Świętokrzyska Mozaika Łąki - Natura 2000

Świętokrzyska
Mozaika
Łąki
D
laczego „Świętokrzyska Mozaika”? Województwo
świętokrzyskie jest jednym z najmniejszych, ale jednocześnie najbardziej zróżnicowanych pod względem
przyrodniczym regionów Polski. Naturalne, stare bory jodłowe i buczyny przeplatają się z łąkami trzęślicowymi
i torfowiskami; kamieniste, wartkie potoki uchodzą do leniwie meandrujących, nizinnych rzek a nad płatami zabagnionych szuwarów górują gipsowe i wapienne wzgórza
z murawami kserotermicznymi. To niesamowity teren do
aktywnego wypoczynku połączonego z obserwowaniem
przyrody – zapraszamy!
Łąki i pastwiska to siedliska
półnaturalne, kształtowane
przez człowieka i wspomagane przez naturalny rytm
wylewów rzek. Cykliczne
koszenie lub wypas zwierząt sprawiają, że siedliska
te utrzymują swój otwarty
charakter; w naszych warunkach klimatycznych zaprzestanie ich użytkowania
skutkuje naturalną sukcesją
– na mocniej uwilgoconych
terenach w kierunku łęgów,
na glebach świeżych – grądów. Chociaż trwałe użytki
zielone zajmują niespełna 10% powierzchni województwa świętokrzyskiego, zasługują na szczególną uwagę
jako siedliska wzbogacające różnorodność biologiczną
regionu, skupiające wiele rzadkich, zagrożonych przedstawicieli fauny i flory i wymagające czynnej ochrony.
W wielu miejscach regionu, na skrajach dolin rzecznych,
w obrzeżach lasów i na śródleśnych polanach, występują zmiennowilgotne łąki trzęślicowe. Ze względu na specyficzne wymagania wodne i historię użytkowania zwykle zajmują one niewielkie powierzchnie, rzadko przekraczające kilka hektarów. Wykształciły się na terenach
o zmieniającym się w ciągu roku poziomie wód gruntowych, a ich tradycyjne użytkowanie było znacznie bardziej ekstensywne niż w przypadku pozostałych siedlisk
łąkowych. Łąki te koszono dopiero jesienią, czasem tylko raz na kilka lat, a zebrane z nich siano, nienadające się
na paszę dla zwierząt, służyło głównie za podściółkę. Ze
pełnik europejski (RM)
względu na znaczne zróżnicowanie florystyczne i występowanie wielu zagrożonych gatunków zwierząt,
łąki trzęślicowe uznawane
są za najcenniejsze zbiorowiska półnaturalne Europy
Środkowej. Rośliny łąk trzęślicowych to m.in. trzęślica
modra, kosaciec syberyjski,
goryczka wąskolistna, mieczyk dachówkowaty, pełnik
europejski, goździk pyszny, czarcikęs łąkowy i sierpik barwierski. Na wielu powierzchniach występują także
storczyki – kukułka krwista i szerokolistna, a na glebach
zasobnych w węglan wapnia – kruszczyk błotny, listera
jajowata, turzyca Davalla i starodub łąkowy.
W centrum i na północy
województwa łąki trzęślicowe są podstawowym siedliskiem przeplatki aurinii
i modraszka alkona, gatunków figurujących w Polskiej
Czerwonej Księdze Zwierząt. Gąsienice motyli żerują na specyficznych gatunkach roślin żywicielskich;
w przypadku przeplatki jest
to czarcikęs łąkowy, a modraszka – goryczka wąskolistna. Obydwa gatunki są
zagrożone ze względu na zanikanie odpowiednich siedlisk; obecnie wiele łąk trzęślicowych zarasta, ponieważ
gospodarze rezygnują z utrzymywania zwierząt hodowlanych i spada zapotrzebowanie na siano. W pierwszym
przeplatka aurinia (BS)
kruszczyk błotny (BS)
rzędzie porzucane są łąki o trudnych warunkach użytkowania, dające niskiej jakości siano, w tym wilgotne siedliska motyli. Łąki trzęślicowe znaleźć można na przykład
w obrzeżach doliny Krasnej, idąc żółtym szlakiem Końskie-Serbinów (tereny koło Krasnej, Szałasu i Serbinowa na styku gmin Stąporków, Zagnańsk i Mniów) oraz na
szlaku czerwonym rezerwat Diabla Góra-Łączna w okolicy Odrowążka nad Kuźniczką (gm. Bliżyn) i Zalezianki
nad Jaślaną (gm. Łączna). Najlepszym okresem na podziwianie kwietnych łąk tego typu jest czas od maja do
lipca; najwcześniej zakwitają kukułki, pełniki i kosaćce,
później mieczyki, goździki i goryczki.
Zdecydowanie
największą
powierzchnię spośród chronionych siedlisk otwartych
województwa zajmują
ekstensywnie użytkowane łąki świeże. Występują one na niezbyt
wilgotnych
glebach
poza dolinami rzecznymi oraz w dolinach, w których funkcjonują obwałowania
lub system melioracji powodujący odwodnienie terenu
i w wyższych partiach, znajdujących się poza zasięgiem
wylewów. Łąki świeże dają wysokiej jakości siano; tradycyjnie koszone są dwa razy w roku, w czerwcu i sierpniu. W zbiorowisku tym dominują trawy, takie jak rajgras
wyniosły, kupkówka pospolita i kłosówka wełnista. Obok
nich licznie występują także kwitnące rośliny dwuliścienne, w tym krwawnik pospolity, chaber łąkowy, przytu-
podmokła łąka z łanami rdestu (LM)
łąka selernicowa z czosnkiem kątowatym (JP)
przeplatka cinksia (BS)
lia pospolita, bodziszek łąkowy, barszcz zwyczajny, groszek łąkowy, jastrun pospolity, biedrzeniec mniejszy, jaskier ostry, jaskier rozłogowy, szczawie, mniszek lekarski, koniczyny i wyka ptasia. W miejscach mocniej uwilgoconych łąki świeże przechodzą w trzęślicowe lub
w różnego typu szuwary. Największe kompleksy tego
typu łąk spotykane są w dolinie Nidy. Ich zróżnicowanie
i całą gamę barw kwiatów, od białych krwawników i przytulii, przez żółte mniszki i jaskry do fioletowych chabrów
i niebieskich bodziszków, podziwiać można szczególnie w czerwcu i pod koniec lipca, przed sianokosami. Na
regularnie zalewanych fragmentach dolin dużych rzek,
w miejscach gdzie w okresie pomiędzy wylewami woda
nie stagnuje i gleba przesycha, spotykane są łąki selernicowe. W lipcu i sierpniu kwitną tu łany czosnku kątowatego i selernicy żyłkowanej. Innymi gatunkami występującymi w tym siedlisku są konitrut błotny, fiołek mokradłowy, jaskier rozłogowy, wyka ptasia, groszek łąkowy,
wyczyniec łąkowy i śmiałek darniowy. Łąki selernicowe
znajdziemy nad Nidą, np. w okolicach Skrzypiowa (gm.
Pińczów), Chrobrza (gm. Złota) i Szczytnik (gm. Wiślica)
oraz w dolinie Wisły.
zasilania słonymi wodami, związanymi z pokładami soli
kamiennej. W skali kraju występują tylko na kilku izolowanych stanowiskach w centralnej i południowej Polsce.
Zajmują niewielkie powierzchnie; jedyny świętokrzyski
rezerwat słonoroślowy w Owczarach koło Buska-Zdroju
liczy sobie niewiele ponad pół hektara. Nidziańskie słonorośla tworzą takie gatunki jak m.in. przewiercień cienki, muchotrzew solniskowy i mannica odstająca.
Na terenie Niecki Nidziańskiej, w okolicach znanych
miejscowości uzdrowiskowych – Solca-Zdroju i BuskaZdroju, występują halofilne (słonolubne) zbiorowiska łąkowe i szuwarowe. Tworzą się one w warunkach stałego
modraszek telejus (BS)
Wilgotne i świeże łąki to siedlisko derkacza, który od
maja do lipca odzywa się, głównie nocą, monotonnym
dwusylabowym głosem. Łąki to również kluczowe żerowiska wielu ptaków drapieżnych i bocianów. W zależności od obecności odpowiednich gatunków roślin, łąki zasiedlają chronione gatunki motyli, w tym modraszki: telejus i nausitous, których gąsienice potrzebują krwiściągu lekarskiego, czerwończyk fioletek, którego rośliną żywicielską jest rdest wężownik oraz czerwończyk nieparek, występujący w obrzeżach rowów, cieków i zbiorników wodnych porośniętych szczawiem. Gatunki te znajdziemy w lipcu m.in. w Niecce Nidziańskiej; różne typy
łąk stanowiące ich siedliska poznać można wybierając
się na wędrówkę szlakami pieszymi: czerwonym BuskoZdrój-Solec-Zdrój oraz zielonym Grochowiska-Wiślica.
tygrzyk paskowany (BS)
szuwary turzycowe (LM)
W najbardziej zabagnionych fragmentach dolin, w obrzeżach starorzeczy i w miejscu wypłyconych, zanikających
zbiorników występuje inny typ siedlisk otwartych – zróżnicowane gatunkowo szuwary, pełniące istotną rolę jako
lęgowiska ptaków wodno-błotnych. Ze względu na dominujące gatunki roślin wyróżniamy m.in. szuwary trzcinowe, mannowe, turzycowe, pałkowe i oczeretowe.
Wśród turzyc spotkać można chronione gatunki maleńkich ślimaków – poczwarówek; ich skorupki osiągają długość do kilku milimetrów. Turzycowiska zamieszkują także chruściele – wodnik, kropiatka i zielonka oraz
rokitniczki i kszyki. Miejscami, na terenach stale lub często zalewanych wodą, turzyce rosną w charakterystycznych kępach, które mogą osiągać ponad dwa metry wysokości. Wczesną wiosną turzycowiska ożywiają krajobraz łanami kwitnącej na żółto knieci błotnej (kaczeńca).
Szuwary trzcinowe to siedlisko bąka, tajemniczej czapli
o charakterystycznym basowym głosie, błotniaka stawowego, gęgawy, trzciniaka i trzcinniczka. Rozległe płaty
trzcinowisk występują w dolinach większych rzek, np.
nad Nidą koło Gorysławic i na wypłyconych fragmentach
stawów rybnych i zbiorników zaporowych.
Na zachodzie i południu regionu, dzięki stałemu zapotrzebowaniu na mleko funkcjonujących tu lokalnych mleczarni, duże powierzchnie zajmują pastwiska. Charakteryzuje je mniejsza niż w przypadku łąk różnorodność fauny i flory, są to jednak bardzo ważne lęgowiska kilku gatunków ptaków gniazdujących na ziemi, w tym czajek,
rycyków, krwawodziobów i pliszek żółtych. Pierwsze trzy
rycyk (AG)
kuropatwa (JS)
gatunki często gniazdują kolonijnie, zarówno na pastwiskach jak i wśród łąk. Warunkiem jest obecność rozległych terenów otwartych z niską roślinnością, która pozwala ptakom na zauważenie zagrożenia z dużej odległości. Amatorów plądrowania łatwo dostępnych gniazd
jest wielu – od wałęsających się z dala od zabudowań
psów i kotów, przez lisy, po sroki i wrony. Zaniepokojone ptaki wszczynają alarm i wspólnie przeganiają intruza; gniazdowanie w koloniach i zmasowany atak daje im
większe szanse na wygraną. Najlepszym okresem na obserwacje łąkowych siewek są kwiecień i maj, a miejscem
gdzie na pewno je spotkamy – szerokie doliny Nidy, Pilicy, Czarnej Koneckiej i Kamiennej. Nadnidziańska populacja rycyków, licząca przeszło 300 par lęgowych, jest
największa w Polsce.
spotkać można chronionego przedstawiciela gryzoni –
chomika europejskiego. Gatunek ten jest zagrożony; wycofał się w ostatnich dekadach z wielu krajowych stanowisk, ze względu na prześladowania i zmiany w technice upraw. Na polach pozbawionych „chemii” – środków
ochrony roślin, spotkać można specyficzną florę segetalną. Wśród roślin uznawanych za chwasty są gatunki nierozerwalnie związane z tradycyjnym krajobrazem
rolnym, takie jak maki, rumianki, chabry bławatki, kąkole czy ostróżeczki polne. Ich kwiaty podziwiać można
w czerwcu i lipcu w wielu miejscach regionu; województwo świętokrzyskie uznawane jest za enklawę rzadkich,
ginących gatunków segetalnych.
Omawiając tereny otwarte tworzące świętokrzyski krajobraz nie sposób pominąć pól uprawnych. Charakterystyczne dla naszego województwa rozdrobnienie gruntów, szczególnie w centralnej i północnej części regionu,
sprawia, że pola pokryte różnorodnymi uprawami tworzą
mozaiki – świętokrzyskie „pasiaki”. Pola są siedliskiem
wielu gatunków ptaków, w tym przepiórek, kuropatw,
skowronków, ortolanów, potrzeszczy i pokląskw; stanowią tereny żerowiskowe myszołowów zwyczajnych,
błotniaków stawowych i pustułek, a w okresie migracji
i zimowania przyciągają myszołowy włochate i błotniaki zbożowe z północnego-wschodu Europy. W południowej i wschodniej części regionu wśród pól uprawnych
Obszary Natura 2000, siedliska i gatunki terenów
otwartych. Półnaturalne siedliska otwarte, w tym łąki
i murawy, są bardzo ważne dla wielu zagrożonych gatunków zwierząt. Jednocześnie ich przetrwanie wymaga
ingerencji człowieka, który przez wieki ekstensywnego
użytkowania, obejmującego koszenie lub wypas, przyczynił się do powstania tego typu siedlisk. Poniżej zestawiono świętokrzyskie obszary Natura 2000, które mają za
zadanie chronić siedliska łąk i szuwarów oraz związane
z nimi gatunki „naturowe”. Pogrubioną czcionką wskazano kluczowe dla danej ostoi gatunki i siedliska – te, które w poszczególnych obszarach są najlepiej zachowane
lub szczególnie liczne.
Dolina Białej Nidy
Łąki trzęślicowe i świeże
poczwarówka jajowata i zwężona, modraszek telejus,
czerwończyk nieparek i fioletek, modraszek nausitous
Dolina Bobrzy
Łąki trzęślicowe i świeże
czerwończyk nieparek, przeplatka aurinia
Dolina Czarnej
Łąki trzęślicowe i świeże
przeplatka aurinia, modraszek telejus, czerwończyk nieparek
Dolina Czarnej Nidy
Łąki świeże, łąki trzęślicowe
modraszek telejus, czerwończyk nieparek i fioletek
Dolina Górnej Mierzawy
Łąki trzęślicowe i świeże
czerwończyk nieparek i fioletek, modraszek telejus
Dolina Górnej Pilicy
Łąki trzęślicowe i świeże
poczwarówka jajowata i zwężona, czerwończyk fioletek, modraszek telejus i nausitous, czerwończyk nieparek
Dolina Kamiennej
Łąki trzęślicowe i świeże
poczwarówka zwężona, modraszek telejus, czerwończyk nieparek
Dolina Krasnej
Łąki trzęślicowe i świeże
przeplatka aurinia, poczwarówka jajowata i zwężona,
czerwończyk nieparek
Dolina Mierzawy
Łąki świeże, łąki trzęślicowe
Dolina Warkocza
Łąki świeże, łąki trzęślicowe
Lasy CisowskoOrłowińskie
Łąki trzęślicowe
przeplatka aurinia, czerwończyk nieparek i fioletek, modraszek
telejus
Lasy Skarżyskie
Łąki trzęślicowe
przeplatka aurinia, czerwończyk nieparek
Lasy Suchedniowskie
Łąki trzęślicowe i świeże
przeplatka aurinia, poczwarówka zwężona
Łysogóry
Łąki trzęślicowe i świeże
przeplatka aurinia, czerwończyk nieparek
Ostoja Barcza
Łąki trzęślicowe i świeże
przeplatka aurinia, czerwończyk nieparek
Ostoja Jeleniowska
Łąki świeże
czerwończyk nieparek
Ostoja Kozubowska
Łąki selernicowe i świeże, łąki
trzęślicowe
modraszek telejus
Ostoja Nidziańska
Łąki trzęślicowe, selernicowe i świeże
poczwarówka jajowata i zwężona, czerwończyk nieparek i
Śródlądowe słone łąki, pastwiska i
fioletek, modraszek telejus i nausitous
szuwary
Ostoja Pomorzany
Łąki trzęślicowe i świeże
czerwończyk nieparek
Ostoja Przedborska
Łąki świeże
czerwończyk nieparek
Ostoja Sieradowicka
Łąki trzęślicowe i świeże
czerwończyk nieparek
Ostoja SobkowskoKorytnicka
Łąki trzęślicowe i świeże
poczwarówka zwężona i jajowata
Ostoja Stawiany
Łąki trzęślicowe i świeże
Śródlądowe słone łąki, pastwiska
i szuwary
poczwarówka zwężona, modraszek telejus, czerwończyk nieparek
i fioletek
Ostoja SzanieckoSolecka
Łąki trzęślicowe, selernicowe i świeże
Śródlądowe słone łąki, pastwiska
modraszek telejus i nausitous, czerwończyk nieparek i fioletek
i szuwary
Ostoja Żyznów
Łąki trzęślicowe i świeże
poczwarówka zwężona, modraszek telejus i nausitous,
czerwończyk nieparek i fioletek
Przełom Lubrzanki
Łąki trzęślicowe i świeże
przeplatka aurinia
Przełom Wisły w
Małopolsce
Łąki selernicowe i świeże
czerwończyk nieparek
Tarnobrzeska Dolina Wisły Łąki selernicowe i świeże
pastwisko (RM)
czajka (BB)
bocian biały (KS)
czerwończyk nieparek, modraszek nausitous
Uroczysko Pięty
Łąki trzęślicowe i świeże
przeplatka aurinia, modraszek telejus, czerwończyk nieparek
Wzgórza ChęcińskoKieleckie
Łąki świeże, łąki trzęślicowe
modraszek telejus, czerwończyk nieparek i fioletek, Poczwarówka jajowata, przeplatka aurinia
Wzgórza Kunowskie
Łąki trzęślicowe i świeże
czerwończyk fioletek, modraszek telejus, czerwończyk nieparek
Wydawca:
Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Świętokrzyskiego
ul. Ściegiennego 2/32, 25-033 Kielce
e-mail: [email protected]
www.swietokrzyskie.travel, tel. 41 361 80 57
Opracowanie: Joanna Przybylska
Autorzy fotografii: Bogdan Bednarek (BB), Jarosław Sułek (JS), Krzysztof
Dudzik (KD), Adam Grzegolec (AG), Ludwik Maksalon (LM), Roman
Maniarski (RM), Joanna Przybylska (JP), Bogusław Sępioł (BS), Kamil Sojda
(KS). Okładka: świętokrzyskie krajobrazy (RM).
Więcej informacji o świętokrzyskiej
przyrodzie na stronie Towarzystwa Badań
i Ochrony Przyrody www.tbop.org.pl
potrzeszcz (KD)
Projekt „Wykreowanie i promocja markowych produktów turystycznych
Województwa Świętokrzyskiego oraz ich kompleksowe oznakowanie”
współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju
Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa
Świętokrzyskiego na lata 2007-2013.
„... dla rozwoju Województwa Świętokrzyskiego ...”