07-12 - zszarzecze

Podstawy pracy hodowlanej
Zwiększenie produkcyjności stada jest możliwe dzięki poprawie warunków środowiska, w
jakim bytują zwierzęta, przede wszystkim żywienia i pielęgnacji, a także dzięki prowadzeniu
starannej pracy hodowlanej.
Obecnie za preferowany uznaje się mięsny kierunek użytkowania owiec, co w konsekwencji
wyznacza główne cele hodowlane, jakimi są: podniesienie plenności i polepszenie cech
użytkowości mięsnej. Zwiększenie plenności stada na drodze genetycznej można osiągnąć
poprzez prowadzenie selekcji w czystości rasy i krzyżowanie z rasami plennymi. Poprawę
cech użytkowości mięsnej można osiągnąć także na drodze selekcji, ale przede wszystkim na
drodze krzyżowania.
Selekcja
Selekcja ma na celu genetyczne doskonalenie populacji w zakresie ważnych ekonomicznie
cech. Skuteczne prowadzenie selekcji jest możliwe tylko wtedy, jeżeli w populacji występuje
zmienność genetyczna, czyli poszczególne owce są zróżnicowane pod względem wartości
doskonalonych cech. Selekcja polega na wyborze zwierząt do hodowli, z przeznaczeniem ich
następnie na rodziców pokolenia potomnego. Wyboru do rozpłodu dokonuje się na podstawie
oceny wartości hodowlanej zwierząt. Miarą skuteczności selekcji jest zrealizowany postęp
hodowlany. Jest to różnica poziomu danej cechy w dwóch kolejnych pokoleniach, uzyskana
na skutek selekcji, której wynikiem jest korzystna zmiana frekwencji genów u potomstwa w
porównaniu z rodzicami i, co zwykle za tym idzie, poprawa wartości cechy. Na postęp hodowlany wpływają trzy elementy:

intensywność selekcji,

dokładność oceny wartości hodowlanej,

oraz zmienność genetyczna cechy w populacji.
Selekcja w kierunku zwiększenia plenności
Intensywność selekcji zależy od procentowego remontu stada - im mniej owiec wybieramy na
rodziców następnego pokolenia, tym bardziej mogą one przewyższać swoją wartością
hodowlaną grupę rówieśników, a tym samym zwiększać postęp. Drugim czynnikiem
decydującym o wielkości postępu hodowlanego jest dokładność oceny wartości hodowlanej.
W wypadku plenności ocena wartości hodowlanej na podstawie własnego fenotypu (wynik
pierwszego wykotu) nie jest zbyt dokładna. Dokładność oceny można zwiększyć opierając ją
na średniej plenności z kilku wykotów. Im więcej wykotów uwzględniamy w ocenie wartości
hodowlanej maciorki, tym bardziej jest ona precyzyjna. W wypadku jagniąt oparcie się na ich
typie urodzenia jest bardzo niedokładnym kryterium, odpowiada plenności ich matki tylko w
jednym wykocie. Znacznie lepiej jest oprzeć się na średniej plenności matki, pamiętając, że
dokładność oceny na podstawie użytkowości matki jest o połowę mniejsza niż na podstawie
własnej użytkowości, bowiem tylko w 50% genotyp matki i jagnięcia są takie same.
Plenność tryków również oceniamy na podstawie średniej plenności matki.
Analizując skuteczność prowadzenia selekcji w kierunku plenności, zawsze trzeba mieć na
względzie trudności związane z precyzyjnym typowaniem zwierząt o wysokiej wartości
hodowlanej pod względem tej cechy.
Trzecim elementem decydującym o wielkości postępu hodowlanego jest zmienność. W
wypadku plenności jest ona wysoka, dzięki czemu selekcja może być skuteczna.
Poprawa plenności na drodze selekcji jest zabiegiem długotrwałym, wymagającym
dziesięcioleci pracy. Niewątpliwą zaletą tego sposobu jest uzyskanie ustabilizowanego
poziomu cechy, jaką jest liczba jagniąt w miocie w kolejnych pokoleniach
Selekcja w kierunku polepszenia mięsności
Przy prowadzeniu selekcji w kierunku polepszenia mięsności ocena wartości hodowlanej
dotyczy szybkiego tempa wzrostu, zużycia paszy na jednostkę przyrostu oraz cech tuszy.
Oceny tej dokonuje się na podstawie cech rodziców oraz na podstawie użytkowości własnej.
Rozwój masy ciała oraz zużycie paszy określa się przyżyciowo.
Wyboru zwierząt do hodowli dokonuje się na podstawie indeksów selekcyjnych. W Polsce w
odniesieniu do ras mięsnych indeks uwzględnia masę ciała w wieku 70 dni oraz całożyciową
ocenę cech rozrodu matki danego osobnika.
Skuteczność selekcji w kierunku polepszenia mięsności jest różna w zależności od liczby cech
uwzględnianych w indeksie selekcyjnym, jak też czasu jej prowadzenia.
Krzyżowanie
Najszybszym sposobem podniesienia plenności i polepszenia cech użytkowości mięsnej jest
krzyżowanie z rasami plennymi i mięsnymi. Krzyżowanie z rasami plennymi, do których
należą: znane w świecie owce fińskie, romanowskie, fryzyjskie i inne, u których wielkość
miotu przekracza 2,0 jagnięcia, pozwala osiągnąć pożądany poziom plenności w stadzie.
Krzyżowanie z wykorzystaniem ras mięsnych znacznie podnosi efekty produkcyjne związane
z mięsnym kierunkiem użytkowania owiec, zwłaszcza przy stosowaniu krzyżowania
towarowego.
Efekt krzyżowania zależy od zdolności kombinacyjnej użytych ras: ogólnej - określającej ich
przydatność do krzyżowania ze wszystkimi rasami, i specyficznej - zależnej od szczególnego
dopasowania genotypów dwóch wybranych do krzyżowania ras. Im większa jest specyficzna
zdolność kombinacyjna dwóch ras, tym większej heterozji możemy oczekiwać u
mieszańców.
Przy krzyżowaniu ważne jest także właściwe dobranie kierunku krzyżowania - która rasa jest
po stronie ojcowskiej, a która po stronie matecznej. Po stronie matecznej powinna się znaleźć
rasa o większych zdolnościach macierzyńskich (mleczność, opiekuńczość); samica bowiem
ma olbrzymi wpływ na rozwój swego potomstwa.
Metody krzyżowania
Krzyżowanie w pracy hodowlanej
Krzyżowanie może być wykorzystane jako metoda pracy hodowlanej, gdy jego celem jest
trwałe przekształcenie genotypu populacji, w której jest prowadzone. Metody krzyżowania,
które stosujemy w pracy hodowlanej, to: krzyżowanie uszlachetniające, wypierające i twórcze.
Krzyżowanie uszlachetniające ma na celu zachowanie większości cech rasowych stada z
jednoczesnym udoskonaleniem tych,
które poziomem nie odpowiadają aktualnym
wymaganiom hodowlanym i produkcyjnym. Polega ono na jedno- lub dwukrotnym
krzyżowaniu części pogłowia maciorek trykami rasy uszlachetniającej i kojarzeniu
uzyskanego potomstwa między sobą. Przykładem tego krzyżowania może być podniesienie
plenności w populacji owiec danej rasy przez wprowadzenie do niej genów rasy plennej w
procencie zależnym od planowanego wzrostu plenności. W następnych pokoleniach należy
prowadzić selekcje celem utrwalenia pożądanych cech rasy uszlachetniającej.
Krzyżowanie wypierające polega na stopniowym przekształcaniu rasy wypieranej, którą jest
zwykle lokalna rasa maciorek utrzymywanych na danym terenie. Prowadzi się je poprzez
krzyżowanie wsteczne maciorek mieszańców otrzymywanych w kolejnych pokoleniach z
trykami rasy wypierającej, np. mięsnej. Po czterech pokoleniach udział genotypu rasy
wypierającej wynosi 93,8%, po pięciu 96,9% a po sześciu 98,4%. Tą metodą można
zwiększyć populację cennych ras z importu, zwłaszcza mięsnych, które w czystości rasy
czasem trudno się aklimatyzują.
Krzyżowanie twórcze służy wytwarzaniu nowych ras przez przekrzyżowanie kilku ras
wyjściowych w sposób zapewniający uzyskanie zaplanowanego udziału ich genotypu w
ostatnim pokoleniu mieszańców. Następnym etapem pracy twórczej jest intensywna selekcja
w kierunku pożądanego fenotypu, obejmującego zarówno cechy eksterieru, jak i użytkowości.
Każda z ras użytych w krzyżowaniu wnosi swoje pozytywne cechy do genotypu mieszańca.
W Polsce krzyżowanie twórcze było bardzo szeroko stosowane w latach 60., zwłaszcza przy
wytwarzaniu różnych populacji owiec nizinnych o wełnie krzyżówkowej. Innym przykładem
krzyżowania twórczego jest wyhodowana w AR Poznań białogłowa i czarnogłowa rasa
mięsna. Twórcami nowych, udanych ras byli i są ludzie obdarzeni intuicją hodowlaną i owładnięci pasją pracy hodowlanej.
Krzyżowanie towarowe
W przeciwieństwie do poprzednich metod krzyżowania, które służą trwałemu doskonaleniu
pogłowia celem krzyżowania towarowego jest uzyskanie wysokiej produkcji u potomstwa
mieszańców dwóch lub więcej ras. Metoda ta zwiększa produkcyjność w stadzie towarowym,
gdyż każdorazowo wytwarzamy i użytkujemy mieszańce, wykorzystując występujący u nich
efekt heterozji. Metody krzyżowania towarowego można podzielić na dwie grupy:
A.
krzyżowanie końcowe, kiedy całe uzyskane potomstwo kierowane jest na rzeź,
B.
krzyżowanie ciągłe, w którym remont żeński jest produkowany w ramach programu
krzyżowania.
Z pierwszej grupy metod (A) w hodowli owiec najczęściej stosowane jest proste krzyżowanie
dwurasowe, gdzie maciorki rasy miejscowej krzyżowane są z trykami ras mięsnych i całe
potomstwo przeznacza się na tucz i ubój.
Schemat krzyżowania towarowego - dwurasowego
A - maciorka rasy miejscowej
B - tryk rasy mięsnej
- jagnięta przeznaczone na rzeź
Aby produkcja jagniąt rzeźnych w takim systemie była efektywna, rasa mateczna powinna
charakteryzować się wysoką użytkowością rozpłodową. Krzyżowanie proste można
prowadzić w plennych stadach owiec merynosowych, nizinnych czy długowełnistych.
Drugą z metod krzyżowania końcowego jest krzyżowanie trójrasowe (dwustopniowe). Jego
celem jest osiągniecie wzrostu liczby jagniąt, wyższej ich wartości rzeźnej i lepszej
wydajności tuczu. Maciorki krajowej rasy matecznej krzyżuje się z trykami rasy plennej.
Uzyskane maciorki mieszańce z pierwszego stopnia krzyżowania, odznaczające się
zwiększonymi zdolnościami rozrodczymi, krzyżuje się trykami trzeciej rasy - mięsnej.
Potomstwo męskie z pierwszego stopnia krzyżowania i całe potomstwo z drugiego stopnia
przeznaczone jest na tucz i na rzeź. Inny schemat, również mający na celu produkcję jagniąt
rzeźnych, przewiduje używanie w pierwszym i drugim stopniu krzyżowania tryków dwóch
różnych lub tej samej rasy mięsnej. Ten schemat krzyżowania, dający najlepsze efekty
produkcyjne, jest trudny w realizacji przy słabo rozwiniętym obrocie zwierzętami i przy
jednocześnie niesprzyjającej strukturze populacji złożonej z małych stad.
Krzyżowanie ciągłe (B) jest dużo łatwiejsze do przeprowadzenia w praktyce. Jeśli
wykorzystujemy dwie rasy, to prowadzimy krzyżowanie przemienne - maciorki mieszańce w
kolejnych pokoleniach kryte są trykami jednej lub drugiej rasy. Maciorki pochodzące po ojcu
rasy X kryte są trykami Y a ich córki znowu trykami rasy X itd. W ten sposób po wielu
pokoleniach genotyp mieszańców zawiera około 33,3% genów rasy X i 66,7% genów rasy Y
lub odwrotnie.
W wypadku krzyżowania rotacyjnego wykorzystujemy kolejno tryki trzech ras, a genotyp
mieszańca po kilku pokoleniach krzyżowania zawiera geny poszczególnych ras w proporcji:
14,3% : 28,6% : 57,1%.
Krzyżowanie przemienne i rotacyjne pozwalają na utrzymanie dużej części efektu heterozji.
Obie metody krzyżowania ciągłego warto polecić do stosowania w stadach towarowych, przy
czym w małych stadach opłaca się stosować krzyżowanie przemienne rasy miejscowej i
mięsnej, pod warunkiem że początkowa plenność stada matek była satysfakcjonująca.