Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Wstęp
Pamięć należy do kluczowych pojęć współczesnej nauki, którym – w różnych
znaczeniach – posługują się przedstawiciele najróżniejszych dyscyplin: począwszy od informatyki (pamięć komputera), przez neurobiologię, psychologię,
socjologię, filozofię, historię, aż do kulturoznawstwa czy literaturoznawstwa
– pisze Magdalena Saryusz-Wolska (2009: 7). Zarówno wśród dziedzin wymienionych przez M. Saryusz-Wolską, jak i w literaturze przedmiotu trudno
odnaleźć językoznawcze i folklorystyczne prace z zakresu badań nad pamięcią.
Brak ten dziwi tym bardziej, że teksty folkloru funkcjonują w pamięci, są przywoływane i reprodukowane z pamięci.
Mimo że pamięć tworzy, kształtuje i przekształca teksty folkloru, to nie była
do tej pory przedmiotem zainteresowania tekstologów i folklorystów. Traktowana jest raczej jako coś oczywistego, danego, co nie wymaga definiowania. Pamięć zbiorowa interesowała do tej pory przede wszystkim socjologów
i historyków. Problematyka pamięci chętnie i często podejmowana jest także
w pracach psychologów. Ostatnio, wraz z odkryciem publikacji Jana i Aleidy
Assmannów, do grona tego dołączyli kulturoznawcy. Najmniejszym zainteresowaniem kategoria pamięci cieszy się wśród językoznawców, mimo że pamięć
jest realizowana właśnie poprzez język:
Abstrahowanie nie dokonuje się arbitralnie, jest konstytutywne dla językowości pamięci, tak jak się ona realizuje w codziennej praktyce językowej,
bo to ona pozwala nazwać i zrozumiale opisać to, co „mentalne”. […] W fazie
deklaratywnej pamięć wchodzi w obszar języka: wspomnienie wyrażone,
wypowiedziane to już swego rodzaju wypowiedź, która zobowiązuje podmiot.
Otóż wypowiedź ta zostaje wysłowiona we wspólnym języku, najczęściej
10
Wstęp
w języku ojczystym, który nieuchronnie jest zarazem językiem innych (Ricoeur 2006: 169).
Wśród polskich językoznawców zajmujących się problematyką pamięci
wymienić można jedynie nazwiska Anny Pajdzińskiej, Wojciecha Chlebdy i
Renaty Grzegorczykowej. Ich analizy przedstawiają sposoby konceptualizacji
pamięci w języku. Jak pokazują przeprowadzone przez Annę Pajdzińską badania
związków frazeologicznych, „najliczniejszy zbiór związków tworzą realizacje
metafory ontologicznej PAMIĘĆ TO POJEMNIK” (Pajdzińska 2012: 101). Pamięć
jest pojemnikiem, w którym teksty folkloru są przechowywane, przekształcane
i z którego są – w odpowiednim czasie i przestrzeni pod wpływem czynników
sytuacyjnych – wydobywane w całości. Jednocześnie pamięć zbiorowa wpływa
na ich zmianę, przekształcenia i transformacje. Bywa ona również
konceptualizowana jako środek czynności umożliwiający przemieszczanie się
w przestrzeni: ktoś przebiega coś pamięcią, ktoś cofa się pamięcią do czegoś
a. w coś, ktoś wraca pamięcią do czegoś. Frazeologizmy te powstały w wyniku nałożenia się na siebie dwu metafor pojęciowych: CZAS TO PRZESTRZEŃ
i MYŚLENIE / WSPOMINANIE TO RUCH W PRZESTRZENI (Pajdzińska 2012: 101),
stąd być może wynika zainteresowanie teoretyków pamięci tzw. figurami pamięci,
wśród których wymieniane są właśnie czas i przestrzeń (por. J. Assmann 2008).
Celem monografii jest próba spojrzenia na pamięć zbiorową z punktu widzenia językoznawstwa i folklorystyki. Praca podejmuje problem, zdaniem autorki,
kluczowy dla funkcjonowania tekstów folkloru w obiegu społeczno-kulturowym.
W kolejnych częściach książki stawiane są pytania o relacje pamięci z językiem
(rozdział III i IV), tekstem (V, VI, VII), gatunkiem (VIII) i stylem językowym (IX).
Szczegółowe problemy badawcze, podejmowane w niniejszym opracowaniu,
są następujące:
▪▪ Relacje pamięć zbiorowa a tradycja i dziedzictwo kulturowe. Jan Assmann
podkreślał nieprzystawalność pojęcia tradycji do kultury pamięci, której celem
jest „dochowanie społecznego zobowiązania” (J. Assmann 2008: 46), wiążące
się z „pamięcią stanowiącą wspólnotę” (J. Assmann 2008: 46), co jest zjawiskiem uniwersalnym. Wydaje się, że zasadniczą różnicą jest to, że pamięć jest
ujęzykowiona, wyraża się w języku i tekście, zależy od języka potocznego: język
dostarcza człowiekowi środków uzewnętrzniania jego pamięci w postaci głośnej
narracji i udostępniania jej innym ludziom (Pomian 2006: 147). Potwierdzają
to ustalenia Krzysztofa Pomiana (a także W. Chlebdy):
Wstęp
11
Język kształtuje pamięć w samej jej treści, bo nastawia i ukierunkowuje postrzeganie oraz wpływa na zatrzymanie danych, współdeterminując zarazem
ich uporządkowanie i dostarczając ze swej strony danych, które też podlegają
zatrzymaniu. Język wprowadza przeto do każdej jednostkowej pamięci informacje o tym, co nigdy postrzeżone być nie mogło. Pozwala on jednostce
przede wszystkim gromadzić opowieści przodków, nieważne, prawdziwych
czy zmyślonych, i zachowywać je w pamięci, przemieszczając tym samym jej
granicę tak, że obejmuje ona przeszłość odległą, która poprzedza narodzenie
samej jednostki, gdyż sprawia, że ta utożsamia się ze swymi poprzednikami:
zrównuje to, co od nich usłyszała, z tym, co postrzegała sama, przejmuje
wspomnienia pochodzące z selekcji przez nich dokonanych i przesycone ich
subiektywizmem, z ich perspektywą i hierarchią wartości (Pomian 2006: 146).
O ile więc pamięć jest ujęzykowiona, to tradycja i dziedzictwo (rozumiane w myśl ustaleń Jerzego Szackiego) ujęzykowione mogą, ale nie muszą być.
Jednocześnie pamięć wydaje się terminem zakresowo szerszym, obejmującym
i dziedzictwo kulturowe, i tradycję [tradycja, np. artystyczna, ujmowana jest
jako część dziedzictwa kulturowego (Szczęsna, red., 2002: 314)], o czym szerzej
w rozdziałach I i II.
▪▪ Relacje pamięć zbiorowa a tekst kultury, w tym tekst ustny. Le Goff, za
Pierre’em Janetem, podkreśla, że podstawową czynnością pamięciową jest
prowadzenie opowiadania, pełniące funkcję społeczną (Le Goff 2007: 102), co
stanowi przedmiot rozważań w rozdziale II.
▪▪ Wpływy oralności na funkcjonowanie pamięci zbiorowej oraz owej pamięci
na realizację tekstu ustnego. Pamięć bowiem zdaje się czynnikiem konstytutywnym tekstu folkloru i wyróżnikiem oralności, która definiowana jest jako:
zabieg świadomej kondensacji wiedzy do łatwo rozpoznawalnych (konwencjonalne atrybuty) przedstawień obrazowych i przekazywania jej [pamięci]
pod tą postacią. W ten sposób przechowywana wiedza w każdej chwili może
być odzyskana, a poprzez umiejętność interpretacji symbolicznych cech czy
artybutów „rozwijana” do pełnej postaci (Prejs 2009: 20).
Technikę tę Marek Prejs określa jako ikonograficzne wzorce pamięci. Oralność nie jest tylko ustnym sposobem komunikowania, lecz również kategorią
wskazującą na system wartości i obraz świata zawarty m. in. w tekstach folkloru,
a także kształtującą pamięć zbiorową, która wpływa na obieg tekstów folkloru.
Zagadnienia te są podjęte w rozdziałach II i V.
12
Wstęp
Na koniec warto zadać pytanie o relacje pamięć zbiorowa – językowy obraz
świata – wiedza potoczna. Według przyjętej na potrzeby pracy koncepcji pamięć
zbiorowa nie jest tożsama z wiedzą potoczną, pamięć jest obrazem przeszłości.
Cechy pamięci wymienia Krzysztof Pomian:
wszelka pamięć jest pamięcią kogoś, zawsze zależy od przeżytych doświadczeń: głównie od zewnętrznego i wewnętrznego postrzeżenia zmysłowego, jest
zdarzeniowa: zachowuje to, co narusza zwyczajową monotonię, odbiega od
rutyny, łamie ciągłość, zaskakuje, dziwi; jest jakościowa, ponieważ ilości są
poza zasięgiem postrzeżenia; jest wybiórcza; egocentryczna: odnosi wszystko do Ja, którego jest pamięcią, choć zdarza się jej stosować różne chwyty
retoryczne, zawsze mówi w pierwszej osobie, zależy od języka potocznego.
Jako zdarzeniowa, jakościowa, wybiórcza, oceniająca i egocentryczna wszelka
pamięć ludzka jest nieuchronnie częściowa i stronnicza […] Nie dostarcza
dowodów, jest swym własnym dowodem. „Pamiętam, że tak było” jest przekonywającym argumentem, gdy chce się, by uznano, że tak istotnie było […]
Pamięć próbuje jednak powoływać się na dowody: z jednej strony na przedmioty materialne uważane za relikwie, z drugiej – na miejsca uznane za te,
gdzie dokonały się wspomniane wydarzenia (Pomian 2006: 147).
Językowy obraz świata, czyli „zawarta w języku, różnie werbalizowana interpretacja rzeczywistości dająca się ująć w postaci zespołu sądów o świecie”
(Bartmiński 2007: 12), stanowi więc z jednej strony nośnik pamięci zbiorowej
– JOS jest bowiem przekazywaną z pokolenia na pokolenie w języku i tekstach
kliszowanych interpretacją świata. Pamięć ujmowana jest tu czynnościowo, jako
proces przekazywania form językowych zawierających JOS. Odwołując się do
metaforyki pamięci, można powiedzieć, że stanowi ona pojemnik, w którym
w różnego typu formach językowych przechowywany jest JOS. Z drugiej strony
pamięć ujmowana w aspekcie przedmiotowym zawiera obraz przeszłości, a więc
zawarty w języku obraz wycinka świata, odnoszący się do czasów minionych.
Obie kategorie łączą podmiot – nosiciel wizji świata i pamięci oraz ich interpretacyjny charakter.
Jak już wspomniano, pamięć nie jest wiedzą. Wiedza może stanowić jeden
z elementów pamięci zbiorowej, najpełniejsze wydaje się jednak ujęcie jej jako
interpretacji przeszłości czy obrazu przeszłości zawartego w tekstach kultury.
Wstęp
13
***
Podstawę materiałową monografii stanowią zróżnicowane gatunkowo teksty
ustne, w tym prozatorskie teksty folkloru: bajki (magiczne, zwierzęce, nowelistyczne), podania (wierzeniowe i historyczne), legendy, opowieści wspomnieniowe,
anegdoty, legendy miejskie oraz wierszowane: ballady, pieśni dziadowskie, nowiniarskie, historyczne, kolędy, pieśni weselne, pogrzebowe i inne. Z jednej strony
znajdują się tu gatunki o ustabilizowanej, spetryfikowanej formie, z drugiej –
teksty niekliszowane w całości. To wewnętrzne zróżnicowanie tekstów pozwala na
wnikliwe spojrzenie na relacje pamięć – tekst ustny oraz pamięć a gatunek tekstu.
Ponad połowę źródeł stanowią materiały dotychczas niepublikowane, zebrane podczas badań terenowych prowadzonych przez pracowników Zakładu
Kultury Polskiej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
***
Praca nad monografią trwała kilka lat, niektóre jej fragmenty były wcześniej
referowane i dyskutowane na ogólnopolskich konferencjach naukowych: w Lublinie1, Białej Podlaskiej2, Baranowie Sandomierskim3. Kilka artykułów związanych z tematem rozprawy ukazało się drukiem (lub zostało złożonych do druku)
w wydawnictwach zbiorowych w Tartu4, Rzeszowie5 i Lublinie6 lub w czasopismach7. Do rozprawy weszły w zmodyfikowanej lub rozszerzonej postaci.
Tekst kultury jako struktura i proces, [w:] Tekst – kontekst – intertekst, red. Olga Kielak, Anna Kowalska, Joanna Szadura, Lublin 2013, s. 49–66; Pamięć jako nośnik dziedzictwa
kulturowego, [w:] Niematerialne dziedzictwo kulturowe: źródła – wartości – ochrona, red.
Jan Adamowski, Katarzyna Smyk, Lublin 2013, s. 137–148; Pamięć w metaforach językowych,
[w:] Gawędy o kulturze, red. Joanna Szadura, Anna Kowalska, 2014 (w druku); Pokarmy południowego Podlasia w świetle analizy onomastycznej, [w:] Tam na Podlasiu, IV, Pożywienie,
czyli o czymś dla ciała i ducha, red. Jan Adamowski, Marta Wójcicka, Lublin 2014, s. 27–37.
2
Pamięć zbiorowa a tekst folkloru (pamięć o Kazimierzu Bogdanowiczu w pieśni historycznej), [w:] Kultura pamięci czynnikiem rozwoju społeczności lokalnych. 150 lat po powstaniu
styczniowym, Biała Podlaska (w druku).
3
Wartości a mnemoniczna typologia epickich gatunków folkloru, [w:] Tradycja dla współczesności, t. 8: Wartości w języku i kulturze, red. Jan Adamowski, Marta Wójcicka, Lublin (w druku).
4
Urban legends in Poland, [w:] Estonia and Poland: creativity and tradition in cultural
communication, vol. 2: Perspectives on national and regional identity, red. Liisi Laineste, Dorota Brzozowska, Władysław Chłopicki, Tartu 2013, s. 43–58.
5
Struktura tekstu ustnego jako odwzorowanie struktury pamięci, [w:] Język nasz ojczysty
– historia i współczesność polszczyzny, red. Bożena Taras, Rzeszów (w druku).
6
Pamięć jako wartość ludowego stylu artystycznego, [w:] Tradycja dla współczesności.
Ciągłość i zmiana, t. 6: Pamięć jako kategoria rzeczywistości kulturowej, red. Jan Adamowski,
Marta Wójcicka, Lublin 2012, s. 169–181. 7
Plotka wyleci wróblem, a wraca wołem. Analiza morfologiczna legendy miejskiej
1
14
Wstęp
Przygotowanie rozdziałów I i VII było sfinansowane przez Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie w ramach grantu Wydziału Humanistycznego.
***
Słowa podziękowań pragnę skierować do dwóch osób, które miały największy
wpływ na wybór mojej drogi zawodowej – prof. Jerzego Bartmińskiego i prof.
Jana Adamowskiego. Dziękuję za nieustanne wsparcie i życzliwość. Za uważną
lekturę i cenne uwagi dziękuję recenzentom tomu – prof. Annie Pajdzińskiej
i prof. Janowi Kajfoszowi.
o zaginionym Marku W., „Język a Kultura”, t. 23, Akty i gatunki mowy w perspektywie kulturowej, red. Anna Burzyńska-Kamieniecka, Wrocław 2012, s. 435–449.