spadkodawcy, przechodzących a
spadkobierców
Wyodrębnienie własności rodzinno-indywidualnej jako moment decydujący dla rozwoju
prawa spadkowego
Spadkobranie traktowane było jako jeden ze sposobów nabycia własności – tak polska myśl
prawnicza, kodyfikacje i projekty XVI-XVIII w.
Ścieranie zasad dziedziczenia beztestamentowego i testamentowego
Początkowo tylko ruchomości, po ojcu krewni męscy, po matce córki lub siostry
Nieruchomości – dziedziczenie w przypadku braku niedziału; zasada: dla najbliższych
krewnych
Porządek dziedziczenia: rodzaje
• 1/ kręgi = klasy: prawo miejskie – Zwierciadło saskie przewiduje koło ściślejsze (potomstwo,
rodzice, rodzeństwo) i szersze (do VII stopnia komputacji rzymskiej)
• 2/ parantele, popularne w Europie: parantela obejmuje osoby wywodzące się od wspólnego
przodka
• 3/ Porządek polski – 4 klasy krewnych: 1/ zstępni, 2/ rodzeństwo, 3/ wstępni, 4/ krewni
boczni do VIII stopnia komputacji kanonicznej
• Zbiór praw Zamoyskiego łączył klasę 2 i 3 w jedną
Dziedziczenie beztestamentowe – prawo ziemskie I
1/ Synowie – długo tylko oni po ojcu; poł. XVII w. dla synów ¾, reszta córkom
Majątek po matce po równo
Zasada reprezentacji spadkowej (wyraźnie Korektura pruska 1598)
2/ Córki – początkowo tylko ruchomości posagowe; poł. XIII w. potem nieruchomości nabyte; w
końcu rodowe – tak statut warcki:
Gdy byli synowie – córki biorą tylko posag w pieniądzu
Majątek po matce równo z braćmi
Gdy brak synów cały majątek na córki; na Mazowszu krewni wdowca mogli skupić te córki z
nieruchomości
Od poł. XVII w. czwarcizna dla córek – niezależnie od liczby synów
córki mają roszczenie do posagu i jego uzupełnienia, do czasu jego wydzielenia bracia alimentują
pro conditione domus et secundum facultates bonorum
3/ rodzeństwo przed wstępnymi
4/ rodzice i dziadkowie: rodzice po połowie; w projekcie z 1778 bez dziadków
Dziedziczenie beztestamentowe – prawo ziemskie II
5/ krewni boczni: od końca XIII w.; początkowo 4 stopień komputacji kanonicznej, rozszerzenie
przeciw prawu kaduka; zasada powrotu (paterna-paternis, materna-maternis): krewni ojca z
majątku ojca, krewni matki z majątku matki
6/ Uprawnienia współmałżonka (jeśli nie są zmodyfikowane umową dożywocia)
• wdowa 1/ dożywotnio użytkuje dobra oprawne jeśli nie wyjdzie za mąż; 2/ wdowa zachowuje
ruchomości wskazane w liście wiennym; 3/ gdy wdowa wychodzi za maż to prawo skupienia
jej przez krewnych męża – skupienie urzędowo na rokach sądowych ziemskich podczas
leżenia ksiąg, gdy drugie jej niestawiennictwo suma skupu złożona w kancelarii sądowej i
przekazywane gdy ma poręczycieli że wyda majątek; 4/ wdowa bez oprawy wpisanej do ksiąg
ma roszczenie 30 grzywien z tytułu wieńca albo rocznej renty 3 grzywien, do tego czasu wg
decyzji sądu posiada dobra
• wdowiec 1/ gdy bezdzietni to zwrot posagu krewnym zmarłej; 2/ gdy dzieci – synowie mają
prawo do części macierzystej
• projekt 1778 r. dożywocie ustawowe
Nabycie spadku i działy spadkowe
•
•
•
•
•
•
Współwłasność do czasu działu; zazwyczaj umownie poza sądem w obecności jednaczy;
Ustalenie masy spadkowej aktywa + pasywa
Wyodrębnienie posagów, córki zwracają, jeśli przekraczają ¼ dóbr
Masę dzielił najstarszy syn, wybierają począwszy od najmłodszego
wpis do ksiąg umowy działowej, w jego braku niewzruszalny po 3 latach i 3 miesiącach
(prawo litewskie 10 lat); do czasu działu nie można zasiedzieć części przysługującej
nieobecnemu;
brat służący w wojsku musi do działu włączyć swój majątek nabyty (peculium castrense vel
quasi castrense), inaczej tylko prawo do gruntu
Prawo miejskie
• Podział na geradę, Hergewet i dziedzictwo
• Zstępni, wstępni, rodzeństwo i inni krewni boczni do VII stopnia,
współmałżonek
• Regulacje szczególne: mąż po żonie dziedziczy ruchomości posagowe
(praktyka: 1/3 albo 1/2); wiano po bezpotomnej śmierci żony, w razie
braku innego zastrzeżenia między małżonkami, na rzecz krewnych żony –
odmienność od prawa ziemskiego
Prawo wiejskie
• Różne dziedziczenie kobiet i mężczyzn; najczęściej: 1/ zstępni, 2/
rodzeństwo, 3/ krewni do VIII stopnia w linii bocznej, 4/ wstępni, 5/
małżonek i jego rodzeństwo; zwyczajowo majątek na jednego syna z
obowiązkiem spłaty
• Brak potomstwa: małżonek dziedziczy ruchomości i wspólnie kupione
nieruchomości
• Bezskuteczne próby wprowadzenia niepodzielności gospodarstw
chłopskich
Dziedziczenie testamentowe I
•
•
•
•
•
Testament – jednostronne i odwołalne rozrządzenie woli na wypadek śmierci
Początkowo przekazać majątek mogą tylko osoby bezdzietne pod warunkiem adopcji
Powolny rozwój dz. testamentowego, wpływ Kościoła; część swobodna od XIII w.
Prawo ziemskie: mniejsza rola testamentu niż dziedziczenia beztestamentowego
Gdy pia causa to właściwe także sądy kościelne (causae mixti fori)
Forma testamentu
1/ ustna i pisemna
– Od XIII w. forma pisemna
– Prawo ziemskie: 1437 testament dotyczący nieruchomości musi być spisany przed
sądem, ruchomości – przed dwoma świadkami
– 1724: potwierdzenie formy pisemnej, dozwolone testamenty ustne dla wojskowych,
świadkowie zeznawali go przed hetmanem
2/ publiczna i prywatna
– W prawie miejskim najczęściej publiczny – zeznany przed urzędem miejskim
– Na wsi – często w domu testatora przy dwóch świadkach (sołtys i ławnik) i albo od razu
spisana treść, albo świadkowie zeznają do ksiąg miejskich
Dziedziczenie testamentowe II
Treść testamentu i zakres testowania
• Nie ma obowiązku ogólnego powoływania spadkobiercy
• Testament mógł być zbiorem legatów
• Kościół walczy o poszerzenie zakresu – sukces chwilowy: 1254 zjazd w Łęczycy prawo do
dysponowania całością
• Problem części swobodnej i rozwój trzecizny (pod wpływem praktyki)
• Konstytucje 1505, 1510, 1519 bezwzględny zakaz rozrządzania nieruchomościami bez zgody
sejmu
• Prawo miejskie: zgoda spadkobierców na rozrządzanie majątkiem rodzinnym (bez zgody –
majątek nabyty)
• Niewielkie znaczenie testamentów miejskich w zakresie nieruchomości – uwzględnia się
prawa dziedziców koniecznych
Zachowek i rezerwa – w Polsce nieznane
• Problem ochrony dziedziców koniecznych – w Polsce zabezpieczeni zakazem rozrządzania
nieruchomościami
• Zachowek – część nadziału wynikająca ze spadkobrania beztestamentowego [model
niemiecki]
• Rezerwa – określona część spadku [model francuski]
Niegodność dziedziczenia
• Krewnobójstwo, zgoda panny na porwanie, małżeństwo szlachcianki z nieszlachcicem,
proskrypcja.
• Nieznane wydziedziczenie.
Ordynacje
Ustalane uchwałą sejmową
reguła primogenitury – najstarszy syn dziedziczy [ordynat – dziedzic powiernik, nie może
swobodnie alienować, gdy brak następcy – inna rodzina wymieniona w statucie lub dla państwa],
pozostali otrzymują spłaty;
cel – utrzymanie potęgi rodziny
1471 najstarsza Tarnowscy w Jarosławiu (zniesiona 1519); 1579 trzy radziwiłłowskie: Nieśwież,
Ołyka, Kleck; 1589 zamojska, 1609 ostrogska; zachowane do 1939 r.
Szlachta niechętna ordynacjom, z tego powodu na ordynacjach obowiązki publiczne np.
utrzymanie zamku obronnego
Puścizna = kaduk
•
•
•
Brak spadkobierców, brak testamentu
Uprawnienia: 1/ monarcha po szlachcie i mieszczaninie, 2/ senior po rycerzu w stosunkach
feudalnych, 3/ pan feudalny po chłopie poddanym.
Tendencja ograniczania puścizny
Prawo spadkowe XIX wieku I
Zagadnienia ogólne
•
•
•
•
•
•
•
ABGB jako skuteczne erga omnes
KN sposób nabycia własności, testament łącznie z darowiznami
zniesienie ograniczeń w testowaniu, likwidacja fideikomisów, różnic stanowych, upośledzenia
małżonka
indywidualizm to zasada podziału spadku co skutkuje rozdrobnieniem gospodarstw
KN testament i ustawa
pozostałe testament, ustawa, kontrakt dziedziczenia
Tendencje: ograniczanie kręgu spadkobierców, poszerzanie praw współmałżonka i dzieci
nieślubnych
Testament
Zdolność testowania
•
•
•
•
zdolność czynna ograniczenia jak w zdolności prawnej
ABGB wprost niedojrzali nie mogą testować; nie mogą duchowni i skazani na ciężkie kary,
marnotrawcy tylko 1/2
ZP nie mogą duchowni
KN od 16 roku życia ½, całość od pełnoletności, nie mogą skazani na śmierć cywilną
Prawo spadkowe XIX wieku II
Forma testamentu
•
•
PPK obligatoryjna forma publiczna: przed sądem, urzędnikiem sądowym albo ustnie do
protokołu
KN 1/ własnoręczny, 2/ notarialny, 3/ tajemny [?]
Treść testamentu
•
•
•
ABGB testamenty (ustanowienie dziedziców) i kodycyle (inne)
PPK wskazanie dziedzica, mogą być też legaty
KN 1/ zapisy ogólne (powołanie do całego spadku), 2/ zapisy pod tytułem ogólnym
(powołanie do części spadku), 3/ zapisy szczególne (powołanie do poszczególnych
przedmiotów)
Zakres testowania
•
•
•
KN zakaz na rzecz lekarza, aptekarza, opiekuna, duchownego
Ochrona: system zachowku (rzymski ABGB, BGB [dzieci, wnukowie małżonka, rodzice];
pieniężne roszczenie ½ tego, co należy się w dziedziczeniu ustawowym; możliwość
wydziedziczenia – niegodność: ABGB odstępstwo od chrześcijaństwa, nieudzielenie pomocy
spadkodawcy w potrzebie, pokrzywdzenie spadkodawcy; BGB: „bezecne i niemoralne
prowadzenie się potomka wbrew woli spadkodawcy”; system rezerwy (KN w zależności od
ilości dzieci ½, 2/3, ¾, jak nie ma dzieci to wstępni; bierze się pod uwagę również darowizny!)
ZP można tylko dobrami nabytymi, co do rodowych można tylko określić udziały
Prawo spadkowe XIX wieku III
Spadkobranie ustawowe - W przypadku braku testamentu lub umowy dziedziczenia
PPK
Dziedziczenie zwyczajne: 1/ zstępni, 2/ rodzice, 3/ rodzeństwo i ich potomstwo, 4/ rodzeństwo
przyrodzone i ich potomstwo, wstępni; 5/ pozostali krewni
• Dziedziczenie nadzwyczajne: brak 1-5, małżonek i dzieci nieślubne po ojcu
KN
Spadkobiercy porządkowi – dziedzice prawi: krewni zmarłego – 1/ dzieci i ich zstępni, 2/
rodzeństwo i ich zstępni, 3/ wstępni
• Spadkobiercy nieporządkowi – 1/ dzieci naturalne prawnie uznane, 2/ małżonek, 3/ państwo
– objęcie spadku dopiero wskutek powództwa o wprowadzenie w posiadanie
ABGB
6 parantel, 1914 ograniczenie do 4 parantel
• 1/ dzieci i ich potomstwo, 2/ rodzice, rodzeństwo i ich potomstwo, 3/ dziadkowie i ich
potomstwo; 4/ itd.
• Małżonek dziedziczy w przypadku braku innych spadkobierców
Prawo spadkowe XIX wieku IV
ZP
• Brak ograniczeń dziedziczenia co do stopni
• Dzieci nieślubne dziedziczą tylko majątek nabyty po matce
• Małżonek dziedziczy po współmałżonku 1/7 nieruchomego i 1/4 ruchomego
KCKP
• Modyfikacja KN w zakresie uprawnień współmałżonka – dożywocie w zbiegu z dziećmi (tyle
ile przypada dziecku), 1/4-całość gdy brak dzieci
BGB
• Dziedzice konieczni, potem pozostali; małżonek od 1/4 w zbiegu
Umowy o dziedziczenie – charakter dwustronny
•
•
•
PPK: 1/ małżeńskie, 2/ o zrzeczenie się spadku, 3/ między rodzicami i dziećmi o roszczenia
spadkowe (wypłata majątku i utrata praw do spadku)
ABGB tylko między małżonkami, kontrakt nieodwołalny, przenosi własność czym różni się od
dożywocia
BGB umowy bez ograniczeń
Prawo spadkowe w okresie międzywojennym I
•
•
•
•
•
•
Wolne prace nad kodyfikacją, 1926 H. Konic, 1933 referentem S. Wróblewski, 1938
referentem K. Przybyłowski; są przygotowane ogólne zasady
W praktyce niewielkie zmiany w stosunku do prawodawstw: ogólnopolski zakaz
dzielenia gospodarstw z reformy rolnej, 1933 ujednolicone zasady testamentów
wojskowych, prawo o notariacie uchyla sądową formę testamentu w dawnym z.
pruskim i austriackim
Dzielnica centralna KN, możliwość fizycznego podziału spadku nieruchomego, od
1891 r. gospodarstwa nie mniejsze niż 7 morgów (ok. 3 ha); przepisy przejściowe z
1933 r. pozwalają na przekazanie spadku jednej osobie z obowiązkiem spłaty;
praktyka nieprzestrzegania prawa: rzadkie testamenty, przekazywanie majątku za
życia rodziców (successio anticipata) za dożywocie, naruszenie zakazu dzielenia
poniżej 7 morgów, ignorowanie rezerwy dla spadkobierców koniecznych z
pokrzywdzeniem kobiet
Dzielnica południowa
Praktyka: successio anticipata za dożywocie; pominięcie formy notarialnej i wpisu
do ksiąg gruntowych, praktyka dziedziczenia córek po matkach i synów po ojcach;
brak ograniczeń w dzieleniu majątku znaczne rozdrobnienie
Trzecia nowelizacja do ABGB: roszczenia pokrzywdzonego dziedzica koniecznego
wobec obdarowanego inter vivos; możliwość żądania spieniężenia rzeczy
darowanej
Prawo spadkowe w okresie międzywojennym II
• Dzielnica wschodnia
• 1922 ustawa: równość kobiet i mężczyzn w dziedziczeniu
beztestamentowym, poszerzenie możliwości testowania majątkami
rodowymi i włościańskimi, brak systemu rezerwy i zachowku możliwość
krzywdy pominiętych spadkobierców, ale testamenty rzadko
• 1927 zniesienie włościańskiego zwyczajowego prawa spadkowego
• Praktyki: Córki za życia dostają ruchomości i pieniądze zaliczane na poczet
spadku; za życia podział równy nieruchomości, najmłodszy dostaje dopiero
część rodzicielską po ich śmierci; gospodarstwa karłowate
• Dzielnica zachodnia
• Nie dzieli się gospodarstw choć przeważa successio anticipata, dostaje
jedno dziecko z obowiązkiem spłaty; podobnie w dziedziczeniu
ustawowym i praktyka w dziedziczeniu testamentowym
• 1896 pruska ustawa o niepodzielnym dziedziczeniu gospodarstw wiejskich;
dobra struktura gospodarstw