Journal of KONES 2007 NO 2

Journal of KONES Powertrain and Transport, Vol.14, No. 2 2007
OIL MICROCONTAINERS – LASER DRILLING METHOD
AND APPLICATION TESTS
Zdzisáaw Bogdanowicz, Jan Marczak, Wojciech Napadáek, Antoni Rycyk
Military University of Technology, Faculty of Mechanical Engineering
Military University of Technology, Institute Optoelectronics
Gen. Sylwestra Kaliskiego 2, 00-908 Warsaw, Poland
tel.: +48 22 68394471; 6839345
e-mail: [email protected]
Abstract
Paper presents a method of laser drilling of oil microcontainers at the smooth surface of cylinder sleeve of piston
combustion engine. During the process of normal exploitation, system of piston-rings-cylinder is lubricated by oil
introduced together with fuel (two-stroke engine) or by oil mist spattered by connecting rod. The largest wear of
sleeves placed directly in the engine framework or wet, unloaded sleeves takes place in the upper part of cylinder. So
far, most common method of cylinder smooth surface finishing is honing, resulting in cross shaped honing scratches
with diverse microgeometry, forming oil pockets which decrease friction. Utilization of laser beam show other
possibilities. Method of laser honing is characterized by high regularity of honing grooves depth and spacing, which
is not possible using traditional methods. Combined classical and laser honing has been utilized in the present
investigations. Oil microcontainers were plotted by laser drilling of point pockets in the upper cylinder sleeve part of
aircraft engine ASz-62IR. Source of radiation was Nd:YAG laser with pulse energy of 1 J and repetition rate of 10 Hz.
As result of finish honing for compensate ruggedness performed during the laser tooling (the outflow), "Plateau"
surfaces of the parameter of the surface roughness Rz = from 1 to 2 ȝm have been obtained.
Keywords: combustion engine, cylinder liner, micro- oil containers, microgeometry, laser method
MIKROZASOBNIKI OLEJOWE-METODA LASEROWEGO DRĄĩENIA
ORAZ PRÓBY APLIKACJI
Streszczenie
W pracy przedstawiono metodĊ laserowego drąĪenia mikrozasobników olejowych na powierzchni gáadzi tulei
cylindrowej táokowego silnika spalinowego. W procesie normalnej eksploatacji táok–pierĞcienie-cylinder są
smarowane bądĨ smarem wprowadzonym do cylindra áącznie z paliwem (silniki dwusuwowe), bądĨ mgieáką oleju
rozpryskiwanego przez korbowody. ZuĪycie tulei wykonanych bezpoĞrednio w kadáubie silnika oraz w tulejach
mokrych nieobciąĪonych jest najwiĊksze w górnej czĊĞci cylindra. Dotychczas powszechnie stosowaną metodą przy
obróbce wykaĔczającej gáadzi cylindrów jest honowanie w wyniku którego otrzymujemy krzyĪowy ukáad rys
honowniczych o zróĪnicowanej mikrogeometrii stanowiące kieszenie olejowe zmniejszające tarcie. Nowe moĪliwoĞci
wyáoniáy siĊ dziĊki wykorzystaniu promienia laserowego. Metoda laserowego honowania charakteryzuje siĊ duĪą
regularnoĞcią rowków honowniczych, co do ich gáĊbokoĞci jak i odstĊpu niemoĪliwą do uzyskania tradycyjnymi
metodami. W badaniach wáasnych zastosowano kombinacjĊ honowania klasycznego i laserowego. Laserowo
nanoszono przez drąĪenie mikrozasobniki olejowe w postaci punktowych kieszeni w górnej czĊĞci tulei, tam gdzie
zuĪycie jest najwiĊksze. MikrodrąĪenie zasobników olejowych wykonano na tulei cylindrowej silnika lotniczego ASz62IR. W badaniach wykorzystano laser Nd-YAG o energii w impulsie 1J i repetycji 10Hz. W wyniku honowania
wykaĔczającego sáuĪącego do wyrównania powstaáych podczas obróbki laserowej nierównoĞci (wypáywek),
powierzchnie "Plateau" o parametrze chropowatoĞci powierzchni Rz = od 1 do 2 ȝm zostaáy uzyskane.
Sáowa kluczowe: combustion engine, tuleja cylindrowa, mikrozasobniki olejowe, mikrogeometria, metoda laserowa
Z. Bogdanowicz, J. Marczak, W. Napadáek, A. Rycyk
1. WstĊp
W czasie pracy silnika, podczas spalania benzynowej mieszanki palnej, temperatura
w komorze spalania wynosi 2000 do 2500qC, ciĞnienie wytwarzanych gazów pod koniec procesu
spalania siĊga 4 do 4,5 MPa. Temperatura denka táoka w jego górnej czĊĞci siĊga 300 do 450qC,
w czĊĞci prowadzącej zaĞ dochodzi do 200qC. Temperatura Ğcianek cylindrów równieĪ osiąga
znaczne wartoĞci. Na rysunku 1 przedstawiono rozkáad temperatury wzdáuĪ tworzącej tulei silnika
gaĨnikowego (S47), mierzonej za pomocą termistorów wmontowanych do tulei na gáĊbokoĞü 1mm
od powierzchni tarcia. NaleĪy przypuszczaü, Īe Ğrednia temperatura powierzchni tarcia moĪe
osiągaü 150 do 250qC.
Rys. 1. Rozkáad temperatury wzdáuĪ tworzącej tulei silnika gaĨnikowego [1]
Fig. 1. Distribution of temperature along generating line of sleeve of carburettor engine [1]
Warunki wspóápracy czĊĞci tego skojarzenia są ciĊĪkie równieĪ z powodu utrudnionego
smarowania powierzchni trących. CzĊĞci te są smarowane bądĨ smarem wprowadzonym do
cylindra áącznie z paliwem (silniki dwusuwowe), bądĨ mgieáką oleju rozpryskiwanego przez
korbowody. WáasnoĞci smarowe oleju, a gáównie jego lepkoĞü, znacznie pogarszają siĊ
w podwyĪszonych temperaturach, co pogarsza warunki wspóápracy czĊĞci skojarzenia.
Rys. 2. Rozkáad zuĪycia gáadzi cylindrów wzdáuĪ tworzącej: 1 - zuĪycie w páaszczyĨnie waáu korbowego, 2 – zuĪycie
w páaszczyĨnie 45q do osi waáu korbowego, 3 – zuĪycie w páaszczyĨnie prostopadáej do osi waáu [1]
Fig. 2. Distribution of wear of cylinders bearing surface along generating line: 1- wear in the plane of crankshaft,
2 –wear in the 45q plane to axis of crankshaft, 3 – wear in the perpendicular plane to axis of crankshaft [1]
36
Oil Microcontainers – Laser Drilling Method and Application Tests
W procesie normalnej eksploatacji gáadĨ cylindrów silnika spalinowego zuĪywa siĊ
równomiernie tak wzdáuĪ tworzącej cylindra jak i po obwodzie [1]. RozróĪniamy zuĪycia „na
stoĪek” oraz „na owal”. Mówiąc ĞciĞlej, ksztaát zuĪytego cylindra tylko w przybliĪeniu
przypomina te figury. Klasyczny rozkáad zuĪycia wzdáuĪ tworzącej cylindra przedstawiono na
rys.2. Tego rodzaju zuĪycie wystĊpuje w cylindrach wykonanych bezpoĞrednio w kadáubie silnika
oraz w tulejach mokrych nie obciąĪonych (np. silniki W-46, S-359 i inne). Jak widaü na rysunku,
w górnej czĊĞci cylindra zuĪycie jest znacznie wiĊksze niĪ w czĊĞci dolnej. W pionowym
przekroju cylindra moĪna stwierdziü ksztaát zuĪycia zbliĪony do ĞciĊtego stoĪka, odwróconego
podstawą do góry.
Do przyczyn powodujących tego rodzaju zuĪycie gáadzi cylindra naleĪą:
- dziaáanie wysokich temperatur gazów spalinowych,
- dziaáanie ciĞnienia gazów spalinowych,
- zmiana kierunku ruchu táoka,
- dziaáanie korozyjne kwasów i gazów.
Nieco odmienny charakter zuĪycia wykazują tuleje cylindrów niektórych silników
spalinowych (S-47 i inne), które w czasie pracy ulegają deformacji. Powodem deformacji są
obciąĪenia mechaniczne jako skutek napiĊcia pochodzącego od Ğrub mocujących gáowicĊ
i dziaáania ciĞnienia wytwarzanego wewnątrz cylindra oraz obciąĪenia cieplne w czasie pracy
silnika. Czynniki te oddziaáywają nierównomiernie na tulejĊ tak po obwodzie jak i wzdáuĪ
tworzącej, co powoduje nierównomierne jej odksztaácenie. Ksztaát zuĪycia tulei przypomina raczej
baryákĊ niĪ stoĪek (rys.3.)
Rys. 3. Rozkáad zuĪycia wzdáuĪ tworzącej tulei silnika S-47 po przebiegu 40 000km [1]
Fig. 3. Distribution of wear along generating line of S-47 sleeve after 40 000 km mil age [1]
Celem niniejszej pracy jest opracowanie laserowej metody nanoszenia (drąĪenia)
mikrozasobników olejowych na powierzchni gáadzi tulei cylindrowej silnika spalinowego
i stworzenie tym samym korzystniejszych warunków smarowania dla skojarzenia ciernego táok–
pierĞcienie–cylinder.
2. Honowanie klasyczne i laserowe tulei cylindrowych
Honowanie jest dotychczas powszechnie stosowaną metodą przy obróbce wykaĔczającej
gáadzi cylindrów. Po dokáadnym wytaczaniu i szlifowaniu nastĊpuje zazwyczaj honowanie
wstĊpne i wykaĔczające jako dwustopniowy proces lub honowanie metodą „Plateau“ jako proces
trzystopniowy, preferowany ze wzglĊdu na tarcie, ale trudny jest do osiągniĊcia w praktyce. Przy
konwencjonalnej metodzie honowania nieuniknione są nieregularnoĞci powierzchni obrabianej.
37
Oil Microcontainers – Laser Drilling Method and Application Tests
Wyczerpane są teĪ moĪliwoĞci polepszenia jej uksztaátowania przez zaciĞniĊcie tolerancji
wykonawczych. Od dáuĪszego czasu weryfikowano doĞwiadczalnie geometriĊ powierzchni pod
kątem zmniejszenia tarcia [2]. Analizowano to poprzez zmianĊ gáĊbokoĞci rowków honowniczych
i ich wzajemnej odlegáoĞci. Przykáad powierzchni po honowaniu klasycznym na „Plateau“
przedstawiono na rys.4. Uwidacznia siĊ kątowy ukáad rys honowniczych widziany przy róĪnych
powiĊkszeniach.
Rys. 4. Mikrogeometria powierzchni gáadzi cylindrowej po honowaniu klasycznym
Fig. 4. Micro-geometry of surface of cylinder liner after classical honing process
Uzyskano gáĊbokie rowki honownicze bĊdące kieszeniami olejowymi zmniejszającymi tarcie
w skojarzeniu i powierzchniĊ noĞną o bardzo maáej chropowatoĞci tzw. plateau. WaĪną sprawą
weryfikowaną przy produkcji tulei cylindrowych jest zawartoĞü oleju w gáĊbokich rysach
honowniczych, którą wyznacza siĊ z objĊtoĞci rys na danym odcinku pomiarowym.
Nowe moĪliwoĞci wyáoniáy siĊ dziĊki wykorzystaniu promienia laserowego. Jedną z pierwszych
firm która opracowaáa laserową metodĊ honowania i zgáosiáa do powszechnego opatentowania
byáa niemiecka firma GEHRING [3]. Metoda charakteryzuje siĊ kombinacją honowania
klasycznego i laserowego. KoĔcowa obróbka tulei skáada siĊ z trzech operacji: honowania
klasycznego wstĊpnego, obróbki laserowej i honowania wykaĔczającego. Przy honowaniu
wstĊpnym uzyskuje siĊ formĊ geometryczną powierzchni w skali makro i bazĊ obróbkową dla
honowania laserowego. Honowanie wykaĔczające sáuĪy do wyrównania powstaáych podczas
obróbki laserowej nierównoĞci i do uzyskania powierzchni plateau od 1 do 2 Pm jako parametr
chropowatoĞci powierzchni Rz.
Budowa obrabiarki do honowania laserowego jest identyczna jak typowej honownicy. Wrzeciono
wykonuje ruch posuwisto-zwrotny i obrotowy. Trzy podstawowe elementy budowy honownicy do
laserowego honowania powierzchni to:
- Ĩródáo promienia laserowego,
- system prowadzenia promieni,
- gáowica optyczna.
38
Oil Microcontainers – Laser Drilling Method and Application Tests
Honowanie
laserowe
Rys. 5. KrzyĪowy ukáad rys laserowego honowania na szerokoĞci pakietu pierĞcieni táokowych w górnym punkcie
zwrotnym (lewa strona rysunku), gáowica optyczna z wrzecionem gáównym w bloku cylindrowym silnika w pozycji
pracy (prawa strona rysunku) [3]
Fig. 5. Cross arrangement of laser honing scratches on the width of packet of piston rings in the top dead centre (the
left side of figure), optical head with main spindle in the cylinder block of engine in work position (the right side of
figure) [3]
Rysunek 5 pokazuje gáowicĊ optyczną na wrzecionie gáównym honownicy w bloku cylindrów.
W gáowicy optycznej promieĔ laserowy jest ogniskowany na Ğciance otworu cylindra. Páynne
dopasowanie obróbki laserowej zapewnione jest przez numeryczne sterowanie NC.
W wyniku obróbki laserowej moĪna uzyskaü krzyĪowy ukáad rowków przedstawiony na rys. 6a.
a)
b)
Rys.6. KrzyĪowy ukáad rys laserowego honowania: a-widok na powierzchni gáadzi cylindrowej, b- w przekroju
poprzecznym [3]
Fig.6. Cross arrangement of laser honing scratches: a- view on the cylinder bearing surface, b- in the cross-section [3]
39
Z. Bogdanowicz, J. Marczak, W. Napadáek, A. Rycyk
WyraĨnie uwidaczniają siĊ kanaáki (wypalone laserowo rowki) sáuĪące do transportu czynnika
smarującego. Na transport oleju smarowego wywiera wpáyw kąt pochylenia rowków, który
w przypadku klasycznego honowania wynosi 55 do 600. Przy laserowym honowaniu wartoĞci tego
kąta są mniejsze, co widaü na zdjĊciu i wynoszą 300. GeometriĊ rys honowniczych w przekroju
poprzecznym przedstawiono na rys.6b. Charakteryzuje siĊ ona duĪą regularnoĞcią rowków
honowniczych, co do ich gáĊbokoĞci jak i odstĊpu niemoĪliwą do uzyskania tradycyjnymi
metodami. Zamiast nanosiü laserowo ciągáe rowki haonwnicze wprowadza siĊ obecnie nanoszenie
na powierzchni gáadzi cylindrowej kieszenie przedstawione na kolejnym rysunku 7.
Rys. 7. Ukáad kieszeni laserowego honowania [3]
Fig. 7. Arrangement of laser honing pockets [3]
Metoda ta obniĪa koszty obróbki laserowej, a przynosi równieĪ zadawalające rezultaty.
Kieszenie w laserowym honowaniu nanosi siĊ w górnej czĊĞci tulei, w górnym punkcie zwrotnym
na szerokoĞci pakietu pierĞcieni táokowych. Wymiary nanoszonych kieszeni mogą ksztaátowaü siĊ
dla przykáadu nastĊpujaco: odstĊp rowków-600Pm, szerokoĞü rowków-30Pm, gáĊbokoĞü rowków5Pm, kat pochylenia 300. Honowanie wykaĔczające klasyczne wykonuje siĊ na caáej powierzchni
gáadzi z chropowatoĞcią Ra=0,1Pm.
ZuĪycie
oleju
[g/h]
1
2
3
Czas pracy silnika [h]
Rys. 8. ZuĪycie oleju smarowego w silniku spalinowym przy róĪnych rodzajach honowania gáadzi tulei cylindrowej
1- tradycyjne, 2- kieszenie nanoszone laserowo, 3- krzyĪowy ukáad rys honowniczych laserowo obrobionych [2]
Fig. 8. Wear of lubricating oil in combustion engine at different kinds of honing of sliding surface of cylinder liner
1- traditional, 2- laser drilled pockets, 3 – cross arrangement of laser worked honing scratches [2]
Jak stwierdzono w badaniach doĞwiadczalnych przeprowadzonych przez firmĊ GEHRING
w porównaniu ze standardową tuleją cylindrową obniĪone zostaáy przy laserowym honowaniu
40
Oil Microcontainers – Laser Drilling Method and Application Tests
gáadzi cylindra silnika wysokoprĊĪnego emisje sumaryczne cząstek o 20 do 25% i zuĪycie oleju
silnikowego o 25 do 30% (rys.8). Korzystne zmiany dotyczą równieĪ zuĪycia pierĞcieni táokowych
i gáadzi cylindra, zuĪycie to zmniejszyáo siĊ o 50%. Badania silników gaĨnikowych z honowanymi
laserowo tulejami wykazywaáy analogiczne korzyĞci: obniĪenie zuĪycia oleju od 30 do 60%
i zmniejszenie emisji wĊglowodorów o 10 do 20% [3]. Mimo tych korzystnych rezultatów
technologia ta jak dotąd nie jest powszechnie wykorzystywana, a to za sprawą wysokich kosztów
stanowisk do laserowego honowania cylindrów.
3. Nanoszenie laserowe mikrozasobników olejowych na tulei cylindrowej silnika lotniczego
ASz-62IR
Aktualnie tuleja cylindrowa silnika ASz-62IR podlega honowaniu klasycznemu w wyniku
którego uzyskuje siĊ krzyĪowy ukáad rys o nastĊpującej chropowatoĞci powierzchni gáadzi
cylindrowej:
- struktura chropowatoĞci páaskowyĪynna,
- chropowatoĞü na czĊĞci stoĪkowej Ra= 0,7 do 1,5 Pm,
- chropowatoĞü na czĊĞci cylindrycznej Ra= 0,6 do 1,4 Pm,
- dąĪyü do uzyskania chropowatoĞci od Ra = 0,8 Pm,
Honowanie przeprowadza siĊ po zmontowaniu tulei cylindrowej z gáowicą silnika. Powierzchnia
gáadzi cylindrowej przed honowaniem jest azotowana na gáĊbokoĞü 0,5 do 0,7 mm i szlifowana do
Ra = 0,63Pm.
Z uwagi na posiadane moĪliwoĞci techniczne wykorzystywanego w badaniach wáasnych lasera
Nd-YAG znajdującego siĊ w Instytucie Optoelektroniki WAT moĪliwe byáo wykonanie
mikrozasobników olejowych w postaci punktowych kieszeni [4,5].
Laserowe drąĪenie mikrozasobników olejowych na gáadzi cylindrowej obejmuje strefĊ
kontaktu pierĞcieni przy zwrocie zewnĊtrznym táoka (górny martwy punkt), tam gdzie zuĪycie
tulei jest najwiĊksze. Zaczyna siĊ w odlegáoĞci 5 mm od górnej krawĊdzi tulei i koĔczy
w odlegáoĞci 90 mm od górnej krawĊdzi tulei.
a)
b)
Rys. 9. Ogólny widok stanowiska do laserowego nanoszenia mikrozasobników-(a), oraz laserowa obróbka tulei
cylindrowej-(b)
Fig. 9. General view of stand to laser drilling of micro-containers- (a), as well as laser machining of cylinder liner (b)
Obróbka tulei skáada siĊ z trzech operacji: honowania klasycznego wstĊpnego, obróbki
laserowej i honowania wykaĔczającego. Przy honowaniu wstĊpnym uzyskuje siĊ formĊ
geometryczną powierzchni w skali makro i bazĊ obróbkową dla obróbki laserowej. Honowanie
wykaĔczające sáuĪy do wyrównania powstaáych podczas obróbki laserowej nierównoĞci i do
41
Z. Bogdanowicz, J. Marczak, W. Napadáek, A. Rycyk
uzyskania powierzchni „Plateau” od 1 do 2 Pm jako parametr chropowatoĞci powierzchni Rz
(Ra=0,1 Pm). Honowanie to naleĪy przeprowadziü po zmontowaniu tulei cylindrowej z gáowicą
silnika lotniczego. Po obróbce laserowej na powierzchni gáadzi cylindrowej powstają kieszenie
o nastĊpujących wymiarach:
- Ğrednica na powierzchni 100 - 120 Pm, gáĊbokoĞü 30 - 50 Pm, odstĊp 450 Pm.
Stanowisko do wykonywania kieszeni olejowych oraz przebieg procesu nanoszenia przedstawiono
na rys. 9. Widok powierzchni gáadzi cylindrowej po zakoĔczeniu procesu nanoszenia kieszeni
olejowych przedstawia zdjecie na rysunku 10 i 11 przy roĪnych powiĊkszeniach. Na zdjĊciach
widoczne są wypáywki stopionego materiaáu o wysokoĞci okoáo 10 Pm, które naleĪy usunąü
honowaniem wykaĔczajacym.
Mikrozasobniki
olejowe
Rys.10. Widok powierzchni gáadzi cylindrowej po laserowym naniesieniu mikrozasobników olejowych
Fig.10. A view of cylinder bearing surface after drilling of micro-containers
Wypáywki stopionego
metalu
Rys.11. Mikrozasobniki olejowe widziane przy wiĊkszym powiĊkszeniu
Fig.11. Oil micro- containers visible at bigger enlargement
ChropowatoĞü powierzchni gáadzi cylindrowej po wykonaniu mikrozasobników olejowych
przedstawiono na rys.12. Na wykresie uwidaczniają siĊ wykonane kieszenie olejowe o gáĊbokoĞci
okoáo 38 Pm, przy zachowaniu ogólnej chropowatoĞci wedáug parametru Ra=1,47Pm oraz
wspomniane wczeĞniej wypáywki. Laserowe mikrozasobniki olejowe wykonano na trzynastu
tulejach cylindrowych, z czego dziewiĊü zamontowano do silnika lotniczego ASz-62IR i poddano
realizowanym obecnie badaniom doĞwiadczalnym na stanowisku hamownianym w WSK Kalisz.
42
Oil Microcontainers – Laser Drilling Method and Application Tests
Wypáywki
Mikrozasobniki
Rys. 12. ChropowatoĞü powierzchni gáadzi cylindrowej po naniesieniu laserowym mikrozasobników olejowych
Fig.12. Surface roughness of cylinder sliding surface after drilling oil micro containers
5. Podsumowanie i wnioski koĔcowe
Laserowe honowanie jest nowoczesną technologią ksztaátowania geometrii powierzchni gáadzi
cylindrowej. Ukáad rys laserowego honowania moĪe byü krzyĪowy zapewniający wysoką
jednorodnoĞü w zakresie odstĊpu miĊdzy rysami i gáĊbokoĞcią przy kącie pochylenia wynoszącym
300. Dla zmniejszenia kosztów wykonania jak równieĪ czasu prowadzonego zabiegu moĪna
równieĪ nanosiü na powierzchni gáadzi cylindrowej spiralne lub poziome kieszenie olejowe.
W badaniach wáasnych zastosowano ze wzglĊdów posiadanej moĪliwoĞci aparaturowej
punktowe kieszenie olejowe naniesione w górnej czĊĞci tulei w obszarze okreĞlonym przez ukáad
pierĞcieni, przy poáoĪeniu táoka w górnym martwym punkcie. Dla tulei cylindrowej silnika ASz62IR strefa laserowego nanoszenia mikrozasobników olejowych zaczyna siĊ 5 mm od górnej
krawĊdzi tulei, a koĔczy siĊ w odlegáoĞci 90 mm. KoĔcowa obróbka tulei skáada siĊ z trzech
operacji: honowania klasycznego wstĊpnego, obróbki laserowej i honowania wykaĔczającego.
Przy honowaniu wstĊpnym uzyskuje siĊ formĊ geometryczną powierzchni w skali makro i bazĊ
obróbkową dla obróbki laserowej. Honowanie wykaĔczające sáuĪy do wyrównania powstaáych
podczas obróbki laserowej nierównoĞci (wypáywek) i do uzyskania powierzchni „Plateau”
o parametrze chropowatoĞci powierzchni Rz = od 1 do 2 Pm.
Literatura
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
Niewczas, A., TrwaáoĞü zespoáu táok-pierĞcienie táokowe-cylinder silnika spalinowego,
WNT, Warszawa, 1998.
Klink, U., Sprawozdanie z badaĔ silnika AVL w Graz, Austria nr TC 0150, 12, 1993.
Klink, U., Laserowe honowanie gáadzi cylindrów, Sympozjum naukowo-techniczne.
Technika laserowa w inĪynierii powierzchni materiaáów. WAT Warszawa, 1997.
KusiĔski, J., Lasery i ich zastosowanie w inĪynierii materiaáowej, Wydawnictwo Naukowe
„Akapit”, Kraków, 2000.
Napadáek, W., Przetakiewicz, W., Wpáyw obróbki laserowej na wáaĞciwoĞci wybranych
elementów silnika spalinowego, InĪynieria Materiaáowa nr 5(130)/2002, s. 547 – 553, 2002.
43