Dylematy polityki społecznej

Transkrypt

DYLEMATY
POLITYKI
SPOŁECZNEJ
Uniwersytet Warszawski
Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Instytut Polityki Społecznej
Jolanta Supińska
DYLEMATY
POLITYKI
SPOŁECZNEJ
Warszawa 2014
Wydanie publikacji dofinansowane przez Polskie Towarzystwo Polityki
Społecznej oraz Zakład Teorii i Metodologii Polityki Społecznej i Pracownię Pomocy
i Integracji Społecznej z Instytutu Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego
Limitowane wydanie jubileuszowe
Egzemplarz nr
Projekt okładki:
Barbara Kuropiejska-Przybyszewska
Redakcja i korekta:
Justyna Godlewska, Ryszard Szarfenberg, Aneta Wiącek
Skład i łamanie:
OFI – Warszawa
© Copyright by Jolanta Supińska
© Copyright by Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2014
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części
niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej,
fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autorki i Wydawcy.
Wydawca:
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44
tel. 602 247 367, fax 22 870 03 60
e-mail: [email protected]
www.aspra.pl
ISBN 978-83-7545-523-6
Objętość 18.5 ark. wyd.
Wydanie to dedykujemy
Pani Profesor Jolancie Supińskiej
z wdzięcznością za wciąż aktualną
syntezę problematyki teorii polityki społecznej,
będącą nieustannym źródłem inspiracji
dla naszych refleksji i badań –
współpracownicy i przyjaciele
Spis treści
Przedmowa do drugiego wydania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
Słowo wstępne do wydania z 1991 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
1 O polityce społecznej i jej dylematach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
Rys polityki społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27
Działanie i nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przedmiot i zakres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Środki działania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podmioty działania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rodzaje metod badawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Diagnozowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prognozowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Programowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kontrolowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metoda docelowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dialog paradygmatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rzeczywista praktyka badawcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Role uczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Eksperci – władza – społeczeństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
27
27
30
30
31
32
33
34
34
35
35
36
37
37
38
41
Ujęcie „dylematowe” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
Pojęcie dylematu w polityce społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ograniczenia i walory ujęcia „dylematowego”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tworzywo analizy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Teorie i ideologie społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Myślenie potoczne – jego siła i słabość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Działania polityki społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
42
43
44
45
48
48
Typy dylematów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
Umowność typologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wartości i interesy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wartości indywidualne i społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybór dylematów aksjologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybór dylematów instrumentalnych i konstrukcyjnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
49
49
50
52
54
7
Spis treści
2 Kolektywizm a indywidualizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57
Cztery interpretacje kolektywizmu i indywidualizmu . . . . . . . . . . . . . .57
Odmiany kolektywizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Odmiany indywidualizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ważność problemu dla polityki społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indywiduum – osoba czy rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Koncepcje człowieka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konflikty między jednostkami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O jakiej zbiorowości mowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Typ ładu społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
57
58
58
59
60
61
61
62
Dobro zbiorowości a dobro jednostki – spór o prymat. . . . . . . . . . . . . .63
Dylemat pozorny? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Warianty rozwiązań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Opcja kolektywistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ku opcji indywidualistycznej – resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
63
64
65
66
Kto ma orzekać, co jest dobrem jednostki? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
Potrzeby – subiektywne czy obiektywne?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Obszary zgodności, sporu, ignorancji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
„Planiści” i „ekonomiści” o modelu konsumpcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Potrzeby rzeczywiste, otoczkowe i pozorne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Eksperci – interpretatorzy pragnień?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pragmatyczne argumenty za kolektywizmem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Resumé opcji kolektywistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indywidualizm – apologia jednostki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Indywidualizm – nieufność do zbiorowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pragmatyczne argumenty za indywidualizmem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
67
67
68
68
70
72
73
73
74
74
75
Dobro jednostki – razem czy osobno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76
Ranga kolektywistycznych potrzeb jednostki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zróżnicowanie potrzeb „kolektywistycznych” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Osobność – pożądana i niepożądana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
76
77
77
78
Organizacja zaspokajania potrzeb – zbiorowo czy indywidualnie? . . . . . .79
Dylemat instrumentalny czy aksjologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Formy zbiorowe – kryteria klasyfikacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wielkie zakłady pracy – za i przeciw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Żywienie zbiorowe – za i przeciw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Szkoła publiczna – za i przeciw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
79
80
82
83
85
88
3 Równość a nierówność społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
Pułapki generalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak ich unikać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wymiary nierówności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Funkcje dóbr krążących między ludźmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
89
90
90
91
Podstawowe pojęcia i założenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
8
Spis treści
Równość to równość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Trzy odmiany idei równości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Równa miara czy jedna miara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jaka miara? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Równość szans czy równość startu życiowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Równość sytuacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Co to znaczy społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Idea równości a idea regulacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
92
92
92
93
94
94
95
96
Czy równość jest dobra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96
Emocje za i przeciw równości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Słuszność równości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Słuszność nierówności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Zamiast resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Czy równość jest nieuchronna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100
Nieuchronność nierówności – odwieczna natura ludzka czy wymóg
modernizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Nieuchronność równości – powrót do natury czy wymóg modernizacji . . . . . . . . 101
Zamiast resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Czy równość może być użyteczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
W imię jak rozumianej efektywności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Egalitaryzm społeczeństwa a jakość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kiedy nierówności pobudzają motywacje – warunki, ograniczenia . . . . . . . . . . . .
Motywacyjne funkcje elit – za i przeciw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Warunki użyteczności bodźców materialnych na stanowisku pracy. . . . . . . . . . . .
Kiedy brak efektu społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Funkcje motywacyjne płac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Czy tylko płace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak inwestować w człowieka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
102
103
105
106
108
108
110
110
111
Zasada podziału według pracy – antyegalitarna, proegalitarna
czy złoty środek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113
Popularność zasady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Niejednoznaczność zasady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Elitaryzm contra egalitaryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
Oskarżeni i obrońcy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Różne elitaryzmy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Różne egalitaryzmy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Aneks – Jak opisywać nierówności społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
Nierówność – pod jakim względem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nierówności w czasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skala nierówności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ranga różnych wymiarów nierówności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nierówności – między kim a kim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Mechanizmy sprawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
117
120
121
122
123
125
4 Bezpieczeństwo a zagrożenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
Podstawowe pojęcia i problemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
Bezpieczeństwo – awans wartości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
9
Spis treści
Bezpieczeństwo odmianą wolności. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Definicja działania ryzykownego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Typy sytuacji ryzykownych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kto traci, kto wygrywa, kto przegrywa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ryzyko – asekuracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Źródła zagrożeń. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przedmiot zagrożeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Poziomy wolności od zagrożeń. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Teoria zabezpieczenia społecznego wobec wartości bezpieczeństwa. . . . . . . . . . .
Szczegółowe polityki społeczne wobec wartości bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . .
127
128
129
129
130
130
132
133
133
135
Czy bezpieczeństwo jest dobre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
Złe strony nadmiaru bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kolizje między bezpieczeństwami „cząstkowymi” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kiedy chronić jednostkę przed nią samą. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
„Złe bezpieczeństwo” contra działania ryzykowne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konflikty z innymi wartościami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Poczucie bezpieczeństwa a prawda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
135
136
138
139
140
141
142
Jakie zagrożenia są nieuchronne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
Między optymizmem a pesymizmem globalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Co jest użyteczne – bezpieczeństwo czy zagrożenia . . . . . . . . . . . . . .144
Zagrożenia jako „sposób na motywacje” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pożytki z zagrożeń „danych” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pożytki z zagrożeń „sztucznych” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Brak zabezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bezrobocie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Penalizacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
O szkodliwości strachu i lęku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kiedy bezpieczeństwo aktywizuje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wtórne efekty systemów asekuracyjnych. Kapitalizm – socjalizm . . . . . . . . . . . .
Resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
144
145
145
146
146
147
147
148
148
150
5 Wartości biologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151
Spór o znaczenie biologicznego wymiaru życia. . . . . . . . . . . . . . . . . .151
Na początku jest ciało . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ludzkie sprawy w polityce społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Społeczeństwo – układ demograficzny czy klasowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zakres zainteresowań polityki społecznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
151
153
153
154
Wartość życia – podstawowe interpretacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156
Trzy wartości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ochrona i pomnażanie życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rodzaje zamachów na wartość życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Co usprawiedliwia zamachy na ludzkie życie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Samoobrona i kara. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Litość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Koszty ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Potrzeby elementarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10
156
156
157
158
158
159
159
160
Spis treści
Potrzeby wyższego rzędu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reakcje polityki społecznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pomnażanie wartości życia – jakość czy ilość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
160
161
161
161
Wokół rozwoju ludnościowego – spór pronatalistów
z antynatalistami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162
Cele i założenia pronatalistów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Typy argumentów używanych w sporze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wartość autoteliczna? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wartość religijna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cele polityczno-militarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cele ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cele kulturowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cele ekologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
162
164
164
166
171
172
176
179
Stanowisko „ailościowe” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .181
„Szczęściodajność” biologicznego wymiaru życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
„Szczęściodajność” a wskaźniki ilościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nieuchronność trendów demograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Resumé – wnioski dla polityki społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
181
182
183
184
6 Aktywność życiowa a aktywność społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187
Pojęcie i problemy aktywności życiowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187
Od ujęć najszerszych do najwęższych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Rodzaje aktywności życiowej – konkurencja czy wzajemne pobudzanie . . . . . . . 189
Tryb życia – domena bierności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Pojęcie i problemy aktywności społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191
Wartość, wskaźnik czy instrument . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Definicje aktywności społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dobrowolność a presje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nieodpłatność i amatorstwo contra korzyści i profesjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . .
Inne cechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
191
193
193
195
196
Rodzaje aktywności społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .197
Od aktywności do nadaktywności w pełnieniu ról życiowych . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybór roli – wybór dziedziny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Satysfakcja czy deprywacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konflikty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Interes własny a interes zbiorowości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cele – co zmieniać, jak bardzo zmieniać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Motywy – dlaczego, po co . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Odruchy czy postawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rola dziejowa „okazjonalistów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Funkcje i role „szczegółowe” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stopień i sposób instytucjonalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
197
198
201
202
202
203
204
205
206
206
208
210
Miejsce dla aktywności życiowej i społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .211
Warunki i blokady aktywności życiowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Warunki i blokady aktywności społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
11
Spis treści
Aktywność w „centrali” i w „terenie”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
7 Dylematy instrumentalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217
O czym będzie mowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Ograniczenia i samoograniczenia sterowności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Cztery rodzaje środków czy cztery wymiary decyzji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Środki ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219
Rodzaje środków ekonomicznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Po co ludziom są potrzebne dobra ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Obszar niezależności ekonomicznej jednostek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konsumpcja naturalna i obrót naturalny w rodzinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Drugi obieg gospodarczy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rola polityka – wytyczanie „dróg do konsumpcji”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konsumpcja społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kto na tę drogę nie wejdzie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wersja „uprywatniona” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Droga „dwupasmowa” – reglamentacja na quasi-rynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konsumpcja rynkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Droga dla wybrańców? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Resumé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
219
220
221
222
222
223
223
224
225
225
226
227
228
Środki informacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228
Rodzaje i znaczenie informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Granice skuteczności środków informacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kryteria oceny technik propagandowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Monopol informacji a deformacje opinii publicznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Monopol informacji – niesłuszny, nieskuteczny, nie do utrzymania . . . . . . . . . . .
Dylematy pluralizmu informacyjnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
228
229
230
230
232
233
Środki prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233
Działanie środków prawnych – ile sztywności, ile „luzów” . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
Stateczność a nakładochłonność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Jaki monopol prawny państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
Środki kadrowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237
Czynnik ludzki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Urzędnicy, nadzorcy, zawodowi przyjaciele, animatorzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Status i prestiż „realizatorów polityki społecznej” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skąd się biorą kadry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
237
238
239
240
Style realizacji polityki społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240
Koncepcja człowieka w różnych stylach realizacji polityki społecznej . . . . . . . . .
Jak łączyć style . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Styl rygorystyczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rygoryzm a zachowawczość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Styl bodźcowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pułapki stylu bodźcowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Odmiana stylu bodźcowego – styl manipulacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Styl opiekuńczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Oskarżenia opiekuńczości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Styl liberalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
240
241
242
244
244
246
247
248
250
250
Spis treści
Różnice między stylem liberalnym i bodźcowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Nowy liberalizm „zarażony” opiekuńczością? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Uwarunkowania i współzależności wyborów instrumentalnych . . . . .254
Środki ograniczone i pozornie nieograniczone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wybór wartości a wybory instrumentalne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Łatwość czy skuteczność. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wcześnie czy późno; szybko czy wolno; krótko czy długo . . . . . . . . . . . . . . . . . .
W jakiej skali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Modyfikacje na niższych szczeblach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
254
255
256
257
257
258
8 Zakończenie – upaństwowiona czy uspołeczniona
polityka społeczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261
Ład monocentryczny czy system porozumień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cechy upaństwowionej polityki społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Argumenty za . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Argumenty przeciw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cechy uspołecznionej polityki społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nadzieje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Obawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Trzecie wyjście? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Resumé – od podmiotów do wartości i instrumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
261
262
263
263
265
267
267
269
269
9 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .271
Przedmowa
do drugiego wydania
ogromną przyjemnością przedstawiamy książkę, która ma dla nas
wyjątkowy charakter. Spotkaliśmy się z jej Autorką na studiach
dziennych prowadzonych przez Instytut Polityki Społecznej od
1987 r. W tym też roku została opublikowana pierwsza wersja
książki, jeszcze na prawach rękopisu. Została ona przygotowana
w ramach programu badań „Polityka społeczna w PRL” w grupie problemowej „Postęp i regres społeczny”. Jej kierownikiem był profesor Jan Danecki,
również bardzo ważna postać dla rozwoju teorii polityki społecznej. Pod jego
kierunkiem Jolanta Supińska napisała pracę doktorską. Dotyczyła ona jugosłowiańskiej strategii społeczno-gospodarczej, przedstawianej w kontekście zróżnicowania warunków życia w tym kraju1.
Podstawą niniejszego wydania jest ostateczna wersja książki z 1991 r.,
ukończona w październiku 1989 r. Wśród najważniejszych różnic między nimi
był nieco inny układ rozdziałów. W tej wcześniejszej tematyka aktywności życiowej i społecznej została umieszczona jako rozdział przedostatni, po dylematach instrumentalnych. Odwrotny porządek został zastosowany w wydaniu
późniejszym. W nim też zamieszczono dodatkowo krótkie wprowadzenie.
Autorka w książce o ponad 20 lat późniejszej stwierdza, że w Dylematach
próbowała sformułować myśl teoretyczną, którą później rozwijała w kolejnych
publikacjach. Przedmiotem badań, które legły u podstaw tej myśli były główne
wartości ujęte z perspektywy polityki społecznej. Wiązało się to ze szczególnym rozumieniem przez Autorkę tej ostatniej, jako uzasadnionego naukowo
i moralnie „punktu widzenia, sposobu oglądu i aksjologicznej oceny”2.
Z
1
Niepublikowana praca doktorska Jugosłowiańska strategia społeczno-gospodarcza
a zróżnicowanie warunków bytu narodów Jugosławii, IPS, Warszawa 1974.
2
J. Supińska, Debaty o polityce społecznej, Warszawa 2013, s. 16. Jest to zbiór artykułów napisanych po opublikowaniu Dylematów z dodatkowymi komentarzami i refleksjami.
W kilku z nich Autorka rozwijała koncepcje zarysowane w niniejszej książce.
15
Przedmowa do drugiego wydania
Warto zatrzymać się chwilę nad tym, jak ujęła ona zagadnienie definiowania
pojęcia polityki społecznej. Dokonuje tego charakteryzując jej przedmiot, cele,
środki i podmioty w rozdziale pierwszym. Ze względu na znaczenie celów dla
rozumienia ludzkiego działania ważne jest uznanie, że naczelnym jej zadaniem
jest „obrona człowieka przed niezaspokojeniem jego potrzeb”, nie tylko elementarnych, ale również rozwojowych. W praktyce naukowej i pozanaukowej
ma to prowadzić do „coraz głębszego wchodzenia w złożone problemy życia społecznego i do formułowania coraz bardziej przemyślanych i kompleksowych programów postępu społecznego”. W tle są jednak jeszcze bardziej
generalne elementy tego, co Autorka nazywa paradygmatem polityki społecznej: dobro człowieka i myśl przekształceń społecznych3, czyli podkreśla aktywistyczny stosunek badacza do rzeczywistości społecznej. To jest właśnie ten
humanistyczny punkt widzenia wspomniany wyżej.
Dobro człowieka w związku z jego potrzebami i szerszym kontekstem społecznym, czy relacja między badaniami problemów społecznych a programami
postępu społecznego, są to najbardziej podstawowe zagadnienia filozofii człowieka oraz filozofii nauk społecznych. Pierwsze zagadnienie pogłębione zostaje w rozdziale pierwszym, ale właściwie większość książki go dotyka, gdyż
właśnie spory o to, jak dobro człowieka rozumieć i jak je realizować w większej skali odwołują się do podstawowych wartości.
Dla tego drugiego zagadnienia (relacja między nauką a praktyką) naszkicowana została odpowiedź w postaci koncepcji nauki dla polityki społecznej.
Użyteczność nauki ma zapewnić jej metodologiczna jakość i postępowanie
zgodne z prakseologiczną procedurą rozwiązywania problemów praktycznych.
Metodologiczny ideał opiera się na postulatach wielowarsztatowości oraz wielodyscyplinarności, rozumianej jako interdyscyplinarność (łączenie dyscyplin,
np. socjoekonomia) i ponaddyscyplinarność (ujęcie całościowe). Warto podkreślić, że wielowarsztatowość rozwijana jest na świecie w XXI wieku pod
postacią metod mieszanych, łączących podejścia ilościowe i jakościowe (mixed
methods)4. Wspomniana procedura nawiązuje do ideału racjonalnego wyboru
i działania. Autorka prezentuje ją jako proces, na który składają się fazy: diagnozowania, prognozowania, planowania i kontrolowania5 realizacji planów
w celu ich ewentualnej korekty w trakcie realizacji.
Dociekliwy czytelnik zapyta, czy Autorka próbowała pokazać, jak ona sama
wciela w życie ideał metodologiczny. Bibliografia książki zawiera ponad 170
tytułów zróżnicowanych metodologicznie i tematycznie. Znajdujemy tam przede wszystkim dzieła socjologów, ekonomistów i psychologów, są wśród nich
Tego pojęcia użył pierwszy raz Konstanty Krzeczkowski w okresie międzywojennym.
Zob. J. Creswell, V.L. Plano Clark, Designing and Conducting Mixed Methods Research, SAGE, 2007.
5
W późniejszych pracach ten etap został nazwany ewaluacją.
3
4
16
głównie analizy filozoficzne i teoretyczne. Jej podejście jest więc co najmniej
wielodyscyplinarne.
Przejdźmy teraz do tego, jak Autorka przedstawiła charakterystykę przedmiotu polityki społecznej. Jej propozycja wykracza daleko poza tradycyjnie
zaliczane do niego sfery pracy i dobrobytu materialnego. W zakres przedmiotowy włączyła jeszcze nie tylko kulturę, ale także całą sferę ładu społecznego – „ustrój polityczny, gospodarczy i społeczny”. Na zagrożenie problem
„wszystkoizmu” otrzymujemy ogólną wskazówkę, aby konsekwentnie przyjąć, że „interesujące jest to co wpływa znacząco na ewolucję i zaspokojenie
potrzeb, to, co grozi przyjętej koncepcji postępu społecznego lub co ją urealnia”.
Jednym z elementów konstytutywnych pojęcia polityki społecznej są dla
Autorki również środki działania. Rangę tego zagadnienia podkreśla to, że
przedostatni rozdział książki został poświęcony już nie problematyce aksjologicznej, ale dylematom instrumentalnym. Podstawą dla tej – w istocie
socjotechnicznej – problematyki jest twierdzenie, że skoro zaspokajanie
potrzeb wiąże się z zachowaniami, to wpływanie na nie jest codziennością
polityki społecznej.
W książce zarysowano dwie autorskie typologie: środków (ekonomiczne,
prawne, informacyjne i kadrowe) oraz ich charakterystycznych kombinacji –
styli (style rygorystyczny, bodźcowy, opiekuńczy, liberalny) polityki społecznej. Te ostatnie zostały podzielone według założeń dotyczących natury człowieka, a także jego umiejętności, możliwości i motywacji.
W głównej części książki z humanistycznego punktu widzenia zostały
oświetlone trudne wybory między kolektywizm a indywidualizm, egalitaryzmem a elitaryzmem, bezpieczeństwem a ryzykiem, oraz w obszarach wartości
biologicznych i aktywności życiowej. Może mniej jasne są kluczowe dylematy
w dwóch ostatnich przypadkach. Część rozdziału piątego bezpośrednio nawiązuje do sporu w kontekście polityki ludnościowej między pronatalistami (uzasadniający politykę stymulującą wskaźniki urodzeń) i antynatalistami (argumentujący za koniecznością ograniczenia liczby ludności).
W rozdziale szóstym zaś, dotyczącym aktywności życiowej i społecznej,
nawet przegląd jego struktury nie daje wskazówki co do głównego przedmiotu
sporu. Autorka omawia w nim przede wszystkim definicje, rodzaje i bariery
podejmowania aktywności społecznej. Zapewne jest tak dlatego, że w pierwotnym zamyśle książki ten rozdział został umieszczony już po przeanalizowaniu
dylematów aksjologicznych i instrumentalnych. W wersji z 1987 r. rozpoczyna go deklaracja, że przedmiotem zainteresowania będzie tam już nie polityka
społeczna widziana socjotechnicznie, jako wpływanie na zachowania z założenia biernych ludzi. Ważne jest „poszerzanie pola samodzielnej aktywności życiowej jednostki”. Celem, jak i środkiem do osiągania innych celów staje się jej
17
aktywność życiowa. Dobro człowieka jest tam interpretowane aktywistycznie6.
Takie podejście wydaje się być spójne ze stylem liberalnym, którego ogólny
sens polegał na „usuwaniu zewnętrznych barier dla spontanicznej aktywności”,
ale Autorka nie podkreśla tego związku. Ponadto koncentruje ona uwagę nie
tyle na aktywności życiowej w ogóle, ale na działalności społecznej. Można
więc przypuszczać, że w tle był dylemat między aktywnością życiową nastawioną na interes własny a taką, która ma charakter altruistyczny.
Metoda analizy i dochodzenia do wniosków została wyjaśniona we wstępie
i rozwinięta w rozdziale pierwszym niniejszej książki. Polega ona na przeciwstawieniu sobie dwóch pojęć czy poglądów, np. egalitaryzmu i elitaryzmu, aby
w trakcie analizy takich sporów ideowych dojść do wniosku, że sprzeczności
między stanowiskami są pozorne, lub że możliwy jest kompromis, np. egalitaryzm umiarkowany. Argumenty stron sporu ocenione są pod względem słuszności, efektywności i konieczności. Taka „metoda rekonstrukcji idei przewodnich polityki społecznej” służy odkryciu tego, co determinuje sposób myślenia
o strategii działania w tym obszarze.
Czytelnik może zapytać, czy wśród rozważanych sporów ideowych znalazł
się ten naczelny dla XX wieku: socjalizmu z kapitalizmem? Autorka nazywa
go dylematem systemowym i nie podejmuje bezpośrednio. Widać go jednak
w prawie wszystkich analizowanych sporach. Po jednej stronie mamy kolektywizm, egalitaryzm, bezpieczeństwo i nacisk na altruistyczną aktywność społeczną, a po drugiej indywidualizm, elitaryzm, ryzyko oraz działania motywowane własnym interesem. Cztery pierwsze poglądy łączą się z socjalizmem,
a wskazywanie na wartościowość pozostałych – z afirmacją kapitalizmu. Trudniej w tym schemacie umieścić spór o cele polityki ludnościowej, czy szerzej
– dylematy wokół wartości biologicznych7.
Głównym przesłaniem książki jest to, że wartości mogą być uzgodnione ze
sobą wzajemnie oraz z ludzką wolnością i rozwojem gospodarczym8. Autorka
w kolejnych rozdziałach prezentuje stanowiska kompromisowe. W przypadku
sporów o rozumienie dobra człowieka – umiarkowany indywidualizm; o równość – umiarkowany egalitaryzm; o poziom ryzyka – zapewnienie minimum
elementarnego bezpieczeństwa, aby szanse na sukces były realne, a zagrożeniem była tylko ich utrata; o cele polityki ludnościowej – stanowisko ailościoJ. Supińska, Dylematy polityki społecznej, maszynopis, Warszawa 1987, s. 233–235.
Takie podejście bardzo przypomina to, które legło u podstaw filozofii raportów o rozwoju
społecznym (Human Development Reports) wydawanych przez UNDP od 1990 r. Była to
koncepcja rozwoju zaproponowana przez Amartya Sena, zob. jego książka Development as
freedom, czyli „rozwój jako wolność”, przetłumaczona na język polski i wydana w 2002 r.
pt. Rozwój i wolność.
7
Niniejsza książka jest pierwszą, w której tak mocno podkreślono problematykę bioetyczną w polityce społecznej.
8
J. Supińska, Debaty o polityce społecznej, Warszawa, 2013, s. 217.
6
18
we; o rolę aktywności społecznej – zapewnienie warunków dla jej upowszechniania; oraz o model polityki społecznej – model uspołeczniony.
Było to spójne, dobrze uzasadnione i realistyczne stanowisko, które można
uznać za solidny fundament do budowania humanistycznego ładu społecznego.
W ostatnim rozdziale znajdujemy syntezę podstaw ideowych kompromisowej drogi ku przyszłości w postaci modelu uspołecznionej polityki społecznej.
Nakreślony został tam superdylemat, w którym układem odniesienia jest model upaństwowionej polityki społecznej. Przypomina on socjalizm realny PRL
z jego centralizacją, hierarchizacją, nomenklaturą partyjną i szczegółowym
odgórnym planowaniem. Pod względem stylu polityki społecznej ma go charakteryzować rygoryzm (wymuszający właściwe zachowania) i elementy opiekuńczości. Z kolei model uspołeczniony przypomina III Rzeczpospolitą pod
względem decentralizacji państwa, wprowadzenia autentycznej demokracji
ze społeczną kontrolą oraz otwarcia na indywidualną i społeczną przezorność
i inicjatywę. Główna zmiana w obszarze stylu uprawiania polityki społecznej
ma polegać nie na odrzuceniu stylu opiekuńczego, ale na połączeniu go ze stylem liberalnym (przypomnijmy polegającym na usuwaniu barier dla ludzkiej
aktywności). Warto podkreślić, że nie podzielał on założeń stylu rygorystycznego, jak to było w przypadku podejścia bodźcowego (ludzie mogą i umieją
działać dla swojego dobra, ale brak im motywacji). W tym ostatnim przypadku
również chciano motywować, tyle, że bardziej za pomocą nagród, a nie kar.
Jak model uspołecznionej polityki społecznej odpowiada na pojawienie się
„opcji czysto rynkowej” czy postulatów tworzenia „urynkowionej polityki społecznej”? Autorka odpowiada, że zaproponowanego przez nią modelu nie należy utożsamiać z tym, co później zostało nazywane obywatelską polityką społeczną, której zwolennicy stawiają na organizacje pozarządowe jako głównego
realizatora polityki społecznej. Autorka podkreśla, że w jej ujęciu egoistyczna
i altruistyczna działalność mogą być „równie dobre i równie użyteczne”. Problem proporcji w jakich miałyby one być wspierane i występować zostaje więc
rozpoznany, ale jego rozstrzygnięcie pozostaje otwarte.
Z perspektywy lat, które nastąpiły po napisaniu książki widzimy, że Autorka
właściwie rozpoznała ducha nadchodzących czasów. Demokratyzacja państwa
i decentralizacja jego organizacji przyszły wraz z transformacją ustroju politycznego. Konsekwencją demokratyzacji i decentralizacji było, po pierwsze,
stworzenie samorządu terytorialnego, a po drugie, przyzwolenie na niezależną
aktywność polityczną i społeczną. Z kolei uwolnienie indywidualnej inicjatywy gospodarczej wiązało się z transformacją ustroju – od upaństwowionej
i centralnie planowanej gospodarki ku gospodarce prywatnych podmiotów,
konkurujących ze sobą na regulowanym i obudowanym instytucjami rynku.
Przewidywanie, że styl liberalny będzie wzbogacony o elementy opiekuńczości również się sprawdziło. Powrót starych problemów bezrobocia i ubó-
19
stwa wywołał nie tylko w Polsce prostą reakcję w postaci hojnych zasiłków dla
bezrobotnych, bardziej dostępnych rent inwalidzkich i wcześniejszych emerytur. Autorka rozumiała jednak opiekuńczość w znacznie szerszej perspektywie – inwestycji w człowieka. W późniejszych latach zyskującej coraz większe
poparcie. Warte podkreślenia jest to, że omawia ona jako inwestycję również
zabezpieczenie społeczne dochodu. Unikamy w ten sposób utożsamienia całej
tej problematyki z inwestycjami w kapitał ludzki, ze skupieniem uwagi wyłącznie na ilości i jakości edukacji i szkoleń. Ten aspekt zostaje jednak również
rozpoznany i podkreślony jako szeroko rozumiane poradnictwo.
W czysto świadczeniowym wymiarze inwestycji w człowieka Autorka podkreśla główne napięcie – między uznaniową i selektywną techniką opiekuńczą a opartą na socjalnych prawach obywatelskich techniką zaopatrzeniową.
Ta ostatnia stanowi odmianę stylu opiekuńczego o charakterze emancypacyjnym, ceną jest jednak schematyzm i odpersonifikowanie. Późniejsze tryumfy
haseł i praktyk adresowania do najbardziej potrzebujących (upowszechniające
się kryteria dochodowe), indywidualizacji (m.in. w postaci kontraktu socjalnego) oraz wymagania zmiany zachowań korzystających (warunkowanie) mogą
świadczyć jednak o tym, że technika zaopatrzeniowa była dotychczas raczej
w defensywie, jeżeli nie w odwrocie.
Siłą książki jest nie tylko zarysowanie możliwości rozwoju polityki społecznej w kontekście wówczas radykalnej wizji przekształceń ustrojowych. Główna nadzieja związana z nowym porządkiem była ulokowana w tym, że stworzy
on też lepsze warunki do dyskusji nad wartościami, celami i środkami polityki
społecznej. A ta dyskusja doprowadzi do obalenia uprzedzeń i osiągnięcia kompromisów. Tym samym Autorka wyraziła wiarę w ideał, który w latach 90. był
szeroko dyskutowany na świecie jako zagadnienie demokracji deliberacyjnej.
Poza głównymi liniami argumentacji naszkicowanymi wyżej, książka jest
przebogata w błyskotliwe i subtelne analizy wielu szczegółowych zagadnień.
Towarzyszą im propozycje nowych pojęć, klasyfikacji i typologii. W znakomitej
większości zaskakująco aktualne. Przykładowo, w nawiązaniu do pojęcia produktywności aktów prawnych (Adama Podgóreckiego) Autorka zarysowuje podstawy tego, co jest obecnie znane jako ewaluacja ekonomiczna, uwzględniająca
wszystkie korzyści i koszty. Z kolei w kontekście aktywności życiowej znajdujemy interesujące rozważania o różnicach między trybem a stylem życia. W tym
samym rozdziale mamy też ciekawe definicje i typologie działalności społecznej
i działaczy społecznych. Niektóre z uwag na marginesie głównych rozważań, np.
o nowych ryzykach socjalnych czy o hojnej i skąpej polityce społecznej, nieco
później stawały się poważnymi tematami w literaturze światowej.
Język i styl stosowane przez Autorkę są najwyższej próby. Nie jest to jednak
podręcznik dla początkujących, a więc i język jest dla większości tego typu
odbiorców zbyt skomplikowany. Czytelnicy nieco bardziej zaawansowani będą
jednak czytali książkę z dużą satysfakcją.
20
Podsumujmy, dlaczego ta książka jest nadal ważna. Powstawała w okresie rozkładu i wycofywania się starego porządku ustrojowego i niejasności
co do tego, jaki ostatecznie ukształtuje się porządek nowy. Autorka nie tylko
wychodzi poza wąskie definicje polityki społecznej sprowadzające ją do regulacji rynku pracy i zabezpieczenia społecznego. Uwzględnia dylematy aksjologiczne i ukazuje, że można przekroczyć domniemane sprzeczności między
podstawowymi wartościami. W tym kontekście ujmuje ona dylematy instrumentalne, wprowadzając koncepcję stylów prowadzenia polityki społecznej.
Aby ostatecznie uchwycić z całą jasnością to, co później zdominowało dwie
dekady najważniejszych reform w Polsce i na świecie – kierunek uspołeczniający upaństwowioną politykę społeczną z napięciem wewnętrznym pomiędzy urynkowieniem a działalnością społeczną. W efekcie otrzymujemy jedną
z najlepszych syntez problematyki filozoficzno-naukowej polityki społecznej
socjalizmu i kapitalizmu.
Można jedynie dodać z nutką goryczy, że nam zostało już tylko badanie
i rozwijanie poszczególnych wątków. Borykanie się z zagadnieniami mniej
fundamentalnymi, głównie dotyczącymi modeli kapitalizmu oraz proporcji
i wzajemnych relacji w pluralistycznym porządku rynku i państwa, rodziny
i społeczeństwa. Książka Jolanty Supińskiej wydatnie nam w tym pomaga,
i mamy nadzieję, że będzie równie dobrze służyć kolejnym pokoleniom polityków społecznych.
Obecne wydanie poza powyższym wprowadzeniem, zostało uzupełnione
o bibliografię i poddane korekcie.
Ryszard Szarfenberg
21
Słowo wstępne do wydania
z 1991 roku
ddając tę książkę do rąk czytelników winna jestem kilka wstępnych wyjaśnień. Tytułowe „dylematy” miałabym prawo potraktować niezbyt literalnie, jako chwyt publicystyczny, kładąc nacisk raczej na to, że dylemat jest trudnym wyborem, niż na to, że
– według słownika – ma to być wybór między dwiema – i tylko
dwiema – możliwościami. Byłoby to nawet zasadne, gdyż zarówno w sensie
ontologicznym, jak i epistemologicznym możliwości jest zawsze nieskończenie wiele; w rzeczywistości społecznej między „czystymi” systemami wywiedzionymi ze sprzecznych ze sobą zasad nie rozciąga się próżnia, lecz wiele
systemów „mieszanych”, zaś w świadomości ludzkiej pomiędzy skrajnościami
rozciąga się continuum poglądów kompromisowych, eklektycznych czy wielokryterialnych. Jednakże – mimo to – pragnę zachować w prezentowanej książce literalne, słownikowe, rozumienie dylematu na użytek przyjętej tu metody
wykładu, metody rekonstrukcji idei przewodnich polityki społecznej. W sensie
metodologicznym płodne wydaje się postępowanie myślowe, którego punktem
wyjścia jest przeciwstawienie sobie dwóch – dokładnie i tylko dwóch – pojęć
czy poglądów. Jako swoiste „typy idealne” są one używane i w dalszych fazach
rekonstruowania sporu ideowego, jednakże – właśnie wskutek konfrontacji
z tymi skrajnymi opcjami – obraz tego sporu staram się stopniowo komplikować. Tak więc rozważany problem jest dużo bardziej skomplikowany w punkcie dojścia niż w punkcie wyjścia, schemat „ujęcia dylematowego” zostaje
przezwyciężony po spełnieniu przezeń swej roli, dydaktycznej i systematyzującej. (Szerzej o zaletach i ograniczeniach tej metody piszę w rozdziale I). „Na
wejściu” stawiamy więc czoła dylematowi, by „na wyjściu” pojawił się kompromis lub nawet dylemat okazał się pozorny.
Następna sprawa do wyjaśnienia także wiąże się z tytułem książki. Tytuł ten
jest, być może, zbyt obiecujący. Muszę więc zastrzec się, że o wielu trudnych
O
23
Słowo wstępne do wydania z 1991 roku
i ważnych wyborach, przed którymi staje każda polityka społeczna, nie będzie
tu mowy.
Po pierwsze, czytelnicy nie znajdą rozważań o wzajemnych uwikłaniach
procesów zaspokajania potrzeb ludzkich i procesów rozbudowy potencjału wytwórczego społeczeństwa, uwikłaniach określanych często jako konflikt (lub
– wręcz przeciwnie – jako wzajemne wspomaganie) polityki gospodarczej i polityki społecznej lub jako wybór między konsumpcją bieżącą a przyszłą, między interesami obecnych i przyszłych pokoleń. Jest to problematyka niezwykle doniosła praktycznie, zaś w jej obrębie trudno jest nie tylko podejmować
słuszne decyzje, ale i diagnozować. Złożoność wzajemnych powiązań między
zaspokojeniem potrzeb a rozwojem gospodarczym uniemożliwia intuicyjne ich
rozumienie, a bezsilność intelektualna (jeśli nie interes grupowy) często skłania
do przyjmowania uproszczonych schematów myślowych. Jednym trudno wyzwolić się z przeświadczenia, że każdy dodatkowy nakład na łóżko szpitalne,
klasę szkolną czy podwyżkę robotniczej płacy zmniejsza nasze szanse w światowym wyścigu produkcyjnym, drugich cechuje naiwna wiara w to, że każdy
wzrost konsumpcji niechybnie zwiększy wydajność pracy, wzmocni motywacje
i zaowocuje sukcesem gospodarki narodowej. Jedni są pewni, że każdy przyrost możliwości produkcyjnych da – opóźniony, ale zwielokrotniony – efekt
konsumpcyjny, inni dostrzegają wyłącznie autonomizację pędu do inwestycji,
snów o potędze gospodarczej i odczłowieczonych mechanizmów rynkowych,
niweczących nadzieje na chleb, igrzyska i wolność. Nie brak tu więc sporów,
które dałoby się opisać jako dylematy polityki społeczno-ekonomicznej, ewentualnie – jako dylematy z pogranicza polityki społecznej i polityki gospodarczej.
Echa tych sporów będzie można znaleźć wszędzie tam, gdzie zastanawiam się
nad ewentualnością kolizji analizowanych koncepcji z efektywnością (m.in.
ekonomiczną), dokonuję więc oceny – przykładowo – idei równości, bezpieczeństwa czy aktywności społecznej w „porządku efektywnościowym”. Ponadto – przedstawiając dylematy instrumentalne polityki społecznej – omawiam
także instrumenty ekonomiczne. Nie jest to jednak nić przewodnia książki.
Po drugie, nie piszę też o trudnych wyborach między grupami potrzeb i grupami dóbr zaspokajających potrzeby (typu: konsumpcja czy czas wolny, żywność czy kultura, zdrowie czy wykształcenie, mieszkanie czy samochód, płace
czy świadczenia społeczne). Wybory te są trudne nie dlatego, że kwestionuje
się któreś z ludzkich potrzeb (to zdarza się rzadko), a dlatego, że trzeba te
potrzeby hierarchizować jako mniej i bardziej pilne, skoro zasoby niezbędne
do ich zaspokajania są zawsze zbyt skąpe (czy to przy dochodzie narodowym
na głowę mieszkańca wynoszącym 300 czy 30 000 dolarów). Co pilniejsze –
rozgęścić szpitale czy szkoły? Co bardziej porywające dla ludzi i bardziej pożyteczne dla ich rozwoju – zapewnić każdej rodzinie samodzielne mieszkanie
czy upowszechnić prywatne środki transportu? Czyje budżety obficiej zasilać
z kiesy państwowej – rodzin z dziećmi czy emerytów? Te pytania stanowią
24
codzienność polityki społecznej, absorbują najwięcej doraźnej uwagi decydentów i adresatów tej polityki. Są to dylematy planisty (zarówno centralnego,
jak i rodzinnego), dylematy za krótkiej kołdry. Jednakże i te problemy – tak
ważne i na codzień widoczne – odsuwam na plan dalszy. Interesuje mnie raczej
to, komu system społeczny powierza prawo do hierarchizacji ludzkich potrzeb
(kwestii tej poświęcam znaczną część rozdziału II), niż to, jaka konkretnie hierarchia bywa ustalana i powinna być ustalona. W książce tej odeszłam bowiem
od koncepcji – skądinąd sensownej i użytecznej – traktowania polityki społecznej jako konglomeratu wielu polityk szczegółowych (np. płac, zatrudnienia, mieszkaniowej, zdrowotnej) nastawionych na zaspokajanie izolowanych
potrzeb ludzkich.
Po trzecie, nie eksponuję w tej pracy wizji polityki społecznej jako toczącej się w społeczeństwie walki o podział, o wpływy i wartości, w której biorą
udział różne grupy; jako „historii naturalnej problemów społecznych” różnie
definiowanych i ocenianych przez różne grupy i instytucje publiczne, podejmujące następnie własne działania lub domagające się od innych podjęcia działań,
by te problemy rozwiązać. Innymi słowy, na ogół abstrahuję od tego wszystkiego, co jest robieniem i dzianiem się polityki społecznej, interakcją między
podmiotami i adresatami tej polityki, czy to w ujęciu klasowym czy też np.
przy użyciu kategorii grup nacisku. Stawiam sobie natomiast pytanie – m.in.
pisząc o różnych odmianach kolektywizmu, o aktywności ludzkiej, o koncepcji
uspołecznienia polityki społecznej – jak ład społeczny i siły drzemiące w jednostkach wpływają na wyłanianie się podmiotów polityki społecznej? Jest to
więc pytanie niejako wstępne, otwierające perspektywę na „robienie” polityki
społecznej – ale tylko otwierające.
Skoro więc zrezygnowałam z przedstawienia w tej książce tak fundamentalnych zagadnień, czy pozostało mi cokolwiek istotnego? Sądzę, że tak. Pozostały zagadnienia, które są doniosłe zarówno w okresach gospodarczej prosperity,
jak i kryzysu, zarówno dla uczestników jednej, jak i drugiej z antagonistycznych wobec siebie klas bądź grup interesu. Spory o optymalny sposób godzenia kolektywizmu z indywidualizmem, o ocenę równości i aktywności życiowej
zbiorowości i jednostek, o racje przemawiające za rygoryzmem i permisywnością, za opiekuńczością i leseferyzmem – dotyczą opcji determinujących sposób
myślenia o strategii polityki społecznej, choć nie zawsze uświadamianych, zracjonalizowanych i otwarcie głoszonych. Postaram się przedstawić całą gradację stanowisk posiłkujących się argumentami o słuszności, użyteczności czy
też nieuchronności dokonanych wyborów.
Idee i koncepcje dyskutowane w tej książce są – jeśli można tak rzec odpryskami systemowego dylematu, formułowanego w przeszłości następująco:
kapitalizm czy socjalizm. Minął jednak czas, kiedy to wielu wydawało się oczywiste, że np. kapitalizm to indywidualizm, nierówność społeczna, ryzyko i aktywność egoistyczna, zaś socjalizm to kolektywizm, równość społeczna i bez-
25
pieczeństwo, altruistyczna aktywność społeczna; kiedy ponadto pojęcia te wydawały się jednoznaczne. A może ten mityczny czas nigdy nie istniał? W każdym razie współcześnie dokonuje się revival wielowymiarowego postrzegania
tego tradycyjnego dylematu ustrojowego, rozszczepienie go na szereg kwestii
cząstkowych. Dylematy te – traktowane ongiś jako międzyustrojowe, bo dotyczące idei mających za sobą sankcje ustrojowe – okazują się coraz częściej
dylematami wewnątrzustrojowymi, zaś rosnącą popularność zdobywają sobie
stanowiska eklektyczne, mieszane i pośrednie, coraz częściej też kwestionuje
się tradycyjne formuły owych dylematów. I te właśnie zagadnienia spróbuję
w tej książce naszkicować.
1
O polityce społecznej
i jej dylematach
Rys polityki społecznej
Działanie i nauka
Terminem „polityka społeczna” zwykło się określać zarówno pewną sferę
działań politycznych, jak i pewien typ dociekań naukowych. Kryjącą się pod
tą nazwą naukę można uprawiać albo jako naukę o polityce społecznej (a więc
badającą celową działalność zwaną także polityką społeczną), albo raczej jako
naukę dla polityki społecznej (wspomagającą myślowo przekształcenia społeczne, „rozpoznającą teren”, na którym mają być prowadzone działania). Aby
nauka dla polityki społecznej była rzeczywiście przydatna, powinna obejmować – ale tylko jako jeden z elementów – naukę o polityce społecznej, o jej
realnym przebiegu, o jej minionych błędach i powodzeniach. Zaś nauka o polityce społecznej może rozwijać się z powodzeniem nawet mimo niechęci do
wartościowania i mimo braku ambicji doradczych.
Pojęcie polityki społecznej można starać się sprecyzować określając przedmiot, cele, środki i podmioty polityki społecznej. Będą się one częściowo pokrywać, częściowo zaś będą odmienne wówczas, gdy będziemy mówili o działalności i wówczas, gdy będziemy mówili o nauce. Podjęta tu próba określenia
konstytutywnych cech polityki społecznej w obu jej rozumieniach będzie miała
mniej sprawozdawczy a bardziej projektujący charakter. Panują bowiem w tej
dziedzinie tak znaczne rozbieżności terminologiczne, że systematyczne ich referowanie zajęłoby zbyt wiele miejsca.
Przedmiot i zakres
Przedmiot polityki społecznej – w obu ujęciach – wciąż się zmienia i rozszerza. Wolniej zmienia się jej naczelne zadanie, a mianowicie obrona człowie-
27
O polityce społecznej i jej dylematach
ka przed niezaspokojeniem jego potrzeb9, początkowo najbardziej elementarnych, niezbędnych dla fizycznego przetrwania, a następnie także potrzeb rozwojowych, co prowadzi – w działalności pewnych instytucji i sił społecznych,
w pismach pewnych szkół naukowych – do coraz głębszego wchodzenia w złożone problemy życia społecznego i do formułowania coraz bardziej przemyślanych i kompleksowych programów postępu społecznego10. Chodzi tu zawsze
o potrzeby konkretnych, żyjących ludzi, z krwi i kości; one też są kryterium,
ostatecznym sprawdzianem postępu. Polityka społeczna ma nimi zaprzątniętą
uwagę w tym samym stopniu, co polityka gospodarcza rozbudową potencjału
wytwórczego, a polityka „polityczna” – umocnieniem lub zmianą aktualnego
systemu sprawowania władzy. Każda z nich, przejęta swym posłannictwem,
penetruje całą rzeczywistość dostępną poznaniu.
Rzeczywistość obserwowana z pozycji potrzeb człowieka i postępu społecznego jest – można rzec – nierównomiernie oświetlona. Jako że genezę nowoczesnej polityki społecznej lokuje się zwykle w wieku XIX, najsilniejszy snop
światła pada na „świat pracy najemnej”, wyłaniający się z chaosu, pełen nowych
napięć i zagrożeń, pozbawiony początkowo wszelkich instytucji ochronnych.
Potem stopniowo zaczyna się postrzegać zagrożenia potrzeb innych niż zarobkowe i zauważać problemy wszystkich grup składających się na społeczeństwo.
Impulsy płyną z obu stron, raz praktyka odkrywa nowe potrzeby społeczne, na
straży których zaczynają stawać instytucje polityki społecznej, raz naukowcy
lub inni reprezentanci myśli społecznej alarmują opinię publiczną wykrytymi
przez siebie zagrożeniami lub obejmują projektami reformatorskimi nowe sfery rzeczywistości. Dzisiaj można powiedzieć, że przyjęcie punktu widzenia
będącego wyróżnikiem polityki społecznej obliguje do stałego penetrowania
czterech wielkich sfer życia, a mianowicie: 1) pracy, 2) dobrobytu, 3) kultury
społecznej i 4) ładu społecznego.
– Sfera pracy jest przedmiotem uwagi dlatego, ze niesie ona człowiekowi
najwięcej zagrożeń, a zarazem ukrywa w sobie wielkie szanse samorealizacji. Polityka społeczna formułuje tu kolejno hasła pracy bezpiecznej,
praworządnej, ergonomicznej i satysfakcjonującej – wyzwolonej od alienacji, twórczej i samorządnej. Towarzyszy im ciągłe domaganie się dla
wszystkich prawa do przedsiębiorczości.
– Sfera dobrobytu, początkowo pojmowana jako domena ekonomii, zawiera – obok materialnego poziomu życia, odpowiedniej ilości i jakości
dóbr i usług – takie komponenty, jak czas wolny, zdrowie oraz nadające
się do życia środowisko, naturalne i sztuczne. Polityka społeczna formułuje tu hasła zabezpieczenia przed niedostatkiem materialnym i przed
9
Zob. W. Szubert, Studia z polityki społecznej, Warszawa 1973.
Zob. J. Danecki, Postęp społeczny a postęp ekonomiczny. W: Społeczne aspekty rozwoju gospodarczego, pod red. J. Daneckiego, Warszawa 1974.
10
28
bezradnością życiową, gwarantowania wszystkim obejmującego wszystkie te składniki minimum fizjologicznego i społecznego, prawa do płacy
sprawiedliwej, a także prawa do zapobiegliwości i własności indywidualnej.
– Sfera kultury jest dla polityki społecznej ważna nie tylko jako zbiór naczelnych wartości, którym ta polityka powinna służyć, ale i jako wspólny świat symboli i pojęć nabywanych w trakcie edukacji, bez których
niemożliwe byłoby porozumienie się i współżycie ludzi; jako przedmiot
wzbogacającej ludzkie życie „konsumpcji kulturalnej” (w tym – kontaktu
z dziełami sztuki); jako zbiór wzorów zachowań w różnych okolicznościach życiowych składających się na – szczególnie doniosłą praktycznie
– kulturę społeczną. Formułuje się tu hasła równego startu oświatowego,
upowszechniania kultury, aktywnego stosunku do kultury, próbuje się
lansować rozmaite wzory osobowe.
– Sfera ładu społecznego to innymi słowy organizacja życia społecznego, instytucjonalne ramy, w których przebiega życie człowieka, stosunki
społeczne w skali mikro, mezo i makro, ustrój gospodarczy, polityczny
i społeczny. Ład społeczny warunkuje realizację takich haseł, jak demokracja, pokój, rozwój czy wolność. Przesądza też często o możliwościach postępu w sferze pracy, dobrobytu i kultury.
W różnych wersjach polityki społecznej różne jest rozłożenie akcentów, nie
wszędzie wszystkie z wymienionych tu haseł są akceptowane lub traktowane
jako ważne. Na przykład w najpopularniejszym określeniu przedmiotu polityki społecznej autorstwa A. Rajkiewicza akcent kładzie się – z jednej strony
– na „warunki pracy i bytu” i – z drugiej strony – na „stosunki międzyludzkie
w miejscu pracy i miejscu zamieszkania”, a więc na elementy ładu społecznego
i społecznego ustroju pracy raczej w mikro – niż w makroskali11. Inni – jak M.
Olędzki – podtrzymują stanowisko K. Krzeczkowskiego utożsamiając przedmiot polityki społecznej z makrostrukturą społeczną12. Bywa też, że niektóre
z wymienionych dziedzin są poza zasięgiem uwagi badaczy mieniących się politykami społecznymi. Sądzę jednak, że współcześnie taki właśnie zasięg przedmiotowy jest niezbędny, jeśli polityka społeczna nie ma być niekompetentna
i bezradna. Przed wszystkoizmem ratuje to ujcie konsekwentne trzymanie się
owego punktu widzenia będącego differentia specifica polityki społecznej – interesujące jest to, co wpływa znacząco na ewolucję i zaspokojenie potrzeb, to,
co grozi przyjętej koncepcji postępu społecznego lub ją urealnia. Z tego punktu
11
A. Rajkiewicz, Polityka społeczna – problemy i zadania, „Polityka Społeczna” 1975,
nr 10.
12
M. Olędzki, Wstęp do teorii polityki społecznej. Propozycja wyjścia z kryzysu, Warszawa 1981.
29
widzenia selekcjonuje się informacje, syntetyzuje się je i ocenia. A czasem okazuje się nieodzowny „inspekcyjny wypad” poza wymienione sfery, jeśli tam
ujawniają się jakieś nowe zagrożenia lub szanse dla ludzkich potrzeb.
Cele
Z punktem widzenia właściwym polityce społecznej wiążą się bezpośrednio
jej cele, a ściślej – cała „optatywna” sfera dążeń, od wartości poprzez cele finalne, instrumentalne aż do konkretnych etapowych zadań. Lista naczelnych wartości bywa różna – wiele będzie się na ten temat pisać w niniejszej pracy – ale
zawsze rzeczywisty punkt odniesienia (lub alibi) stanowi dla niej dobro człowieka. Tę najogólniejszą dyspozycję ideową, to założenie przyjmowane zanim
jeszcze przystąpi się do konstruowania hierarchii wartości i celów, to ostateczne kryterium, na zastosowanie którego jako argumentu rozstrzygającego godzą
się uczestnicy sporów ideowych (np. sporów o dobro wspólne, wartość czy
bezpieczeństwo) – możemy uznać za element paradygmatu polityki społecznej.
Drugi element tego paradygmatu to tak eksponowana przez K. Krzeczkowskiego myśl przekształceń społecznych, aktywistyczny stosunek do przedmiotu
badań. „Moglibyśmy ideologię różnych grup, spotykanych jako czynniki polityki społecznej, uogólnić w ten sposób, żeby za przewodnią myśl wszystkich
programów społecznych uważać myśl przekształceń społecznych jako wspólną
ideę najbardziej rozbieżnych ujęć” – pisał K. Krzeczkowski13. Sądzę, że jeżeli
uda się udowodnić polityce społecznej zdradę tego humanistycznego punktu
widzenia, to nawet wierność obszarowi badań i oddziaływań nie daje jej prawa
do posługiwania się tą nazwą.
Środki działania
Oczywiste jest, że zgoła co innego mamy na myśli, gdy mówimy o środkach działalności praktycznej i o środkach – a raczej metodach – stosowanych
w badaniach naukowych. Najogólniej biorąc, każdy przedmiot działający
stara się używać wszelkich danych mu i dostępnych środków przekształcania
rzeczywistości. Tak więc nie jest to żadnym wyróżnikiem polityki społecznej,
że jej podmioty używają środków prawnych, ekonomicznych, informacyjnych
i kadrowych.
Pragnę w tym miejscu zaoponować przeciwko poglądowi – szczególnie
rozpowszechnionemu poza kręgiem osób parających się polityką społeczną,
ale i tu mającemu swoich zwolenników – uznającemu za konieczną i wystarczającą cechę definicyjną polityki społecznej posługiwanie się nieodpłatnymi
13
K. Krzeczkowski, Problemat polityki społecznej. W: Polityka społeczna. Wybór tekstów teoretycznych, Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauk Politycznych, Warszawa
1984, s. 48.
30
świadczeniami socjalnymi. W tym ujęciu polityką społeczną jest tylko działalność tzw. sfery socjalnej, społecznej czy budżetowej usług socjalnych czy
infrastruktury społecznej; środki polityki społecznej sprowadzają się wtedy do
środków stosowanych przez placówki tu zaliczane. Sądzę, że środki te są jedynie elementem najbardziej tradycyjnego instrumentarium polityki społecznej
z czasów, gdy była ona przede wszystkim ratownictwem. Nawet najnowocześniejsza, imperialistyczna w swym obejmowaniu coraz to nowych dziedzin, polityka społeczna nie może lekceważyć ani rutynowo traktować tych środków,
nikt bowiem jej w tym nie wyręczy. Ale też nie może się do nich ograniczyć,
jeśli chce poważnie traktować swe zadania.
Należy podkreślić jeszcze jedną cechę właściwą środkom stosowanym przez
politykę społeczną. Jest nią dążność do instytucjonalizacji, formalizacji i organizowania warunków życia dla całych zbiorowości. Wprawdzie polityka społeczna jest w ostatecznym rachunku najbardziej zainteresowana efektami w skali
mikro, to jednak na zjawiska w tej skali zwykła wpływać jedynie pośrednio, nie
rozważając z osobna poszczególnych „przypadków ludzkich”. Odwrotnie czyni praca socjalna, umiejętność czy też sztuka, która polega na wspomaganiu
rozwoju i ratowaniu w krytycznych sytuacjach życiowych jednostek i małych
niesformalizowanych grup. Praca socjalna, rozwijająca się bardzo dynamicznie na całym niemal świecie, może mieć identyczny jak polityka społeczna
punkt widzenia, przedmiot i system wartości – różni się natomiast od niej pod
względem środków i podmiotów. Praca socjalna bezpośrednio oddziałuje tylko
w mikroskali, rozstrzyga tylko niepowtarzalne problemy jednostkowe, co nie
wyklucza jej pośredniego oddziaływania na świat instytucji i na mezo- i makro
skalę (niejako „przy okazji” kontaktu z instytucjami, pełniąc raczej funkcje
informacyjne, nie władcze). Wobec tego zadaniem polityki społecznej staje się
umożliwianie istnienia placówkom skupiającym adeptów pracy socjalnej i wykonującym usługi w tym zakresie. I w tym – pośrednim – sensie praca socjalna
jest ważnym i specyficznym środkiem polityki społecznej.
Podmioty działania
To, jak jest robiona polityka społeczna, zależy przede wszystkim od tego,
kto ją robi. I dotyczy to zarówno działalności praktycznej, jak i badawczej.
Podmiotem działalności określanej jako polityka społeczna może być każda
instytucja, grupa czy nawet – wyjątkowo – jednostka, jeśli postanowi oddziaływać na życie publiczne w imię jakoś tam rozumianego dobra człowieka i stara
się przekształcić w czyn „myśl przekształceń społecznych”; jeśli – ponadto –
dysponuje jakąś egzekutywą, jakąś siłą sprawczą.
Najwięcej uwagi przyciągają te instytucje, które są sformalizowane i ponadto rozporządzają przymusem i władzą, a więc w pierwszej kolejności państwo. Działające w danym społeczeństwie podmioty polityki społecznej są na
31
ogół zróżnicowane, zarówno pod względem siły oddziaływania, jak i kierunku
swych dążeń. Różna też może być siła i różny stopień integracji państwowych
„podmiotów cząstkowych” ucieleśnionych w rozmaitych segmentach systemu
politycznego i administracyjnego państwa (z wyznań polskich uczonych wykonujących funkcje ekspertów wynika, że decydenci nie stanowią zwartego
zespołu, wykazują różną podatność na sugestie ekspertów, a często trudno jest
zorientować się, które „podmioty cząstkowe” są podmiotami rozstrzygającymi
sprawy strategiczne). Struktura partyjno-państwowego centrum politycznego
„zbiorowego decydenta” bywa nieczytelna, trapiona partykularyzmami i konfliktami. Równie wiele rozbieżności może występować pomiędzy pozostałymi,
niepaństwowymi podmiotami. Warto również w analizie uwzględnić podmioty
potencjalne, „gabinety cieni”, wyłaniające się orientacje polityczne czy społeczne, grupy inicjatywne gotujące się do działania, dopiero kształtujące swą
myśl programową – już dziś uwzględniane jako ważna okoliczność w kalkulacjach politycznych czynionych przez aktualne podmioty działania, zaś jutro
mające szansę odegrania czynnej roli na arenie publicznej. „Lista imienna”
podmiotów polityki społecznej zmienia się wraz z modelem tej polityki i jego
historycznymi konkretyzacjami.
Rodzaje metod badawczych
Jaka jest metoda polityki społecznej jako nauki? To zagadnienie omówię
najobszerniej, m.in. dlatego, że w dalszym ciągu tej pracy nie będę już miała
okazji powrócić do tego tematu. Metoda polityki społecznej musi pozostawać
w ścisłym związku z podstawowymi funkcjami tej nauki celowościowej, przygotowującej – wedle sformułowania S. Rychlińskiego – „naukowo usystematyzowany zbiór wskazówek dla praktyki”14.
W związku z tym pytaniem trzeba rozszyfrować i zdezagregować użyte tu
pojęcie nauki dla polityki społecznej. Ma ona nieść pomoc w formułowaniu programów działania, co wymaga opracowania procedury diagnozowania, prognozowania, planowania, kontrolowania realizacji planów po to, by móc je „z marszu” korygować. Najogólniej rzecz biorąc, diagnoza powinna być prawdziwa,
zbiór wariantów prognostycznych powinien być porządkowany wedle kryterium
prawdopodobieństwa, a warunki ziszczenia się każdego wariantu winny być wyczerpująco wyłożone, program i plan powinny być słuszne, wewnętrznie spójne,
wykonalne dzięki znalezieniu skutecznych i dostępnych środków i optymalne –
maksymalizujące pożądany efekt przy danych zasobach. Pomyślne wywiązanie
się z tych zadań będzie zależeć zarówno od wykorzystania dorobku innych nauk,
jak i od oryginalnego wkładu polityki społecznej.
Pytanie o wkład innych nauk w rozwiązywanie problemów polityki społecznej można odnieść do głównych typów nauk, do poszczególnych dyscyplin
14
S. Rychliński, Wybór pism, Warszawa 1976, s. 249.
32
naukowych i wreszcie do konkretnych koncepcji i teorii. A więc zapytajmy, po
pierwsze, jak polityka społeczna, będąca jedną z nauk celowościowych (teleologicznych czy praktycznych – terminologia jest tu różnorodna), może korzystać z dorobku innych „bratnich” nauk celowościowych, a ponadto z dorobku
nauk teoretycznych (nomotetycznych), systematycznych (idiograficznych), historycznych (genetycznych) i wreszcie metodologii nauk?
Diagnozowanie
Diagnoza użyteczna dla polityki społecznej powinna odpowiadać na pytania: jak doszło de tego, co jest; dlaczego do tego doszło; jakie są ograniczenia
swobody działania politycznego; jakimi środkami (aktywami, zasobami) dysponują ci, którzy chcą się włączyć do „robienia” polityki społecznej?
Ze sposobu sformułowania pierwszego z tych pytań wynika, że już na etapie
gromadzenia danych empirycznych na temat ludzkich potrzeb i stanu ich zaspokojenia nie można uniknąć wartościowania. Już wówczas trzeba odwoływać
się do aksjologii, a także do pewnych nauk praktycznych (metodycznych czy
technicznych) po to, aby opracowywać optymalne normatywy zaspokojenia
poszczególnych potrzeb. Bowiem najważniejszą i specyficzną cechą diagnozy
w polityce społecznej jest odnoszenie każdego stwierdzonego faktu do jakiegoś
normatywu. Jeśli chodzi o zaspokojenie podstawowych potrzeb materialnych,
udaje się te normatywy kwantyfikować (minimalna i optymalna powierzchnia
mieszkaniowa na jedną osobę, maksymalne normy skażenia środowiska pracy
i zamieszkania, minimum i optimum dochodów jako normatyw pozwalający
oceniać wielkość budżetów pieniężnych, ośmiogodzinny dzień pracy jako normatyw pozwalający ocenić strukturę budżetów czasu itp.). W miarę przechodzenia do potrzeb rozwojowych, potrzeb wyższego rzędu, normatywy stają się
coraz bardziej mgliste i z wielkim trudem poddają się kwantyfikacji (np. „ideał
człowieka kulturalnego” czy „zdrowie psychiczne”). Tak więc nawet w fazie
diagnozy nie wystarczy posłużenie się pełnym warsztatem empirycznym stworzonym przez różne nauki systematyczne i teoretyczne. Wąski empiryzm odrzucający rozważania filozoficzne – wydający się trapić w ostatnich dekadach
socjologię pozostającą pod wpływem pozytywizmu – jest w polityce społecznej bodajże jeszcze większym grzechem. Można powtórzyć za P. Sztompką, że
„kult liczby, faktu, konkretu prowadzi do gromadzenia nieskończonych zasobów danych szczegółowych”, że w ślepy zaułek prowadzi fetyszyzacja ankiet,
testów, „rytuału statystycznego”, „technikocentryzm” (dopasowanie problematyki badań do przyjętych technik badawczych)15. Oczywiście, działalności
„normatywotwórczej” grożą podobne błędy jak chaotycznemu i drobiazgowemu gromadzeniu faktów – zbiór szczegółowych normatywów może dać całość
15
P. Sztompka, Teoria socjologiczna końca XX wieku. Wstęp do książki J. H. Turnera,
Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 1985, s. 16.
33
przypadkową, nie przepojoną wspólną myślą. Aby tego uniknąć, jego zaplecze
teoretyczne i aksjologiczne musi być bardzo poważnie potraktowane.
Odpowiedź na pytanie: jak doszło do tego, co jest (uzyskiwana metodami
właściwymi naukom historycznym) ma dostarczyć roboczego materiału pozwalającego odpowiedzieć na następne pytanie: dlaczego do tego doszło. Teoria porządkująca i wyjaśniająca fakty okazuje się przy każdym z tych pytań niezbędna.
Bowiem każda teoria powinna odpowiadać na pytanie: dlaczego, a jej wyjaśnienia winny być dedukcyjnie powiązane z tym, co mają wyjaśniać; potencjalnie
sprawdzalne empirycznie; kompletne; spójne semantycznie; zunifikowane z innymi wyjaśnieniami w ramach szerszej teorii i wreszcie – potwierdzone jako
prawdziwe. Oby tylko zawsze udawało się pokryć zapotrzebowanie polityki społecznej na teorie rzeczywiście obdarzone wszystkimi tymi zaletami.
Kolejne pytania dotyczące – z jednej strony – pola niemożności i – z drugiej pola możliwych oddziaływań także wymagają odwoływania się do bardzo
różnorodnej wiedzy. Musi to być często specyficzna wiedza gromadzona przez
nauki systematyczne i praktyczne, dotycząca np. środowiska fizycznego, stanu
techniki, możliwości ludzkiego organizmu. Musi też ona uwzględniać cechy
tych podmiotów, które potencjalnie mogą podejmować politykę społeczną,
wspierać ją lub biernie czy nawet czynnie w realizowaniu jej przeszkadzać.
Prognozowanie
Warianty prognostyczne mogą być przygotowywane metodą ekstrapolacji trendów (wykorzystują wtedy dorobek nauk historycznych, umiarkowanie
tylko wnikając w sens i mechanizm rzutowanych w przyszłość zaszłości) lub
mogą wykorzystywać wiedzę o prawidłowościach życia społecznego teoretycznie udowodnionych. Luki pozostawione przez historię i teorię wypełni intuicja
wspomagana dynamicznie rozwijającą się w ostatnim okresie metodologią prognozowania.
Programowanie
W fazie wyboru pożądanych kierunków działania, precyzowania celów i środków na plan pierwszy wysuwa się z jednej strony aksjologia, z drugiej – prakseologia. Przy czym refleksja nad wartościami nie może mieć czysto akademickiego
charakteru, jeśli większość ludzi ma zgodzić się co do tego, że wybrany program jest słuszny. Trzeba w niej wykorzystywać badania opinii publicznej, analizę dokumentów programowych różnych grup politycznych i badania różnych
przetargów grupowych; a także szukać naukowej podstawy procedur negocjacyjnych prowadzących najkrótszą drogą do kompromisu. Zaś to, co nazywamy
prakseologicznym zapleczem poszukiwań programów spójnych i jak najskuteczniejszych, ma charakter zdroworozsądkowego uogólnienia praktyki, akademicka
prakseologia okazuje się zwykle zbyt akademicka i abstrakcyjna.
34
Propozycje programowe będące ukoronowaniem postępowania badawczego
dla polityki społecznej mogą występować w dwóch wariantach, z których każdy
wymaga odmiennego zaplecza naukowego. Pierwszy wariant, można go nazwać
„planistycznym”, polega na drobiazgowym opisie stanu docelowego (a także
stanów etapowych) i szczegółowym rozdysponowaniu środków, ale tylko – istniejących na razie na papierze – środków materialnych. Drugi wariant – „socjologiczny” – zajmuje się przede wszystkim zmianą wyjściowego układu sił
społecznych na korzyść tych sił, które np. dążą do najsłuszniejszych celów i – lub
– dysponują najpotężniejszymi środkami działania i nacisku. Pierwszy wariant
sprowadza całą procedurę do odpowiedzi na dwa pytania: jak jest, jak ma być.
Drugi wariant odpowiada przede wszystkim na pytania: jak z tego wyjść, jak do
tego dojść. Pierwszy można zilustrować dwiema statycznymi fotografiami stanu
istniejącego i stanu pożądanego. Drugi – to nieostry, ale dynamiczny obraz ruchu,
jakby zanotowany przez kamerę. Pierwszemu wariantowi grozi, że cyzelowanie
coraz doskonalszych programów będzie się odbywać w pustce społecznej, że
zabraknie tych, którzy pilnowaliby ich realizacji; może to prowadzić do klęski
mimo zapisania w planie niezbędnych środków materialnych. Drugiemu wariantowi grozi, że dopiero w trakcie realizacji ujawnią się poważne dysonanse, luki
i ślepe uliczki programu zarysowanego zbyt grubymi kreskami.
Kontrolowanie
I wreszcie ostatnia faza postępowania – bieżące kontrolowanie i korygowanie realizowanych już programów i planów. Pojawia się tu ponownie zapotrzebowanie na te metody i techniki badawcze, jakie były niezbędne w pierwszej
fazie diagnostycznej. Jednak pole obserwacji zawęża się, w centrum uwagi pojawia się funkcjonowanie polityki społecznej, pierwsze skrzypce zaczyna więc
grać nauka o polityce społecznej.
Zależnie od fazy opisanej tu procedury i od konkretnego zadania zmienia się
zapotrzebowanie na wsparcie ze strony różnych dyscyplin naukowych. Oprócz
sporadycznego zapotrzebowania na dorobek nauk technicznych czy przyrodniczych – przykłady podawałam powyżej – wciąż pojawiają się problemy będące
przede wszystkim przedmiotem zainteresowania filozofii, psychologii, socjologii i ekonomii; niezbędna okazuje się pomoc w systematyzowaniu faktów
niesiona przez prawoznawstwo, demografię, etnografię czy różne socjografie
szczegółowe.
Metoda docelowa
Ze względu na ogrom i wielorakość problematyki, różnorodność technik
i metod karkołomne wydaje się zamierzenie, by uczynić z dawania wskazówek
dla praktyki przedsięwzięcie w pełni i konsekwentnie odpowiadające kryterium naukowości. Jednakże warto chociażby przybliżać się do tego ideału. Co
35
zatem można powiedzieć o docelowej metodzie badawczej polityki społecznej,
której elementy winna ta nauka stopniowo przyswajać?
Składa się na nią wielowarsztatowość, umiejętność – jeżeli nie stosowania, to przynajmniej rozumienia efektów stosowania różnorodnych technik,
wypracowanych przez różne nauki systematyczne, teoretyczne i praktyczne,
połączona z umiejętnością sprowadzania tych efektów do wspólnego mianownika, jakimi są ludzkie potrzeby. Następnie – wielodyscyplinarność (zarówno
interdyscyplinarność, rozwijanie zaniedbanych rubieży powstających na pograniczach tradycyjnych dyscyplin naukowych, np. socjoekonomii czy „socjomedycyny”, jak i ponaddyscyplinarność, całościowe ujmowanie problemów
społecznych lekceważące dyscyplinarną przynależność poszczególnych wątków tych dociekań). Ponadto – pragmatyczny stosunek do konkurujących ze
sobą o monopol na prawdę absolutną teorii, dostrzeganie w jakich warunkach
i w jakich zastosowaniach ujawniają one swoje zalety, a w jakich ograniczenia,
kiedy rozjaśniają, a kiedy zaciemniają obraz badanego problemu społecznego.
Trudno tu o nazwę trafiającą wszystkim do przekonania. Postawę tę A. Stinchcombe określa mianem „programowego eklektyzmu”16, P. Sztompka woli
nazwać „dialektyczną syntezą”17, a J. Danecki – „dialogiem paradygmatów”
szanującym odmienności ujęć, ale ich nie zacierającym18.
Dialog paradygmatów
Paradygmat każdej nauki (czy to teoretycznej, czy innej) zawiera pewne najogólniejsze i nie poddane weryfikacji założenia dotyczące badanego przedmiotu, a także dotyczące istoty człowieczeństwa, społeczeństwa, świata fizycznego
czy duchowego; tworzy – jeśli można posłużyć się sformułowaniem J. Szackiego – „szuflady teoretyczne” ułatwiające selekcjonowanie i porządkowanie
materiału empirycznego19. Można mówić zarówno o paradygmatach każdej
z dyscyplin naukowych (np. odmiennie postrzegają „naturę ludzką” ekonomia,
socjologia, psychologia czy biologia), jak i o paradygmatach leżących u podstaw poszczególnych teorii czy rodzin teorii czy „rodzin teoretycznych” tworzonych w ramach jednej dyscypliny.
W owym dialogu paradygmatów do polityki społecznej należy uczynienie
cnoty z jednostronności paradygmatów leżących u podstaw poszczególnych
teorii; zredukowanie rozmaitych ogólnych teorii do roli teorii średniego zasięgu, precyzyjnie przypisanej do tej problematyki, w odniesieniu do której
dowiodły one swojej mocy eksplanacyjnej. (Dopuszczalne staje się wówczas
takie „użytkowe” potraktowanie np. każdego z dwóch głównych – według Bur16
17
18
19
36
Zob. P. Sztompka, Teoria socjologiczna.... jw., s. 28.
Tamże, s. 44.
Wypowiedź na seminarium w Instytucie Polityki Społecznej.
Zob. J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, t. II, Warszawa 1981, s. 817.
rella i Morgana – typów teorii socjologicznych: socjologii regulacji i socjologii
zmiany radykalnej)20. Znowu można powiedzieć, że jest to zadanie przerastające siły skromnej dyscypliny praktycznej. Zgoda, ale polityka społeczna może
– i często musi – rozstrzygać te dylematy poznawcze doraźnie, dla konkretnych
celów, pozostawiając wyrafinowanym metodologom ferowanie ostatecznych
wyroków.
Rzeczywista praktyka badawcza
W tym miejscu warto zapytać, jak bardzo rzeczywista praktyka badawcza
polityki społecznej odbiega od zarysowanego powyżej jej stanu idealnego.
Uchylę się od rozwijania odpowiedzi na to pytanie, zasygnalizuję jednak – bijąc się we własne i cudze piersi – kilka najistotniejszych odstępstw. Sądzę, że
polityka społeczna w swej warstwie diagnostycznej została zbytnio zdominowana przez techniki statystyczne, że jest ona nadal zasilana przede wszystkim
przez ekonomię, demografię i prawoznawstwo, a zaniedbuje filozofię, socjologię i psychologię, nie podejmuje współpracy z prakseologią i socjotechniką; że
satysfakcjonuje ją dość ubogi i częściowo zdezaktualizowany zestaw koncepcji
powstałych na gruncie tych nauk; a jeśli nawet absorbuje nowinki – to raczej
czerpie z dorobku badań empirycznych niż z dorobku teoretycznego, który
mógłby ją zainspirować do „przewietrzenia” stosowanych kategorii analitycznych, sposobów wyjaśniania wydarzeń i rozwinięcia własnego paradygmatu,
własnej najogólniejszej wizji człowieczeństwa i społeczeństwa.
Te wszystkie mankamenty i jednostronności są zapewne zawinione przez
środowisko naukowe polityków społecznych, ale nie bez winy są też decydenci
będący odbiorcami ich twórczości naukowej. O ile nauki teoretyczne wydają się bardziej zdolne do samoistnego rozwoju pod wpływem „wewnętrznych
impulsów” płynących z samego „społeczeństwa nauki”, o tyle naukom celowościowym niepomiernie trudniej się rozwijać, gdy brak impulsów z zewnątrz
w postaci rosnących wymagań, coraz trudniejszych pytań kierowanych w ich
stronę przez decydentów, naturalnych mecenasów każdej nauki praktycznej.
Gdy nawet te najbardziej zdroworozsądkowe i dawno wypracowane zalecenia
nie znajdują zbytu, nie są kierowane do realizacji, środowisku łatwo popaść
w rozgoryczenie połączone z samozadowoleniem.
Role uczonych
Podmiotem nauki o polityce społecznej jest środowisko naukowe, które ma
swoje zaplecze instytucjonalne w placówkach badawczych o odpowiednim zakresie i które skupia naukowców będących – w przeważającej większości –
„cząstkowymi politykami społecznymi”. Jest to naturalną pochodną ogromu
20
Zob. P. Sztompka, Teoria socjologiczna...., jw., s. 23.
37
problemów obejmowanych przez tę dyscyplinę i wynika z prakseologicznie
uzasadnionego podziału zadań. Owa „cząstkowość” ma trzy aspekty.
Po pierwsze, poszczególni członkowie tego środowiska zajmują się najczęściej wycinkiem – bardzo wąskim lub stosunkowo szerokim – przedmiotu
polityki społecznej; mogą przy tym mieć nader ogólne czy nawet ogólnikowe
pojęcie o pozostałych wycinkach i o całości tego przedmiotu. Wobec tego niezbędna jest grupa „specjalistów od syntezy”, „epików” czy „panoramistów”;
bez ich udziału środowisko jako całość staje się niezdolne do istnienia.
Po drugie, „cząstkowi politycy społeczni” zdolni są kompetentnie się posługiwać tylko pewnymi metodami i technikami badawczymi. Wobec tego
niezbędne staje się istnienie grupy „tłumaczy”, wytrawnych metodologów
umiejących kojarzyć rozmaite sposoby oglądu tych samych zjawisk i rozmaite
sposoby definiowania tych samych w istocie problemów praktycznych.
Po trzecie, „cząstkowi politycy społeczni” jakby obsługują inne fazy procedury tworzenia „usystematyzowanego zbioru wskazówek dla praktyki” (albo
inaczej – doprowadzają swoje rozumowanie do innej fazy tej procedury). Można więc – z tego punktu widzenia – wyróżnić wśród polityków społecznych:
a) diagnostyków; b) programistów; c) badaczy dążeń ludzkich, najczęściej –
systemów wartości i aspiracji życiowych; d) ideologów; e) programistów konkretyzujących programy i optymalizujących je w długim horyzoncie czasu; f)
doradców korygujących, bieżącą politykę. Im bardziej cząstkowe zadanie, tym
częściej bywa tak, że wykonuje je naukowiec, który nie jest instytucjonalnie
związany z polityką społeczną ani się z nią nie identyfikuje; zaś praktyczna
użyteczność jego badań nie jest zamierzona, a zostaje stwierdzona ex post.
Zdarza się to najczęściej diagnostom.
Eksperci – władza – społeczeństwo
Szczególnie doniosłą funkcją, piastowaną przez nielicznych, ale mogącą stanowić ukoronowanie wysiłków całego środowiska polityków społecznych, jest
funkcja eksperta czy też doradcy politycznego podmiotów działających. Ów
„styk nauki z praktyką” najeżony jest jednak wieloma trudnościami i zagrożeniami. Wydaje się, że funkcje te powinni sprawować ci, którzy specjalizują się
naukowo w programowaniu i korygowaniu realizacyjnych programów; ponadto
ci, którzy są najbardziej kompetentni i lojalni wobec całego środowiska, a także
nieugięci w przedkładaniu swych racji. Jednak zdarza się, że podmioty działające
wolą wynajmować jako ekspertów ludzi o całkiem odmiennych cechach. Nawet
zakładając, że „finalny ekspert”, przez usta którego przemawia pośrednio całe
środowisko naukowe, został trafnie wybrany, pozostaje problem: czy na tę ofertę odpowiedzieć pozytywnie, komu warto radzić i pod jakimi warunkami, aby
efekty doradztwa nie były odwrotne od zamierzonych przez doradcę? Eksperci
rządowi mogą więc zetknąć się z następującymi sytuacjami:
38
– Polityk udaje, że chce słuchać; w istocie traktuje obecność ekspertów
jako dekorację, upiększanie ich image’u sprzedawanego społeczeństwu;
nie zamierza się z nimi liczyć, a właściwi doradcy – kierujący się obcymi
polityce społecznej kryteriami – pozostają ukryci w cieniu. Taka sytuacja, często u nas spotykana, co wynika ze zwierzeń ekspertów, prowadzi prędzej czy później do polaryzacji – jedni eksperci przeistaczają się
w „dworzan”, drudzy – rezygnują.
– Polityk chce słuchać, ale chce słuchać w specyficzny sposób. Polityk
albo wpisuje „cząstkowe” rady eksperta w szerszy kontekst polityki odrzucanej przez eksperta jako reprezentanta całego środowiska polityków
społecznych lub jako obywatela (jest to np. sytuacja projektanta ubezpieczeń społecznych w Prusach Bismarckowskich, gdy dostrzegł on, że
ubezpieczenia wraz z ustawami antyzwiązkowymi współtworzą słynną
później socjotechnikę „bata i marchewki”); albo też realizuje on rady
eksperta wyrywkowo, stosując niedopuszczalne – w oczach tego drugiego – zasady selekcji, np. w imię zwiększenia wyzysku siły roboczej
czy manipulacji politycznej, w celu „opędzenia” doraźnych potrzeb gospodarki, wygrania kampanii wyborczej czy chwilowego uśmierzenia
niepokojów w jakimś zrewoltowanym środowisku. W tej sytuacji polaryzacja wśród ekspertów jest mniej wyraźna – pozostaje „środek” gotów
pójść na kompromis, byle dokonać jakiejś, choćby drobnej, korekty stanu rzeczywistego.
W obu wymienionych sytuacjach ujawnia się rozbieżność systemów wartości, celów i reprezentowanych interesów. Bywa jednak i tak, że polityk chce
słuchać, ekspert chce doradzać, ale porozumienie między nimi jest omalże
niemożliwe. Wynika to z braku wspólnego języka, z odmiennego zakresu doświadczeń.
Bywa to winą eksperta (gdy np. jest zbyt akademicki, nieżyciowy, monodyscyplinarny) lub winą decydenta (np. zdominowanie przez mentalność „urzędniczą” czy planistyczną, upodobanie do „robótek ręcznych” jak to określił
w jednej z dyskusji Cz. Bobrowski – i niechęć do rozwiązań generalnych, zainteresowanie tylko doraźnymi efektami). Z charakteru tych trudności wydaje się
wynikać szansa ich przezwyciężenia przy wykorzystaniu nauki. W ten sposób
pojawia się jeszcze jeden temat badawczy dla polityki społecznej: jak zracjonalizować „sztukę dialogu” naukowców i polityków. Problem ten jest zresztą
przedmiotem uwagi coraz większej liczby publikacji21. Sytuacja jest bardziej
złożona, jeśli brak wzajemnego porozumienia między ekspertami i decydentami wynika z – sygnalizowanego uprzednio „rozmycia” i nieczytelnego dla
21
Zob. K. Frieske, J. Regulski, Studia nad metodologią ekspertyz naukowych, „Polska
2000” nr l, Komitet Badań i Prognoz PAN, Warszawa 1984, wraz z aneksem zawierającym
abstrakty ważniejszych pozycji piśmiennictwa polskiego na ten temat.
39
osób postronnych rozczłonkowania kompetencji decyzyjnych pomiędzy rozmaitych „decydentów cząstkowych”, spośród których tylko nieliczni (reprezentujący niektóre tylko ogniwa systemu władzy) kontaktują się bezpośrednio
z ekspertami. Jeżeli jest to przejaw błędów organizacyjnych, może im zaradzić
ekspertyza teoretyków organizacji. Lecz bywa to też przejawem głębiej zakorzenionego układu sił i wpływów, wobec którego najlepsze rady okazują się
bezsilne.
Jeśli pozycja eksperta „insidera” (wg. terminologii R. Mertona) uwikłanego
w struktury władzy22 z wymienionych wyżej względów okaże się nieznośna,
politykowi społecznemu mającemu ambicje wpływania na sprawy tego świata
pozostają następujące możliwości działania jako „outsidera”:
Służyć swymi radami podmiotom innym niż państwowe, w tym: pod—
miotom potencjalnym. Wprawdzie w stosunkach z każdym z tych podmiotów
mogą pojawiać się te same nieporozumienia, co w stosunkach z głównym dysponentem władzy politycznej, ale im więcej partnerów wchodzi w rachubę,
tym większa szansa na spotkanie partnera o zbliżonych dążeniach, interesach
i mentalności. Powstaje wówczas swoisty rynek pracy, na którym eksperci mogą
aktywnie poszukiwać odpowiedniego mecenasa. Nawet jeśli ów mecenas jest
mniej potężny, to w mniejszym stopniu grozi skarykaturowanie pierwotnych
koncepcji w trakcie ich realizacji.
Adresować swe programy „w ciemno”, do całej opinii publicznej, li—
czyć na to, że z czasem wyłonią się nowe lub przeobrażą stare podmioty oddziaływania politycznego (może i pod wpływem upowszechnionych w ten sposób idei programowych) zdolne do ich realizacji. Zresztą i eksperci wiążący
się instytucjonalnie z jednym tylko podmiotem politycznym stawiają często
warunek podawania ich ekspertyz do publicznej wiadomości – zapewnia to
im dodatkowe, może wdzięczniejsze, audytorium, pozwala też im zachować
twarz w razie podejmowania przez decydentów prób obarczania ekspertów
odpowiedzialnością za politykę niezgodną z przyjętymi ekspertyzami. Forum
opinii publicznej jest też niezbędne dla odbywania się negocjacji w kwestiach
polityki społecznej, negocjacji, w których winni uczestniczyć eksperci o różnych poglądach i różne podmioty polityczne.
– Pisać dla potomności, prognozując skazać się na odgrywanie roli
Kassandry, ćwiczyć metody diagnozowania, prognozowania i programowania,
by następne pokolenia mogły ich użyć do celów praktycznych, dawać świadectwo klęskom i błędom prowadzonej współcześnie polityki społecznej – następcom ku przestrodze. Jest to wersja najmniej satysfakcjonująca adeptów
nauki praktycznej, którzy woleliby objaśniać świat po to, by go zmieniać.
22
Zob. R. K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa 1982, s.
271 i dalsze.
40
Ujęcie „dylematowe”
Resumé
Najistotniejszym wyróżnikiem polityki społecznej jest jej niezmienny punkt
widzenia – można go nazwać paradygmatem – z którego da się wywieść zmienny w czasie, konkretny przedmiot oddziaływań i który jest też punktem wyjścia
dla wyboru systemu wartości i celów, zmiennego w czasie i będącego terenem
ciągłych sporów i przewartościowań. Środki i podmioty są wspólne polityce
społecznej i innym politykom, jeśli mówimy o ich najogólniejszych cechach
definicyjnych. Natomiast zawsze przy konstruowaniu postulowanego modelu
lub przy prezentowaniu konkretnej polityki społecznej nieodzowne jest scharakteryzowanie zastosowanych środków i stosujących je podmiotów.
Pojęcie dylematu w polityce społecznej
Dylemat – w definicji słownikowej – to sytuacja wymagająca trudnego wyboru między dwiema różnymi możliwościami. Dylemat pojawia się więc wówczas, gdy nie sposób maksymalizować jednocześnie obie rozważane możliwości. Ta niemożność równoczesnej maksymalizacji wynika albo z nieusuwalnej
logicznej sprzeczności (i dylemat ma wówczas charakter „ponadczasowy”),
albo ze specyficznego kontekstu (i wówczas mamy do czynienia z empirycznosytuacyjnym konfliktem wartości, celów, socjotechnik czy struktur)23.
Ofensywna polityka społeczna winna świadomie rozstrzygać dylematy aksjologiczne, instrumentalne i konstrukcyjne. A więc dylematy towarzyszące
wyborowi naczelnych wartości, którym należy podporządkować – osadzone
skądinąd w realiach miejsca i czasu – zestawy zmieniających się wciąż celów; dylematy pojawiające się przy wyborze dominującego typu stosowanych
środków działania (innymi słowy, przy wyborze generalnego nastawienia, wywierającego silne piętno na konkretnych decyzjach dotyczących sposobów oddziaływania na rzeczywistość społeczną); dylematy dotyczące powoływania
instytucji i dopuszczania do głosu sił społecznych, przesądzające o strukturze
organizacyjnej i charakterze społecznym celowych działań składających się
na system polityki społecznej. Są to więc dylematy, których rozstrzygnięcie
oznacza przyjęcie modelu i długofalowej strategii polityki społecznej. Dopiero
w tak nakreślonych ramach sensowne jest stawianie bardziej szczegółowych
pytań, wzajemne dopasowywanie celów i środków, uwzględnianie ograniczeń,
rozstrzyganie – najbliższych mentalności planistów – praktycznych dylematów
„za krótkiej kołdry”, pojawiających się tam wszędzie, gdzie mamy do czynienia z rzadkością dóbr i „nadmiarem słusznych celów”.
23
Zob. S. Nowak, Kryteria wartościowania, „Polska 2000”, nr 1, Komitet Badań i Prognoz PAN, Warszawa 1981, s. 152.
41
Ograniczenia i walory ujęcia „dylematowego”
Sprowadzanie kluczowych wyborów strategicznych polityki społecznej
do „dylematowego” schematu jest podwójnym uproszczeniem. Po pierwsze
dlatego, że często możliwości bywa więcej niż dwie, a wówczas należałoby
mówić raczej o wieloczłonowych alternatywach niż o dylematach. Po drugie
dlatego, że w formule „albo – albo” zawarta jest sugestia, że wybór musi mieć
charakter „zero-jedynkowy”; natomiast w rzeczywistości najczęściej dokonuje
się wyborów „ilościowych”, ustalając proporcje, w jakich powinny wystąpić
oba przeciwstawne elementy. Przestrzeń między ekstremalnymi elementami
wypełniona jest bowiem continuum rozwiązań pośrednich, a wybór polega na
ustaleniu dominanty. Dotyczy to w szczególności wyborów strategicznych,
globalnych, które są przedmiotem niniejszych rozważań. Polityka społeczna
jest kombinacją tysięcy szczegółowych decyzji i mało jest prawdopodobne,
aby wszystkie te decyzje udało się utrzymać w tym samym duchu i stylu. Nie
byłoby to też zapewne zbyt sensowne; chyba żebyśmy opowiedzieli się zdecydowanie za „czystością modelową” jako nadrzędną zasadą – można by ją
nazwać metodologiczną – w odpowiedzi na pytanie: jednolitość czy różnorodność, homogeniczność czy heterogeniczność polityki społecznej? Inna jest sytuacja w mikroskali, przy podejmowaniu pojedynczych decyzji. Stosować karę
śmierci czy jej nie stosować, stosować ją wobec przestępców gospodarczych
czy też wykluczyć taką możliwość, skazać na śmierć konkretnego przestępcę
czy też poprzestać na karze pozbawienia wolności – te dylematy muszą mieć
„zero-jedynkowy” charakter, ale generalny wybór między stosowaniem rygorów a stosowaniem perswazji nie powinien być rozważany jako wybór między
surowym karaniem za wszystko lub za nic, powinien być traktowany jako wybór ilościowy.
Pamiętając o tych wszystkich uproszczeniach, uważam jednak „ujęcie dylematowe” za dobry punkt wyjścia dla dalszych rozważań nad modelem i strategią polityki społecznej, wyostrzający główne kontrowersje, sprzyjający logicznemu porządkowaniu argumentacji i konfrontowaniu idei.
Dobór dylematów rozważanych w tej pracy jest zapewne w jakimś stopniu
arbitralny. Nie upierając się przy tym, że jest to jedynie możliwy i jedynie słuszny zestaw naczelnych problemów polityki społecznej, sądzę jednak, że jest on
przydatny do rekonstruowania całościowych modeli polityki społecznej. Czy
oznacza to, że prezentowane schematy zadawania pytań i odpowiadania na nie
mają walor uniwersalny? Uchylę się od rozważania tej kwestii. Moją intencją
jest uczynienie z rekonstruowanej tu „logiki wyboru” instrumentu przydatnego
do analizy polskiej polityki społecznej – nie tylko tej, którą realizowano w ciągu
ostatnich czterdziestu kilku lat, ale i takiej, jaką i wówczas i obecnie z nadzieją
obmyślano (i szukano dla niej wykonawcy) albo przed którą z obawą przestrzegano; mieszczącej się więc w wiązce hipotetycznych wariantów dających
42
się wyobrazić w naszych warunkach. Ponadto, niewyobrażalność zastosowania
pewnych rozwiązań na naszym gruncie może okazać się sugestywnym uzupełnieniem „pozytywnej” charakterystyki polskiej polityki społecznej. Wszystko
to skłania do bogatego czerpania z uniwersalnej „skarbnicy pytań i odpowiedzi”, sięgania do odwiecznych problemów nurtujących myśl społeczną i do
schematów rozumowania ukształtowanych w innych warunkach historycznych
i geopolitycznych, nie obywającego się jednak bez selekcji. Jej kryterium jest
określona wyżej intencja i – z konieczności – intuicja wprzęgnięta w służbę tej
intencji.
Mógłby ktoś oponować, że nie powinnam rozrywać spójności systemów
myślowych i rozważać każdego z naczelnych pytań polityki społecznej odrębnie. Że pewne wybory wartości, środków i podmiotów działania często współwystępują ze sobą, wydają się więc stanowić swą logiczną konsekwencję lub
służyć tym samym interesom. Że polityka społeczna nie jest zatem zwykłym
zbiorem decyzji strategicznych mogących występować we wszelkich możliwych kombinacjach i cechuje ją – w mniejszym lub większym stopniu – systemowość. Odpowiadam na to – zgoda, zapewne tak bywa lub nawet jest.
Ale opisanie modeli decyzyjnych (czy też modeli uzasadniania) poszczególnych dylematów uważam za pierwszy krok ku opisaniu całościowych modeli
(typów, stylów) polityki społecznej. Taka procedura budowania całościowego
modelu „od dołu”, a raczej od pojedynczych twierdzeń poczynając, pozwala
na bardziej systematyczną analizę; ma w dodatku ten walor, że nie przesądza
z góry o logicznej lub aksjologicznej konieczności współwystępowania pewnych poglądów, które zwykły współwystępować w doktrynach ukształtowanych historycznie. Powstaje więc okazja do zweryfikowania przystawalności
starych „zbitek światopoglądowych” do wymogów współczesności, okazja do
myślenia o nowych systemach ideowych. Ten etap syntezy znajduje bardzo blade odbicie w tej pracy; jej głównym zadaniem jest przyczynienie się do owego
„pierwszego kroku”.
Tworzywo analizy
Trzeba teraz zadać pytanie, jakim tworzywem posłużę się przy opisie owych
najważniejszych dylematów, jakiego typu myślenie, w jakim języku wyrażane
i wreszcie czyje idee i opinie będą przedmiotem uwagi?
Ukazując, jak różnie mogą być rozumiane i rozstrzygane podstawowe pytania polityki społecznej, będę sięgać do trzech następujących źródeł inspiracji:
a) teorii i doktryn, a więc uporządkowanych systemów myślowych, wytwarzających własny, precyzyjny i wyspecjalizowany, język;
b) występujących w społeczeństwie opinii i odczuć określanych jako „myślenie potoczne”, „mądrość obiegowa”, „zdrowy rozsądek” czy też –
choć to kategoria stosowana w innych kontekstach – zapisane w duszy
43
każdego człowieka „prawo naturalne”; zarówno tych opinii i odczuć,
które wydają się powszechnie podzielane, jak i tych, które dają się wyraźnie przyporządkować do jakichś środowiskowych subkultur;
c) praktyki polityki społecznej, interpretowanej ex post lub z zewnątrz; do
deklarowanych intencji, ale także do założeń ukrytych w rozwiązaniach
z pozoru czysto technicznych i do realnych efektów tej polityki.
Teorie i ideologie społeczne
Sięgnięcie do dorobku myśli społecznej nie wymaga, jak sądzę, szerszych
uzasadnień. Różne teorie społeczne dostarczają różnych sposobów objaśniania ludzkiego świata i różnie rozstrzygają podstawowe dylematy poznawcze
(a między sposobem rozstrzygania tych dylematów i dylematów społecznego
działania zachodzi sprzężenie zwrotne), ich paradygmaty zawierają rozmaite
założenia, nierzadko zabarwione ideologicznie, ich twierdzenia stają się przesłankami rozumowań „celowościowych”. Różne ideologie społeczne (zarówno
nowe, jak i tradycyjne, odżywające wciąż w kolejnych mutacjach) dostarczają
różnych sposobów oceniania świata; systematyczne rozważanie podstawowych
dylematów praktyki społecznej stanowi więc o ich istocie.
Usprawiedliwienia wymaga więc raczej fakt, że rzadko będę wprost nawiązywać do ukształtowanych doktryn i tylko sporadycznie będą tu padać ich
nazwy. Zdecydowałam się na taką procedurę z kilku powodów, bardzo różnej
natury.
Po pierwsze, wprawdzie szerszy kontekst teoretyczny czy doktrynalny
pozwala lepiej zrozumieć niuanse interpretacyjne sformułowań pozornie bliskoznacznych, ale bywa też, że przeszkadza w akceptacji poszczególnych tez.
Czasem lepiej skupić się na argumentacji, zapominając o jej – np. – „liberalnej”
czy „katolickiej” proweniencji.
Po drugie, o każdej historycznie ukształtowanej teorii czy doktrynie można powiedzieć, że pewien obszar zagadnień ujmuje nowatorsko, oryginalnie
i w sposób pogłębiony, że – na innym obszarze – ogranicza się do powtórzenia
tez przyjętych skądinąd i wspólnych całej „rodzinie” systemów myślowych, że
wreszcie – pewien obszar zagadnień ignoruje lub zbywa ogólnikami. Ponadto
każdy system myślowy ma swoją burzliwą biografię, przechodzi fazy wyłaniania się, klasycyzmu i epigoństwa, nie wspominając już o różnicach dzielących
poszczególne indywidualności twórcze. Wierność w referowaniu kłóciłaby się
więc z moim zamiarem systematycznego odtworzenia „logiki wyboru”.
Po trzecie, w pracy mającej ambicje syntetyczne i niewielką objętość wszelkie próby wydobycia istoty poszczególnych doktryn, sprowadzenie ich do porównywalności, przetłumaczenia na wspólny język i wzajemnej konfrontacji,
byłoby karkołomne i sprawiłoby tylko, że ojcowie duchowi poszczególnych
doktryn nie rozpoznaliby swej progenitury.
44
Po czwarte, większość poważnych systemów myślowych ma w swej fazie
dojrzałości charakter kompromisowy, tworzy programy bardziej wykonalne ale
za to mniej homogeniczne. Natomiast w ujęciu dylematowym – dla większej
wyrazistości obrazu – warto poświęcić nieproporcjonalnie więcej uwagi poglądom skrajnym, co jest oczywistym grzechem przeciwko zasadzie wierności
w referowaniu cudzych poglądów.
Po piąte, ciągłe i mozolne wyjaśnianie, jakie to liczne wersje, warianty i odcienie przybierało – gdzie i kiedy – każde z rozważanych tu pytań i każde z ogniw rekonstruowanego tu rozumowania, byłoby tak czaso- i miejscochłonne, że
groziłoby tej pracy paraliżem i czyniło ją nieczytelną.
Na zakończenie przedstawię szósty powód – last but not least – przyjęcia
takiej konwencji. Nie jestem historykiem myśli społecznej ani teoretykiem metodologii nauk społecznych, brak mi więc stosownych kompetencji. Dlaczego
zatem ważę się podejmować tak zasadniczą problematykę? Bo wciąż ją podejmują i rozstrzygają – choćby podświadomie – politycy społeczni, decydenci i eksperci, którzy również – omalże z reguły – nie są specjalistami w tych
dziedzinach. Zaś akademiccy historycy myśli i metodologowie nie kwapią się
– omalże z reguły – do tego, aby rozważać praktyczne możliwości aplikacji
badanych przez siebie systemów myślowych i kategorii analitycznych. W sytuacji, gdy do każdego z dwóch środowisk naukowych (które można określić
umownie jako „teoretyków” i „praktyków”) przypisana jest tylko połowa kompetencji niezbędnych dla poprawnego prowadzenia takich dociekań, konieczne
staje się spotkanie wpół drogi. Chciałabym, aby próba zaprezentowana w tej
pracy stała się zachętą do takiego spotkania.
Myślenie potoczne – jego siła i słabość
Myślenie potoczne jest bez porównania słabiej rozpoznane i opisane niż
usystematyzowane doktryny. A ono właśnie najsilniej oddziaływuje na praktykę polityczną.
Również doktryny ideologiczne i teorie naukowe docierają do decydentów
często o tyle, o ile zostają wchłonięte i – przy okazji zbanalizowane przez myślenie potoczne, stanowiące przecież według T. Hołówki „zlepek nie powiązanych
ze sobą elementów, z których część może pochodzić z epoki jaskiniowej, część
– z modnych teorii naukowych (nigdy w czystej postaci, lecz zawsze w dziwacznej kombinacji wątków), część ze wskazań dominującej religii [...], część – z filozofii (każda staje się prędzej czy później czyimś zdrowym rozsądkiem), część
wreszcie z lokalnej tradycji, bezmyślnie przekazującej z pokolenia na pokolenie
pewne stereotypy”24. Myślenie potoczne nie jest tylko cechą odbiorców polityki
społecznej i jego znaczenia nie można sprowadzić jedynie do warunków recepcji
24
T. Hołówka, Myślenie potoczne. Heterogeniczność zdrowego rozsądku, Warszawa
1986, s. 136–137.
45
„naukowo uzasadnionej” polityki społecznej. „Mądrość obiegowa” wywiera też
przemożny wpływ na tych, którzy powołani są do aktywnego kreowania polityki społecznej. Ci, którzy uchodzą za decydentów, dziedziczą po poprzednikach
i rozwijają własną wizję zdrowego rozsądku jako jeden z elementów subkultury „kapitanów przemysłu”, funkcjonariuszy aparatu partyjnego czy innych pokrewnych środowisk, niezależnie od tego, jakimi dyplomami mogą się osobiście
wylegitymować25. Ci, którzy uchodzą za ekspertów i bywają czasem traktowani jako monolityczne podmioty myślenia ściśle naukowego, sami przyznają, że
opracowywane przez siebie ekspertyzy traktują „...raczej jako opinie elity intelektualnej, nie zaś jako wypowiedzi mające uzasadnienie w systematycznej wiedzy naukowej [...] Ogólnie można sądzić, że «zbiorowa», wyłaniająca się z poglądów ludzi nauki, koncepcja ekspertyzy naukowej koncentruje się [...] nie na
«naukowości» ekspertyzy, a raczej na obywatelskim zaangażowaniu członków
elity umysłowej”26. W pewnych przypadkach może to wynikać z niewłaściwego
doboru ekspertów i powierzenia im zadań przekraczających wąskie ramy reprezentowanej przez nich dyscypliny naukowej. Może też oznaczać, że nauka nie
wypełniła zadań poznawczych, do realizacji których była potencjalnie zdolna.
Ale zasadne jest też przypuszczenie, że „być może, zdrowy rozsądek odzwierciedla po prostu naturę rzeczywistości, której bogactwa, różnorodności i paradoksów nie sposób zawrzeć w jakimkolwiek spójnym systemie poglądów, podczas gdy wizje świata niezdroworozsądkowe czynią rozpaczliwe i deformujące
wysiłki wtłoczenia jej w jednolite, konsekwentne doktryny”27. Myślenie potoczne wypełnia więc wszystkie luki w naukowym poznaniu świata, a jednocześnie
staje się źródłem wielu pomysłów doskonalenia świata; bywa obficie stosowaną
namiastką teorii i namiastką ideologii.
Im bardziej zależy nam na demokratyzacji ładu społecznego, tym bardziej
powinniśmy śledzić z uwagą – i szanować – stan i przemiany „mądrości obiegowej” różnych grup społecznych. Waga opinii konkretnej grupy społecznej,
jej wpływ na przyszłą ewolucję poglądów reszty społeczeństwa i na aktualne
procesy decyzyjne, zależą – według S. Nowaka – od: 1) intensywności wartościowania; 2) liczebności grupy; 3) bezpośredniego jej udziału we władzy;
4) zdolności do wywierania wpływu na władzę28.
Punkt pierwszy na tej liście można zmodyfikować (skoro interesują nas
tu – oprócz ideologicznych – także poznawcze aspekty myślenia potocznego)
i sformułować następująco: siła przekonań i ich stwierdzona ex post zdolność
do wyjaśniania nowych faktów społecznych powinna, zdawałoby się, dawać niejaką przewagę pewnym grupom, sprawiając, że właśnie one staną się w danym
25
Zob. K. Obuchowski, Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa 1983, s. 306.
Zob. Wyniki badań przeprowadzonych wśród autorów ekspertyz PAN w: K. Frieske,
J. Regulski, Studia nad metodologią..., jw., s. 73.
27
T. Hołówka, Myślenie potoczne..., jw., s. 140.
28
Zob. S. Nowak, Kryteria wartościowania..., jw., s. 157.
26
46
społeczeństwie centrami opiniotwórczymi. Ale pozostawmy na boku tak złożone
kwestie, jak społeczny obieg idei. Ile tu waży ludzki racjonalizm, interesowność
i inne czynniki? Co sprawia, że emitowane przez pewne grupy wizje i recepty
budzą zaufanie ogółu, inne zaś zawsze będą witane z podejrzliwością?
Apologeci zdrowego rozsądku „szarego człowieka” podkreślają, że jest on
fundamentem wszelkiej wiedzy społecznej i antidotum na szaleństwa teoretyków i ideologów. Krytycy obnażają jego woluntaryzm, przypadkowość, niepodatność na racjonalną argumentację (ludzie wolą to, co mile widziane, niż
to, co prawdziwe; wierzą tylko tym autorytetom, które potwierdzają ich dotychczasowe sądy; szary człowiek wybiera te poglądy, które są zdecydowane,
współbrzmiące z otoczeniem i przyjemne). Dla J. K. Galbraitha (deklarującego, że jego książki są wyzwaniem rzuconym „mądrości obiegowej”, reprezentowanej zresztą przede wszystkim przez osobistości z tytułami naukowymi i na
stanowiskach politycznych) głównym grzechem owej mądrości obiegowej jest
inercyjność, kurczowe trzymanie się poglądów od dawna ewidentnie sprzecznych z faktami29. Natomiast zdaniem T. Hołówki głównym grzechem myślenia
potocznego jest nagromadzenie wewnętrznych sprzeczności, możliwość zdroworozsądkowego uzasadniania sądów i działań diametralnie przeciwstawnych
sobie. Paradoksalny jest fakt – dający się również zaobserwować w sporach
wokół dylematów polityki społecznej – „...że «zdrowym rozsądkiem» i terminami pokrewnymi szermujemy najgoręcej nie w kwestiach, które zdają się trywialne i uzgodnione, lecz wręcz przeciwnie – tam, gdzie występuje olbrzymia
polaryzacja stanowisk, przede wszystkim w sprawach moralnych, obyczajowych i estetycznych. Zaciekłość, z jaką usiłujemy wtłoczyć jakieś przeświadczenie do ogólnoludzkiego credo bywa najczęściej wprost proporcjonalna do
partykularyzmu owego przeświadczenia”30. Dodać do tego można, że o ile „za
nami” stoi zwykła nauka i zdrowy rozsądek, o tyle naszego przeciwnika pomawiamy często o to, że wyznawana ideologia mąci tok jego rozumowania. Tak
pisze o tym T. Geiger: „Zarzut ideologiczności podnoszony jest z zamiłowaniem po to, by w oczach opinii publicznej argumenty przeciwnika pozbawić
wartości i wzmocnić przez to własne pozycje. «To, co ja mówię, odpowiada
faktom – co mówi mój przeciwnik, jest ideologią»”31.
Niezależnie od tego, ile złego byśmy powiedzieli o mankamentach myślenia
potocznego, jego wpływ na politykę społeczną będzie przemożny i trzeba się
z tym liczyć. Trudno te poglądy ignorować czy wyrugować całkowicie na rzecz
uporządkowanych systemów myślowych. Trzeba więc – mimo oporności tej materii – doskonalić je, obnażać największe – zakorzenione w nim – absurdy i ana29
Zob. J. K. Galbraith, Społeczeństwo dobrobytu. Państwo przemysłowe, Warszawa
1973, s. 25–36.
30
T. Hołówka, Myślenie potoczne..., jw., s. 17.
31
T. Geiger, Ideologia i prawda. Socjologiczna krytyka myślenia. W: Problemy socjologii wiedzy, Warszawa 1985, s. 447.
47
chronizmy; wspierać zdroworozsądkowe przekonanie tych grup i osób, które
nawet czasem wyprzedzają rozwój nauki i ideologii, myśląc zgodnie z „duchem
czasu”. Praktyczny wniosek – na użytek tej pracy – jest następujący: przy rekonstrukcji sporów w głównych kwestiach polityki społecznej warto rejestrować i te
poglądy, które nie zostały nigdzie zapisane, które nawet są ewidentnie sprzeczne
z aktualnym stanem nauki, ale za to oddziałują na wyobraźnię społeczną.
Działania polityki społecznej
Wspomnę jeszcze pokrótce o trzecim rodzaju tworzywa, służącego prezentacji dylematów polityki społecznej. Jest nim zbiór decyzji i działań składających
się na realnie prowadzoną – a nie tylko obmyślaną – politykę społeczną. Będzie
to dla mnie źródło pomocnicze, gdyż tylko sporadycznie może się zdarzyć,
że sposób myślenia uzewnętrzniający się w decyzjach politycznych nie został
dotychczas zwerbalizowany na piśmie ani w mowie. Znaczenie tego źródła
niepomiernie by wzrosło, gdybym chciała w tej pracy dać diagnozę popularności i realnego wpływu poszczególnych poglądów. Jednakże, skoro swoją pracę
traktuję jako zaledwie pierwszy krok ku syntezie, celowo upraszczam sobie
zadanie i traktuję wszystkie referowane poglądy jako równe sobie. Uwaga, jaką
im poświęcam, nie zawsze jest więc proporcjonalna do liczby ich wyznawców
czy częstotliwości ich wdrażania.
Resumé
W rekonstruowanych przeze mnie sporach uczestniczyć więc będą jakby
trzy rodzaje podmiotów: po pierwsze, realni (ale tu najczęściej anonimowi) reprezentanci naukowej lub obiegowej myśli społecznej; po drugie, „wymyśleni”
przez nich oponenci (jak wiadomo, chcący odnosić łatwe zwycięstwa dyskutanci często „ustawiają” sobie przeciwników, walcząc z karykaturami swych
rzeczywistych polemistów); po trzecie, wymyśleni przeze mnie uczestnicy
sporu (nawet jeśli na razie nie istniejący, to możliwi, niezbędni dla ukazania
pełnego pola sporu i pola wyboru). Pojawiające się sporadycznie cytaty i przykłady będą przy tym pełnić rolę ilustracji lub stylistycznego urozmaicenia, nie
można zaś ich traktować jako najważniejszych przejawów prezentowanych poglądów.
I jeszcze jedna uwaga – pragnę ukazać w tej pracy możliwie pełną gamę
poglądów, uporządkować je, zastanowić się nad ich wewnętrzną logiką, podłożem ideologicznym i emocjonalnym, zgodnością z faktami. Nie jest natomiast
moim zamiarem rozstrzyganie prezentowanych dylematów. Ukazując słabe
i mocne strony wszystkich referowanych poglądów unikam ostatecznego podsumowania ich punktów dodatnich i ujemnych. Chcę zachować bezstronność,
choć czynię jednak odstępstwa od tej zasady i czytelnikowi łatwo będzie nieraz
wyczytać między wierszami, po której stronie sporu lokuję swoje sympatie.
48
Typy dylematów
Typy dylematów
Umowność typologii
Obecnie przedstawię najogólniejsze problemy związane z trzema typami
dylematów rozważanych w tej pracy. Rozróżnienie dylematów aksjologicznych, instrumentalnych i konstrukcyjnych jest w znacznym stopniu umowne.
Mianem aksjologicznych można określić te dylematy, przy których dyskutowaniu dominuje, nadaje ton sporom lub jest genetycznie pierwotna argumentacja „slusznościowa”, co nie znaczy, że mało ważne dla przebiegu i wyniku
tych sporów jest powoływanie się na użyteczność i nieuchronność – rola tych
trzech „porządków oceny” zależna jest od stanowiska zajmowanego w sporze.
Dylematy nazywane tu instrumentalnymi dotyczą przede wszystkim wyboru
metod działania skutecznego, jednakże i tu słuszność i nieuchronność mogą
stać się głównymi drogowskazami dla niektórych uczestników sporu. Dylematy konstrukcyjne, dotyczące w tak ogólnym ujęciu przede wszystkim typu
ładu społecznego, mogą być dla jednych kwestią tworzenia sprawnych mechanizmów, a dla innych – kwestią sprawiedliwego ustroju. Można przytoczyć
wiele przykładów zbędnej i szkodliwej ideologizacji sporów w sprawach nader
praktycznych i przyziemnych (choćby dylemat „coca-cola czy kwas chlebowy”
lub walka z prywatnym rzemiosłem), a także niedostrzegania ideologicznych
przesłanek poglądów powołujących się na czysty pragmatyzm (spór o surowość karania albo spór o rynek).
Wartości i interesy
Nieufność do ideologii, unikanie wszelkich zdań wartościujących na rzecz
wypowiedzi o charakterze czysto naukowym czy pragmatycznym są z wielu
względów rozpowszechnione. Po pierwsze, ze względu na niejasność haseł
ideologicznych będących w istocie „bardzo ogólnymi rozmytymi kompleksami
wrażeń i emocji”. „Z dziesiątków tysięcy maszerujących pod hasłem «Żądamy wolności» być może nawet dwóch ludzi nie ma jednakowego wyobrażenia
o tym, czego żądają. Zgadzają się ze sobą w słowie, lecz nie w sprawie”32.
A J. Szacki stwierdza: „Sytuacja polityki upodobniła się w jakimś stopniu do
sytuacji etyki czy estetyki, w których nikt nie kwestionuje Dobra i Piękna jako
wartości najwyższych, wszystko natomiast zależy od tego, jak się je rozumie.
Na rynku idei niemal ustałaby wszelka konkurencja, gdyby te same wielkie
słowa oznaczały dla wszystkich jedne i te same rzeczy. Zniknęli gdzieś lub
prawie zniknęli wrogowie wolności, pokoju, równości, demokracji, praw człowieka itd., rozmnożyli się natomiast przyjaciele «prawdziwej» czy «rzeczywistej» wolności, pokoju itd.”33. Po drugie, wskutek nagminnej we wszystkich
32
33
Tamże, s. 454.
J. Szacki, Dylematy idei dobra wspólnego, „Więź” 1985, nr 10–11–12.
49
społecznościach manipulacji wartościami rodzi się pogląd – będący zresztą
zdrową reakcją na te nadużycia – że wszelkie deklaracje aksjologiczne należy
traktować jako szum informacyjny; zaś naprawdę w życiu społecznym liczą się
interesy grupowe i indywidualne.
Jednakże, skoro polityka społeczna jest zobowiązana do wyboru jednego spośród możliwych typu postępu społecznego, skonkretyzowania go i „skierowania
do realizacji”, musi świadomie rozważać problemy aksjologiczne. Nie może przy
tym poprzestać na „hasłowym” ujęciu, musi ujednoznacznić dokonane wybory
i uzyskać w tej sprawie społeczny konsensus. Nie idzie tu o dobór haseł do lansowania lecz rzeczywisty punkt wyjścia do myślenia programowego.
Nie można też zgodzić się z poglądem o konieczności porzucenia rozważań
nad wartościami na rzecz badania interesów. Przede wszystkim zwróćmy uwagę na to, że pojęcie interesu zdaje się zakładać pojęcie wartości. Twierdząc, że
pewni ludzie wykazują większą skłonność do operowania kategoriami wartości
niż kategoriami interesu, ma się zwykle na myśli to, że – po pierwsze – wysoką
rangę przyznają oni wartościom „niematerialnym” (przeciwstawia się więc tu
sobie dwie grupy wartości, a nie wartości interesom), lub – po drugie – wysoką rangę przyznają upowszechnianiu cenionych przez siebie wartości w całym
społeczeństwie. Natomiast konflikt interesów jest dążeniem dwóch grup do
partykularnego zawłaszczenia, zagarnięcia dla siebie jak największej puli tych
samych wartości. Wspólnota wartości staje się więc bazą konfliktu określanego
jako konflikt interesów.
Wartości indywidualne i społeczne
Wartości można definiować jako to, co jest cenione przez ludzi, jako najogólniejsze kryteria oceny świata i najogólniejsze cele, do których ludzie starają
się zmierzać. Wartości indywidualne – cenione przez osoby ludzkie – mają swe
odpowiedniki bądź to w „uwznioślonych” potrzebach (wyróżnionych spośród
wszystkich odczuwanych potrzeb, zyskujących szczególne znaczenie symboliczne), bądź to w ludzkich cnotach (pożądanych u siebie i u innych), bądź to
w zasadach regulujących życie społeczne (pod rządami których chciałoby się
żyć). Wartości społeczne można rozumieć na dwa różne sposoby. Można tak
określać owe pożądane przez ludzi stany społeczeństwa, a wiec pewną klasę
wartości cenionych przez jednostki34. Mogą one jednak oznaczać także to, co
jest cenione przez instytucje społeczne.
W swoim czasie T. Parsons utrzymywał, że główną cechą systemu społecznego są właśnie wartości, które „widoczne lub niewidoczne mogą przejawiać
sie w konkretnych sytuacjach i wnikliwy teoretyk jest w stanie wydedukować
34
Taką nomenklaturę stosuje się najczęściej w prowadzonych u nas badaniach ankietowych mających za przedmiot ludzkie systemy wartości. Zob. np. J. Koralewicz-Zębik,
System wartości a struktura społeczna, Wrocław–Warszawa 1974.
50
Typy dylematów
ich specyficzne treści”35. W ostatnich latach M. Rokeach (który zapoczątkował nowy etap rozwoju socjologii wartości, scalając biegnące dotychczas
niezależnie od siebie dwa nurty myślowe – niesprawdzalnych empirycznie
abstrakcji w stylu Parsonsa z jednej strony i badań empirycznych odnoszonych do tworzonych ad hoc kategorii i wskutek tego nieporównywalnych)
po gruntownym rozważeniu natury wartości indywidualnych36 podjął problem wartości instytucjonalnych, cenionych przez twory ponadindywidualne,
a więc – w tym drugim sensie – wartości społecznych37. M. Rokeach dostrzega możliwość rekonstruowania systemów wartości i instytucji, tak jak archeolog rekonstruuje całe cywilizacje przeszłości na podstawie rozproszonych
śladów, przy użyciu pięciu rodzajów źródeł, wzajemnie uzupełniających się
i likwidujących swe ograniczenia: 1) dokumentów tworzonych przez instytucję; 2) indywidualnych systemów wartości wyznawanych przez reprezentatywnych funkcjonariuszy instytucji (przy założeniu, że są one utrwalonym
w ich świadomości efektem socjalizacji, przez którą przeszli w swej instytucji); 3) indywidualnych systemów wartości wyznawanych przez pewne grupy
klientów, będących przedmiotem szczególnie silnego oddziaływania instytucji; 4) systemu wartości instytucji, takiego, jakim go postrzegają jej funkcjonariusze; 5) systemu wartości instytucji, takiego, jakim go postrzega ogół
jej klientów. Zabrakło w zalecanej tu procedurze szóstego, bardzo ważnego
elementu – systemu wartości instytucji tkwiącego implicite w prowadzonej
przez nią polityce, zgodnie z maksymą „po czynach ich poznacie je”. Sądzę,
że na jednym z następnych etapów dociekań zapoczątkowanych przeze mnie
w tej pracy warto będzie tę procedurę wypróbować. Na razie istotna jest dla
mnie konstatacja, że sensowne i wykonalne jest badanie systemów wartości
instytucji – a więc także instytucji polityki społecznej. A skoro sensowne
i wykonalne jest badanie wartości instytucjonalnych, to samo można powiedzieć o ich projektowaniu.
Listy wartości cenionych przez ludzi bywają mniej lub bardziej rozbudowane, mniej lub bardziej szczegółowe (M. Rokeach wyróżnił 18 wartości nadrzędnych i 18 wartości instrumentalnych). Zdaniem Rokeacha nie ma potrzeby
operowania odmiennymi zestawami wartości w odniesieniu do ludzi i w odniesieniu do instytucji. Budzi to pewne wątpliwości. Można się jednak zgodzić
z tym, że instytucje pełnią ważną rolę pośredniczenia w oferowaniu jednostkom
tego, co jest dla nich cenne, stawiając przy tej okazji pewne warunki i mając
okazję do modyfikowania układów preferencji.
35
Cyt. za J. L. Spates, The Sociology of Values, „Annual Review of Sociology” 1983,
vol. 9, s. 27.
36
Zob. M. Rokeach, Nature of Human Values, New York 1973.
37
Zob. M. Rokeach, From Individual to Institutional Values. W: Understanding Human
Values. Individual and Societal, pod red. M. Rokeach, New York 1979, s. 47.
51
Ważna jest też teza, że instytucje specjalizują się w służeniu wybranym wartościom38. Trudno oczekiwać, aby jedna instytucja była zdolna do szerzenia
i wdrażania całego spectrum ludzkich wartości. Konsekwencją podziału funkcji między instytucjami jest specjalizacja w lansowaniu „podzbiorów” wartości związanych z ich sferą działania. Instytucje „obsługujące” różne segmenty
systemu wartości cenionego w danym społeczeństwie konkurują między sobą
o ludzkie umysły (starając się modyfikować wyjściową hierarchię wartości zakodowaną w tych umysłach) i o ograniczone zasoby, jakie społeczeństwo jest
skłonne przeznaczyć na realizację tych właśnie podzbiorów wartości. Jest to
gra o wpływy, którą można tylko częściowo interpretować jako grę interesów.
Zarazem można wskazać na pewne zespoły instytucji, które służą tym samym
zestawom wartości i świadczą sobie wzajemnie usługi; nie mówiąc już o tym,
że wszystkie instytucje – nawet te w pewnym zakresie konkurencyjne – łączy
wspólny paradygmat ideowy, skoro są przynależne do tej samej kultury. Rozmiary kooperacji i konkurencji między instytucjami nie są stałe, zmieniają się
w czasie i w przestrzeni (przykładowo – zdaniem Rokeacha – do instytucji
kooperujących ze sobą należą: w tradycyjnym społeczeństwie religia i nauka,
w Stanach Zjednoczonych – rodzina i religia, we frankistowskiej Hiszpanii –
religia i edukacja, w Związku Radzieckim – instytucje polityczne i edukacyjne,
a w izraelskim kibucu – instytucje rodzinne i gospodarcze).
Warto by spojrzeć w tej perspektywie na problem relacji między polityką
społeczną i gospodarczą, a także ocenić spoistość wszystkich instytucji składających się na tzw. sferę społeczną. Zaś konfrontacja różnych źródeł wiedzy
o systemie wartości każdej z tych instytucji (wedle recepty Rokeacha, uzupełnionej o dodatkowy szósty punkt) pozwoliłaby dostrzec wszystkie wyrwy
w jej wewnętrznej spoistości (np. ujawnić zasadnicze nieporozumienia co do
istoty i sensu istnienia instytucji pomiędzy jej klientami, funkcjonariuszami
i oficjalnymi deklaracjami; co nie wyklucza np. dogłębnego przesiąknięcia
instytucjonalnym systemem wartości, mimo otwartego kontestowania przeciwko niektórym jej elementom, zdegustowanych, ale od lat uzależnionych
klientów).
Wybór dylematów aksjologicznych
W tej przydługiej dygresji chciałam zwrócić uwagę na niewykorzystane
jeszcze możliwości badań empirycznych nad aksjologią instytucjonalną. Jednak pora wrócić do zamierzonego w tej pracy wstępnego przeglądu aksjologicznej problematyki polityki społecznej i wyjaśnić, jakie wartości – i dlaczego
– postanowiłam uczynić przedmiotem odrębnych rozdziałów.
W socjologii wartości sformułowano pogląd, że typotwórczy, bo pozwalający budować „dwuwartościowe modele polityki”, jest stosunek podmio38
52
Tamże, s. 51.
Typy dylematów
tów politycznych do dwu kluczowych wartości – równości i wolności; różne
kombinacje poglądów na ten temat (np. wysoka ocena obu wartości, wysoka
– jednej, niska – drugiej, niska ocena obu; gradację ocen można rozbudowywać) określają polityczną naturę podmiotu i w tych ramach można rozwijać jej
bardziej szczegółową charakterystykę39. Mój punkt wyjścia był jednak inny.
Postanowiłam przyjrzeć się rozmaitym interpretacjom, uzasadnieniom i konkretyzacjom czterech wartości należących niewątpliwie do naczelnych – kolektywizmu, równości, bezpieczeństwa i wartości biologicznych – przez pryzmat dwu innych wartości naczelnych – wolności i efektywności. Sądzę, że
są to wartości, które polityka społeczna powinna uznać za główne wytyczne
dla swoich przedsięwzięć, a na ich straży powinny stać urządzenia i instytucje
polityki społecznej. Wiele innych wartości, bardziej „prywatnych” czy „czysto
moralnych” – jak choćby godność – powinny raczej służyć wytyczaniu warunków brzegowych, których polityce społecznej – ani żadnej innej – nie wolno
przekroczyć, niż być w centrum uwagi strategicznej.
Cztery pierwsze spośród wymienionych powyżej wartości zrosły się nierozdzielnie z pojęciem polityki społecznej. Wiara w nie była potężnym impulsem,
któremu polityka społeczna zawdzięcza swoje narodziny. Z kolei instytucje
polityki społecznej walnie przyczyniły się do awansu tych wartości w kulturze współczesnej i w nowoczesnym społeczeństwie. Dwie ostatnie wartości –
jedna odwieczna, eksponowana zwłaszcza w nobilitującym jednostkę europejskim kręgu kulturowym, druga coraz modniejsza w czasach kolejnych rewolucji przemysłowych – rzadziej kojarzone są z pojęciem polityki społecznej. Co
więcej, częste są zarzuty pod adresem polityki społecznej, że zaniedbuje ona te
wartości, a nawet się z nimi kłóci. Polityka społeczna była pomawiana o to, że
służąc bezpieczeństwu i równości, dobru wspólnemu i rozwojowi ludnościowemu – prowadzi do totalizmu, stagnacji i inercji społecznej, „uśmiercania” życia
społecznego, infantylizacji i ubezwłasnowolniania człowieka, marnotrawstwa,
ekstensywności, schematyzmu itd.
Zarzuty te formułowane są w społeczeństwach o bardzo różnych systemach
gospodarczych, politycznych i bardzo różnych typach polityki społecznej. Ich
oskarżycielska wymowa wydaje się jednak szczególnie obciążająca w społeczeństwie, które ma kompleks zniewolenia i kompleks niegospodarności. Zamiarem moim jest przyczynienie się do poszukiwania takich interpretacji kolektywizmu, równości, bezpieczeństwa i wartości biologicznych, które będą
niesprzeczne z wolnością i efektywnością; a więc przyczynić się do rewindykowania przez politykę społeczną tych ostatnich wartości. W poszczególnych
rozdziałach wychodzić będę od przeciwstawień oczywistych z logicznego
punktu widzenia, a więc kolektywizm będę konfrontować z indywidualizmem,
równość z nierównością, a wartość bezpieczeństwa z wartością ryzyka, róż39
J. L. Spates, The Sociology of Values, jw.
53
ne interpretacje wartości biologicznych – ze sobą wzajemnie. Jednak w toku
wywodów „wolnościowy” i „efektywnościowy” punkt widzenia będzie stale
obecny.
Rozważenie ewentualności tych lub jeszcze innych konfliktów wartości,
ocena, czy są one wyłącznie pozorne, realne dla pewnych tylko konkretyzacji
czy też realne zawsze i wszędzie, mają wielkie znaczenie praktyczne. Niedostrzeżona w porę kolizja między wartościami przyjętymi za drogowskazy programowe w polityce społecznej zrodzi programy dysfunkcjonalne. I odwrotnie,
fałszywe przeświadczenie o kolizji między wartościami zrodzi programy jednostronne, niepotrzebnie zubożone.
Jeśli analiza wykaże, że konflikt aksjologiczny – wbrew głoszonym poglądom – jest pozorny, trzeba starać się przekonać o tym opinię publiczną i poszukiwać społecznych korzeni notorycznego podtrzymywania tych poglądów (tu
zapewne przydatna okaże się m.in. kategoria interesu). Jeśli analiza wykaże,
że konflikt aksjologiczny ma charakter sytuacyjno-empiryczny, trzeba tak formułować warunki brzegowe, by konkretny program realizujący jedną z wartości nie godził w drugą wartość. I stwierdzić, czy ten potencjalnie bezkolizyjny
program jest wykonalny „tu i teraz”. Jeżeli nie – lub jeżeli stwierdzona kolizja
okazuje się immanentna i ponadczasowa, wręcz logiczna – to pozostaje potraktowanie jej jako konfliktu ilościowego i takie „okrojenie” obu wartości, aby
udało się z każdej z nich zachować najistotniejsze treści. Najbardziej pomyślna
jest sytuacja, kiedy to dwie wartości nie tylko nie kolidują ze sobą, ale nawet
działania podejmowane w ich imię mają wspólne pole wzajemnego wzmacniania. Polityka społeczna może wówczas stać się znacznie tańsza (nie tylko
w sensie ekonomicznym).
Wybór dylematów instrumentalnych i konstrukcyjnych
Sądzę, że dużo mniej uzasadnień i usprawiedliwień wymaga podjęta przeze
mnie problematyka środków i podmiotów działania polityki społecznej. Rozważania na te tematy są w polityce społecznej na porządku dziennym, mają konkretny charakter i nikt nie powątpiewa w ich użyteczność. Dotyczą one materii
empirycznie uchwytnej. Trudności zaczynają się dopiero w momencie, w którym
chcemy uporządkować obraz złożony z masy szczegółowych informacji, wychwycić dominanty, wykryć wewnętrzną logikę – zwaną tu stylem działania.
Dylematy instrumentalne dotyczą – z jednej strony – intensywności i głębi
oddziaływań; wyboru proporcji między stosowaniem środków informacyjnych,
ekonomicznych i prawnych; wewnętrznych proporcji w obrębie każdej z tych
grup środków; częstotliwości zmian stosowanych środków (od długofalowej
stabilizacji zasad do jednorazowości i uznaniowości podniesionych do rangi
zasady) szerokości gamy stosowanych środków (od grania na jednej nucie do
obfitego stosowania najróżnorodniejszych środków).
54
Typy dylematów
Dotyczą też – z drugiej strony – koncepcji człowieka, roboczo przyjętej
za podstawę stylu działania – rygorystycznego, bodźcowego, liberalnego lub
opiekuńczego. Każdy z wyróżnionych stylów działania odmiennymi metodami
stara się osiągnąć zmianę ludzkich zachowań w kierunku pożądanym przez
władzę. Bowiem polityka społeczna – jeśli chce zaspokajać ludzkie potrzeby –
musi w pewnym stopniu modyfikować ludzkie zachowania; nie mówiąc o tym,
że na ogół władza ma więcej powodów, by chcieć kontrolować zachowanie
obywateli. W tym ujęciu problematyka instrumentalna polityki społecznej
pokrywa się z zakresem badawczym socjotechniki. Socjotechnika programowo odcina się od aksjologii. Jak to w swoim czasie ujmował A. Podgórecki,
socjotechnika jest jak nóż, może ratować życie, gdy znajdzie się w ręku chirurga, może niszczyć życie, jeśli znajdzie się w ręku zbrodniarza40. Z pewnością narzędzia nie są obojętne z punktu widzenia przyjętego systemu wartości,
zaś przyjęty styl działania musi być z tego punktu widzenia oceniany, gdyż
nie tylko zakłada on pewną koncepcję człowieka, ale i potrafi przekształcać
rzeczywistych ludzi na modłę przyjętych założeń. Ale oczywiście najbardziej
dezawuującym zarzutem jest stwierdzenie nieskuteczności stosowanych instrumentów, rozbieżności skutków osiąganych i oczekiwanych. Należy więc
wciąż rozstrzygać, jaki środek i jaki styl działania jest najlepiej dostosowany
do poszczególnych wartości i celów, jakim ma służyć, do poszczególnych podmiotów, na jakie ma oddziaływać.
Spojrzenie na politykę społeczną jako na układ: dyrygent – instrumenty –
orkiestra – słuchacze nie wyczerpuje istoty tej polityki. Dlatego też dwojakie
może być ujęcie problemu aktywności ludzkiej. Po pierwsze, jakie mają być
proporcje między dwoma rodzajami „środków osobowych” czy też „zasobów
kadrowych” polityki społecznej – między służbami profesjonalnymi a „społecznikami”; pytamy więc, w jakich przypadkach, które z tych „ludzkich narzędzi” dadzą większą nadwyżkę efektu nad kosztem ich pozyskania. I będzie
to wówczas dylemat instrumentalny.
Można też pytać, w jakim stopniu jednostki ludzkie mogą swobodnie działać
realizując własne koncepcje i pomysły, czy polityka społeczna zawęża czy też
poszerza to ich pole swobodnego działania i wyboru. I wówczas będzie to jeden
z głównych dylematów konstrukcji. Kwestia będzie dotyczyła dopuszczalności
– bądź niedopuszczalności – istnienia w polityce społecznej podmiotów niezależnych od centrum dyspozycyjnego, prowadzenia działalności spontanicznej
i różnorodnej (zarówno pod względem wartości, celów, jak i środków) obok
działalności zaplanowanej i skoordynowanej.
Inne dylematy konstrukcji mogą dotyczyć: natury centrum dyspozycyjnego
i stopnia jego kontroli przez mechanizmy demokratyczne; liczebności szczebli,
40
Zob. Socjotechnika. Praktyczne zastosowania socjologii, pod red. A. Podgóreckiego,
Warszawa 1968, s. 46.
55
na których stanowiona i realizowana jest polityka społeczna, a także stopnia
hierarchiczności tego układu, gęstości powiązań i zależności pionowych i poziomych; roli w stanowieniu i realizowaniu polityki społecznej tych instytucji,
które należą do „otoczki” zakładów pracy i obejmują swym oddziaływaniem
pracowników, i tych instytucji, które koncentrują się (przestrzennie i organizacyjnie) wokół miejsca zamieszkania i obejmują swoim oddziaływaniem mieszkańców.
Za kluczowy problem – superdylemat – uznaję wybór między upaństwowioną i uspołecznioną polityką społeczną. Bezpośrednio dotyczy on konstrukcji
i społecznej natury podmiotów działających w polityce społecznej. Nie sądzę,
żeby struktura podmiotowa (wraz z przyporządkowaną jej strukturą interesów i innymi jej atrybutami) wyznaczała jednoznacznie system wartości i styl
działania polityki społecznej. Ale też jestem przekonana, że charakter działającego podmiotu zwiększa znacznie prawdopodobieństwo wyboru pewnych
wartości, celów i instrumentów (a niektóre wybory zgoła wyklucza). Stąd też
wynika moje opowiedzenie się za zarysowanym w zakończeniu książki modelem „uspołecznionej polityki społecznej”. Opcję tę trudno uznać za konkluzję
wywiedzioną wprost z rozważań zawartych w tej pracy. Jest to raczej hipoteza
sugerująca kierunek dalszych poszukiwań modelowych. Trzeba będzie konkretyzować oba przedstawione sobie skrajne modele, oceniać ich logikę wewnętrzną, ich słuszność, sprawność i wykonalność, a wreszcie – szukać możliwości
rozwiązań kompromisowych.
2
Kolektywizm a indywidualizm
Cztery interpretacje kolektywizmu i indywidualizmu
Odmiany kolektywizmu
Stanowisko, nazwane tu kolektywizmem daje się zilustrować za pomocą
następujących hipotetycznie sformułowanych stwierdzeń:
1. Zbiorowość „bardziej istnieje” niż jednostka: to zbiorowość jest i powinna być podmiotem praw, działań i roszczeń, jednostka ludzka jest
tylko elementem i wytworem zbiorowości. Rzeczą oczywistą jest zatem
przyznanie prymatu dobru zbiorowości (dobru wspólnemu) nad dobrem
jednostki.
2. Zbiorowość nie jest wprawdzie ważniejsza od jednostki, ale wie lepiej,
co jest dobrem tej jednostki; wykształciła odpowiednie umiejętności –
w ramach społecznego podziału pracy – które pozwalają najpierw odczytywać obiektywne potrzeby jednostek, a następnie zorganizować
sprawne ich zaspokajanie. Toteż jednostka dla własnego dobra powinna
dać sobą powodować, oddać się do dyspozycji zbiorowości.
3. Potrzeby więzi, przynależności i konformizmu są potrzebami szczególnie
silnie odczuwanymi przez jednostkę, a jednocześnie – szczególnie wartościowymi, szlachetniejszymi, „bardziej ludzkimi” od potrzeb izolacji
czy wyróżnienia. Należy zatem stwarzać jak najwięcej okazji do rozbudzania tych potrzeb i przeżywania wspólnotowości.
4. Zbiorowe formy życia – a zwłaszcza zbiorowe formy zaspokajania potrzeb – są z reguły nowocześniejsze i sprawniejsze od jednostkowych,
ujawniają wszelkie możliwe efektywnościowe przewagi, są „przyszłościowe”, toteż postęp społeczny polega na ich upowszechnianiu.
Każde z powyższych stwierdzeń można uznać za wyraz ideologii kolektywistycznej. Każde z nich jednak dotyczy innych spraw, w każdym z nich zbio-
57
rowość jest w innym sensie nadrzędna w stosunku do jednostki. Można więc
mówić o różnych kolektywizmach, które niekoniecznie muszą iść ze sobą w parze, a nawet mogą popadać w sprzeczność między sobą. Oczywista jest różnica
między „zbiorowością – organizmem” a „zbiorowością – rodzicem” i między
aprobatą dla więzi międzyludzkich jako „szczęściodajnych” a pochwałą „technicznie najdoskonalszych” zbiorowych form organizacyjnych.
Odmiany indywidualizmu
Można następnie sformułować cztery analogiczne – ale przeciwstawne –
sądy dające się scharakteryzować jako indywidualistyczne:
1. Istnieją tylko poszczególni ludzie, tylko ich potrzeby są istotne; zbiorowość „jako taka” i „dobro wspólne” to hipostazy.
2. Tylko jednostka jest kompetentna w kwestii swych potrzeb i dążeń;
taki ład społeczny i gospodarczy jest dobry, który te potrzeby i dążenia
sprawnie obsługuje.
3. Każda zbiorowość musi uszanować prawo człowieka do samorealizacji
przez rozwój tego, co w nim odrębne i niepowtarzalne, choćby oznaczało zachowanie nonkonformistyczne; wynika z tego prawo do izolacji
w sferze prywatności; tłok i zagęszczenie społeczne zabijają refleksję.
4. We wszelkich zbiorowych formach organizacyjnych zawarte są zadatki
na alienację i przymus; w najlepszym przypadku stanowią one zło konieczne i nic więcej.
Te indywidualistyczne akty wiary są w oczywisty sposób sprzeczne z tymi
deklaracjami kolektywistycznymi, które są „z tej samej pary”, ale wcale nie
muszą się kłócić z każdą z przytoczonych uprzednio wersji kolektywizmu. Na
przykład niechęć do zbiorowych form organizacji życia nie musi oznaczać niechęci do przeżywania wspólnoty z innymi osobami ludzkimi – ale okazji po
temu szuka się poza wielkimi sformalizowanymi strukturami.
Ważność problemu dla polityki społecznej
Wszystkie wersje wielowymiarowego dylematu „kolektywizm czy indywidualizm” dotyczą bezpośrednio istoty polityki społecznej. Polityk społeczny czuje
się pewniej i częściej zabiera głos w dyskusjach nad kolektywizmem „paternalistycznym” (bowiem często musi podejmować decyzje narzucania innym jednostkom konkretnych zachowań „dla ich dobra”) i nad kolektywizmem „organizacyjnym” (bowiem w jego gestii leży rozbudowa i eksploatowanie tzw. infrastruktury
społecznej, w której obiektach ma miejsce konsumpcja zbiorowa). Kolektywizm
„szczęściodajny” sprowadza się w polityce społecznej do „rodzinocentryzmu”.
Ale pytanie o stosunek do idei „dobra wspólnego”, które pragmatycznie nastawionemu politykowi społecznemu może wydawać się zbyt filozoficzne, ma
jeszcze większe znaczenie dla prowadzenia przemyślanej, ofensywnej polityki
58
społecznej. Zanim zapytamy „jaki system wartości ma realizować polityka społeczna”, musimy zadać pytanie „czyj system wartości należy realizować”.
Indywiduum – osoba czy rodzina
Dla ułatwienia dyskusji nad tym dylematem istotne może być sprecyzowanie, czym jest jednostka, indywiduum. Sprawa nie jest jednoznaczna. We
wszystkich tradycyjnych ujęciach filozoficznych było oczywiste, że mowa
o osobie ludzkiej. Natomiast indywidualizm w pragmatycznie zorientowanej
polityce społecznej przybiera często postać programu zwiększania uprawnień
i możliwości działania rodziny nuklearnej, a więc jakby „jednostki zbiorowej”. Ów „rodzinocentryzm” uważa się za postęp w stosunku do wcześniejszej
praktyki utożsamiania owego indywiduum z osobą – ale z osobą pracownika,
a więc z jednym tylko wymiarem egzystencji osoby ludzkiej. Rodzina jest podmiotem o wiele pełniejszym, wielowymiarowym. Jest wprawdzie podmiotem
zbiorowym, ale podnoszenie tego faktu można by skrytykować za nadmierny
formalizm. Można utrzymywać, że tego typu mała, niesformalizowana grupa, której członków łączą więzi uczuciowe i codzienne wspólne bytowanie,
nie może zdominować jednostki, a raczej stanowi jej przedłużenie i naturalne zaplecze. Pedantyczne promowanie i strzeżenie praw jednostki – i tylko
jednostki – wyizolowanej z komórki rodzinnej prowadzi jedynie do zbędnej
i niechcianej ingerencji instytucji w intymną sferę ludzkiego życia. Ingerencja
taka (np. w formach przewidzianych przez kodeks rodzinny i opiekuńczy) ma
sens tylko w sytuacjach skrajnych, wyraźnie patologicznych. (Konsekwencją
tego stanowiska powinno być zresztą potępienie przepisów, zgodnie z którymi sąd może odmówić rodzicom rozwodu „z uwagi na dobro dziecka”, a więc
dobro jednostki, która w danej zbiorowości jest najsłabsza). Ponadto czynienie
pojedynczego człowieka podmiotem uprawnień uniemożliwia rzetelną ocenę
jego – uwarunkowanych przecież przez sytuację rodzinną – potrzeb i stanu ich
zaspokojenia. W polityce podziału środków ekonomicznych pod pojęcie „jednostka” podstawia się pojęcie „gospodarstwo domowe” i ma to jeszcze takie
– dodatkowe – uzasadnienie, że w ramach rodziny może zawsze powstać kilka
– również jednoosobowych – gospodarstw domowych, jeśli taka będzie wola
osób tę rodzinę tworzących. Jest to więc kategoria bardziej – choć tylko pod
pewnym względem – indywidualistyczna niż kategoria rodziny.
Istnieją jednak i argumenty przemawiające na rzecz tradycyjnego, literalnie
indywidualistycznego stanowiska. Można dowodzić, że pole konfliktów między osobą ludzką a jej rodziną jest znacznie rozleglejsze niż margines patologii
społecznej, choćby dlatego, że nadal w naszym społeczeństwie żyje wiele rodzin typu tradycyjnego41, funkcjonujących po trosze wedle wzorów zbliżonych
41
Zob. A. Dodziuk-Lityńska, D. Markowska, Współczesna rodzina w Polsce, Warszawa 1975.
59
do ładu monocentrycznego. Kiedy wybucha konflikt, trudno podtrzymywać
założenie o tożsamości stron tego konfliktu. Indywidualizm popiera dążenie
odśrodkowe jednostek, które nie chcą podporządkować się decyzjom ich dotyczącym, ale podejmowanym przez zbiorowość rodzinną. Nieuchronnie natyka
się przy tym na jeszcze jedną trudność definicyjną – kiedy mianowicie zaczyna
się (a także – kiedy się kończy) człowiek: wraz z osiągnięciem pełnoletności,
wraz z urodzeniem czy nawet wraz z poczęciem, i czy prawa jednostki pełnoletniej, niepełnoletniej, jeszcze nienarodzonej, już cierpiącej na demencję starczą mogą by identyczne.
Czy indywidualizm, pozostając indywidualizmem, może proponować jednostce państwo jako obrońcę przed totalizmem rodziny? Jakie formy tej obrony
są dopuszczalne, by nie doprowadziły do zdania jednostki – wyrwanej z rodzinnej otoczki ochronnej – na łaskę sformalizowanych instytucji państwowych?
Gdyby do tego doszło, okazałoby się, że najbardziej skrajny indywidualizm
sąsiaduje – w zamkniętym kręgu alternatyw – z najbardziej skrajnym kolektywizmem. Zapewne jednostka powinna być wyposażona w narzędzie obrony
i w możliwości życia alternatywnego, poza rodziną. Do niej należy decyzja,
czy i kiedy z tych możliwości skorzystać. Program indywidualistyczny głosi
prawo jednostki do przejściowej lub trwałej izolacji od wszelkich zbiorowości
(a więc także od rodziny) oraz jej prawo do krążenia między zbiorowościami,
przypisywania się i „wypisywania”, „kontraktualnego” charakteru związków
łączących człowieka z tymi zbiorowościami.
Koncepcje człowieka
Jeszcze jeden wymiar ideologii indywidualistycznej warto tu zasygnalizować. Na ogół indywidualizm, przyznając bezwzględny prymat jednostce,
formułuje jednocześnie pewne oczekiwania dotyczące tego, jak jednostka tę
swoją pozycję zechce wykorzystywać. Oczekiwania te opierają się na jakichś
– mniej lub bardziej zwerbalizowanych – założeniach dotyczących wewnętrznego ładu osoby ludzkiej, koncepcjach psychologicznych człowieka. Są one
wypadkową wiedzy empirycznej i opcji ideowych. Zawierają więc pewne elementy myślenia życzeniowego, są jednak zarazem swoistym wzbogaceniem,
„uzupełnieniem” aksjologicznym indywidualistycznej koncepcji wyjściowej.
Tak np. można interpretować rozważane przez K. Obuchowskiego rozróżnienia
„starego” i „nowego” indywidualizmu. Indywidualizm stary, określany też jako
„biologiczny”, miał kłaść nacisk na sukces jednostki zmierzającej do zdobycia
przewagi nad innymi, egoistycznej, stawiającej opór wpływom otoczenia. I taką
jednostkę – można dodać – miał obsługiwać policentryczny układ społeczny.
Nowy indywidualizm sprzyja „jednostce z silnym poczuciem podmiotowości,
dążącej do autonomii, samej określającej swoją strategię życia i realizowane
w nim zadania, zorientowanej na rozwój osobisty i zorientowanej na współ-
60
działanie z innymi ludźmi i negocjacje z nimi, wartościującej ich i siebie nie
za pomocą kryterium podobieństwa i podporządkowania, ale za pomocą kryteriów cech specyficznych i rodzaju realizowanego celu”42. Taki indywidualizm
zawłaszcza więc pewne wartości kolektywizmu „wspólnotowego” i harmonizuje z makrospołecznym „systemem porozumień”, jest zasadniczo sprzeczny
z ukształtowanymi formami instytucjonalnego i rodzinnego wychowania, organizacji pracy, nauczania i rozrywki.
Konflikty między jednostkami
Jeszcze obszerniejszych wyjaśnień, zakłócających prostotę „wywoławczych” sformułowań rozważanego tu dylematu, wymagałby problem konfliktów
i sprzeczności między jednostkami. Ma on olbrzymie znaczenie praktyczne, ale
należy go – jak sądzę – rozpatrywać w kontekście dylematów instrumentalnych, wraz z problemem stylu rozwiązywania i usuwania tych sprzeczności.
Jeśli polityka jest konsekwentnie indywidualistyczna, zmierza do znalezienia
takich procedur, które dają stronom sporu równą pozycję wobec bezstronnego
arbitra, bez względu na ich przynależność do szerszych zbiorowości.
O jakiej zbiorowości mowa
Aby wielowątkowy spór kolektywizmu z indywidualizmem sprowadzić
do takiego poziomu konkretności, który pozwoli zweryfikować poszczególne
stwierdzenia i wprowadzić niektóre z nich do doktryny polityki społecznej,
trzeba zadać jeszcze dwa pytania: 1) jaka jest skala zbiorowości, której dotyczą
przytoczone tezy? 2) czy tezy te dotyczą zbiorowości bez względu na rodzaj
praw rządzących jej życiem wewnętrznym, czy też dotyczą jedynie pewnych
typów ładu zbiorowego?
Rozpiętość odpowiedzi na pierwsze pytanie może być olbrzymia, bowiem
zbiorowością może być zarówno rodzina, ród, załoga zakładu pracy, społeczność współmieszkańców, publiczność jednej instytucji (a więc skala mikro),
klasa, kasta, region, ogół pracowników jednej gałęzi przemysłu (skala mezo),
jak i naród, ogół obywateli jednego państwa czy wreszcie cała ludzkość (skala
makro i skala globalna). Identyfikacja jednostek z jedną z tych zbiorowości
może pozostawać w ostrej sprzeczności z ich utożsamianiem się ze zbiorowościami większymi lub mniejszymi. Gorący patriota państwa narodowego może
zdecydowanie odmawiać prawa do decydowania o jego sprawach zarówno partykularystycznie nastawionej władzy lokalnej, jak i społeczności międzynarodowej. Kto inny uzna patriotyzm za przejaw egoizmu zbiorowego „...w ramach
stada związanego wspólnym interesem grupowego przeżycia i grupowej ekspansji”, przy czym „solidarność naturalna grupy jest [...] zwykle solidarnoś42
K. Obuchowski, niepublikowane tezy do opracowania pt. Nowy indywidualizm.
61
cią przeciwko czemuś lub komuś. Ludzie bowiem bardziej łączą się przeciwko
aniżeli dla”43, co jest główną przeszkodą w szerzeniu idei uniwersalistycznych
mających być kwintesencją człowieczeństwa.
Kolektywizm głoszący solidarność wszystkich mieszkańców globu wymaga więc rezygnacji z dotychczasowych form kolektywizmu. Także kolektywizm głoszący nadrzędność klas społecznych w stosunku do jednostki bywa
w równie silnej opozycji wobec etatyzmu i nacjonalizmu. W polityce społecznej trzeba rozstrzygnąć, jakie powinny być relacje między indywidualizmem
a kolektywizmami kolejnych, coraz wyższych szczebli i która z tych zasad ma
zyskać rangę zasady naczelnej, „typotwórczej”.
Jeśli chodzi o naturę zbiorowości, której nadrzędność się głosi, to pewne –
najbardziej skrajne – wersje kolektywizmu w ogóle od niej abstrahują. Zbiorowość jest według nich zawsze ważniejsza, mądrzejsza i sprawniejsza od pojedynczego człowieka, a jej wewnętrzna struktura i ład nie wpływają na tę ocenę.
Opcja jednostki na rzecz ideologii kolektywistycznej pociąga za sobą wówczas
bezwarunkowe oddanie się do dyspozycji zbiorowości. „Jednostka widzi swoją
wartość w podporządkowaniu się określonej grupie społecznej, bez względu na
rodzaj realizowanych przez nią celów”44.
Typ ładu społecznego
Można też stawiać warunki dotyczące ładu społecznego, praw regulujących
życie wewnętrzne zbiorowości, której wyższość miałoby się głosić. Każdy
z czterech typów ładu społecznego opisanych przez Stanisława Ossowskiego45
może stać się przedmiotem apologii, tworząc parę z przyporządkowanym doń
typem ideologii kolektywistycznej. Ossowskiego „ład przedstawień zbiorowych” jest akceptowany przez kolektywizm konserwatywny (antyetatystyczny,
a więc wyraźnie wrogi innym typom kolektywizmu). „Antyetatyzm ma w tym
przypadku sens dwojaki. Po pierwsze, uwydatnia podstawowe znaczenie
związków jednostki ze wspólnotami o przewadze więzów bezpośrednich i niewyrozumowanych (takimi jak rodzina lub społeczność lokalna); po drugie, jest
wyrazem nieufności do organizacji formalnych, stawiających sobie określone
i zracjonalizowane cele, zamiast po prostu trwać jako wspólnota, bezrefleksyjnie ogarniająca wszystkie sfery życia. Dobra może być tylko taka organizacja
życia zbiorowego, która sama kształtowała się przez stulecia i której zasady zo-
43
A. Grzegorczyk, Wartości moralne a postawy grup społecznych. W: Społeczeństwo
wychowujące. Rzeczywistość i perspektywy, pod red. B. Suchodolskiego, Wrocław–Warszawa 1983, s. 164 i 171.
44
K. Obuchowski, tezy do opracowania pt. Nowy indywidualizm.
45
Zob. S. Ossowski, O osobliwościach nauk społecznych. Dzieła, t. IV, Warszawa 1967,
s. 125.
62
Dobro zbiorowości a dobro jednostki – spór o prymat
stały zapisane nie w kodeksach, lecz w obyczajach i uczuciach”46. Takie cechy
miewają wspólnoty religijne, a także narodowe. Przy ładzie policentrycznym
postawmy znak zapytania, gdyż – być może – akceptacja tego układu da się
przypisać wyłącznie do ideologii indywidualistycznej.
Praktycznie największe znaczenie będzie mieć konflikt między kolektywizmem akceptującym wyłącznie ład monocentryczny i kolektywizmem głoszącym wyższość wyłącznie takich zbiorowości, których wewnętrzna organizacja
zawiera elementy „systemu porozumień”, traktowanego jako ideał społeczny.
Kolektywizm głoszący wyższość zbiorowości zorganizowanej monocentrycznie jest współcześnie najbardziej agresywny i wywiera największy wpływ na
praktykę polityki społecznej. Jest zwykle najbardziej „kompletny”, bowiem
bywa kolektywizmem we wszystkich czterech wyróżnionych na początku znaczeniach. Używa przy tym czasem na swoją korzyść argumentów, które – po
bliższym przyjrzeniu się – okazują się raczej racjami na rzecz innych, niemonocentrycznych, wersji kolektywizmu.
Świadomi wielości znaczeń nadawanych „kolektywowi” i „indywiduum”
możemy powrócić obecnie do sformułowanych na początku tego rozdziału
czterech par przeciwstawnych twierdzeń konstytuujących dylemat „kolektywizm – indywidualizm” i rozważyć je wedle kryteriów słuszności, nieuchronności i użyteczności.
Dylemat pozorny?
Czy rzeczywiście trzeba wybierać między dobrem zbiorowości a dobrem
jednostki, czy ten dylemat nie jest pozorny? Istnieją różne sposoby zaprzeczenia stereotypowi nieuchronnego konfliktu między dobrem wspólnym i jednostkowym:
1. Można zaprzeczyć istnieniu jednostki, w tym sensie, że za „naturalne”
uzna się roztopienie się jednostki we wspólnocie. Jeśli jednostki przejawiają dążenia indywidualistyczne, to jest to efekt opartego na fałszu
„wmówienia im” potrzeb „pozornych”; tak głosi wspomniany już konserwatyzm. Dobrem komórki jest zdrowie organizmu, który ta komórka
współtworzy. Zanegowanie odrębności dobra jednostkowego jest twierdzeniem „mocniejszym” niż pogląd o niższości tego dobra; jest to więc
swoisty „kolektywizm do kwadratu”.
2. Można zaprzeczyć istnieniu zbiorowości. W pewnych wersjach liberalizmu pojęcie dobra wspólnego jest zbędne, wystarczy mówić o wypadkowej dążeń indywidualnych, które są – i powinny być – egoistyczne.
Natomiast pod szyldem dobra wspólnego pewne jednostki usiłują prze46
J. Szacki, Dylematy idei dobra wspólnego, „Więź” 1985, nr 10–11–12, s. 19.
63
mycić swoje egoistyczne interesy. Zaprzeczenie istnieniu zbiorowości
jako podmiotu, którego potrzeby są czymś więcej niż sumą potrzeb jednostkowych, można nazwać „indywidualizmem do kwadratu”.
3. Można twierdzić, że dobro wspólne w zasadzie musi być zgodne z dobrem
jednostki, a tylko przemijające okoliczności wywołują doraźne odchylenia
od owej „naturalnej” harmonii. Zdaniem J. Szackiego tak właśnie należałoby interpretować myśl liberalną, wedle której „niewidzialna ręka” kieruje
działaniami nieświadomych tego jednostek ku realizacji interesów społeczeństwa; na pewno zaś takie jest założenie wszelkich utopii społecznych,
tłumaczących dotychczas przejawiające się kolizje dążeń jednostkowych
i zbiorowych tym, że „albo jednostki są ciemne i zdeprawowane, albo też
państwo jest źle zorganizowane”47. Wystarczy szybko i radykalnie rozprawić się z tymi błędami – nawet uciekając się do przemocy – by powrócić na zawsze do „naturalnej harmonii”. To utopijne założenie bywa więc
często – jak zauważa J. Szacki – wygodnym usprawiedliwieniem działań
państwa w istocie brutalnie pomiatającego dobrem jednostki.
4. Można wreszcie wskazywać na taki sposób definiowania dobra zbiorowości – jeden z możliwych, niekonieczny ale najsłuszniejszy – który
wiąże je z dobrem jednostki. Według J. Szackiego personalizm głoszący,
że dobro każdej jednostki jest dobrem wspólnym, nakładający na zbiorowość „...obowiązek nie tylko powściągania apetytów jednostek, lecz
także stwarzania warunków dla rozwoju osób” zapoczątkował koniec
epoki „...w której mylnie mniemano, że cokolwiek odejmie się jednostce, będzie stanowić zysk zbiorowości, na każdym zaś ograniczeniu prerogatyw zbiorowości skorzysta niechybnie jednostka”48. Jednakże daleko do takiej operacjonalizacji tej naczelnej zasady, która pozwoliłaby
wyrugować z praktyki społecznej wszelkie przejawy kolizji kolektywizmu z indywidualizmem. Zasada ta jest więc raczej wyrazem nadziei na
rozwiązanie konfliktu niż dowodem na jego nieistnienie.
Warianty rozwiązań
Jeśli nie przekonają nas powyższe wywody, musimy powrócić do pytania
o sposoby rozstrzygania kolizji między dobrem zbiorowym a dobrem jednostki. Możliwe są następujące odpowiedzi:
– w razie konfliktu prymat należy zawsze przyznać dobru wspólnemu;
– w razie konfliktu prymat trzeba przyznać zawsze dobru jednostki;
– w razie konfliktu trzeba stworzyć sytuację społeczną sprzyjającą wzajemnym ustępstwom, negocjacjom, w których żadna ze stron nie ma
trwałej przewagi.
47
48
64
Tamże, s. 17.
Tamże, s. 20.
Opcja kolektywistyczna
Pierwsza z tych odpowiedzi jest, jak już była o tym mowa, tożsama z opcją
kolektywistyczną. Koresponduje ona z najdawniejszymi formami organizacji
życia społecznego. „Rację miał bodaj Herbert Spencer, widząc w społeczeństwach militarnych, przyznających zbiorowości wszechwładzę w stosunku do
jednostki, naturalną w pewnych warunkach organizację życia społecznego...”49.
W wieku XIX występowała ona najczęściej „w kontekście swego rodzaju organicyzmu, który zakłada, że całości przysługuje prymat bezwzględny w stosunku do części”. Idei kolektywizmu towarzyszyła nader często idea przymusu
państwowego. Bowiem zdolne do istnienia „jako trwała rzeczpospolita” miało
być jedynie państwo represyjne, tłumiące aspiracje jednostek, «harmonizujące
obywateli namową i przymusem» bez troszczenia się o to, czy którykolwiek
z nich udzielił mu swego przyzwolenia i będzie jako jednostka szczęśliwy”50.
Widziano więc ład monocentryczny realizowany w skali państwowej jako jedyną możliwą konkretyzację idei prymatu dobra wspólnego. Zgadzali się z tym
w gruncie rzeczy i ci zwolennicy indywidualizmu, którzy odrzucając prymat
dobra wspólnego – odrzucali jednocześnie ideę państwa i opowiadali się za
anarchią.
Pogląd o konieczności bezwzględnego podporządkowania jednostki zbiorowości uzasadniany bywał na różne sposoby. Wskazywano na moralną słuszność takiego stanowiska, piękno i harmonię życia zbiorowości („ideologia
mrowiska”), zgodność z naturą ludzką i tradycją. Stawiano – pochopnie – znak
równości między nieuchronnością życia jednostki w społeczeństwie (w którym społeczny podział pracy wiąże jednostkę coraz gęstszą siecią powiązań
z innymi ludźmi) i nieuchronnością bezwzględnego podporządkowania społeczeństwu. Wskazywano wreszcie na pożytki, jakie sama jednostka wyciągnie
ze swego „oddania się” zbiorowości. Rezygnacja z indywidualizmu miała być
ceną płaconą za bezpieczeństwo.
Jak wyobrażano sobie sposoby integrowania jednostek z dobrem zbiorowości, a raczej z jego wykładnią przyjętą za oficjalną? Nawet w ładzie monocentrycznym nie był to tylko przymus. Można było ukrywać przed jednostką jej tożsamość, starać się przywracać stan świadomości właściwy czasom,
w których panował ład przedstawień zbiorowych. Ład monocentryczny starał
się więc – operując symbolami narodowymi czy religijnymi – przybrać powierzchowność tego archaicznego ładu, kamuflując ukryte w cieniu, ale wciąż
stosowane środki represyjne, można też było – nie ukrywając monocentrycznej
struktury, a nawet szczycąc się nią – rozbudzać w ludziach poczucie dumy
z przynależności do potężnej wspólnoty. Duma ta miała być zarazem motywem
do działania na rzecz zbiorowości i nagrodą za podjęcie tych trudów; nagrodą,
49
50
Tamże, s. 15.
Tamże, s. 16.
65
której rozmiary rosły wraz z interioryzacją wartości kolektywnych przez jednostkę.
Ku opcji indywidualistycznej – resumé
Problematyka walki z tak rozumianym kolektywizmem i historia poszukiwań rozwiązań ustrojowych, które przywracałyby prymat dobru jednostki lub
stwarzały warunki do porozumienia między stronami konfliktów (Ossowskiego „system porozumień”) to jedno z naczelnych zagadnień nauk społecznych
w ogóle. W tym kontekście trzeba oceniać prawomocność wszelkiej władzy
i wszelkiej polityki, a więc także polityki społecznej. Nie sposób było więc tę
problematykę pominąć, ale też nie sposób dokonać nawet pobieżnej enumeracji
pytań dla niej kluczowych.
Z dotychczasowych rozważań wynika jeden wniosek – wiara lub niewiara
w odrębność i nadrzędność dobra zbiorowego wywiera niezatarte piętno na
całym modelu polityki społecznej. Osobiście skłaniam się – choć pełna wahań
– do poglądu, że pojęcie dobra wspólnego jest użyteczne, że ponadto nie da się
go sprowadzić do prostej sumy dóbr indywidualnych; jednakże jego interpretacja powinna być maksymalnie indywidualistyczna.
Przyjmijmy więc, że dobro wspólne jest tym samym, co „dobro innych”,
a zwłaszcza dobro: najsłabszych, tych, których jeszcze nie ma (przyszłych pokoleń), tych najbardziej twórczych, którzy są w stanie zwiększać pulę wartości
cenionych przez innych ludzi. Dobro wspólne nie jest zatem sumą prostą, lecz
sumą ważoną dóbr jednostek; po pierwsze tych, którzy skazani są na przegraną
(w wyścigu, w sporze, w konflikcie); po drugie tych, o których losach rozstrzyga sie pod ich nieobecność. Ich szanse trzeba więc wspierać w imię idei
równości szans (o której będzie mowa w rozdziale III). Natomiast szanse tych
trzecich trzeba wspierać z odmiennych powodów. Oni i tak mają szanse większe od przeciętnych; rzecz jednak w tym, by społeczny katalizator spotęgował
korzystne dla innych efekty ich działań. Taki powinien być punkt wyjścia –
konkretyzując te założenia natkniemy się na wiele prób nadużyć i na kolizje
interesów między tymi trzema grupami, pojawi się wiele nowych – już mniej
abstrakcyjnych – sytuacji trudnego wyboru.
Dobro wspólne legitymizuje się więc dobrem innych, niczym więcej. Gdy
podejrzewa się istnienie konfliktu na linii zbiorowość – jednostka, to reprezentant wspólnoty ma udowodnić konieczność okrojenia dobra jednostki. Natomiast jednostka winna być zwolniona z obowiązku dowodu, że jej dążenia nie
godzą w zbiorowość. Innymi słowy, ogólna dyspozycja ideowa powinna być
– moim zdaniem – indywidualistyczna, zaś ustępstwa na rzecz kolektywizmu
są dozwolone jedynie w imię sprawności lub konieczności. Nie znaczy to, że
ustępstwa te będą małe. Wystarczy uświadomić sobie, jak w ciągu ostatnich stu
lat rozrosło się „minimalne państwo” liberałów.
66
Kto ma orzekać, co jest dobrem jednostki?
Potrzeby – subiektywne czy obiektywne?
Powyższe pytanie trzeba zadać, jeśli za cel polityki społecznej postanowiło
się przyjąć „zaspokajanie potrzeb ludzkich” i „służenie dobru człowieka” (czasem dobru szarego czy prostego człowieka); a takie deklaracje bardzo często
składają zarówno uczeni, jak i decydenci odpowiedzialni za politykę społeczną
państwa. Wchodzimy więc tym samym na teren dociekań bardziej specyficzny
dla polityki społecznej, traktowanej jako jedna z polityk prowadzonych w państwie. Jeżeli postawimy znak równości między potrzebami a pragnieniami,
uświadamianymi przez ludzi i przeistaczającymi się w motywy ich działań, to
sprowadzimy zadania polityki społecznej do „obsługi” tych pragnień. Będzie to
rola doniosła, ale bierna. Jeśli natomiast uznamy, że polityka społeczna jest zobowiązana do brania pod uwagę jedynie potrzeb definiowanych jako warunki
dobrego funkcjonowania jednostki51, damy jej tym samym prawo do orzekania,
co jest „naprawdę” ludzką potrzebą, a co jest jej złudzeniem. Takie stanowisko
może być indywidualistyczne w tym sensie, że przyznaje nadrzędność dobru
jednostki, ale zarazem jest kolektywistyczne w tym sensie, że nie ufa jej własnemu odczytaniu swego dobra.
Obszary zgodności, sporu, ignorancji
Istnieje dość znaczny obszar zgodności między powyższymi stanowiskami
– na których ludzkie pragnienia pokrywają się z naukowo uzasadnionymi normatywami – i dwa obszary sporne. Z jednej strony jest to zbiór tych pragnień,
których zasadność, racjonalność, słuszność bywa podważana. Z drugiej strony
jest to zbiór czynników uznawanych przez „obserwatorów zewnętrznych”, „reprezentantów zbiorowości”, „ekspertów” za niezbędne dla rozwoju człowieka,
ale ignorowanych, lekceważonych czy niepożądanych przez część ludzi czy nawet przez większość. Trzeba tu jeszcze dodać, że obszar badań naukowych jest
znacznie rozleglejszy od obszaru pragnień odczuwanych i werbalizowanych
przez ludzi. Na przykład nauka o żywieniu wyróżnia kilkaset niezbędnych dla
organizmu składników pokarmowych, o których istnieniu przeciętny zjadacz
chleba nawet nie słyszał. Ten obszar ignorancji jest więc niejako walkowerem
oddawany przez jednostkę do dyspozycji ekspertów. Opcja na rzecz kolektywizmu lub indywidualizmu (w obecnie rozważanym rozumieniu) zależy m.in. od
diagnozy proporcji między tymi obszarami.
Można tu posłużyć się bardzo szczegółowym przykładem dylematów polityki żywnościowej. Cz. Kos spróbował określić w przybliżeniu siłę preferencji
51
Zob. np. A.H. Maslow, Teoria hierarchii potrzeb. W: Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej, Warszawa 1964.
67
(i siłę niechęci) dla różnych artykułów żywnościowych, zależną od przyjęcia
indywidualistycznego lub kolektywistycznego punktu widzenia. Oto wybrane
pozycje z opracowanej przez niego tablicy52:
Preferencje
konsumentów
Zalecenia nauki
o żywieniu
Ziemniaki
Mięso wieprzowe
Cukier i przetwory
–
+++
++
–
––
––
Preferencje ze
względu na
społeczne koszty
produkcji
+++
+
+++
Rośliny motylkowe
––
+++
++
Produkty lub grupy
produktów
Warto by tu jeszcze uwzględnić preferencje ze względu na łatwość zwiększenia produkcji i wygodę producentów (bo tak najczęściej w naszej gospodarce konkretyzują się kryteria – pozornie ekonomiczne – stosowane przez
podmioty gospodarujące). Rozbieżność między zaleceniami nauki o żywieniu
a preferencjami efektywnościowymi należałoby traktować jako rozbieżności
między grupami ekspertów o odmiennych specjalnościach. Można rzec, że żywieniowcy kierują się dobrem jednostki, a ekonomiści – „dobrem wspólnym”
rozumianym jako dobro gospodarki narodowej.
„Planiści” i „ekonomiści” o modelu konsumpcji
Istotę sporu między kolektywizmem a indywidualizmem trafnie – po części
– charakteryzuje S. Kurowski rekonstruując „model dyskusji o modelu konsumpcji” (abstrahuję tu od oceny, czy autor opowiada się po właściwej stronie
w rekonstruowanym przez siebie sporze)53. W jego terminologii jest to spór
między „planistami” i „ekonomistami”, jako, że spór ten dotyczy potrzeb zaspokajanych przez gospodarkę. „«Ekonomiści» składają kapitalną deklarację
na temat, co to są potrzeby. Są tym, czego chcą ludzie, a nie tym, co określi
ktoś, kto jakoby wie lepiej, co ludzie powinni chcieć. Konsument w uświadomieniu swoich potrzeb i ujawnieniu ich na rynku może się więc obejść bez
pośrednictwa planisty, którego usiłowania, by wejść w jego rolę w określaniu
potrzeb są czystą uzurpacją [...] «planista» nie chce bynajmniej narzucać konsumentom tego, co on sam pragnie. Jego ambicje idą znacznie dalej, chce on,
aby konsumenci utożsamili się z jego preferencjami, pragnęli tego, co on wie,
że powinni pragnąć [...] Dla podjęcia decyzji o strukturze produkcji (zdaniem
planistów – J.S.) trzeba dokonać wnikliwej oceny potrzeb [...]. U «ekonomi52
Zob. Cz. Kos, Układy preferencji konsumpcji żywności. W: Polityka żywnościowa
PRL, pod red. K. Rycia, R. Zabrzewskiego, Warszawa 1975, s. 170.
53
S. Kurowski, Spór o wzorzec konsumpcji, „Ekonomista” 1971, nr 6, s. 919.
68
stów» nie trzeba dokonywać żadnej oceny potrzeb, gdyż potrzeby stanowią to,
czego ludzie chcą, u «planistów» zaś to ludzkie chcenie wymaga jakiejś oceny,
a więc czyjejś akceptacji [...] Kto ma dokonać tego społecznego wartościowania? Prawdopodobnie ci, którym «planiści» powierzają także decyzje w zakresie struktury produkcji, czyli kierownicze siły społeczeństwa”54.
Potrzeby rzeczywiste, otoczkowe i pozorne
Najobszerniej wyłożonym wyznaniem wiary w to, że słuszne i możliwe
jest naukowe poznanie rzeczywistych ludzkich potrzeb jest książka J. Szczepańskiego55. Co więcej, autor twierdzi, że w kraju, który wchodzi do grona
społeczeństw zamożnych, pożądana jest taka polityka społeczna, która zmierza
przede wszystkim do regulowania procesu rozwoju potrzeb (w odróżnieniu od
tradycyjnej polityki społecznej, która „...traktowała potrzeby jako sprawę niejako naturalną, bez wdawania się w rozróżnianie potrzeb rzeczywistych i potrzeb
pozornych. Zajmując się bowiem klasami raczej upośledzonymi miała do czynienia przede wszystkim z nie zaspokojonymi potrzebami rzeczywistymi”)56.
J. Szczepański wyróżnia potrzeby rzeczywiste (wyznaczone przez wymogi
systemu, jakim jest sam człowiek, a także przez wymogi systemów społecznych, gospodarczych, politycznych i kulturalnych, w jakich jednostka uczestniczy), potrzeby otoczkowe (kiedy to „obiektywny składnik” potrzeby obrasta
– zbędnymi w istocie – uzupełnieniami, które mogą nawet zupełnie zmienić naturę potrzeby) i potrzeby pozorne (których zaspokajanie nie tylko nie jest funkcjonalne, ale nawet prowadzi do regresu systemu biopsychicznego człowieka
czy też do rozkładu systemów zewnętrznych, w których tkwi jednostka). Jest
przy tym optymistą w kwestii diagnozy tych trzech rodzajów potrzeb, licząc na
dorobek nauki, jak i na zwykły zdrowy rozsądek. Dostrzega trudności odróżnienia zbędnych funkcjonalnie „otoczek psychicznych, kulturalnych i społecznych” potrzeb rzeczywistych od niezbędnych funkcjonalnie „warunków rozwoju psychicznego, kulturalnego i społecznego jednostki”, ale nie przywiązuje
do nich większego znaczenia.
J. Szczepański jest świadom tego, że proponowana przezeń rekonstrukcja
potrzeb rzeczywistych będzie poważnie odbiegała od pragnień i aspiracji obecnych w ludzkiej świadomości, gdyż potrzeby otoczkowe mogą być odczuwane
znacznie intensywniej niż potrzeby rzeczywiste. „Zjawisko wydaje się naturalne, gdyż zaspokojenie składnika rzeczywistego podnosi energetyczną zdolność organizmu i sprzężonej z nim psychiki do intensywniejszej reakcji”57. Nie
54
Tamże, s. 929–930.
J. Szczepański, Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej teorii
konsumpcji, Warszawa 1981.
56
Tamże, s. 336–337.
57
Tamże, s. 222.
55
69
kamufluje więc sprzeczności między tak rozumianą misją polityki społecznej
a nastrojami społecznymi (choć odrzuca przymus i opowiada się za perswazją,
jako podstawowym środkiem realizacji tej polityki).
Można postawić pytanie, czy J. Szczepański rzeczywiście rekonstruuje,
poznaje czy też konstruuje, obmyśla i lansuje strukturę potrzeb, czy opisuje
prawdziwy model czy też raczej słuszny wzorzec zaspokajania potrzeb. Wydaje
się, że w szacie merytokraty wystąpił tu moralista, którego koncepcje wykazują
oczywiste pokrewieństwo z tym, co określane bywa jako „etos protestancki”.
Imperatyw moralny samodoskonalenia, potępienie próżności, zabawy, marnotrawienia i niszczenia dóbr (to ostatnie zyskuje współcześnie dodatkowe uzasadnienie, jakim jest alarm ekologiczny), pochwała sprawności, energii życiowej i ascetyzmu – to główne aksjologiczne wątki tych rozważań. Nieprzypadkowo większość przykładów potrzeb rzeczywistych zaczerpnięto z tradycyjnej
literatury chłopskiej, a także z życia, jakie prowadzą współcześnie żołnierze
i trenujący sportowcy. Nie przewiduje się przy tym sytuacji, w których zaspokojenie „odkrytych” potrzeb rzeczywistych wymagałoby większych nakładów
materialnych niż zaspokojenie pragnień odczytywanych przez ludzi.
Naszkicowany tu wzorzec życia godziwego zasługuje niewątpliwie na
lansowanie. Czy jednak w naszej pedagogice publicznej ma on zyskać monopol, czy nie należałoby dać szansy innym wzorcom, np. takim, które zawierają nieco większą domieszkę hedonizmu? Ponadto nie powinno się, moim
zdaniem, żadnego wzorca przedstawiać jako koniecznego, porażającego swą
nieuchronnością (chociaż taki może być charakter pewnych prawd „cząstkowych”, dotyczących np. wpływu sposobu żywienia na zdrowie). Osobny
problem stanowi sposób promowania lansowanego wzoru. Próbę interioryzacji takiego wzoru niektórzy mogą uznać za działanie jeszcze bardziej perfidne
niż narzucanie go siłą.
Eksperci – interpretatorzy pragnień?
Bardziej finezyjnym wariantem kolektywizmu jest przekonanie mającego
wpływ na decyzje polityczne merytokraty, że nie tyle lepiej zna potrzeby, co
lepiej interpretuje pragnienia zgłaszane przez jednostki, lepiej umie je „przetłumaczyć” na potrzeby. Warto tu posłużyć się wprowadzonym przez T. Kocowskiego rozróżnieniem „potrzeb pierwotnych” (nie dających się niczym zastąpić, nie mających substytutów) i „okazji” (konkretnych sposobów zaspokajania
potrzeb, mających z reguły substytuty)58. Badacz-decydent powinien traktować
z pełnym szacunkiem zgłaszane przez ludzi pragnienia, których przedmiotem
pozornie są owe okazje, ale w istocie jest to jedyna dostępna ludziom forma
nazewnictwa i skonkretyzowania swych potrzeb. Ludzie na ogół pragną tego,
58
T. Kocowski, Globalna koncepcja potrzeb ludzkich, „Polska 2000”, nr l, Komitet Badań i Prognoz PAN, Warszawa 1979.
70
co jest im znane z autopsji lub przynajmniej ze słyszenia (np. wskutek międzykulturowej dyfuzji wzorców wywołującej pragnienie imitacji, tzw. efekt
demonstracji). Dla badacza te deklarowane konkretyzacje ludzkich pragnień
stanowią jedynie surowiec wymagający dalszej obróbki.
Badacz zadaje przy tym następujące pytania: „jakie potrzeby zaspokaja dana
okazja? Jak skutecznie je zaspokaja? Jakie jest znaczenie (waga) tych potrzeb
w całym systemie? Czy okazja ta stwarza kolizje lub zagrożenia dla innych potrzeb, jakich i w jakim stopniu? W każdym przypadku celem końcowym analizy
jest optymalizacja systemów okazji ze względu na repertuar [...] Wynika stąd, iż
przedmiotem analizy powinny być nie poszczególne okazje, lecz całe systemy
okazji związanych z daną kategorią potrzeb (np. system żywienia, komunikacji, oświaty). Dopiero w kontekście systemowym potrafimy określić znaczenie
oraz wartość funkcjonalną konkretnych okazji”59. Do tak złożonej analizy lepiej
przygotowany wydaje się komputer niż najbardziej nawet chętna i oświecona
jednostka. Gdy okaże się, że pewne kolizje są dziś nieusuwalne, postęp techniczny i organizacyjny powinien zmierzać do wynalezienia nowych, jeszcze
nieznanych, „okazji” (nowych tworzyw, urządzeń, środków terapeutycznych,
nowych instytucji i systemów organizacyjnych, nowych stylów życia i sytuacji
społecznych) likwidujących te kolizje. Wówczas pozostaje tylko zachęcić ludzi
do korzystania z nich. Można to potraktować jako poszerzenie dotychczasowej
oferty o nowe możliwości (pozostawiając jednostce prawo wyboru), można też
potraktować tę nową ofertę jako „propozycję nie do odrzucenia” (ten wariant
będzie bardziej zgodny z „duchem kolektywizmu”).
Od czego zależy skuteczność takiej perswazji? W różnych dziedzinach różne
jest przeświadczenie jednostki o własnych kompetencjach, różna jest więc zatem i podatność na argumenty profesjonalistów. „Najjaskrawszym przykładem
sytuacji, kiedy wybór sposobu zaspokajania danej potrzeby leży w zasadzie
poza konsumentem, jest ochrona zdrowia. Konsument występujący w roli pacjenta, nie będąc lekarzem, nie posiada kwalifikacji niezbędnych do tego, aby
wybrać właściwe metody terapii. Jednocześnie poczucie własnej niewiedzy jest
tutaj na tyle powszechne, że na ogół pacjenci zdają się na opinię specjalistów,
cedując na nich uprawnienie co do wyboru zestawu środków pozwalających na
zaspokojenie grupy potrzeb związanych z ochroną zdrowia. Nieco podobnie
przedstawia się sprawa, gdy chodzi o oświatę i zdobywanie kwalifikacji zawodowych [...] Inaczej jest w przypadku tych potrzeb konsumpcyjnych, których
determinanty fizjologiczne są tak odległe, że trudno jest znaleźć punkt odniesienia pozwalający na ich, przeprowadzoną z zewnątrz i w tym sensie obiektywną, ocenę [...] Na przykład jeśli skutki określonego wyboru form spędzania
wolnego czasu uzna się w świetle postulatów wzorca (preferowanego przez
kolektyw – J.S.) za nie sprzyjające rozwojowi ludzkiej osobowości, można
59
Tamże, s. 42–43.
71
podpowiadać formy inne. Sugestie te nigdy nie będą jednak przekonujące (nawet jeśli jednostka aktywnie uczestniczyła w tworzeniu wzorca) w tym sensie,
w jakim przekonujące są np. zalecenia lekarzy”60.
Pragmatyczne argumenty za kolektywizmem
Inny typ argumentacji za przyznaniem podmiotowi kolektywnemu większych
kompetencji w orzekaniu o potrzebach jednostek zawarty jest w stanowisku,
którego rzeczników – jak się zdaje – najłatwiej byłoby znaleźć w centralnym
aparacie zarządzania i planowania. Jest to argumentacja bardzo pragmatyczna,
w jej świetle kolektywizm jawi się jako wymóg społecznej procedury zaspokajania indywidualnych potrzeb. Arbitralność decyzji centrum gospodarczego ma
być „rzeczywistą potrzebą” gospodarki narodowej, a arbitralność decyzji centrum politycznego ma służyć zbawiennemu uproszczeniu mechanizmów społecznych. Ponieważ rynek daje tylko pozory odpowiedzi na pytanie: jakie są
ludzkie potrzeby, zaś trudno zamienić rządzenie w permanentną ankietyzację,
prościej i taniej jest symulować ludzkie potrzeby, wykorzystując po trosze dorobek nauki, a po trosze zdrowy rozsądek decydentów. Zadanie jest ułatwione,
bowiem te potrzeby, do zaspokajania których niezbędne są działania kolektywne, są potrzebami typowymi, łatwo dającymi się standaryzować i odgadywać.
Stanowisko to powołuje się na łatwość, taniość i niekontrowersyjność centralnego „domyślania się” potrzeb aktualnie przez ludzi odczuwanych, nie zaś na
jakąś misję doskonalenia człowieka czy inne ambicje optymalizacyjne.
W miarę narastania złożoności systemu społeczno-gospodarczego rośnie
konieczność planowania o coraz dłuższym horyzoncie czasu, zaś planista musi
– choćby nie miał po temu kompletu naukowo uzasadnionych przesłanek –
przewidywać przyszłe potrzeby przyszłych – często jeszcze nienarodzonych czy
niedojrzałych – ludzi. Czasem jest to „domyślanie się” przyszłości, czasem –
gdy zabraknie „punktów zaczepienia” dla prognozy – jest to stwarzanie przyszłych potrzeb, bowiem podjęta dziś decyzja o przyszłej podaży dóbr przesądzi o przyszłych aspiracjach (podaż stwarza popyt). „Powstrzymywanie się od
formułowania modelu konsumpcji, w oczekiwaniu na rozwiązanie pewnych
problemów teoretycznych, nie zahamuje, rzecz jasna, działań gospodarczych,
kulturowych i społecznych, które faktycznie już dzisiaj przesądzają o kierunkach rozwoju konsumpcji”61.
Nie tylko model konsumpcji, ale i model życia zaczyna być kształtowany
z takim wyprzedzeniem, przecież dzisiaj kształcimy tych nauczycieli, którzy
jutro będą kształcić pojutrzejszych dorosłych. Skoro nie umiemy odgadnąć,
60
A. Kantecki, Elementy metodyki perspektywicznego planowania rozwoju konsumpcji. W: Perspektywiczna polityka społeczna, pod red. J. Daneckiego, Warszawa 1981, s.
142–145.
61
Tamże, s. 131.
72
jakie będą przyszłe ludzkie potrzeby, stwarzajmy podstawy sprzyjające temu
wariantowi tych potrzeb, które uznajemy (my – czyli dziś żyjąca zbiorowość)
za szlachetniejszy. Nikt nam nie może zarzucić, że losowe wybranie byle jakiego wariantu spośród wielu możliwych sprzyjałoby lepiej aspiracjom tych
jednostek, które po nas nadejdą. „Obmyślanie” potrzeb powinno – co najmniej
– wypełnić białe plamy pozostawione przez „domyślających się” przyszłych
potrzeb.
Resumé opcji kolektywistycznej
Tak więc wśród argumentów na rzecz kolektywistycznej tezy „zbiorowość
wie lepiej niż jednostka, co jest dobrem jednostki” wyróżnić można takie, które wskazywały na większe kompetencje zbiorowości (toteż słuszne jest, aby
zbiorowość decydowała o sprawach ważnych dla ludzi), takie, które wskazywały na prostotę i wygodę procedury kolektywnego rozstrzygania spraw jednostkowych (co zwiększa efektywność zaspokajania potrzeb) i wreszcie takie,
wedle których nie ma innego wyjścia we współczesnym społeczeństwie (toteż
kolektywne – a właściwie centralne – przesądzanie o sposobach zaspokajania
jednostkowych potrzeb jest nieuchronne). Łatwiej było zaakceptować te argumenty, jeśli wierzyło się w bezkolizyjność ludzkich pragnień i kolektywnych
rozstrzygnięć, ale nawet przekonanie o rozległych rozbieżnościach pomiędzy
upragnionymi i oferowanymi przez zbiorowość sposobami życia nie wszystkich zniechęciło do tego, co przeciwnicy kolektywizmu zwykli określać mianem „uszczęśliwiania na siłę”.
Indywidualizm – apologia jednostki
Indywidualizm w tej kwestii może mieć charakter ofensywny lub defensywny. Ofensywny jest wówczas, gdy traktuje jako naczelny aksjomat ową tezę, iż
człowiek zna i rozumie swoje potrzeby, a potrzeby są tym – i tylko tym – czego
chcą ludzie. Często teza ta jest podbudowana przekonaniem, że człowiek jest
panem samego siebie, podmiotem obdarzonym wolną wolą, a nie wytworem
okoliczności życiowych. Zbiorowość powinna mu pozwolić – ewentualnie dopomóc – w realizacji tych suwerennych dążeń. Najszczęśliwsze jest społeczeństwo, w którym każdy może realizować taki styl życia, jaki mu odpowiada;
nawet jeśli nie osiągnie przy tym jakichś wymyślonych (czy wydumanych)
normatywów zaspokojenia potrzeb.
Konkretyzując te najogólniejsze tezy trudno abstrahować od niezliczonych
przypadków głupoty, ciemnoty i agresji jednostek, odbiegających drastycznie
od filozoficznego wzorca. Można te przypadki traktować jako skutek zniewolenia przez zbiorowość, z którego wyzwolone jednostki szybko się otrząsną.
Można też – pozostając „ofensywnym indywidualistą” – liczyć na zbawienne
skutki interakcji między osobami ludzkimi, na dyfuzję wzorów pochodzących
73
od jednostek bliższych ideałowi pełnego i świadomego siebie człowieczeństwa
do tych, którzy są ewidentnie niekompetentni. Indywidualne relacje „twarzą
w twarz” miałyby zastąpić odgórnie narzucany model.
Indywidualizm – nieufność do zbiorowości
Indywidualizm nazwany tu defensywnym nie tyle apoteozuje jednostkę, co
dezawuuje zbiorowość, na różne sposoby podważa kompetencje tej zbiorowości,
demonstruje nieufność do nauki, wytyka jej błędy i sprzeczne teorie, oskarża
o schematyzm, kwestionuje ponadto dobrą wolę zbiorowości. Jest podejrzliwy,
dowodzi, że „kolektywizm drugiego typu” głoszący, że zbiorowość chce służyć jednostce i najlepiej zna potrzeby tej jednostki, nieuchronnie przeistacza się
w „kolektywizm pierwszego typu” (głoszący, że potrzeby zbiorowości są najważniejsze, a potrzeby jednostki nieistotne) czy też wręcz służy mu za kamuflaż.
Pragmatyczne argumenty za indywidualizmem
Indywidualizm, wypowiada się nie tylko w sprawie kompetencji i woli jednostki i zbiorowości, ale i w sprawie efektywności proponowanych rozwiązań.
W swej najbardziej ofensywnej wersji (którą można by nazwać „ortodoksyjnie rynkową”, co odpowiada referowanemu przez S. Kurowskiego stanowisku „ekonomistów”) stara się dowieść, że suwerenny konsument dobrowolnie
i bezbłędnie wybiera taką strukturę konsumpcji która pozwala w skali społecznej maksymalizować satysfakcje indywidualne przy danych możliwościach
ekonomicznych. Wolny konsument jest więc sytym konsumentem, pozytywne
efekty ulegają kumulacji. Wynika to ze zdolności pojedynczego konsumenta (której to zdolności może być pozbawione centrum administrujące gospodarką) do agregowania wartości użytkowych różnych nabywanych na rynku
dóbr i usług i maksymalizowania „użyteczności jako takiej”. Dążąc – zgodnie
z ekonomią neoklasyczną – do wyrównywania krańcowych użyteczności, konsumenci decydują się nie tylko na substytucję różnych „okazji”, ale także na
substytucję potrzeb, nawet bardzo odległych. Zakłada się tutaj, że nie istnieje
żadna naturalna, dająca się wydedukować ze struktury systemu „człowiek”,
hierarchia potrzeb. Głównym dążeniem człowieka jest mieć „jak najwięcej czegokolwiek”, co konkretyzuje się rozmaicie w rozmaitych warunkach gospodarczych. Ten sojusz suwerennych dążeń jednostki i optymalizacji gospodarczej
ma miejsce oczywiście tylko wtedy, gdy przeszkody administracyjne nie blokują zachowań jednostkowych i mechanizmów rynkowych. Ta skrajna wizja
budzi nie mniejsze podejrzenia niż skrajny kolektywizm – czy to rzeczywiście
gospodarka jest magicznie uległa zachciankom jednostek, czy też raczej jednostki są wciągane w tryby machiny urabiającej ich osobowość.
W złagodzonej – a zarazem rozszerzonej o „nieekonomiczne” obszary potrzeb – wersji indywidualizm dopuszcza inne, nierynkowe wskaźniki potrzeb
74
i mechanizmy zgłaszania roszczeń, kładzie większy nacisk na uprawnienia jednostki jako obywatela niż jako uczestnika rynku. Obstaje jednak nadal przy
tezie, że taka „oddolnie” wyłaniająca się struktura potrzeb pozwala uzyskać
maksimum jednostkowych satysfakcji z danych zasobów publicznych.
Najtrudniej rzecznikom indywidualizmu utrzymywać, że samostanowienie
jednostek jest konieczne i nie ma od niego ucieczki. Wszak współczesna rzeczywistość jest wyraźnie przychylna kolektywizmowi. Można najwyżej tak mocno
oskarżać kolektywizm o nietrafność decyzji i marnotrawstwo środków, że wyniknie z tego wniosek o jego zasadniczej niereformowalności i nieuchronnym
(tylko kiedy?) upadku.
Resumé
I tu – wychodząc od konstrukcji dylematu wyostrzającego przeciwstawne
racje – na zakończenie rozważań stajemy wobec konieczności kompromisu, bowiem okazało się, że obie strony mają poważne argumenty. Z kolektywizmu
warto zaczerpnąć pewien sceptycyzm w ocenie jednostek, które pragną często
tylko tego, co widzą wokół siebie, potrzebują więc wsparcia w ukazywaniu
nowych, lepszych „okazji” zaspokajania tych samych potrzeb. Instrumentem
realizacji tego zadania nie musi być jednak przymus, głębszą interioryzację
i utrwalenie pożądanych postaw osiągnie się „nagłaśniając” style życia tych
jednostek, które innowacyjnie i satysfakcjonująco umiały redefiniować swoje potrzeby, podsuwając obraz pewnych grup wzorotwórczych. Warto ponadto
pamiętać, że decyzje przesądzające o zaspokajaniu potrzeb przez przyszłe choć
nie tak znów odległe – pokolenia muszą być podejmowane dziś i lepiej jest,
jeśli są one podejmowane świadomie i ktoś (desygnowany do pełnienia tej roli
przez zbiorowość?) przyjmuje za nie odpowiedzialność; nie ma przeszkód, by
decyzje te poprzedzała publiczna debata, która będzie zbiorową formą konfrontowania indywidualnych pomysłów na uszczęśliwianie „późnych wnuków”.
Cała reszta powinna być przeniknięta duchem indywidualizmu, niechęci
do schematyzmu i komenderowania. Rynek wydaje się dobrą i sprawdzoną na
świecie „maszyną do obsługiwania potrzeb ludzkich”, ma istotne walory użytkowe i humanistyczne i błędem jest dostrzeganie w nim tylko czynnika niesprawiedliwej redystrybucji dochodów. Nie trzeba więc go krępować i pozbawiać
istotnych cech dlatego tylko, że obala iluzję omnipotencji centrum ekonomicznego. Trzeba natomiast obudowywać go wieloma innymi mechanizmami i instytucjami, dzięki którym jednostki będą mogły zaspokajać odczuwane przez
siebie potrzeby występując już nie w roli nabywców, lecz w roli obywateli. Taka
„obudowa” rozwinęła się bardzo w krajach mających jednocześnie gospodarkę
zdominowaną przez rynek. Jeśli nie zechcemy wyciągnąć z tego faktu wniosku o nieuchronności ukształtowania się takiego „mieszanego” rozwiązania, to
uznajmy chociaż, że jego użyteczność została dość powszechnie dostrzeżona.
75
W ten sposób od umiarkowanie indywidualistycznej opcji ideowej doszliśmy
do kwestii instrumentalnych.
Dobro jednostki – razem czy osobno
Ranga kolektywistycznych potrzeb jednostki
Jakie potrzeby jednostki są ważniejsze – potrzeby więzi czy potrzeby izolacji? Co to znaczy – ważniejsze potrzeby? Samo sformułowanie tego pytania,
z konieczności lakoniczne, musi budzić wiele wątpliwości. Rozwikłajmy ten
skrót myślowy. Za ważniejsze można uznać te potrzeby, które plasują się na
szczycie jakiejś hierarchii potrzeb, „naturalnej” dla wszystkich ludzi lub kształtującej się – pod wpływem osobowości i biologii – dla każdego człowieka odmiennie. Ale psychologowie odnoszą się dziś niechętnie do takiego hierarchizowania potrzeb i wolą podkreślać ich systemową współzależność. „Ważniejsze” może też oznaczać „najbardziej zagrożone”. Gdy zagrożenia występują
w skali masowej, te właśnie potrzeby stają się najważniejsze dla decydentów
odpowiedzialnych za politykę społeczną. Ważniejsze mogą to być także takie
potrzeby, których zaspokojenie zależy głównie – czy nawet wyłącznie – od warunków stwarzanych przez politykę społeczną. Zobowiązują ją programowo do
działania i są dla niej zawsze najważniejsze. Tak czy owak, nie chodzi tu o rangowanie dla rangowania, o sztukę dla sztuki, lecz o wytypowanie tych potrzeb
(pragnień), których zaspokajanie polityka społeczna postanawia wspomagać,
usuwać bariery utrudniające ich realizację, a być może także rozbudzać, gdy
są nieuświadomione i premiować tych, którzy odczuwają je najsilniej i wokół
nich koncentrują większość swych zabiegów życiowych.
Jeśli zbiorowość chętniej przyznaje wyższą rangę tym potrzebom i pragnieniom
jednostki, których przedmiotem jest zbiorowość, mamy do czynienia ze szczególną
odmianą „kolektywizmu drugiego typu” – szczególną, bo zakładającą, że człowiek
jest przede wszystkim zwierzęciem stadnym. Wymienione na występie potrzeby
więzi miały posłużyć tylko jako hasła wywoławcze. Do potrzeb „kolektywistycznych” dałoby się zapewne zaliczyć, sięgając do kategoryzacji proponowanej przez
T. Kocowskiego62: 1) potrzebę przynależności, 2) potrzebę łączności, 3) potrzebę
integracji, 4) potrzeby normatywne (których przedmiotem jest akceptowany przez
grupę system norm), 5) potrzebę kooperacji, 6) potrzebę socjalizacji, 7) potrzebę
konformizmu, 8) potrzebę uczestnictwa, 9) potrzebę demokratyzmu, 10) potrzebę praworządności, 11) potrzebę zorganizowania. Ponadto T. Kocowski wyróżnia
m.in. takie pożądane przez ludzi gratyfikacje społeczne (które u innych autorów są
traktowane równorzędnie z potrzebami) jak: 12) akceptację i więź emocjonalną,
13) prestiż, 14) władzę. Głównym składnikiem tych potrzeb są cechy szerszej zbiorowości lub więzi jednostki z szerszą zbiorowością
62
76
T. Kocowski, Globalna koncepcja potrzeb ludzkich, jw., s. 43–47.
Dobro jednostki – razem czy osobno
Zróżnicowanie potrzeb „kolektywistycznych”
Nie zawsze docenia się różnorodność – a nawet w pewnych warunkach
przeciwstawność – tych potrzeb, stawiając pochopnie znak równości między
„potrzebami społecznymi” i „potrzebami prospołecznymi”. Nawet jeśli istnieje
jakiś uniwersalny przepis łączący w optymalnych proporcjach tych kilkanaście
składników, zapewniając jednostce pełny komfort stosunków ze zbiorowością,
to w ludzkiej świadomości ta potencjalna harmonia bywa zachwiana. Pragnienie integracji, konformizmu i zorganizowania może przytłumić pragnienia demokratyzmu i praworządności; pragnienia prestiżu i władzy mogą przytłumić
pragnienia kooperacji i więzi emocjonalnej. Wśród ludzi pragnących licznych
i intensywnych więzi z szerszą zbiorowością należy więc wyróżnić tych, którym potrzebna jest ona jako przedmiot walki, zdobywania i podporządkowania, i tych, dla których zbiorowość jest niezbędna jako partner emocjonalny,
z którym chce się współbrzmieć i współdziałać. Dylemat: walka czy współpraca przejawia się tym samym nie tylko w sporach o lepszy ład społeczny, ale
i w próbach wartościowania różnych typów osobowości. Podobnie jest z rozważanym przez Tönniesa dylematem: Gesellschaft łączący nie tyle ludzi co
role społeczne przez nich pełnione, sformalizowany, gdzie motorem ludzkich
zachowań jest wyrachowanie czy Gemeinschaft, w którym dominują więzi pokrewieństwa, braterstwa i sąsiedztwa, kontrolowany przez obyczaj, łączący nie
tyle role społeczne co osobowości. I tutaj możemy mówić o odmiennym podłożu osobowościowym każdego z tych ładów.
Jakże odmienne są od siebie takie zjawiska, jak opisany przez Fromma „syndrom autorytarny” nacechowany uwielbieniem dla władzy, hierarchii i dyscypliny, najlepiej przystosowany do współbrzmienia z paramilitarną organizacją
życia zbiorowego; jak przedstawiany przez Riesmana „człowiek zewnątrzsterowny”, który chce być przez wszystkich lubiany i upodabnia się do wszystkich, goniąc za modą i rozrywką; „osobowość demokratyczna”, rozkwitająca
w gąszczu pluralistycznych instytucji przedstawicielskich; osobowość podatna
na uleganie popędom stadnym i odnajdująca satysfakcję we współbrzmieniu
z amorficzną zbiorowością o cechach tłumu; wreszcie osobowość zdolna do
kontemplacji braterskiego porozumienia z gronem sobie podobnych. Sygnalizuję tu tylko wyrywkowo rozmaitość sposobów przejawiania się owej hasłowej potrzeby więzi, posiłkując się pojęciami (wyrwanymi z kontekstu) bardzo
różnych teorii i siatek pojęciowych. Twierdzenia o słuszności, użyteczności czy
nieuchronności przewagi „kolektywistycznej orientacji” w postawach ludzkich
nie mogą więc być formułowane en bloc.
Osobność – pożądana i niepożądana
Z kolei potrzeba izolacji, intymności, prawo do prywatności, introwertyzmu (utożsamiane przez niechętnych z egocentryzmem, narcyzmem, znie-
77
czulicą i mizantropią) są wysoko cenione przez zwolenników i propagatorów
postaw indywidualistycznych. (Notabene – dążenie do wywyższenia własnego
indywiduum ponad zbiorowość uważam za bardzo szczególną, ale jednak odmianę kolektywizmu. Przedmiotem pożądania jest tu bowiem więź społeczna,
a mianowicie więź łącząca dominującego ze zdominowanymi; była już o tym
mowa).
Jednocześnie przymusowa izolacja – tak jak przymusowe skoncentrowanie
wielu ludzi w zamkniętej przestrzeni – tożsama z odrzuceniem, napiętnowaniem czy banicją, będzie zawsze traktowana jako zagrożenie. Niewłaściwe
zaspokajanie potrzeb więzi i izolacji może pogłębiać upośledzenie pewnych
kategorii ludzi. Najlepszym przykładem jest tu opisana przez M. Sokołowską
ewolucja miejsca człowieka niepełnosprawnego w społeczeństwie63. W miarę
rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw inwalidzi, początkowo „widzialni choć
niezadbani” (a więc intensywnie uczestniczący w życiu społecznym, bowiem
prymitywna technika i rodzinne formy gospodarowania pozwalają na wykorzystanie z pożytkiem nawet ich niepełnosprawnych rąk), stają się „niewidzialni
choć bardziej zadbani” (zamknięci w swych mieszkaniach lub w specjalnych
zakładach, odrzuceni przez system industrialny przyznający prymat produkcji,
przebojowości i tężyźnie fizycznej). I dopiero w najnowocześniejszych społeczeństwach zyskują oni stopniowo pozycję „widzialnych i zadbanych”, dzięki
ergonomizacji – dostosowaniu do psycho-fizycznych cech człowieka – urządzeń
technicznych i rozwiązań przestrzennych w środowisku pracy i zamieszkania,
dzięki odwrotowi od „kowbojskich” wzorów osobowych. Pełnienie wszystkich
normalnych ról społecznych przez inwalidów dowodzi wyrwania się ich z przymusowej izolacji, zarazem humanizując całe społeczeństwo. Można wymienić
i inne kategorie ludzi, którym przydarza się taka przymusowa izolacja. Odrzucenia i osamotnienia nie można więc w żadnym razie utożsamiać z realizacją
potrzeby izolacji, będą one traktowane jako zło społeczne przez wszystkich
ludzi, bez względu na ich predyspozycje osobowościowe.
Resumé
Sądzę, że polityka społeczna powinna być na tyle zróżnicowana, aby mogły istnieć jakieś „nisze ekologiczne” zarówno dla tych, którzy pragną bez
reszty pogrążyć się we wspólnotach różnego typu (byle nie były to wspólnoty
przestępcze), jak i dla tych, którzy nie mogą znieść gwaru i szumu przeurbanizowanego środowiska i przejawiają skłonności pustelnicze. Typowe dla
współczesności, zbiurokratyzowane struktury organizacyjne mogą nie zadowalać ani jednych ani drugich. Oprócz tak zdeklarowanych i skrajnych postaw,
w biografii większości ludzi na pewnych jej etapach mają prawo objawiać się
63
M. Sokołowska, Oddziaływanie na proces społecznej rehabilitacji pacjentów, „Studia Socjologiczne” 1969, nr 3.
78
Organizacja zaspokajania potrzeb – zbiorowo czy indywidualnie?
„odruchy ku wspólnotowości” lub „odruchy wycofania” i jest to zapewne jeden
z warunków normalnego rozwoju jednostki. I na realizację tych „przelotnych
przygód” powinno się znaleźć miejsce w przestrzeni społecznej. Postulaty te
mogą okazać się bardzo ważne w perspektywie zdrowia psychicznego. Natomiast wielką ostrożność trzeba wykazać wobec wszelkich prób „uwznioślenia”
czy to potrzeb „stadnych” czy to potrzeb „egocentrycznych”.
Organizacja zaspokajania potrzeb –
zbiorowo czy indywidualnie?
Dylemat instrumentalny czy aksjologiczny
To pytanie dotyczy tylko i wyłącznie formalnej strony życia publicznego.
Ma więc ono w znacznej mierze charakter instrumentalny a nie aksjologiczny;
„wyższość” jest najczęściej utożsamiana z „wyższą efektywnością”. Są jednak
powody, aby i tę kwestię rozważać w kontekście aksjologicznym. Sądy w tej
sprawie bywają bowiem aprioryczne i generalizujące, niechętnie bywają poddawane weryfikacji, etykiety „postępowości”, „nowoczesności”, „moralności”
przylegają na stałe do konkretnych zbiorowych lub opartych na indywidualnych zabiegach form.
Można się tylko domyślać, że prawdziwym choć nie zawsze przywoływanym źródłem tych sądów bywa stosunek ich wyznawców do dylematu: kolektywizm – indywidualizm w trzech omawianych uprzednio znaczeniach. Jednak
jeśli ktoś uważa, że zbiorowość (np. państwowa) jest ważniejsza od jednostki,
że ponadto ma ona prawo decydować o sposobie zaspokojenia przez jednostkę
jej potrzeb i że człowiek powinien realizować przede wszystkim swój silnie
rozwinięty „instynkt państwowy” to nie zawsze przekonaniom tym musi towarzyszyć predylekcja do kolektywnych form organizacyjnych. Można przecież sądzić, że organizacyjna „atomizacja” życia społecznego silniej zwiąże
osamotnione i pozbawione „konkurencyjnych” zbiorowych grup odniesienia
jednostki z jedyną zbiorowością, jaka ma być warta przywiązania, a mianowicie z państwem. Sytuacja taka zasługiwałaby na miano „próżni socjologicznej”
(w odróżnieniu od tych zjawisk, które opisał podsumowując badania nad systemem wartości Polaków Stefan Nowak, a które słusznie J. Danecki proponuje nazwać „próżnią identyfikacyjną”: bowiem brak przywiązania jednostki do
zbiorowości pośrednich, mieszczących się między rodziną a narodem nie musi
wcale oznaczać, że takie „pośrednie struktury” nie istnieją i nie wywierają silnego piętna na trybie życia jednostek)64.
Ocena służebności kolektywnych form organizacyjnych wobec państwowej wersji ideologii kolektywistycznej (w poprzednich trzech rozumieniach)
64
Zob. S. Nowak, System wartości społeczeństwa polskiego, „Studia Socjologiczne”
1979, nr 4.
79
zależy zapewne od wiary – lub niewiary – w możliwość ich hierarchicznego
podporządkowania i zdyscyplinowanego współdziałania. Z kolei ideologowie indywidualizmu (w dotychczas rozważanych trzech rozumieniach) mogą
w pewnych formach zbiorowych dostrzegać przychylne jednostce środowisko
– np. wtedy, gdy zapewniają one jednostce anonimowość i status „klienta, który
zawsze ma rację”, albo wtedy, gdy pozwalają one wyrwać się jednostce spod
kontroli rodziny, sąsiadów czy współpracowników (a więc gdy pewne formy
zbiorowe służą jako dobrowolnie wybrane schronienie przed innymi – narzuconymi – formami zbiorowymi). Bywa jednak i tak, że przekonanie o wyższości form zbiorowych jest niezależne od innych opcji, jest elementem „mądrości
obiegowej”.
Formy zbiorowe – kryteria klasyfikacji
Jakiego rodzaju formy zbiorowe wchodzą w zakres zainteresowań polityki
społecznej? Jest ich bardzo wiele i można je porządkować na rozmaite sposoby.
Oto kilka najważniejszych klasyfikacji pozwalających precyzyjniej lokalizować zarzuty i pochwały, często niesłusznie generalizowane i adresowane do
wszystkich możliwych zbiorowych form organizacyjnych.
1. Na pierwszym miejscu trzeba uwzględnić klasyfikację „branżową”, według najważniejszych czterech sfer zainteresowania polityki społecznej.
W sferze pracy rozważyć trzeba walory: włączania się wytwórców w społeczny podział pracy (od gospodarki naturalnej do daleko posuniętej specjalizacji i kooperacji); kolektywnych form organizacyjnych produkcji (od małych zakładów rzemieślniczych do kombinatów-gigantów); prywatnej, grupowej i ogólnospołecznej własności środków produkcji; sposobów stanowienia
prawa pracy (od indywidualizmu umów o pracę do kolektywizmu układów
zbiorowych65; indywidualnych i zbiorowych sporów między pracownikami
i pracodawcami)66.
W sferze dobrobytu rozmaitość tradycyjnych i nowych instytucji publicznych organizujących kolektywne zaspokajanie ludzkich potrzeb jest szczególnie duża. Są to rozmaite typy sieci osiedleńczej (od rozproszenia osadnictwa
rolniczej Irlandii do skrajnego zagęszczenia Wysp Japońskich), zbiorowe formy mieszkalnictwa (od bloków mieszkalnych po hotele pracownicze i internaty), placówki tzw. infrastruktury bytowej (np. pralnie i inne zakłady usługowe, zakłady gastronomiczne), przychodnie lekarskie wchodzące w skład
zespołów opieki zdrowotnej, domy pomocy społecznej, szkoły wszystkich
65
Zob. T. Zieliński, Idea zbiorowego prawa pracy w socjalistycznym porządku prawnym, „Państwo i Prawo” 1980, nr 10.
66
Zob. T. Zieliński, Zbiorowe spory pracy a współczesne koncepcje ładu społecznego,
„Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1984, z. 2.
80
szczebli, instytucje kulturalne działające – w terminologii A. Kłoskowskiej67
– w drugim układzie kultury (instytucje lokalne, jak teatr, kino, stadion, dom
kultury) i w trzecim układzie kultury (ponadlokalne, „zdalnie oddziaływujące”
z centrum środki społecznego przekazu, jak prasa i RTV), turystyka zbiorowa,
wczasy pracownicze.
W sferze kultury społecznej skłonność do kolektywnych choć nieformalnych zachowań może przejawiać się w podtrzymywaniu więzi pokrewieństwa
w ramach wielkiej rodziny czy rodu, w kohabitacji grupowej („komuny” różnego typu), w intensywności więzi sąsiedzkiej. Przeciwstawne tym zjawiskom
będą tendencje do atomizacji rodziny, anonimowości sąsiedztwa i „programowej pojedynczości” osób wybierających życie w stanie wolnym. Większość
tych zjawisk nie wymaga formalizacji, co jednak nie znaczy, że są one w pełni
niezależne od istnienia sformalizowanych instytucji zbiorowych w pozostałych
sferach życia społecznego (np. od form mieszkalnictwa).
W sferze życia publicznego możliwe są bardzo różne proporcje między tymi
prawami, które obywatel „ma na własność” jako jednostka, a tymi prawami,
które jednostka może uzyskać pod warunkiem przystąpienia do jakiejś zbiorowości, np. do partii politycznej (w klasycznej teorii demokracji przewidywano
jedynie działania pojedynczych obywateli mających prawa wyborcze, zaś partie polityczne traktowano jako szkodliwe zmowy; we współczesnej demokracji
członek partii ma niejednokrotnie znacznie więcej do powiedzenia niż „tylko”
obywatel). System polityczny nie tylko obdarza prawami, ale i karze za zachowania bezprawne. W tym wymiarze jest kolektywistyczny, jeśli stosuje zasadę
odpowiedzialności zbiorowej (co jest szczególnie drastycznym rozwiązaniem),
jeśli tworzy placówki zbiorowego odbywania kary i stosuje metodę resocjalizacji grupowej (co z kolei jest powszechnie przyjęte)68.
2. Druga klasyfikacja wynika z zastosowania kryterium dostępności i pozwala wyróżnić: formy w zasadzie ogólnodostępne; formy konsolidujące
elitę i w zasadzie tylko dla uprzywilejowanych dostępne; formy przypieczętowujące marginalizację outsiderów i upośledzonych, piętnujące
uczestników (getta lub azyle).
3. Trzecia klasyfikacja jest efektem pytania o lokalizację „mózgu” i „serca” instytucji zbiorowej. Pozwala wyróżnić: formy inicjowane i kontrolowane odgórnie; formy inicjowane i kontrolowane oddolnie i „od
wewnątrz” (zbliżona do niej jest klasyfikacja Illicha, dzielącego instytucje zbiorowe na „manipulacyjne” – narzucające swe usługi, czyniące ze
swych klientów ofiary „reklamy, agresji, indoktrynacji, uwięzienia lub
kuracji wstrząsowej” – i na „towarzyskie”, które cechuje dobrowolność
67
A. Kłoskowska, Społeczne ramy kultury, Warszawa 1972, s. 60–62.
L. Lernell, Współczesne zagadnienia polityki kryminalnej. Problemy kryminologiczne i penologiczne. Warszawa 1978, s. 196–224.
68
81
i spontaniczność użytkowania, stanowiące rodzaj sieci ułatwiającej porozumienie i współpracę podjętą z inicjatywy użytkowników69.
4. Czwarta klasyfikacja wyróżnia formy uporządkowane wedle kryteriów
koncentracji organizacyjnej i przestrzennej (od mikro poprzez mezo do
skali makrospołecznej).
5. W ostatniej, tj. piątej klasyfikacji zastosowano jako wyróżnik czas trwania i częstotliwość kontaktów jednostek z instytucją. Istnieją więc: obiekty, w których użytkownicy bywają przelotnymi gośćmi; obiekty, które
wywierają silne piętno na trybie życia jednostek, wiążących się z nimi
(lub wiązanych) w pewnych fazach swego życia; instytucje „totalne”;
ingerujące stale we wszystkie prywatne sprawy jednostki70.
Można też zauważyć, że kolektywne rozwiązania w pewnych sferach pociągają za sobą cały łańcuch instytucji kolektywnych w innych sferach, kopiujących dość wiernie cechy „instytucji-lokomotyw”. Taką „lokomotywą”
jest najczęściej zbiorowa forma pracy (zwłaszcza wielki zakład produkcyjny)
i zbiorowa forma zamieszkiwania (np. osiedle – zbiór bloków mieszkalnych),
pociągające za sobą wiele rozmaitych obiektów infrastruktury społecznej i infrastruktury bytowej.
Typy argumentacji „za i przeciw” można pobieżnie prześledzić na trzech
wybranych przykładach: wielkich zakładów pracy, gastronomii zbiorowej,
szkoły.
Wielkie zakłady pracy – za i przeciw
Z ekonomiczną i organizacyjną koncentracją produkcji wiąże się najczęściej nadzieje na potanienie produkcji oraz na podniesienie jej standardu dzięki
absorbcji najnowocześniejszych technologii (na ogół projektowanych z myślą
o produkcji wielkoprzemysłowej – a więc błędne koło?), opłacalności organizowania zaplecza badawczego, większej zdolności do inwestowania i ekspansji.
Zapomina się przy tym często (w praktyce gospodarczej), że efekt skali działa
tylko do pewnego momentu. Oprócz tej ekonomiczno-technicznej argumentacji pojawiają się tezy o politycznej i społecznej wyższości wielkich zakładów
pracy. W swoim czasie miały one przyspieszyć proces tworzenia świadomej
swych celów i rewolucyjnej klasy robotniczej, a także rozbijać konserwatywne
układy lokalne. Uważano, że więź z zakładem pracy wtedy staje się źródłem
dumy i integruje emocjonalnie kolektywy pracownicze, gdy zakład jest silny
i poważany (np. jako stały partner konsultacji naczelnych władz politycznych
z „najważniejszymi zakładami pracy”). Współzarządzanie takim zakładem
miałoby dawać więcej satysfakcji, gdyż bliżej jest ze szczebla zakładowego
69
I. Illich, Społeczeństwo bez szkoły, Warszawa 1976, s. 102–106.
Zob. E. Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych. W: Elementy teorii socjologicznych, Warszawa 1975.
70
82
do szczebla centralnego. Ta siła i integracja kolektywu pracowniczego może
być użyta do pełnienia bardzo różnych funkcji. Bywało już tak w naszej historii, że kolektywy powoływane do życia jako „bojowe oddziały dowodzone
bezpośrednio z kwatery głównej” przeistaczały się w ośrodki oporu, ułatwiając – nawet w czysto technicznym sensie – samoorganizację sił społecznych
zrewoltownych przeciwko establishmentowi. Niektórzy to właśnie uznają za
zaletę wielkich zakładów. Skala wielkiego zakładu pracy czyni ponoć sensowną rozbudowę wielu urządzeń socjalnych, które ich potencjalni użytkownicy
– nie tak anonimowi jak w obiektach ogólnodostępnych – łatwiej mogą i chcą
kontrolować, a także dostosowywać do swych specyficznych potrzeb. To tylko niektóre z argumentów wysuwanych na rzecz istnienia fabryk – gigantów.
Należałoby je uzupełnić, przytaczając ogólniejsze argumenty za wszelkimi
zbiorowymi formami wytwarzania, traktowanymi jako opozycja wobec form
czysto indywidualnych (abstrahując zatem od problemu skali).
Stanowisko krytyczne wobec „wielkoskalowego wynaturzenia” procesów
wytwórczych staje się ostatnio coraz popularniejsze. Jego rzecznicy, skupieni pod
sztandarem z wypisanym na nim prowokacyjnym hasłem „Małe jest piękne”71,
wskazują na ociężałość, łatwość patologizacji struktur organizacyjnych, konserwatyzm we wszystkich możliwych znaczeniach tego słowa, marnotrawstwo, dehumanizację, nieuchronność monopolizacji i jej licznych negatywnych efektów
(u nas w latach siedemdziesiątych administracyjnie przyspieszono ten proces,
dokonując zabójczej dla drobnych przedsiębiorstw reorganizacji, nazwanej potem przez publicystów „pykozą”), konsolidowanie agresywnych grup interesu,
paraliżujących każdą sensowną i dalekowzroczną strategię planowaną przez centrum, parcelowanie urządzeń publicznych, wznoszenie na drodze do wszelkich
atrakcyjniejszych dóbr dodatkowych barier administracyjnych (czego symbolem
stały się parkany strzegące wstępu na „plaże zakładowe”).
Z czysto gospodarczego punktu widzenia coraz oczywistsze się staje, że
tylko współistnienie różnych form organizacyjnych produkcji – od skrajnie
kolektywistycznych do skrajnie indywidualnych, byle zweryfikowanych, np.
na rynku – zapewni żywotność organizmowi gospodarczemu. Sytuacja taka
będzie korzystna również dla jednostek poszukujących na rynku pracy zatrudnienia w systemie najlepiej dostosowanym do preferowanego przez nie „stylu
pracy”.
Żywienie zbiorowe – za i przeciw
Obiekty gastronomii zbiorowej nie rzutują w takim stopniu na całokształt
trybu życia jednostki jak czyni to zakład pracy, choć często stanowią (w postaci
stołówek pracowniczych) jeden ze składników „otoczki socjalnej” przedsię71
Zob. E.F. Schumacher, Small is Beautiful. A Study of Economics as if People Mattered, London 1975.
83
biorstwa i umacniają jego wpływ na tryb życia. Wprawdzie sam czas przebywania w tych placówkach nie jest znaczącą pozycją w budżecie czasu członków
rodziny, jednakże rozmiary czasu wyzwolonego od żmudnych – szczególnie
w naszych warunkach – zabiegów aprowizacyjnych i kulinarnych radykalnie
ten budżet zmieniają. Oszczędność czasu konsumentów jest jednym z głównych argumentów przemawiających za zbiorowym żywieniem. Inne argumenty
to oszczędność nakładów w skali społecznej (lepsze wykorzystanie surowców,
narzędzi i pracy ludzkiej, efekt skali), wyższa jakość posiłków (zgodność receptur ze wskazaniami dietetyki, kwalifikacje profesjonalnych kucharzy wyższe od umiejętności przeciętnej gospodyni). Dodatkowym walorem tzw. zamkniętych (czyli obsługujących zbiorowość zgromadzoną w celu wspólnego
wykonywania obowiązków – pracy lub nauki) placówek gastronomicznych
może być optymalny rytm żywienia (nie dający się zrealizować w warunkach
domowych, jeśli pracownicy i uczniowie wiele godzin poświęcają na pracę
wraz z dojazdem).
Dla wyznawców kolektywizmu pierwszego i drugiego typu (zbiorowość
jest ważniejsza; zbiorowość wie lepiej) walorem takich placówek jest możliwość narzucania zmian w sposobie żywienia (żeby było zdrowiej albo żeby
było taniej); zmian, do których samodzielną gospodynię domową trzeba by
przekonywać mozolnie, a może w dodatku bezowocnie. Szansę wywierania
takiego racjonalizującego wpływu na spożycie ma zresztą również gastronomia
otwarta. Z kolei od gastronomii otwartej oczekuje się przede wszystkim urozmaicenia oferty, zwiększenia możliwości wyboru jednostki – w porównaniu
z przeciętną kuchnią domową i przeciętną stołówką. Ale i w stołówkach pewna
swoboda wyboru nie jest wykluczona.
Jeśli chodzi o efekty psychospołeczne, to oczekiwania wobec – by użyć
tego umownego skrótu – stołówek i restauracji są także dość odmienne. Dla
wyznawców kolektywizmu trzeciego typu ważne jest to, że stołówka ma
wzmacniać więzi pracownicze i poszerzać obszar obserwacji i kontroli pracodawcy nad pracownikami; restauracja zaś ma łączyć luksus anonimowości
konsumenta z dodatnim choć dyskretnym oddziaływaniem obecności współbiesiadników. W tradycji wielu narodów takie wspólne celebrowanie posiłków
jest ważnym elementem dnia powszedniego. Brak formalnych przeszkód, aby
całe rodziny korzystały z gastronomii otwartej (zdarzają się takie w stołówkach
pracowniczych i szkolnych), ponadto ważną funkcją zbiorowego żywienia jest
„protezowanie” tych wszystkich jednostek, które nie są w stanie prowadzić
własnej domowej kuchni (ze względów rodzinnych, zdrowotnych, mieszkaniowych) i stwarzanie „odskoczni” tym, którzy od rodziny chcą się – choćby
przelotnie – odseparować.
Większość argumentów przeciwko placówkom zbiorowego żywienia w jego
„stołówkowej” wersji wywodzi się z obawy – wciąż doświadczalnie potwierdzanej – że łatwo im wymknąć się zarówno spod kontroli jednostek – konsu-
84
mentów, jak i spod kontroli zbiorowości nadzorującej, a więc zakładu pracy.
Nie działają wówczas – lub są ignorowane – czujniki sygnalizujące marnotrawstwo, złą jakość; zwycięża, jako łatwiejszy, schematyzm oferty, symbolizuje go
słynna „zupa z kotła”. Jeśli zarzut nieuchronnej „immanentnej nieefektywności” stołówek okaże się słuszny, wszelkie rozważania o potencjalnych walorach
zbiorowego żywienia będą jałowe. Łatwo zauważyć, że jest to jedno ze szczególnych zastosowań ogólniejszej tezy o zasadniczej nieefektywności własności
społecznej w ogóle i konsumpcji społecznej (czyli nieodpłatnej) w ogóle. Ponadto wysuwa się zarzut rozbijania więzi rodzinnych, okrawania czasu prywatnego, jaki członkowie rodziny powinni poświęcić sobie, choćby przy wspólnej
pracy nad przygotowaniem posiłku. Zarzut ten pozostaje w mocy nawet wtedy
– a może szczególnie wtedy – gdy żywienie zbiorowe jest atrakcyjne i różnorodne, stając się rodzajem rekreacji. Przeciwnicy zbiorowego żywienia uznają
je więc za zło konieczne, chcąc je ograniczać, a za główny nurt postępu w tej
dziedzinie uznają modernizację gospodarstwa domowego (pracooszczędne narzędzia pracy, uszlachetnione surowce, oświata kulinarna) przy zachowaniu
jego samodzielności; bowiem tylko w ten sposób ludzie znajdą pełną satysfakcję, twórczo realizując własne pragnienia w przychylnym mikrośrodowisku.
Jak już pisałam, wszystkie te „za” i „przeciw” bywają prawdziwe lub nieprawdziwe. Warto więc pilnie badać przesłanki ich prawdziwości i szacować
prawdopodobieństwo ich wystąpienia „tu i teraz”, odsuwając na bok fałszywe
ideologiczne uprzedzenia.
Szkoła publiczna – za i przeciw
Trzecią instytucją zbiorową, wokół której toczą się nie wygasające nigdy
dyskusje, jest szkoła – instytucja o największych tradycjach, pełniąca wyjątkowo złożone i doniosłe funkcje społeczne. Wydawałoby się, że sama idea
szkoły publicznej stanowi tabu i nie może być kwestionowana, zaś dyskusje
mogą dotyczyć jedynie modelu szkoły. Jednakże po głośnym ataku I. Illicha
okazało się, że i w tej dziedzinie skrajny indywidualizm jest do pomyślenia72.
Argumentacja za istnieniem szkoły publicznej odwołuje się do nieuchronności,
sprawiedliwości i efektywności. Stwierdza się, że nie ma innego sposobu, który
pozwalałby kształcić powszechnie i fachowo zarazem, zaś wykształcenie jest
współcześnie niezbędne każdej jednostce i każdej zbiorowości, chroni przed
degradacją i podtrzymuje rozwój.
Im bardziej człowiek jest atakowany masą różnorodnych informacji płynących z różnych źródeł, tym potrzebniejsze jest porządkowanie tych informacji
przez obligatoryjne instytucje szkolne. Bez tego wiodącego – bo działającego systematycznie i w sposób sformalizowany – ogniwa żadne społeczeństwo
wychowujące nie podołałoby zadaniom socjalizującym. Chodzi tu o socjali72
Zob. I. Illich, Społeczeństwo bez szkoły, jw.
85
zację rozumianą jako ogólny trening życia w grupie sformalizowanej. Szkoła
– pierwsza forma zbiorowa i sformalizowana, z którą styka się młody człowiek
– ma go przygotować do oczekujących nań na dalszej drodze życia następnych – analogicznych – form organizacyjnych. Chodzi tu także o socjalizację rozumianą jako kształtowanie postaw konformistycznych wobec struktur
społeczno-politycznych, o „wychowanie dobrego obywatela i dobrego pracownika”, co najczęściej interpretuje się w duchu kolektywistycznym73. Chodzi też
o uczestnictwo w kulturze narodowej i ogólnoludzkiej, o przekazanie kanonu
zdolnego sprawić, aby wszyscy ze wszystkimi o wszystkim mogli rozmawiać74.
Pewien schematyzm rozwiązań organizacyjnych i sztywność programowa są
zaletami, gdyż zapewniają porozumienie interpersonalne i równy start całej
młodzieży. Ten schematyzm i sztywność, poza tym, że użyteczne, są też nieuchronne w społeczeństwie, w którym nie wszyscy nauczyciele i uczniowie są
entuzjastami i geniuszami. Jedna i druga strona mogą pełnić zadowalająco swe
role tylko wówczas, gdy podlegają kontroli i rygorom75.
Do tych argumentów dowodzących niezbędności istnienia jednolitych szkół
publicznych dorzuca się czasem argumenty za zwiększoną koncentracją przestrzenną obiektów szkolnych, które muszą wówczas – rzecz jasna – być odpowiednio większe. Zgodnie z tym stanowiskiem, dopiero przekroczenie pewnej
minimalnej wielkości pozwala szkole zgromadzić pełny zestaw nowoczesnych
pomocy szkolnych i grono nauczycieli wszystkich specjalności (którzy nie
muszą przeżywać osamotnienia w roli „jedynego inteligenta w środowisku”).
Tylko taka szkoła może mieć zaplecze w postaci zurbanizowanej, wielofunkcyjnej jednostki osiedleńczej, poszerzającej zakres doświadczeń społecznych
uczniów. Najlepiej, jeśli zasadę optymalnej koncentracji sieci szkolnej da się
pogodzić z zasadą bliskości miejsca nauki i miejsca zamieszkania. Jeśli jednak
nie pozwala na to zbyt rozproszona sieć osiedleńcza, warto – mimo wszystko –
realizować model „szkoły zbiorczej” organizując system zbiorowych dojazdów
do szkół.
Z kolei zwolennicy programu społeczeństwa bez szkoły dostrzegają w instytucji szkoły omalże głównego deprawatora jednostki. Illich przytacza pogląd,
wedle którego źle się stało, że „...nasza wyobraźnia jest «cała przepojona duchem szkoły». Pozwalamy państwu stwierdzać powszechne braki w wykształceniu jego obywateli i ustanawiać jedną wyspecjalizowaną agencję celem ich
usunięcia. Padamy ofiarą wspólnego złudzenia, że potrafimy odróżniać, co jest
niezbędnym wykształceniem dla innych, a co nie jest, tak samo jak poprzed73
Zob. A. Siciński, Społeczeństwo istniejące a społeczeństwo pożądane. W: Społeczeństwo wychowujące. Rzeczywistość i perspektywy, pod red. B. Suchodolskiego, Wrocław
1983.
74
Zob. A. Kłoskowska, Uwagi na temat modelu wykształconego Polaka. W: Model
wykształconego Polaka, pod red. B. Suchodolskiego, Wrocław 1980.
75
Zob. S. Bortnowski, Spór ze szkołą, Kraków 1982.
86
nie pokolenia ustanawiały prawa określające, co jest święte, a co nieświęte”76.
Szkoła jest więc jedną z instytucji najbardziej „manipulacyjnych”. Oto podstawowe grzechy szkoły, zilustrowane cytatami z tej samej książki. „Szkoły same
wypaczają naturalną skłonność do wzrostu i zdobywania wiedzy, zamieniając
ją w zapotrzebowanie na naukę”. „Istota ludzka, stając się więźniem systemu
szkolnego, zrzeka się odpowiedzialności za własny wzrost, co prowadzi niejednokrotnie do czegoś w rodzaju duchowego samobójstwa”. „Skoro człowiek raz
uzna potrzebę szkoły, bez trudu wydaje się na łup innych instytucji”. „Skoro raz
nauczyliśmy się potrzebować szkoły, wszelka nasza działalność jest skłonna
przybierać formę stosunku klienta do innych wyspecjalizowanych instytucji.
Skoro raz zdyskredytowano samouka, wszelka nie uprawiana zawodowo
działalność staje się podejrzana”. Szkoła sztucznie wytwarza kategorię dzieciństwa, segreguje ludzi według wieku, dyskryminuje młodszych i starszych
(dziwaczna jest „decyzja społeczna przyznająca środki na kształcenie przede
wszystkim tym obywatelom, którzy wyrośli i utracili niezwykłe zdolności wykazywane w ciągu pierwszych czterech lat życia, a nie osiągnęli szczytowego
zapału do nauki zrodzonego z pobudek wewnętrznych”). Ale jest to wątpliwy
przywilej dla dzieci. „W rezultacie uczęszczania do szkoły dzieci zostają usunięte poza nawias codziennego świata zachodniej kultury i pogrążone w środowisku o wiele bardziej prymitywnym, magicznym i śmiertelnie poważnym”.
Trójwładza nauczyciela – jako opiekuna, jako moralisty i jako lekarza – wypacza dziecko. Nauczyciele „czują się uprawnieni do grzebania w prywatnych
sprawach swoich klientów pod przymusem wysłuchujących ich pouczeń”77.
Obowiązek „pełnoetatowego” przebywania uczniów w szkole nasila tę ingerencję.
Jaki jest zatem program pozytywny skrajnego indywidualizmu oświatowego? Przede wszystkim – samokształcenie, m.in. poprzez dyskusje w gronach
swobodnie się dobierających wedle kryterium wspólnych zainteresowań, nieskrępowane stałym miejscem i harmonogramem spotkań. Wykorzystywanie do
kształcenia zawodowego osób, które nie są profesjonalnymi pedagogami, ale
posiadły praktyczne umiejętności zawodowe. Aby utrzymać zasadę bezpłatności kształcenia, należałoby otwierać kredyty przeznaczone na kształcenie konkretnych jednostek (odbierając fundusze przyznawane dotychczas instytucjom
szkolnym). „Takie kredyty pozwoliłyby ogółowi ludzi opanować te umiejętności, na które jest największy popyt, w sposób dla nich dogodny, lepiej, szybciej,
taniej i z mniejszą ilością niepożądanych skutków ubocznych niż w szkole”78.
Na rzecz takiego programu wydaje się przemawiać burzliwy w ostatnich latach proces upowszechniania komputerów osobistych, dających natychmiasto76
77
78
I. lllich, Społeczeństwo bez szkoły, jw., s. 62.
Tamże, s. 113, 83, 82, 68, 74 i 73.
Tamże, s. 48.
87
wy – bez opuszczania mieszkania – dostęp do banków informacji. Nie zmienia
to jednak dość powszechnie podzielanej oceny, że taki – czysto indywidualistyczny – model jest utopijny. Co więcej, nawet propozycje stworzenia – na
marginesie obecnego systemu szkolnego – alternatywnie traktowanych indywidualnych form zdobywania wiedzy są u nas uznawane za niedopuszczalne
w swym radykalizmie (prywatne szkoły, które zaczęły ostatnio powstawać, są
zbiorowe, choć bardziej kameralne i luźniej kontrolowane przez szerszą zbiorowość). Formy te bywają akceptowane, ale jako element kształcenia równoległego, a nie alternatywnego. Jest to więc sytuacja inna, niż w poprzednio omawianych przykładach.
Łatwiej chyba o kompromis w sporze o stopień „zbiorczości” sieci szkolnej. Przeciwnicy tej idei wskazują głównie na trudności techniczne – przede
wszystkim transportowe – w jej realizacji, na wiążące się z tym zachwianie
proporcji między czasem, jaki dziecko spędza w sformalizowanej zbiorowości szkolnej i we własnej rodzinie (wietrzą czasami u pomysłodawców zapędy indoktrynacyjne). Uznają przy tym za nadrzędną zasadę służebności sieci
szkolnej wobec sieci osiedleńczej (nawet gdyby negatywnie oceniali obecny
stan rozproszenia tej sieci), dopatrując się m.in. kulturotwórczej misji w owej
pozycji samotnego nauczyciela małej szkółki wiejskiej (jako „jedynego inteligenta w środowisku”). Kwestionują też często stopień koncentracji uznany za
optymalny, wskazując, że – choć może dogodny dla instytucji – przekracza on
skalę ludzką, przytłacza ucznia, przeistacza wychowanie w taśmową produkcję
dyplomów. Są tu jednak możliwości regionalizacji rozwiązań, dostosowywania
ich do warunków miejscowych.
Resumé
Sądzę, że nawet pobieżne rozważenie tych trzech wybranych przykładów
pozwala dostrzec bogactwo przesłanek trafnego wyboru i niebezpieczeństwa
towarzyszące apragmatycznemu podejmowaniu decyzji. To, że zbędna „ideologizacja” kwestii technicznych bywa często szkodliwa, nie oznacza jednak,
że wolno ignorować wzorotwórcze funkcje form organizacyjnych, wśród których przebiega życie człowieka. Jeśli efekty są niejednoznaczne i trudne do
przewidzenia, najlepiej sprawdza się różnorodność współistniejących ze sobą
rozwiązań organizacyjnych.
88
3
Równość
a nierówność społeczna
Uwagi wstępne
Pułapki generalizacji
Zanim przystąpię do zarysowania podstawowych problemów pojęciowych
i zrelacjonowania sporów toczących się wokół słuszności, nieuchronności
i użyteczności równości (i nierówności) społecznej, pragnę wskazać na główny
grzech owych wielkich, odwiecznych sporów ideologicznych. Jest nim skłonność do werbalnej generalizacji, do rozważań o „równości w ogóle”, zakładających jakby, że czyjaś pozycja na skali obrazującej rozpiętości pod jakimś jednym względem pociągać za sobą musi identyczną pozycję na innych skalach,
obrazujących rozpiętości pod wszelkimi innymi względami. Takie globalne,
syntetyczne ujmowanie równości jest – oczywiście – logicznie uzasadnione,
zgodne z zasadami ekonomiczności myślenia, wreszcie użyteczne dydaktycznie, ale tylko na etapie pierwszych ustaleń pojęciowych i wstępnych deklaracji
ideologicznych. Natomiast niedobrze się dzieje, gdy to „zbiorcze” ujęcie staje
się – przynajmniej w warstwie werbalnej – chronicznym nawykiem i utrzymuje się na etapie socjograficznej diagnozy i eksplikacji mechanizmów społecznych.
Ta maniera nie wyklucza – nader częstego, świadomego lub nieświadomego – wywodzenia koncepcji i argumentacji z zawężonego de facto postrzegania
zjawiska, a następnie nieuprawnionego poszerzania „pola trafności” wysuwanych tez. Na przykład twierdzenia dotyczące w istocie nierówności płacowych (i, załóżmy, w odniesieniu do nich prawdziwe) bywają formułowane jako
prawdy dotyczące „nierówności w ogóle”. Czasem jest to zwykłe niechlujstwo
językowe, czasem – oczywisty dla uczestników sporu skrót myślowy. Wiele
wyjaśnia kontekst sytuacyjny. XVIII-wieczni myśliciele mogli – mówiąc o ide-
89
Równość a nierówność społeczna
ale równości – mieć na myśli tylko równość obywateli wobec prawa, a XIXwieczni – na przykład równość wobec własności środków produkcji; kontekst
historyczny i kontekst teoretyczny, w jakim te słowa padały, zdawał się to dopowiadać. Jednakże dalsze losy rozmaitych – „cząstkowych” w istocie – ideologii i teorii, czyniących z równości oś swych rozważań, bywały nieoczekiwane. Oderwane od swego wyjściowego kontekstu poszczególne prawdy „szły
w lud”, stereotypizowały się, w nowych warunkach bywały przypisywane do
nowych obszarów rzeczywistości, często raczej zaciemniając niż rozjaśniając
sytuację. Takie nieuprawnione przenoszenie twierdzeń, pierwotnie dotyczących
jednych konkretów na inne (lub na wszelkie) konkrety, jest wszechobecne i we
współczesnych sporach egalitarystów z elitarystami. Postaram się to zilustrować, rekonstruując różne stanowiska i argumentacje – i te najbardziej skrajne,
i te najczęściej przyjmowane.
Jak ich unikać
Uniknąć tego zamętu można na dwa sposoby. Po pierwsze, można pieczołowicie rekonstruować konteksty wypowiedzi. Ta metoda jednak jak to już deklarowałam – nie przybliża nas do operacjonalizacji stanowisk niezbędnej dla
współczesnej polityki społecznej. Po drugie, można bezwzględnie przestrzegać
zasad konkretyzacji i wielowymiarowości analizy nierówności społecznych.
Przysparzają one wielu kłopotów diagnostycznych i odbierają stanowiskom tak
ceniony przez ideologów walor angażującej emocjonalnie przejrzystości, ale
tylko one pozwalają spożytkować w praktyce wnioski z toczonych dyskusji.
Wymiary nierówności
O tym, jak miałaby wyglądać taka wielowymiarowa i dostatecznie konkretna analiza nierówności społecznych, piszę w ostatniej części niniejszego
rozdziału. Tu zasygnalizuję jedynie, jakie dobra, ciężary i jakie role społeczne pełnione przez ludzi powinny być przedmiotem analizy i oceny. Lista tych
dóbr i ról powinna pokrywać się z całym obszarem zainteresowań polityki społecznej, a mianowicie z jej czterema głównymi sferami: pracą, dobrobytem,
kulturą i społeczeństwem. Będzie więc obejmować: dostęp do pracy (dającej
środki utrzymania, bezpiecznej, wygodnej, praworządnej, satysfakcjonującej,
kwalifikowanej, twórczej, pozwalającej na partycypację w jej organizowaniu), konsumpcję (z dochodów pieniężnych i bezpłatną, a zwłaszcza żywność,
mieszkanie, urządzenia czasooszczędne), majątek, czas wolny, dogodne do życia otoczenie sztuczne i naturalne, zdrowie, prokreację, wykształcenie, dopływ
informacji o świecie, uczestnictwo w kulturze artystycznej, prestiż, udział we
władzy, kontrolę nad władzą, niezależność, bezpieczeństwo itp.
90
Uwagi wstępne
Funkcje dóbr krążących między ludźmi
Ponadto – obok tego „asortymentowego” podejścia – bardzo ważne dla śledzenia referowanych tu sporów jest uświadomienie sobie, że wszystkie dobra
krążące między ludźmi pełnią jedną (lub wszystkie) z następujących funkcji:
– funkcję „inwestycyjną” w stosunku do danej jednostki – gdy dostęp do
danego dobra pozwala człowiekowi uruchomić tkwiący w nim potencjał
życiowy, rozwinąć go i wciąż na nowo odtwarzać w miarę zużywania
(taką funkcję pełnią na pewno wyżywienie, mieszkanie, wykształcenie,
zdrowie, kultura; centrum decyzyjne może starać się rozprowadzać te
dobra we właściwych im tylko, odrębnych systemach dystrybucji, zawsze jednak będą one w jakimś stopniu „płacochłonne”);
– funkcję „inwestycyjną” w stosunku do następców jednostki w procesie
zastępowalności pokoleń; innymi słowy, funkcję nakładu na rozwój młodego pokolenia (nakłady te mogłyby docierać bezpośrednio do młodego
pokolenia tylko pod – zgoła nierealistycznym – warunkiem likwidacji
rodziny i oddania dzieci na wychowanie państwu: skoro więc większość
dzieci wychowuje się w rodzinach, znaczną część środków asygnowanych przez ich dysponenta jako nakład na rozwój młodego pokolenia
trzeba będzie adresować do ich rodziców);
– funkcję motywacyjną, bodźcującą tak „doinwestowane” jednostki do
działań pożytecznych dla dysponenta tych środków (bezpośredniego
pracodawcy lub rzecznika dobra wspólnego, to zależy od sytuacji);
– funkcję nagradzania za zasługi tych, którzy działali cnotliwie lub pożytecznie z własnej woli i bez instytucjonalnej zachęty (wówczas dystrybucja dóbr nie ma na celu wywołania jakichś działań lecz służy bezpośrednio tylko wymierzeniu sprawiedliwości; jednak, na dłuższą metę i pośrednio, ogólne przeświadczenie, że ład społeczny sprzyja nagradzaniu
cnotliwych, wspomoże procesy interioryzacji wartości tego ładu przez
jednostki i przyczyni się do ogólnie sprawniejszego jego funkcjonowania).
Funkcje inwestycyjne i motywacyjną dobra pełnią nawet wówczas, gdy ich
krążenie między ludźmi nie podlega kontroli żadnego ośrodka decyzyjnego.
O pełnieniu funkcji nagradzania jest sensowne mówić tylko wtedy, gdy taki
ośrodek (jeden lub więcej) istnieje i z taką intencją ingeruje w krążenie dóbr.
Po zasygnalizowaniu tych kilku najważniejszych – nie jedynych przecież
– wymiarów analizy powróćmy do podstawowych pojęć, niezbędnych w dalszych rozważaniach.
91
Podstawowe pojęcia i założenia
Równość to równość
Równość, hasło wzięte ze sztandarów Rewolucji Francuskiej, jest zarazem
dość jednoznacznym – bo z arytmetyki wziętym – pojęciem opisowym, pozwalającym się łatwo operacjonalizować. I dlatego ważne jest, aby – przy zasadniczo odmiennym zastosowaniu – zakres tego pojęcia był zbliżony zarówno jako
kategorii aksjologicznej, jak i analitycznej. Można najwyżej poczynić zastrzeżenie, że warto zajmować się – w analizach i w programach – nierównościami
dopiero wtedy, kiedy ich rozmiar staje się istotny statystycznie lub psychologicznie.
Dlatego nie wydają mi się trafne definicje równości społecznej, które relatywizują i komplikują to pojęcie, utożsamiając „równość społeczną” z „usprawiedliwioną nierównością społeczną”. Na przykład E. Kostowska, uznaje – za
J. Malanowskim – za nierówność społeczną tylko taki stan, „w którym jednostka lub grupy społeczne mają większy dostęp do dóbr lub wartości będących
przedmiotem aspiracji społeczeństwa, kosztem innych jednostek lub grup”79.
Jest to próba wyeliminowania pewnych nierówności z pola analizy, zakłócająca – moim zdaniem – klarowność tego pojęcia. Sformułowanie to ma jeszcze
jedną wadę – już w momencie rejestrowania nierówności zakłada się, że jej
źródłem jest ów „koszt innych”, a więc np. ubytek stanu posiadania lub poniżenie innych ludzi , a to powinno być dopiero przedmiotem dowodu.
Trzy odmiany idei równości
Fundamentalne znaczenie ma natomiast rozróżnienie trzech pojęć: równości miar, równości szans i równości sytuacji80; znaczenie tego rozróżnienia jest
fundamentalne choćby dlatego, że nawet arytmetyczny sens tych pojęć jest zupełnie inny. Są to w istocie trzy różne – choć „spokrewnione” – wartości i nie
można wykluczyć, że wystąpią między nimi kolizje. Trzeba więc, podobnie jak
w przypadku kolektywizmu, zająć sie trzema różnymi egalitaryzmami (i ich
odwrotnościami) przyjmującymi zupełnie różne definicje wartości naczelnej.
Równa miara czy jedna miara
Postulat równej miary jest w gruncie rzeczy tożsamy z Perelmanowskim
rozumieniem sprawiedliwości jako równego traktowania wszystkich, którzy
należą do tej samej kategorii wyróżnionej ze względu na jakieś – dowolne –
kryterium. Ta moralnie neutralna i nie implikująca żadnej hierarchii wartości
„zasada zasad” podkreśla po prostu walor konsekwencji, nieczynienia żadnych
79
80
92
Zob. E. Kostowska, Idea równości społecznej, Warszawa 1983, s. 282.
Zob. Z. Morecka, Społeczne aspekty gospodarowania, Warszawa 1981, s. 25.
indywidualnych wyjątków od raz przyjętego kryterium podziału ludzi na kategorie, bez względu na sympatie, antypatie, zobowiązania czy interesy. Jak to
sformułował K. Ajdukiewicz: „Nikomu nie należy się nic z tego tylko tytułu, że
to właśnie on, a nie kto inny”81.
Nie wyczerpuje to jednak treści postulatu równej miary. Z reguły bywa
on utożsamiany z postulatem jednej miary. Za cnotę uznaje się tu „czystość”,
„jednokryterialność” zasady podziału. Jeśli główną cnotą ma być „jednokryterialność” podziału, wyżej wypadnie ocenić taką sytuację, w której podstawą
udziału (lub braku udziału) w dobrach jest własność (lub brak własności), niż
sytuację, w której jednych wynagradza się za własność a drugich (własności
pozbawionych) za pracę. Jak widać, formalistyczna zasada równej miary nie
tylko jest czymś jakościowo odmiennym od idei równych szans i równości sytuacji, ale pole ich potencjalnego konfliktu jest rozległe, zaś pokrewieństwo
duchowe – dość odległe.
Jaka miara?
Wśród rozlicznych konkretyzacji zasady jednej miary można znaleźć i takie:
„każdemu według pozycji, jaką mu daje urodzenie” lub „każdemu według jego
godności”82. Nawet wówczas, gdy ową jedną miarą ma być praca, powstanie
kategoria osób dotkliwie upośledzonych – a mianowicie ludzi niesprawnych
i nie mających dostępu do pracy. Bliższe powinowactwo ideowe łączy wyznawców formuły równej miary z egalitarystami sytuacji i szans jedynie wtedy,
gdy precyzują oni tę formułę w duchu merytokratycznym, a więc w sposób następujący: jedyne istotne kategorie ludzi, pomiędzy którymi nierówności dają
się usprawiedliwiać, to – z jednej strony – zbiór jednostek, które cechuje talent,
wola i impet pożytecznego działania, oraz – z drugiej strony – zbiór jednostek
niezdolnych, leniwych i niesprawnych. Status jednostki ma być proporcjonalny
do realizacji przez nią swych potencjalnych cech typu „być” (i ona ma być ową
„jedną miarą”), nie powinien zaś pozostawać w żadnym związku z cechami
typu „mieć” jednostki i jej środowiska społecznego. W tej wersji nie aprobuje
się więc większości miar stosowanych w społeczeństwach znanych z historii.
Reasumując, przyjęcie w polityce społecznej idei równej miary wymaga: po
pierwsze – odżegnania się od protekcji, nepotyzmu i innych postaci uznaniowości
łamiącej raz ustalone zasady; po drugie – zdecydowania się na „jednokryterialny” schemat podziału ludzi na kategorie; po trzecie – dokonania wyboru owego
jedynego kryterium (w tej fazie formalizm ustępuje miejsca opcjom aksjologicznym, dając w efekcie liczną rodzinę ideologii „równej miary”, skłóconych ze
sobą i często skłóconych z ideami równości szans i równości sytuacji).
81
Cyt. za: M. Ossowska, Normy moralne, próba systematyzacji, Warszawa 1985, s. 144.
Zob. Z. Ziembiński, Związki między sprawiedliwością a równością, „Etyka” 1981,
nr 19, s. 102.
82
93
Równość szans czy równość startu życiowego
Idea równości szans jest chyba najpowszechniej akceptowana spośród
trzech „równościowych” wartości. Szczególnie wymagającą wersję formuły
równych szans reprezentuje Z. Morecka, postulująca realną równość całych
„ścieżek życiowych”. Tak przynajmniej interpretuje jej wypowiedzi M. Pohorille, polemicznie stwierdzając: „Konsekwentna realizacja postulatu równości
szans wymagałaby w końcu, aby ciągle na nowo tworzyć ludziom nowe sytuacje wyjściowe. Jest to praktycznie niemożliwe lub, ściślej biorąc, wykraczałoby daleko poza to, co powszechnie rozumie się przez równość szans –
oznaczałoby de facto równość sytuacji. A stworzenie takiej równej sytuacji na
etapie stosowania równości miar wymagałoby, aby jednostki, które osiągnęły
w przeszłości lepsze wyniki dzięki bardziej wydajnej pracy (jeśli to ona będzie równą miarą – J.S.), zostały ich pozbawione”83. Innymi słowy, rodzi się
kwestia, ile razy można startować od nowa, ile razy wolno i należy prostować
ludzkie „ścieżki życiowe”.
Najczęściej przyjmuje się, że korekta ma być dokonywana jedynie we
wczesnych latach życia. Równość szans jest więc precyzowana jako zasada
równości warunków startu życiowego młodego pokolenia. Wymaga to zbudowania adekwatnego do rzeczywistości modelu awansu życiowego jednostki,
zdefiniowania sukcesu życiowego, ustalenia faz życia i czynników, których
znaczenie dla odniesienia sukcesu życiowego jest kluczowe. Nagminne utożsamianie startu życiowego ze startem oświatowym może posłużyć jako przykład
posługiwania się modelem zbyt powierzchownym i częściowo zdezaktualizowanym. Jest też przykładem zabiegu odwrotnego niż ten, któremu poświęcone
były uwagi wstępne do tego rozdziału; idea generalna zbyt szybko została tu
sprowadzona do zadania szczegółowego, ważnego, ale nie wyczerpującego jej
zawartości.
Innego rodzaju zawężeniem – i formalizacją – idei równości szans jest tradycyjny postulat „...co najmniej nie zamykania z góry nikomu drogi do wyróżnionych pozycji społecznych”84, sprowadzający problem do braku formalnych
barier.
Jeszcze jedna uwaga – hasło równości szans wypiera czasami ze społecznej
świadomości ideę istnienia szans, a bez jej realizacji hasło to staje się puste lub
przeistacza się w wizję równego trwania w bezruchu i braku perspektyw.
Równość sytuacji
Najprostsza ale budząca najwięcej kontrowersji jest idea równości sytuacji.
W odbiorze społecznym największą wagę przypisuje się do równej sytuacji
83
84
94
M. Pohorille, Potrzeby. Podział. Konsumpcja, Warszawa 1985, s. 141.
Z. Ziembiński, Związki między sprawiedliwością..., jw., s. 105.
w stosunku do systemu dystrybucji dóbr, równego podziału dóbr. Idea równości sytuacji obejmuje jednak także równy podział ciężarów i równy dostęp
do ról społecznych. Bowiem idee równości „...są jednym z typów idei regulujących podział dóbr, jak i relacje między ludźmi”85. Najprecyzyjniej rozwija tę
ideę formuła: „każdego człowieka w każdych okolicznościach należy traktować dokładnie tak samo, jak innych”86. Jedną miarą jest tu człowieczeństwo.
Pozostaje tylko wyjaśnić, kogo będzie się uważać za człowieka. Formuła ta jest
więc do pogodzenia zarówno z ideą równej miary, jak i z ideą równej sytuacji.
Bardziej popularna – ale też bardziej zawiła, wprowadzająca nowe elementy – jest formuła każdemu według potrzeb. Kolizje między równością sytuacji
a większością interpretacji równości miar i szans są oczywiste. Tak więc np.
trudno jest utrzymać równość sytuacji, jeśli uprzednio dało się wszystkim szanse ekspansji i samorealizacji (nawet jeśli to były równe szanse). Ale też trudno
osiągać znaczniejsze sukcesy w dziele zrównywania szans, jeśli nie zapewniło
się uprzednio równości sytuacji.
Co to znaczy społeczna
Wyjaśnić trzeba jeszcze jedną kwestię, co to znaczy nierówność społeczna.
Ci autorzy, którzy odczuwają potrzebę wyjaśnienia przymiotnika „społeczna”
(a nie są to bynajmniej wszyscy autorzy pisujący na ten temat) wskazują na
dwa elementy (łącznie lub rozłącznie): równość społeczna to równość „wyprodukowana” przez warunki społeczne, będąca pochodną procesów zachodzących w makroskali (zaś nierówność społeczna to... jw.); równość społeczna
to równość zachodząca między dużymi zbiorowościami ludzkimi, mająca więc
charakter statystyczny (a nierówność... etc.). Warto podtrzymać te ustalenia, co
nie uchroni nas jednak przed pewnymi niejasnościami.
Na ogół rzecznicy idei równości szans i równości sytuacji przyznają, że
znoszenie nierówności między jednostkami wchodzącymi w skład tych samych
grup społecznych nie jest ani możliwe ani potrzebne – nierówności te wynikają
z cech jednostek, a także ze splotu indywidualnych okoliczności życiowych.
Ale czy rzeczywiście nieistotne społecznie i niewarte odnotowania jest to, że
w tych samych środowiskach społecznych jedni rodzice troszczą się o rozwój
swych dzieci, a inni swe dzieci zaniedbują? Że w każdym środowisku społecznym pojawiają się ludzie niepełnosprawni? Przecież możemy wówczas mówić
o nierównościach społecznych między zbiorowościami dzieci prawidłowo wychowywanych i dzieci zaniedbanych, między zbiorowościami ludzi zdrowych
i inwalidów; możemy też winić społeczeństwo, że nie stworzyło instytucji niweczących skutki ryzyka tego typu (i w tym – okrężnym – sensie mówić o społecznych, systemowych, uwarunkowaniach tych nierówności).
85
86
E. Kostowska, Idea równości..., jw., s. 275.
95
Idea równości a idea regulacji
I wreszcie uwaga końcowa. Istnieje pewne ciche założenie, jakie przyjmują twórcy i wyznawcy rozmaitych formuł sprawiedliwości społecznej, w tym
również formuł egalitarnych. Zakładają oni, że słuszne jest, aby świat społeczny został przez kogoś wreszcie uporządkowany, aby ustanowić nowe prawa
lub wzmocnić stare prawa nadszarpnięte zębem czasu, by powołać do życia
nowe mechanizmy społeczne lub wyregulować stare, że ktoś musi czuwać nad
owymi „regulacjami społecznymi”.
Akceptuje się więc samą ideę regulacji. Prędzej czy później, rzecznicy tych
koncepcji muszą sprecyzować, komu godzi się to doniosłe zadanie powierzyć
i jakie sposoby działania są tu dozwolone; czy w ogóle istnieją dające się akceptować – drogi dojścia do stanów pożądanych. Pojawia się więc pokusa, by
w imię idei kształtowania sprawiedliwych (nie-) równości społecznych zaaprobować kolektywizm pierwszego i drugiego typu (zdefiniowane na początku poprzedniego rozdziału). Zatwardziali indywidualiści będą jednak obstawać przy
zdaniu, że regulatorem nierówności społecznych nie musi być „ktoś”, lecz wystarczy „coś” – a więc jakiś mechanizm, „automatyzm społeczny”, np. rynek.
Ten automatyzm albo już – ich zdaniem – istnieje i działa zgodnie z oczekiwaniami, albo wystarczy go jednorazowo zainstalować i zdać się na jego samoczynne działanie, zaprzestając ingerencji. I tu mogą pojawić się prawdziwie
trudne do rozstrzygnięcia dylematy „wdrożeniowe”.
Czy równość jest dobra
Równość społeczna tak czy inaczej rozumiana, staje się dla wielu ludzi
wartością, jest – ich zdaniem – dobra, bo piękna, przyjemna, eliminująca lęk
przed poniżeniem, stanowiąca warunek wstępny braterstwa; a także dobra, bo
sprawiedliwa i słuszna.
Emocje za i przeciw równości
Często się podkreśla, że egalitarne emocje, nie wymagające żadnych dodatkowych uzasadnień, są, po pierwsze, w historii społeczeństw zjawiskiem
stosunkowo nowym, jest to „skłonność, która przenika ducha tylko naszych
czasów”87, „... egalitaryzm przeżywa w XX wieku wyraźny awans w hierarchii
wartości społecznych”88, i po drugie, zjawiskiem bynajmniej nie powszechnym,
także i dziś. Prowadzi to nieraz do ambiwalencji postaw tych samych ludzi.
„Psychiczna atrakcyjność nierówności może być równie głęboka i ważna, i to
nie tylko dla tych, którzy odnoszą korzyści z istnienia nierównego statusu”89.
87
88
89
96
E. Gellner, Społeczne korzenie egalitaryzmu, „Etyka” 1981, nr 19, s. 22.
E. Kostowska, Idea równości..., jw., s. 278.
E. Gellner, Społeczne korzenie egalitaryzmu, jw., s. 22.
Można w ludzkiej psychice doszukać się przeświadczenia o „niepokojącym
uroku wielkich przywilejów”, „głębokiego, pozytywnego pragnienia nierówności, jako pragnienia odczuwanego nawet (a może przede wszystkim) przez
mniej uprzywilejowanych”, nierówność może dawać „porywające samo przez
się przeżycie”90. Nierówności społeczne – podobnie jak równość – mogą więc
być uznawane za dobre, bo przyjemne. Dotyczyć to może głównie nierówności
sytuacji, ale także nierówności szans i miar. W pewnych warunkach opisane
tu emocje może zaspokajać marginesowy społecznie kult idoli popkultury lub
rodziny królewskiej; w innych nastroje te mogą odciskać silniejsze piętno na
życiu społecznym i propagatorzy idei egalitarnych winni to dostrzegać.
Słuszność równości
Przekonanie, że równość społeczna – w tym także równość sytuacji – jest
sprawiedliwa, może opierać się na założeniu, że losy i osiągnięcia życiowe
jednostek są zdeterminowane głównie – lub nawet bez reszty przez okoliczności zewnętrzne; przez dziedziczenie kapitału finansowego, kulturowego, społecznego (społecznych koneksji) czy wreszcie „kapitału genetycznego”. Ten
determinizm – interpretowany dwojako, „... z większym ukłonem ku biologicznym lub większym ukłonem ku kulturotwórczym wyjaśnieniom” może ogarniać nawet takie typowo indywidualne cechy ludzkiej psychiki, jak dobre chęci
czy silna wola. Tak więc np. „niektórzy zwolennicy genetycznej determinacji
zachowań jednostki skłonni są do twierdzenia, że również predyspozycje do
przejawiania określonych cech temperamentalnych, i w konsekwencji motywacji, mogą być odniesione do genetycznego wyposażenia jednostki”91. Człowiek
jest bardziej sumą okoliczności życiowych niż podmiotem używającym swej
wolnej woli. Niesłuszne jest więc – w myśl referowanego stanowiska – nagradzanie za to, że ktoś skorzystał z danego mu przywileju; niesłuszne jest karanie
za to, że ktoś pozbawiony został warunków rozwoju.
Wprawdzie wiele jednostek zażarcie i skutecznie pokonuje wzniesione na
ich drodze przez społeczeństwo bariery, jednak ostateczny rezultat tych zmagań jest z reguły niewspółmierny do osiągniętej pozycji, wyjątki potwierdzają
tę regułę. „Czy przypadkiem nie jest tak, że dziecko wiejskie wkłada więcej
wysiłku w ukończenie średniej szkoły niż syn profesora w zrobienie doktoratu?
Któremu z nich się więcej należy za «wysiłek»?”92 Gdybyśmy uznali, że wysiłek jest zasługą jednostki a nie pochodną genotypu, winniśmy wynagradzać
za „... odległość między punktem wyjścia (mierzoną np. biologicznie zdeterminowanym talentem i miejscem rodziców w strukturze społecznej) a punktem
90
Tamże.
Zob. W. Wesołowski, Uwarstwienie i merytokratyczna sprawiedliwość, „Studia Socjologiczne” 1980, nr 4, s. 95.
92
Tamże, s. 93.
91
97
dojścia jednostki czyli zajętą pozycją społeczną”93. Można tę dyrektywę zastosować przy wydawaniu sądów moralnych o jednostkach, natomiast nie wydaje się to możliwe w operującej schematami polityce społecznej. „Egalitarnym
deterministom” narzuca się zatem wniosek, że powoływanie się na zasługi jako
usprawiedliwienie nierówności społecznych nie daje się obronić.
Czy rzeczywiście aprobata równości sytuacji musi wiązać się z niewiarą
w ludzkie możliwości? Na pewno nie, skoro w tradycji myśli socjalistycznej
hasła równości i godności ludzkiej wypowiadano zawsze jednym tchem. Toteż najczęściej powiada się, że na razie – z winy ustroju społecznego niewiele
zależy od jednostki; dopóki nie usunie się pęt i barier, nagradzanie za rzekome
zasługi nie może być uznane za słuszne. Tak więc, jeśli przyjmiemy „słusznościowy” porządek oceny, winniśmy domagać się stosowania podziału według
potrzeb w okresie budowy socjalizmu, a stosowania podziału według zasług –
dopiero w komunizmie. Jednak przyjęło się tradycyjnie odwracać tę sekwencję
obowiązujących zasad, ale to już pod wpływem uznanej w tej kwestii za priorytetową – argumentacji „efektywnościowej”.
Jest jeszcze jeden wart uwagi sposób uzasadniania równego dzielenia przez
społeczeństwo dóbr pomiędzy jednostki mierne i wybitne. Powiada się mianowicie, że takie cechy pracy, jak odpowiedzialność, złożoność mierzona wykształceniem, ryzyko itp. „same się nagradzają”, należy je księgować po stronie „ma” a nie po stronie „winien”; są przedmiotem pożądania, źródłem autotelicznej satysfakcji, a także szansą na lepsze ułożenie sobie życia pod wieloma
innymi względami. Zgodnie z tym optymistycznym stanowiskiem, im bardziej
rozwinięty i twórczy człowiek, tym mniej są mu potrzebne wyrazy zewnętrznego uznania, nagrody odnajduje w sobie, satysfakcje czerpie z doświadczenia
własnego rozwoju (M. Rokeach umieścił na liście 18 naczelnych wartości ludzkich „poczucie dokonań, trwałego wkładu”)94.
Słuszność nierówności
Z kolei pogląd głoszący, że społeczne nierówności sytuacji są przejawem
sprawiedliwego nagradzania tych, którzy uczynili lepszy użytek ze swego człowieczeństwa, zakłada dużo pochlebniejszą ocenę zarówno zdolności
jednostki do samodzielnego kształtowania swego losu, jak i towarzyszących
temu okoliczności społecznych. Słuszności tego poglądu dowodzi się często
na przykładach wybranych jednostkowych biografii ludzi wybitnych, po czym
wnioski rozciąga się na nierówności między zbiorowościami „Słusznościowe”
argumenty na rzecz „merytokratycznej sprawiedliwości” dają się przedstawić
następująco:” 1) wysiłek, jaki młoda osoba wkłada w osiągnięcie wyższych
poziomów wykształcenia i kwalifikacji, powinien być adekwatnie nagradza93
94
98
Tamże, s. 96.
M. Rokeach, The Nature of Human Values, New York 1973.
ny, ponieważ większy wysiłek zasługuje na większą nagrodę; 2) osoby o wyższym poziomie wykształcenia i większych kwalifikacjach dają więcej społeczeństwu, i dlatego są upoważnione do otrzymania więcej od społeczeństwa;
3) talent w nauce, sztuce i innej działalności zawodowej winien być dodatkowo
czy ponad normę wynagradzany, niezależnie od tego, że jest on rezultatem genetycznego wyposażenia jednostki; talent rozwijany zasługuje na najwyższe
uznacie i najwyższe nagrody95. W tezach tych nie precyzuje się, jaki rozmiar
dystansów społecznych i ile płaszczyzn nierówności przytoczona argumentacja
ma usprawiedliwiać. Toteż jak podkreśla W. Wesołowski możliwe są tu rozmaite i bardzo dowolne interpretacje, od zdecydowanie elitarystycznych po omalże
„egalitaryzujące”.
Dotychczas referowane stanowiska i kontrstanowiska operowały pojęciem
„zasług jednostki”, akceptując lub odrzucając je jako kryterium nagradzania,
uznając lub kwestionując możliwość ich istnienia, postrzegając zaobserwowane nierówności między zbiorowościami jako statystyczny efekt nagradzania
jednostek za zasługi lub – wręcz przeciwnie – widząc w nich główną barierę
uniemożliwiającą nagradzanie jednostek stosownie do ich zasług. W pewnych
tekstach ideologicznych można natknąć się ponadto na ideę „zasług zbiorowości”, w szczególności zasług klas społecznych, postrzeganych nawet w perspektywie międzypokoleniowej. Z tytułu zasług miałyby klasom przysługiwać
trwałe przywileje, prowadzące do nierówności sytuacji, szans, a nawet miar.
Znajdują się więc rzecznicy przywilejów dla arystokracji – bo ta kulturalna
i szlachetna kasta wydała na przestrzeni dziejów tylu mężów opatrznościowych
naszej historii – lub dla klasy robotniczej – bo należy jej się to po latach wyzysku, cierpień i walki o nowy sprawiedliwy ustrój. Roszczenia takie bywają
pochodną – chwalebnych skądinąd – uczuć dumy czy godności klasowej, ale
budzą wiele wątpliwości.
Jeszcze jeden sposób uzasadniania nierówności sytuacji powołuje się nie
na kryterium zasługi a na kryterium potrzeby. Jednak nie chodzi tu o zestandaryzowaną potrzebę „rzeczywistą” (która – zgodnie z hasłem „równych żołądków” – służyła uzasadnianiu równości sytuacji) a o rozbudzone pragnienia,
rosnące wraz z witalnością organizmu, żywością intelektu, wykształceniem
i doświadczeniem. Zgodnie z tym stanowiskiem ani żołądki, ani zmysły, ani intelekt nie są równe. Mniejsza o przyczyny, ale jeśli chcemy – inspirowani przez
teorie utylitarystyczne – maksymalizować sumę ludzkich satysfakcji, to dajmy
więcej tym, którzy „potrafią chcieć”, „umieją się delektować”, zamiast mozolnie – i często bezskutecznie – wzbogacać układy preferencji osobników prymitywnych i pogodzonych ze swym statusem. Nie trzeba dodawać, że zarówno
rzecznicy, jak i krytycy tego poglądu uważają się za spadkobierców prastarych
ideałów humanizmu.
95
W. Wesołowski, Uwarstwienie i merytokratyczna sprawiedliwość, jw., s. 89.
99
Zamiast resumé
Niezależnie od tego, jak podsumujemy wszystkie „za” i „przeciw” w tym
sporze aksjologicznym, możemy przypuszczać – za Gellnerem – że współcześnie straciły swą wiarygodność odziedziczone po minionych wiekach dogmatyczne podstawy rozmaitych systemów hierarchii i nierówności (jako że
zapanował powszechny relatywizm), a więc „...nic nie stoi na przeszkodzie,
abyśmy wszyscy byli równi. Można sądzić, że równość wymaga mniej racji
niż nierówność, a skoro brak jest odpowiednich racji lub przesłanek na rzecz
określonej wizji porządku społecznego, to niejako automatycznie świadczy to
na korzyść egalitaryzmu”96.
Czy równość jest nieuchronna
Nieuchronność nierówności – odwieczna natura ludzka
czy wymóg modernizacji
Niezależnie od tego, że równość i nierówność społeczna są postrzegane przez
ludzi jako dobre lub złe – bywa, że współczesne przejawy równości lub nierówności, a także narastanie tych przejawów, uznaje się za nieuchronne. Tego typu
tezy są – w odróżnieniu od uprzednio omawianych opcji ideowych – sprawdzalne empirycznie, choć wystąpią przy tym te różnorakie trudności warsztatowe,
jakie trapią wszystkich badaczy życia społecznego. W szczególności okaże się,
że granica między tym, co użyteczne, a tym, co nieuchronne, jest płynna.
O nieuchronności nierówności społecznych w sensie absolutnym mówią ci,
którzy widzą ich praprzyczynę w „naturze ludzkiej”; w tych jej cechach, które
są niezmienne, niepodatne na skorodowanie przez żadne systemy społeczne.
Grzechem pierworodnym człowieka ma być dążenie do dominacji nad innymi,
pęd do wyróżnienia się, a nieuleczalną przywarą – niechęć do pracy, gdy brak
przymusu ekonomicznego. Ten tradycyjny argument antyegalitarny ma to do
siebie, że nie zapowiada on narastającej dynamiki dążeń godzących w wizję
egalitarnego ładu, tylko akcentuje ich odwieczność i trwanie.
Inaczej jest z argumentacją na rzecz tezy o nieuchronnym związku między
modernizacją a narastaniem nierówności społecznych. Ma być ono ceną, jaką
płacą społeczeństwa za burzliwy rozwój techniki, racjonalizację sterowania
rozwojem ekonomicznym i społecznym przez wielkie sformalizowane organizacje, koncentrację władzy w rękach takiej czy innej techno- lub merytokracji
itp. Zrezygnować z ładu społecznego naznaczonego przez narastające dystanse
między ludźmi teoretycznie można – ale za cenę wielowymiarowego regresu, marginalizacji w stosunku do dynamicznej czołówki światowej97; za cenę
96
Zob. koncepcje Daniela Bella omawiane w: W. Morawski, Nowe społeczeństwo przemysłowe. Analiza i krytyka koncepcji, Warszawa 1975.
97
100
Czy równość jest nieuchronna
odrzucenia tak cenionych we współczesnych społeczeństwach wartości, jak
„orientacja na osiągnięcia”, efektywność, prężność i witalność.
Inni z kolei „zrezygnowani, antyegalitaryści” (którzy, jak Gellner to formułuje, „gdyby tylko równość była możliwa do zrealizowania w społeczeństwie,
przyjęliby ją z radością”98) widzą nawet teoretyczną możliwość funkcjonowania nowoczesnego społeczeństwa egalitarnego, ale nie widzą praktycznej możliwości pokojowego przekształcenia starego ładu w nowy, rewolucję zaś odrzucają, jako – nieuchronnie lub prawie nieuchronnie – wyniszczającą jednych
ludzi a wywyższającą innych, tyle, że nowych.
Nieuchronność równości – powrót do natury
czy wymóg modernizacji
Powiada się także, choć rzadziej, że to – wręcz przeciwnie – narastanie
równości społecznej jest współcześnie nieuchronne (a przynajmniej, że powrót
do minionych drastycznych nierówności jest mrzonką). I w tym przypadku
można – jak się okazuje – odwołać się do natury ludzkiej, w tonie aprobującym
wywodząc wrodzony egalitaryzm postaw z faktu „równości żołądków”99 lub
też w tonie krytycznym ukazując destrukcyjny wpływ odwiecznej „bezinteresownej zawiści”, i dostrzegać we współczesności symptomy powrotu do owej
natury. Można też dowodzić, że długotrwałe trendy kulturowe modyfikują –
w sposób korzystny dla równości – odwieczny pęd człowieka do dominacji
nad innymi ludźmi. Choćby rewolucja seksualne, która „...ogromnie osłabiła
pewien ważny motyw dążenia do kontroli nad ludźmi. Nawet dla tych, którzy
nie mają władzy ani wpływów, seks jest dzisiaj łatwiej osiągalny”100.
Powiada się też, że to właśnie procesy modernizacyjne i wymogi trwania
współczesnego społeczeństwa w stanie homeostazy wymuszają wielowymiarową egalitaryzację. Nie ma więc mowy o okropnościach proegalitarnej rewolucji, przemocą rozbijającej mechanizmy społeczne, skoro jest ona zbędna
– to właśnie te mechanizmy nieubłaganie prą ku egalitaryzmowi. Przykładowo
można tu wymienić olbrzymią mobilność zawodową i zmienność ekip rządzących, co nie tylko zwiększa rotację na pozycjach uprzywilejowanych i upośledzonych (i ty będziesz miał swoje pięć minut sukcesu), ale i zmusza do
– mającego swe źródło w kunktatorstwie – dobrego traktowania nawet szarych
obywateli i marginalnych zbiorowości, „...ponieważ może się kiedyś okazać,
że właśnie oni trzymają w ręku jakąś istotną dźwignię”101.
98
U Kanta „to, co sprawia, że jesteśmy ludźmi, jest w nas wszystkich jednakowe i realne. To, co nas od siebie odróżnia, należy do świata pozorów”. Cyt. za E. Gellnerem, tamże,
s. 41.
100
Tamże, s. 31.
101
Tamże, s. 37.
99
101
Złożoność, anonimowość oraz krótkotrwałość ludzkich kontaktów w ramach
wielu różnych organizacji, których znaczenie trudno bywa porównać, każe odrzucić we współczesnym życiu zawodowym normy obyczajowe respektujące
hierarchię społeczną. Bogactwo staje się „mniej prestiżowym” środkiem osiągania prestiżu niż sukces zawodowy, a najwyższa nawet pozycja nie umożliwi
nikomu otoczenia się służalczością bliźnich, choćby wskutek profesjonalizacji
i specjalizacji usług. Zwęża się repertuar pożądanych nagród, motywujących do
pięcia się w górę; seks i służalczość to tylko przykłady zanikających nagród.
Obserwuje się też spontaniczny proces likwidacji zawodów i stanowisk zajmujących dotychczas najniższe pozycje w hierarchii prestiżu. „Głosujący nogami” pracownicy, którzy niejednokrotnie wolą być bezrobotni niż wykonywać
najbardziej poniżające zajęcia, wymuszają stopniowo innowacje techniczne,
zastępujące ten typ pracy ludzkiej. Zaś nieodwracalny trend wydłużania czasu
wolnego powiększa obszar, na którym egalitaryzacja napotyka mniej barier.
Wreszcie sama – wciąż rosnąca współcześnie – zamożność społeczeństwa
ma osłabiać dolegliwości nierównej konsumpcji. Gdy podnosi się wciąż minimalny poziom życia zagwarantowany ogromnej większości ludzi, nierówność
w podziale nadwyżek pełni w coraz większym stopniu funkcje nadawania symbolicznego statusu wyższości. Co nie zmienia faktu – jak to już podkreślano
– że hierarchia prestiżu także ma tracić na znaczeniu.
Zamiast resumé
Nie zamierzam ustosunkowywać się do tych znoszących się wzajemnie –
argumentów. Chcę tylko zwrócić uwagę, że u jednych „rzeczników nieuchronności” (czy to równości czy nierówności społecznej) pobrzmiewa zadowolenie
z „samorealizującej się utopii”, bo – zgodnie z ich przeświadczeniem – nieuchronne jest to, co dobre. Inni – szczerze lub obłudnie – deklarują niezadowolenie z tego, że ich ideał moralny okazał się nierealizowalny na tym świecie
w skali społecznej.
Do niektórych wątków wypadnie jeszcze powrócić w następnej części tego
rozdziału, gdyż jak to już sygnalizowałam – płynna jest granica między „nieuchronnym i niezależnym od czyichkolwiek, zbiorowych czy indywidualnych,
zabiegów” i „użytecznym tak bardzo, że nieuchronnie wszyscy rozsądni politycy,
pragnący uniknąć rozkładu społeczeństwa, wprowadzą tę użyteczność w życie”.
Czy równość może być użyteczna
W imię jak rozumianej efektywności
To, co jedni uznają za wartość, może być przez innych traktowane (również
lub zamiast) jako instrument do osiągania innych wartości lub interesów. To,
co jedni traktują jako nieuchronną konsekwencję pewnych procesów, inni –
102
poszukując środków skutecznego działania – postrzegają jako przesłankę pożądanych stanów i rzecz jasna – starają się ją sprowadzić. Toczy się w związku
z tym spór, jakie dystanse społeczne – malejące czy narastające – sprzyjają
sprawnemu funkcjonowaniu społeczeństwa.
W społeczeństwach, w których kwestią społeczną staje się niska sprawność
działania większości mechanizmów społecznych, efektywność może autonomizować się, z pragmatycznie oczywistej zasady działania awansuje do roli samoistnej wartości (omalże bez związku z tym, jakim celom służy sprawne działanie). Zjawisko takie wystąpiło chyba współcześnie w świadomości społecznej
Polaków, choć efektywność funkcjonuje tu raczej jako wartość odświętna, a nie
jako wartość realnie ukierunkowująca ludzkie dążenia. Dlatego też wszelkie
tezy o sprzeczności równości (lub nierówności) społecznej z efektywnością
wywierają duże wrażenie i przyczyniają się do dezawuowania tych wartości.
Ponadto można postulować zwiększenie (lub zmniejszenie) nierówności
społecznych dowodząc, że np. posłuży to pomnożeniu dobra wspólnego, bezpieczeństwa czy wolności, że zwiększy to pulę dóbr konsumpcyjnych i wolnego czasu do podziału. Jeśli ta argumentacja okaże się przekonywająca, to może
ujawnić się w praktyce kolizja aksjologiczna, zmuszająca do rozstrzygnięcia
dylematu: albo ograniczymy (czasowo lub trwale) realizację wyznawanego
przez nas ideału równości (nierówności) społecznej, albo ograniczymy realizację innych ważnych ideałów: bezpieczeństwa, wolności, konsumpcji, czasu
wolnego itd. To ograniczenie realizacji innych wartości może objąć całą wspólnotę, może też dotyczyć niektórych tylko grup społecznych (w tym drugim
przypadku będziemy raczej mówić o kolizji wartości i interesów).
Tak więc efektywność może oznaczać wypadkową różnych sprawności
cechujących dane społeczeństwo, może też oznaczać szczególną sprawność
w realizacji wybranej wartości. W imię tej efektywności chce się czasami potraktować cenioną przez siebie równość społeczną jako instrument (zdejmując
ją niejako z piedestału) albo nawet w imię tej efektywności postanawia się
ograniczyć dążenia do równości (poświęcając ją na ołtarzu innego bóstwa). Te
same zabiegi mogą dotyczyć nierówności społecznej.
Egalitaryzm społeczeństwa a jakość
Rozważmy po pierwsze, jak można oceniać kierunek ogólnych zależności między stopniem egalitaryzmu społeczeństwa a jego stanem. Najbardziej
rozpowszechnione wydają się poglądy, wedle których nierówności społeczne
wpływają pozytywnie na jakość kultury i cywilizacji, dynamizm i innowacyjność społeczeństwa.
Oskarża się więc egalitarne społeczeństwo o to, że wytwarza ono masową
kulturę odpowiadającą złym gustom masowej publiczności (degradującą się
w stosunku do kultury „obsługującej” nieliczną uprzywilejowaną publiczność
103
o odpowiednim wykształceniu i wyrobionym smaku), że produkcja zaspokajająca pragnienia mas staje się tandetna, że nawet jakość polityki i polityków
zabiegających o poparcie mas wyborczych obniża się (o czym pisał już ironicznie Tocqueville: „Moralne panowanie większości opiera się po części na
założeniu, że wielu ludzi zgromadzonych razem posiada więcej wykształcenia
i rozumu niż jeden człowiek, że liczba prawodawców jest ważniejsza niż ich
dobór”)102. W społeczeństwie równych szans, ceniącym osiągnięcia, ale w którym brak zobiektywizowanych mierników sukcesu i wyróżników wysokiego
statusu, powszechną przywarą staje się konformizm, psychiczna zależność od
opinii innych ludzi. Troska o potrzeby większości sprzyja zaniedbaniu ludzi
utalentowanych i marnowaniu ich talentów. W świecie, w którym współistnieją nie odgrodzone od siebie jakąś żelazną kurtyną zbiorowości różniące się
stopniem egalitaryzmu, porządek egalitarny jednej z grup „może powodować
migrację najzdolniejszych członków grupy do innych grup, stwarzając dla nich
większe możliwości sukcesu, znalezienia wyrazu dla ich osobowości i przejawienia uzdolnień”103. Może to być migracja międzynarodowa lub – w ramach
gospodarki narodowej – międzysektorowa.
Generalnie, równość ma pociągać za sobą „zbylejaczenie”. Nawet przeciwnicy elitaryzmu zauważają ten negatywny efekt uboczny równości, choć go nie
demonizują: „po prostu nie możemy jednocześnie mieć ciastka i zjeść go. Nie
możemy łączyć przewag arystokratycznego i demokratycznego społeczeństwa;
nie możemy mieć elity kulturalnej tworzącej bez oglądania się na masowe gusty w społeczeństwie kładącym nacisk na wartość sądów potocznych”104.
Przeciwstawne dotychczas referowanym i ocenianym poglądy o użyteczności równości społecznej są mniej popularne, ale nie są bynajmniej odosobnione. Podkreśla się więc przede wszystkim użyteczność równości jako spoiwa
zbiorowości. M. Rokeach wręcz utożsamia równość z braterstwem w swym
katalogu naczelnych wartości105. Znaczenie tego spoiwa rośnie w sytuacjach
ekstremalnych: „Zagrożenia zewnętrzne sprzyjają rozwojowi idei egalitarnych.
Okupacja hitlerowska w Polsce więcej zapewne przyczyniła się do rozwoju
postaw egalitarystycznych niż demokratyczne zasady Konstytucji marcowej.
Edukacja pod Verdun skuteczniej przełamywała ciasne ramy pojęcia société niż
wzniosłe słowa wypisywane na budynkach urzędowych Republiki Francuskiej.
Egalitaryzm był bowiem potrzebny dla trwania”106.
Kwestionuje się też tezę o zgubnym wpływie upowszechniania dóbr na
ich jakość. Summa summarum, masowa skala produkcji, szeroka publiczność
i rozbudowane „społeczne zaplecze” środowiska twórców przyczyniają się do
102
103
104
105
106
104
A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce. Warszawa 1976, s. 190.
S. Lipset, Political Man. The Social Bases of Politics. New York 1960, s. 413.
Zob. M. Rokeach, The Nature.... jw.
szybszego krążenia i rozwoju twórczych idei, postępu naukowego i technicznego, ujawniania wszystkich talentów (które, nawet jeśli nie zyskają szczególnej
opieki, chronione są przed zaprzepaszczeniem). Nawet jeśli udział tandetnych
dóbr (ekonomicznych, kulturalnych, społecznych) jest większy w społeczeństwie egalitarnym niż elitarnym, to ilość – mierzona liczbami bezwzględnymi –
dóbr najwyższej jakości daje oczywistą przewagę społeczeństwu egalitarnemu.
Bowiem o jakości dóbr przesądzają ich cechy użytkowe i estetyczne, nie zaś
ich niepowtarzalność. Zresztą procesy masowe nie muszą likwidować marginesu rękodzieła czy rozmaitych kameralnych produkcji adresowanych do znanych – a nie anonimowych – odbiorców.
Kiedy nierówności pobudzają motywacje – warunki, ograniczenia
Drugi – szczególnie popularny nurt rozważań koncentruje się na sprawie
ludzkich motywacji. Uważa się wówczas, że oddziaływanie dystansów społecznych odbywa się z reguły za pośrednictwem ludzkiej świadomości i – przede
wszystkim – ludzkich zachowań. Chodzi tu głównie o zachowania związane
z miejscem w społecznym podziale pracy, o coraz efektywniejsze wykorzystanie – na krótszą i dłuższą metę – ludzkiego potencjału.
Przekonanie, że nierówności społeczne wywierają przemożny wpływ na
pobudzanie (lub paraliżowanie) ludzkich motywacji, opiera się na następujących założeniach: 1. Istnieje silny związek między układem wielowymiarowych dystansów społecznych a zachowaniem jednostek. 2. Jednostki umieją
prawidłowo postrzegać układ nierówności i swoje w nim miejsce. 3. Jednostki
są wyczulone na ten aspekt rzeczywistości. 4. Jednostki chcą i umieją to miejsce zmienić na lepsze, co stanowi dla nich dostatecznie silny motyw do podjęcia działań107. 5. Można przewidzieć, jakie to konkretnie będą działania. Jeśli
centralnemu planiście czy politykowi uda się ustalić (lub spróbuje zgadywać),
jakie zachowania są skorelowane z jakimi to mianowicie dystansami społecznymi, a także jeśli uda mu się stwierdzić, że dany typ dystansów społecznych
mieści się w polu jego wolnego wyboru (a nie w sferze „nieuchronności”) – to
może sięgnąć po ten instrument.
Założenia te można przyjąć w fazie studialnej. Ale chyba zbyt często popełnia się następujące błędy: 1) lekceważy się doniosłość oddziaływań innych
niż stratyfikacja aspektów rzeczywistości na ludzkie zachowania; oddziaływań,
które – przy niepomyślnym zbiegu okoliczności – mogą zniweczyć skuteczność mechanizmu, idealnie sprawującego się w sterylnych warunkach laboratoryjnych (skądinąd nieistniejących); 2) przecenia się w ogóle racjonalność
i planowość ludzkich zachowań, będących często raczej nieskoordynowany107
Albo inaczej – jednostki reagują w konkretnych sytuacjach na doraźnie dostępne
i podsuwane im szanse zdobycia dóbr; nie jest dla nich ważne – więc nie musi być ważne
i dla polityka, w jakim to szerszym układzie dystansów społecznych się odbywa.
105
mi odruchami jednostek słabo zorientowanych we własnej hierarchii dążeń
i w wachlarzu dostępnych im ofert i możliwości życiowych; 3) solidnie udokumentowaną znajomość reakcji ludzi pełniących określone role na gradację
nagród określonego typu generalizuje się, usiłując osiągnąć analogiczne efekty
motywacyjne u ludzi pełniących zupełnie inne role i to przez różnicowanie dostępu do dóbr zupełnie innego typu i ponosząc – rzecz prosta – fiasko.
Motywacyjne funkcje elit – za i przeciw
Prezentację stanowisk uznających, że nierówności społeczne sprzyjają pobudzaniu motywacji ludzkich i „orientacji na osiągnięcia” rozpocznę od poglądu oryginalnego w swej skrajności, który rzadko pojawia się w literaturze,
lecz jest zapewne popularny (jako swego rodzaju samousprawiedliwienie się)
wśród członków współczesnych mutacji Veblenowskiej „klasy próżniaczej”
pławiących się w „próżnowaniu na pokaz” i „konsumpcji na pokaz”.
Zgodnie z tym poglądem, nie wystarczy stworzenie systemu nagród za zachowania pożyteczne dla ogółu; trzeba jeszcze rozbudzić apetyty, aspiracje, aby
te nagrody stały się maksymalnie pożądane. A ten cel najlepiej można osiągnąć,
jeśli udostępni się ludziom możliwość obserwowania elit, ich „słodkiego życia”
bogatszego pod wszelkimi możliwymi względami od życia zwykłego zjadacza
chleba. Jest omalże obojętne, z jakiego tytułu elita korzysta z tych przywilejów, może też być zamknięta dla przybyszów z zewnątrz, „z dołu”; mimo to jej
istnienie jest funkcjonalne. Człowiek, od którego oczekuje się reakcji na oferowane nagrody, nie musi – w myśl tej koncepcji – w pełni orientować się w całej
złożoności dystansów społecznych, ale musi dostrzegać uroki życia ścisłych
elit tego społeczeństwa, by lepiej smakowały mu te skromne nagrody, jakie są
mu dostępne. Im bardziej niebotyczne są elity, tym skuteczniej ma działać na
wyobraźnię owa „wizja wielkiego używania”.
W myśl innej bardziej ważkiej koncepcji – inspirowanej przez teorię
K. Davisa i W. Moore’a – możliwe jest ustalenie gradacji różnych ról społecznych według stopnia ich „ważności” funkcjonalnej dla całego społeczeństwa. Większej ważności ról elitarnych winno towarzyszyć lepsze wyposażenie w rozmaite dobra materialne i niematerialne, chronienie przed ciężarami
i ryzykami ponoszonymi przez ogół – po to, aby zapewnić dopływ wielu
chętnych i selekcję najlepszych do pełnienia tych funkcji, aby bodźcować
do coraz doskonalszego ich pełnienia (oraz – aby dać wyraz formule sprawiedliwości „każdemu według zasług”, ale to już argument innego typu). Nie
zawsze jest przy tym jasne, jaka ma być miara owej „ważności”, często wiąże się ją z władzą i odpowiedzialnością, z wykształceniem i mistrzostwem
w wykonywaniu zawodu, z rozmiarami i „strategiczną kluczowością” efektu
ekonomicznego (postęp techniczny, ekspansja na rynki światowe, przełamanie barier wewnętrznych).
106
Przeciwko powyższym koncepcjom przemawiają następujące proegalitarne tezy: 1) rozpiętości społeczne, po przekroczeniu pewnego progu, wywołują nieznośne napięcie psychiczne, wiodą do frustracji, często rozładowywanej
agresją; 2) „ważniejsze” funkcjonalnie okazują się te role zawodowe, których
nikt nie chce pełnić ze względu na ich uciążliwość, nieatrakcyjność i „niedopłacenie”.
W myśl pierwszej z tych tez, „niebotyczne elity” nie pobudzają apetytów,
a psują smak dostępnych „szaremu człowiekowi” potraw, choćby były one
zadowalające z dietetycznego punktu widzenia. Psychologowie twierdzą, że
człowiek działa najefektywniej wtedy, gdy poziom jego aspiracji nieco tylko
przekracza możliwość ich zaspokojenia108. Jeśli nawet zdobycie „miejsca na
górze” nie jest wykluczone formalnie i realnie, zbyt ambitne zadanie i zbyt
wytężony wysiłek przekraczają wytrzymałość psychiczną przeciętnych ludzi.
Zamiast dążyć do wspinania się po szczeblach drabiny społecznej, będą starali
się – choćby bezwiednie – nią zachwiać. Udział frustratów w składzie takiego
społeczeństwa przekroczy dopuszczalną granicę i społeczeństwo jako całość
stanie się „chore”. Na ujawniającą się agresję jednostek społeczeństwo będzie
musiało odpowiedzieć przemocą i tak uruchomi się w skali społecznej „spirala przemocy”. Tylko w społeczeństwie nieporozrywanym ostrymi podziałami
możliwe jest rozwijanie więzi współpracy, będących podstawowym spoiwem
nowoczesnych społeczeństw.
Zgodnie z drugą tezą, najważniejsze „funkcjonalnie” są „słabe ogniwa”,
a więc, jeśli np. dużo więcej chętnych przypada na jedno stanowisko ministra
zdrowia niż na jedno stanowisko salowej w szpitalu, należy zmniejszyć rozpiętość płacową między tymi stanowiskami. Rozpiętość między grupami zawodowymi cieszącymi się dużym prestiżem i atrakcyjnymi a grupami o niskiej
atrakcyjności można – z pożytkiem dla ogółu – zmniejszać na dwa sposoby:
likwidować najbardziej pogardzane zajęcia, by oszczędzić sobie wiecznych
kłopotów z rekrutacją chętnych, odpowiednio programując postęp techniczny
i organizacyjny109; dużo obficiej, niż to dotychczas było w zwyczaju, gratyfikować te uciążliwe zajęcia, których nie udało się zlikwidować. Skoro nie mogą
one być źródłem autotelicznych satysfakcji, niech dają dostęp do większych
pieniędzy i dłuższego czasu wolnego. Trzeba więc czasami wręcz odwrócić
dotychczasowe układy nierówności dochodowych i pochodnych, co – przynajmniej „po drodze” – da efekt zniesienia „starych” nierówności. Alternatywą
takiego rozwiązania jest wzmożenie przymusu jako środka polityki gospodar108
K. Obuchowski, Model i typy przystosowania psychicznego człowieka, Zeszyły Naukowe UAM 1961, nr 5. Cyt. za: T. Kocowski, Taktyka i strategia sterowania motywacją
ludzką w skali masowej. W: Socjotechnika. Style działania, pod red. A. Podgóreckiego,
Warszawa 1972.
109
Zob. J. Kordaszewski, Kierunki humanistycznej racjonalizacji systemu pracy.
W: Perspektywiczna polityka społeczna, pod red. J. Daneckiego, Warszawa 1981.
107
czej, co miałoby liczne niekorzystne skutki uboczne. Dodatkowo wskazuje się
na to, że nadmierne wynagradzanie wyróżnionych elit wywołuje wśród ich
członków stępienie wrażliwości na bodźce, które – wobec tego – muszą być
coraz silniejsze, a mimo to coraz mniej skuteczne.
Warunki użyteczności bodźców materialnych na stanowisku pracy
Jeśli zrezygnować z wyróżniania spośród ogółu ról społecznych owej rodziny ról obdarzonych nieco tajemniczą „ważnością”, pozostaje nam zespół twierdzeń o użyteczności materialnego motywowania do lepszej pracy na wszystkich istniejących stanowiskach; twierdzeń, których – w ich najogólniejszych
sformułowaniach – nikt prawie w naszym kręgu kulturowym nie podważa, ale
które niezwykle trudno jest operacjonalizować. Każdorazowo trzeba też stawiać pytanie, w jakich warunkach i w jakim zakresie skuteczność motywowania może się spełniać. Zacznijmy od analizy „sytuacji wyjściowej”, kiedy to
– za pomocą nierówności płacowych użytych jako bodziec – chcemy pracownika skłonić do większej wydajności na danym stanowisku pracy. Konkretyzując i uzupełniając ogólne założenia, uprawomocniające pogląd, że nierówności mobilizują do działania, można wymienić następujące warunki społecznej
użyteczności stosowania bodźców materialnych w tej sytuacji: 1) pracownik
będzie wiedział i wierzył, że zwiększając wysiłek i inwencję w pracy uzyska
w zamian za to satysfakcjonującą nagrodę (a płacowe złotówki przydadzą się
na coś, czego człowiek potrzebuje i pożąda), zaś przyrost tej nagrody będzie co
najmniej proporcjonalny do zwiększenia wysiłku; 2) pracownik jest w stanie,
może zwiększyć wysiłek i inwencję, nie ma barier zdrowotnych, ekonomicznych, technicznych, organizacyjnych, informacyjnych uniemożliwiających
zwiększenie jego indywidualnej wydajności – a więc nagradza się go za to, co
rzeczywiście od jego woli zależy; 3) wzrost indywidualnej wydajności pracy
każdego z bodźcowanych pracowników zostanie spożytkowany przez gospodarkę w skali mezo- i makroekonomicznej, przekształcając się we wzrost społecznej wydajności pracy110.
Kiedy brak efektu społecznego
Spełnienie tego trzeciego warunku pozwala ocenić zastosowany system
bodźców jako zgodny ze sformułowaną przez J. Rawlsa zasadą sprawiedliwości, która zezwala na takie nierówności społeczne, które przynoszą „największy
pożytek osobom znajdującym się w najmniej korzystnej sytuacji”111 (w zasadzie tej ukryte jest więc założenie, że istnieją takie nierówności, które nie tylko
110
Zob. Z. Morecka, Społeczne aspekty..., jw., s. 198.
Zob. J. Rawls, A Theory of Justice, Cambridge Mass. 1977 oraz omówienie tej pracy
W: H. Buczyńska-Garewicz, Sprawiedliwość jako racjonalność, „Etyka” 1981, nr 19.
111
108
nie powstają kosztem słabszych, ale w imię korzyści słabszych). Użyteczność
staje się więc jakby gwarancją słuszności. W innym przypadku wprawdzie nierówności płacowe zwiększą – na krótką metę – wysiłek pracowników, ale nie
dadzą istotnego wzrostu „puli do podziału”, ogólnego dobrobytu i globalnego
„funduszu motywacyjnego”, będzie więc trzeba uszczknąć coś z innych funduszy lub zabraknie – na dłuższą metę – środków podtrzymujących utworzony
system bodźców.
Przyczyny braku globalnych efektów mogą być rozmaite. Łączy je to, że nie
ma na nie żadnego wpływu „bodźcowany” pracownik. Na przykład przypisanie
efektu do konkretnego pracownika może być trudne i łatwo tu o pomyłkę; jeśli
np. pominie się stanowiska pracy mniej eksponowane i zaniedba się bodźcowania pewnych elementów „robotnika łącznego”, trudno liczyć na wzrost społecznej wydajności pracy. Bywa jeszcze inaczej. W konkretnej sytuacji – powiada
się czasem, że dotyczy to współczesnej Polski – rozmiary globalnej nadwyżki
ponad „fundusz konsumpcji niezbędnej” zapewniającej wszystkim poziom minimalny są tak niewielkie, że środków z „funduszu motywacyjnego” wystarczy
tylko na skuteczne motywowanie nielicznych pracowników. Sfrustruje to pozostałych i zniweczy spodziewane pozytywne efekty systemu bodźców. Wtedy
nie warto tworzyć takich „motywacyjnych enklaw”, by nie rozbudzać wśród
ogółu płonnych nadziei na sowite nagrody112.
Warto w tym miejscu poczynić dygresję na temat sygnalizowanego wcześniej poglądu, że nierówności społeczne są wtedy niesprawiedliwe, gdy pewne jednostki i grupy mają większy dostęp do dóbr kosztem innych jednostek
i grup. Spełnienie przedstawionego przed chwilą trzeciego warunku użyteczności bodźców gwarantuje, że fundusz motywacyjny nie zostaje nikomu „odebrany”, gdyż jest on częścią wartości wytworzonych tylko dzięki istnieniu owego
funduszu. Przestaje to być prawdą dopiero wtedy, gdy fundusz motywacyjny
jest większy od przyrostu efektów, wówczas bowiem „krańcowa użyteczność
bodźców” staje się ujemna. Zastosowano bodźce niepotrzebnie nadmierne albo
przyrost wysiłku, do którego bodźce starały się skłonić pracowników, okazał
się nieracjonalnie nadmierny, dając szybki spadek jego „krańcowej użyteczności” mierzonej uzyskanym przyrostem puli dóbr do podziału. Inny problem, to
nieuchronny rozziew czasu, opóźnienie efektu w stosunku do nakładu, a więc
opóźnienie korzyści, jakie czerpie ogół społeczeństwa z działania systemu
bodźców.
Jeśli wszystkie powyższe warunki nie zostaną spełnione system bodźców
zacznie być postrzegany jako system przywilejów (przez te grupy pracownicze
i jednostki, których on z jakichś względów nie objął) bądź jako zbiór „nagród
pocieszenia” (przez tych, których wzmożony wysiłek został zmarnowany).
A więc, w tych – dość trudnych do jednoczesnego spełnienia – warunkach nie112
Zob. wypowiedź R. Bugaja, „Tygodnik Powszechny” 1986, nr 28.
109
równość płacowa może spełnić swoje motywacyjne zadanie w przedstawionej
tu, wyizolowanej z szerszego kontekstu, „sytuacji wyjściowej”.
Funkcje motywacyjne płac
Uwzględnienie szerszego kontekstu wnosi liczne dalsze komplikacje. Zacznijmy od funkcji płacy. Nie dość, że płaca jest obciążona czterema funkcjami (dochodową, kosztową, motywacyjną wobec pracodawcy i motywacyjną
wobec pracownika), to w ramach jednej tylko – ostatniej z wymienionych –
funkcji system płac musi jednocześnie zachęcać różne grupy pracowników do
różnych, często sprzecznych, zachowań: 1) do wyboru bardziej złożonej i twórczej pracy przez najzdolniejszych ludzi, w momencie startu zawodowego i na
dalszych etapach rozwoju zawodowego; 2) do wyboru pracy nieatrakcyjnej
– prostej, niebezpiecznej, upokarzającej – przez dostateczną liczbę chętnych,
zapewniającą harmonijne funkcjonowanie gospodarki jako całości; 3) do stabilizacji w zawodzie i w zakładzie pracy poprzez stworzenie dostatecznie długiej
i stromej ścieżki awansu zawodowego w obrębie zawodu i przedsiębiorstwa;
umożliwiającej ciągły awans w miarę doskonalenia pracy, ale i także w miarę
wzrostu „zasiedziałości” pracownika; 4) do uruchamiania – krótkotrwałych,
ale często znacznych – przepływów siły roboczej do nowo powstających przedsiębiorstw i do branż uznanych za kluczowe (choćby doraźnie – a po ustaniu
tej „doraźnej” potrzeby bardzo często przywileje płacowe ulegają petryfikacji,
choć ich użyteczne funkcje dawno już wygasły)113. Stosowanie bardzo silnych
bodźców płacowych w tych wszystkich kierunkach zaciera czytelność systemu
bodźców w opisanej tu „sytuacji wyjściowej”, a ponadto – ponieważ każdy
z tych nakładających się na siebie układów bodźców ma innego adresata – wynikowy układ dystansów płacowych musi okazać się dość spłaszczony, wbrew
oczekiwaniom propagatorów tezy o uniwersalnym i niezawodnym narzędziu,
jakim są silne nierówności płacowe. Dlatego „płacocentryzm”, rozumiany jako
nadużywanie płacy w roli narzędzia polityki gospodarczej, skazuje ją na niepowodzenia.
Czy tylko płace
Powstaje pytanie – czy, w takim razie, należy stosować szerszy repertuar
bodźców, dla płacy rezerwując rolę bodźca w „sytuacji wyjściowej”; do stabilizacji zawodowej skłaniać za pomocą związanych z nią innych silnych nierówności, np. warunków mieszkaniowych; do zdobywania wykształcenia skłaniać
za pomocą powiązanych z cenzusem – np. – uprawnień władczych itp. Pozwoliłoby to „oczyścić”, „uprzejrzyścić” układ płac, ale za to zaciemnieniu uległyby inne układy, gdyż trudno wyobrazić sobie, aby całą dystrybucję mieszkań
113
110
Z. Morecka, Społeczne aspekty..., jw., s. 272.
czy też udziału we władzy udało się konsekwentnie podporządkować jednemu
tylko kryterium pobudzania ściśle określonych zachowań pracowniczych.
Trzeba też postawić następne pytanie – czy aby płaca nie jest skutecznym
środkiem oddziaływania na pracowników tylko wówczas, gdy liczne (albo
i wszystkie) pozostałe czynniki statusu są „płacopochodne”? Gdyby tak było,
wszystkie argumenty przemawiające za silnym zróżnicowaniem płac należałoby przenieść na inne wymiary nierówności społecznych. W szczególności
można przypuszczać, że naprawdę doniosły wpływ na ludzkie postawy zyskują
dochody z pracy wówczas, gdy pozwolą inwestować rodzicom w „nierówny
start” (rzecz jasna – lepszy) ich dzieci (via własność i dziedziczenie majątku lub
innymi drogami). Jeśli jednocześnie na drugim ekstremum pojawi się zagrożenie głodem (wskutek bardzo niskich płac najniższych lub wskutek bezrobocia),
od wyników wyścigu płacowego może zależeć i wielkie zwycięstwo i wielka
klęska życiowa. Przyjęcie powyższych poglądów zaostrzyłoby antyegalitarną
wymowę systemów motywacyjnych, a przekonanie o „zasadniczej niepraktyczności” ideałów równościowych zyskałoby solidniejszą podbudowę.
Ale rozszerzenie repertuaru bodźców bywa – choć rzadziej – argumentem
na rzecz spłaszczenia samych nierówności dochodowych. Dzieje się tak wówczas, gdy przyjmiemy, że w miarę wzrostu złożoności pracy (wykształcenia,
odpowiedzialności, ryzyka) zmienia się rodzaj nagród motywujących skutecznie do lepszej pracy. Od pewnego szczebla poczynając nie warto więc podwyższać płac, gdyż ludzie, którzy na ten szczebel zawędrowali, stają się wrażliwi
na działanie takich bodźców, jak pozapłacowe znaki prestiżu, dostęp do władzy
czy też po prostu dostęp do zadań zawodowych, które mają twórczy charakter
i dają szansę „sprawdzenia się”. Używanie „różnych walut” do opłacania różnych grup pracowniczych (i – szerzej – gratyfikowania ról społecznych różnego typu) sprawia, że obraz nierówności staje się mniej czytelny, co nie znaczy,
że zacierają się głębokie dystanse społeczne.
Jak inwestować w człowieka
Punktem wyjścia przyjmowanym przez egalitarystów jest przekonanie, że
głównym hamulcem efektywnego działania ludzi jest brak możliwości, a nie
brak chęci. Akcentują oni nie motywacyjną lecz „inwestycyjną” funkcję dóbr
dzielonych pomiędzy ludzi i twierdzą, że racjonalne jest pełne wykorzystanie
całego potencjału ludzkiego, jakim społeczeństwo dysponuje; że ważne jest
dobre odgrywanie wszystkich ról w teatrze społecznym; że zdrowy jest ten
organizm, w którym zdrowe są wszystkie organy. Racjonalne jest więc inwestowanie we wszystkich ludzi, które może wprawdzie wymagać nierównych
nakładów na rozwój poszczególnych osób, ale nie ma ważnych powodów, aby
„wynikowy” status był silnie zróżnicowany. Największe nierówności dopuszcza się w wymiarze inwestycji w wykształcenie jednostek (co dotyczy zarówno
111
nakładu, jak i efektu). Zapewne największe nakłady trzeba będzie ponieść na
wykształcenie – z jednej strony – absolwenta uniwersytetu i – z drugiej strony – absolwenta szkoły specjalnej, choć osiągnięty poziom rozwoju będzie
z gruntu odmienny. Ale efekty ważne dla społeczeństwa będą porównywalne
– w pierwszym przypadku społeczeństwo zyska ludzi szczególnie twórczych,
wnoszących nowe wartości, w drugim przypadku społeczeństwo uwolni się od
pełnienia szczególnie kosztownych i trudnych zadań opiekuńczych wobec osób
bezradnych życiowo.
Generalnie rzecz biorąc, wszystkie dobra potrzebne dla rozwoju organizmu
i osobowości (zaspokajające „potrzeby rzeczywiste” wg. terminologii J. Szczepańskiego) powinny być dzielone egalitarnie (równo, lub tak, by do stanu równości doprowadzić). Funkcję motywacyjną powinno się pozostawić tym dobrom (i przydzielanym rolom), które są pożądane, są źródłem przyjemności,
ale niewiele ważą na rozwoju osoby (i taki byłby pożytek z odczuwania „potrzeb otoczkowych” i „pozornych” wg. terminologii J. Szczepańskiego), zaś
funkcję nagradzania za zasługi mogłyby śmiało pełnić specjalnie w tym celu.
wymyślone – i uznane przez ogół za wyróżnienie w wyniku umowy – dobra
symboliczne, „znaki prestiżu”.
Poważną wadą tej koncepcji jest to, że wprawdzie dość łatwo przychodzi
rozróżnienie owych funkcji pełnionych przez dobra, ale dużo trudniej jest podzielić dobra (i potrzeby) na „ważne” i „nieważne”. Prawie wszystkie dobra są
wielofunkcyjne, prawie każda „okazja” (wg. terminologii Kocowskiego) służy
naraz kilku potrzebom różnej natury.
Trzeba jeszcze wspomnieć, że dostrzeganie w dystrybucji dóbr głównie jej
funkcji „inwestowania w ludzki potencjał” może także prowadzić do postaw
antyegalitarnych. Prowadzi do nich wówczas, gdy uznamy za naturalne i „ekonomicznie uzasadnione” znaczne różnice „kapitałochłonności” inwestowania
w osobników o różnych uzdolnieniach i przeznaczonych do pełnienia różnych
ról społeczno-zawodowych (przykładowo, chirurgowi, skrzypkowi i zegarmistrzowi nie może nawet drgnąć ręka przy pracy, toteż ich stan psychofizyczny
musi być szczególnie dobry, a ich warunki życia, regeneracji sił muszą być
szczególnie „cieplarniane”). Większe nakłady trzeba ponieść tam, gdzie precyzja wykonania przesądza o końcowym efekcie, a cena błędu jest szczególnie
wysoka.
Bez względu na to, jak – mniej lub bardziej egalitarnie – zinterpretujemy tę
funkcję, o walorach „inwestowania w człowieka” można powiedzieć to samo,
co o walorach „motywowania człowieka” – ujawniają się one tylko w określonych warunkach. Te inwestycje – jak i wszelkie inne inwestycje – mogą być
nietrafione, zmarnowane. Ich efekt może być znikomy, gdy zabraknie racjonalnej eksploatacji stworzonego potencjału. Nie wystarczy wydobyć te specyficzne „bogactwa naturalne”, trzeba jeszcze stworzyć przemysł przetwórczy, który
je spożytkuje.
112
Zasada podziału według pracy – antyegalitarna, proegalitarna czy złoty środek
Zasada podziału według pracy – antyegalitarna,
proegalitarna czy złoty środek
Popularność zasady
Jeżeli analizę ograniczyć do zbiorowości ludzi zdolnych do pracy, a zasługi
sprowadzić do zasług pracowniczych, to generalny problem stosunku do nierówności społecznych przekształci się we wciąż żywo dyskutowany problem
podziału według pracy. Zasada podziału według pracy jest dość powszechnie
akceptowana i wskazuje się na to, że jest ona zarówno słuszna (zgodna z ideą
jednej miary, trafnie konkretyzująca ogólniejszą zasadę podziału nagród proporcjonalnie do zasług), jak i użyteczna (wynikające z niej nierówności są wystarczające, by motywować ludzi do lepszej pracy, a zarazem nie są zbyt duże,
by uniemożliwić inwestowanie we wszystkich pracowników i w przygotowanie do pracy ich dzieci; w skali makro zapewnia harmonię społeczną). Zasada
ta wydaje się więc i dobra, i użyteczna. Powstawać mogą tylko wątpliwości co
do jej wykonalności w rozmaitych systemach gospodarczych.
Niejednoznaczność zasady
Jednakże, jeśli dwóch mówi to samo, to nie znaczy to samo. Losy tej zasady
są podobne do losu innych wielkich idei, które – jak pisze Jerzy Szacki – nie
mają żadnych jawnych wrogów, mają natomiast zwalczających się wzajemnie
głosicieli ich „jedynie słusznej interpretacji”114. Wśród owych głosicieli znajdziemy zarówno elitarystów, jak i egalitarystów, choć nie będą to najbardziej
skrajni i zagorzali reprezentanci tych nurtów ideowych.
Do zbioru „łagodnych” wersji antyegalitaryzmu można zaliczyć większość
interpretacji zasady podziału dóbr „według pracy”, gdyż przyjęte kryterium
wydaje się w naturalny sposób ograniczać maksymalne dystanse społeczne.
Uznanie tej zasady za sprawiedliwą lub funkcjonalną (lub nawet – nieuchronną) może jednak prowadzić do uznania nawet bardzo dużych dystansów stwarzanych przez system nagród wówczas, gdy utożsami się ją z formułą „każdemu według efektu jego pracy” (a pomiar efektu i jego „rozpisanie” pomiędzy różnych uczestników społecznego podziału pracy jest trudne i musi być
– z konieczności – dość woluntarystyczne). Za wynagradzaniem efektów pracy
wysuwa się przede wszystkim argumenty motywacyjne (bo wynagrodzenie
za sam nakład pracy skłania do nieracjonalnego zwiększenia wysiłku nawet
wówczas, gdy jest on nieefektywny), ale także i argumenty „słusznościowe”
(twierdząc, że nie ma innych sensownych mierników zasług niż sukces na takim – czy innym – rynku; bowiem rynek jest dostarczycielem adekwatnych
miar wartości).
114
J. Szacki, Dylematy idei dobra wspólnego, „Więź” 1985, nr 10–11–12.
113
Zaakceptuje bardzo znaczne dystanse społeczne również ten zwolennik
zasady podziału według pracy, który optuje za szczególnie obfitym wynagradzaniem takich elementów składowych nakładów pracy, jak złożoność
i jakość pracy, jeśli zastosuje ich rozszerzającą interpretację. Brak dobrych
sposobów pomiaru odpowiedzialności jako jednego z elementów składowych
nakładu pracy może sprzyjać nadmiernemu opłaceniu tego elementu w stosunku do innych. Włączenie do kalkulacji elementu ryzyka – jako „spokrewnionego” z tradycyjnie uwzględnioną w rachunkach wkładu pracy odpowiedzialnością – wydaje się uzasadnione, ale pozwala usprawiedliwiać bardzo
wysokie gratyfikacje, jakie sami sobie wypłacają ludzie zawodowo i zarobkowo aktywni poza sektorem państwowym. Utożsamianie „mnożnikowego”
wpływu wykształcenia na nakład pracy z czasem nauki szkolnej nie prowadzi
do znacznych nierówności w tym przedziale, ale – w myśl innych koncepcji –
trzeba tu zastosować przelicznik znacznie korzystniejszy dla kasty (bywa, że
dość zamkniętej i samoreprodukującej się) ludzi z cenzusem. Nawet wtedy,
gdy kwalifikacje wykształconych pracowników wcale nie są wykorzystywane
przez pracodawcę, sprawiedliwie i pożytecznie jest wynagradzać je sowicie
– twierdzą niektórzy. Sprawiedliwie – bo należy się każdemu zapłata za gotowość do wykonywania pracy złożonej. Pożytecznie – bo warto pracodawcy
zachować do swej dyspozycji rezerwy czynników wytwórczych, które kiedyś
mogą się przydać.
Bardzo trudno byłoby współcześnie znaleźć rzeczników ideologii egalitarnej, którzy by bez reszty odrzucali zasadę podziału według pracy. Dlatego nawet skrajnie egalitarni zwolennicy „urawniłowki” uznają konieczność
dzielenia części dóbr (zaspokajających „mniej ważne” potrzeby dóbr „nieinwestycyjnych”) według pracy – rozumiejąc to w ten sposób, że uczestnictwo w dzielonych dobrach powinno być uzależnione od faktu wykonywania pracy przez ludzi do pracy zdolnych. Ale rozmiar tego uczestnictwa
powinien być powiązany li tylko z czasem trwania pracy i z jej intensywnością – a więc z czynnikami, które są w naturalny sposób limitowane wydolnością ludzkiego organizmu. Granice tej wydolności mogłyby wyznaczać przedział, w którym nierówności w gratyfikowaniu byłyby nieistotne
statystycznie i społecznie.
Tak więc opowiedzenie się za zasadą podziału według pracy nie jest jednoznacznym rozstrzygnięciem sporu między zwolennikami i przeciwnikami równości społecznej. Po pierwsze, jest ona trudna do operacjonalizacji; po drugie,
nie da się jej stosować do wszystkich podmiotów i wymiarów nierówności;
po trzecie, nie każdy typ ładu społecznego i nie każdy typ gospodarki stwarza
mechanizmy umożliwiające jej realizację.
114
Elitaryzm contra egalitaryzm
Elitaryzm contra egalitaryzm
Oskarżeni i obrońcy
Ogólnie charakteryzując odmienność podejść „antyegalitarnego” i „egalitarnego” można odwołać się do analogii z dziedziny sądownictwa. Dla antyegalitarysty właściwe będzie – po pierwsze – pierwotne „domniemanie
winy” każdego ubogiego (ubogiego, a więc podejrzanego np. o lenistwo czy
złą wolę); po drugie, „domniemanie zasług” każdego osobnika osiągającego
wysoki status; po trzecie „domniemanie szkodliwości” (niesprawiedliwości,
dysfunkcjonalności) procesów zrównywania statusu i – po czwarte – „domniemanie użyteczności” każdego procesu dywersyfikacji. W toku postępowania
dowodowego – jeśli takowe zostanie przeprowadzone – te domniemania mogą
być korygowane, ale zawarta w nich tendencja nie pozostanie bez wpływu na
ostateczną diagnozę. Z kolei egalitarysta skoncentruje swoją uwagę na szukaniu „poszkodowanych” przez bogate i wpływowe grupy społeczne, domniemywać będzie, że każde bogactwo osiągane jest „czyimś kosztem” (jeśli nie kosztem czyjegoś pełnego garnka, to kosztem czyjegoś samopoczucia). Rzetelni
i żywiący szacunek dla faktów rzecznicy tych dwóch stanowisk mogą osiągnąć
dość znaczne zbliżenie swych poglądów na bieżącą politykę społeczną, jednak
odrębność ich dyspozycji psychicznej, emocjonalnego zaangażowania raczej
nie ulegnie zatarciu.
Różne elitaryzmy
Nie sposób pominąć jednak wewnętrznego zróżnicowania każdego z tych
stanowisk. Zwłaszcza w „antyegalitarnym obozie” ich doniosłość dla praktyki społecznej jest olbrzymia. Trzeba więc przede wszystkim wyodrębnić
stanowisko skrajnie antyegalitarne, które zasadnie będzie nazwać „elitarnym”. Cechuje je aprobata dla: bardzo dużych dystansów społecznych (kiedy
to droga z jednego szczebla drabiny społecznej na drugi jest bardzo wydłużona); małej „otwartości” struktur społecznych (praktycznie małej – choć
współcześnie prawie nikt nie domaga się tworzenia formalnych barier ruchliwości społecznej); zależności statusu przede wszystkim od takich cech,
które są uznawane za klasotwórcze (urodzenie, własność środków produkcji,
dysponowanie środkami produkcji, sprawowanie władzy politycznej); maksymalnej liczby płaszczyzn nierówności, pozwalającej pewnym grupom kumulować wysokie pozycje pod wszystkimi względami; nierówności szans,
poczynając od momentu startu życiowego. Stanowiska mniej skrajne łagodzą
lub odrzucają niektóre z tych tez, co przedstawiłam na przykładzie różnych
interpretacji podziału według pracy.
115
Różne egalitaryzmy
Stanowisko skrajnie egalitarne cechuje wiara w „równe żołądki”, „równe
potrzeby”, podejrzliwość wobec ludzkich zasług, które – po bliższym przyjrzeniu – mogą okazać się przywilejami, skłonność do moralnego wywyższania
„skrzywdzonych i poniżonych”, dominacja myślenia „słusznościowego” i redystrybucyjnego nad „efektywnościowym”. Konkluzją jest teza: „im równiej,
tym lepiej”.
Stanowisko umiarkowanego egalitaryzmu – najbliższe, jak sądzę, „złotego
środka” – można zrekapitulować w następujących tezach:
1. Równość jest naczelną wartością, naczelną – ale nie konkurencyjną wobec pozostałych wartości, bowiem jej charakter jest odrębny. Idea równości oznacza przyznanie prawa każdemu człowiekowi do wszystkich
innych wartości cenionych w danej kulturze.
2. Gdyby zaistniał poważny konflikt między działaniami na rzecz równości
sytuacji i działaniami na rzecz równości szans (choć raczej powątpiewa się w możliwość ujawnienia się wewnętrznego konfliktu w „rodzinie
wartości egalitarnych”), należy równość szans uznać za priorytetową.
3. Wiele przejawów równości bywa ponadto użyteczne z punktu widzenia
sprawności społeczeństwa w osiąganiu swych celów.
4. Wiele przejawów nierówności także bywa użyteczne dla sprawności
społeczeństwa w osiąganiu swych celów; trzeba to jednak każdorazowo
udowodnić, wskazując jednocześnie, w jakich to warunkach ów dowód
zachowuje słuszność, a w jakich ją traci; ponadto posłużenie się takim
instrumentem zobowiązuje społeczeństwo do wykorzystania zwiększonej dzięki niemu sprawności w interesie – priorytetowo potraktowanym
– grup o najniższym statusie (jak w zasadzie sprawiedliwości Rawlsa).
5. Wszelkie nierówności (położenia i szans) winny zaczynać się od pewnego – gwarantowanego wszystkim – poziomu, ustalonego w toku publicznej dyskusji i uznanego za aktualnie niezbędny115. Oprócz społecznie
niezbędnego minimum konsumpcji należy ustalać szerzej rozumiane minimum egzystencji (w wymiarze absolutnym), a także minimum statusu
(w relacji do położenia innych ludzi)116. Bowiem dłuższe pozostawanie
poniżej poziomu minimum stawia jednostkę poza nawiasem społeczeństwa.
6. Należy poszukiwać sensownych programów planowej dekompozycji
cech statusu społecznego, kierując się zasadą równiejszego dzielenia
dóbr o „inwestycyjnym” charakterze, przeciwdziałając (jeśli użyć sformułowania A. Rajkiewicza) „kumulacji beneficjów” w pewnych grupach
115
Zob. J. Danecki, Przesłanki długookresowej polityki podziału dochodów. W: Perspektywiczna polityka społeczna, jw., s. 79.
116
Zob. S. Widerszpil, Ku równości startu, „Argumenty” 1971, nr 14.
116
Aneks – Jak opisywać nierówności społeczne
i kumulacji upośledzeń w innych grupach, nabierających cech swoistych
enklaw ubóstwa. Dobrem, które powinno się dzielić najbardziej egalitarnie jest zdrowie (co stawia określone wymogi modyfikujące podział
wielu innych dóbr na stan zdrowia wpływających).
7. Wszelkie programy egalitaryzacji powinny być realistyczne i uwzględniać ogólne zasady dobrej roboty. Muszą więc koncentrować się na głębokich przyczynach nierówności społecznych (na uprzystępnianiu wszystkim tych dóbr i ról, które – jak magnes – przyciągają pozostałe czynniki
statusu), darując sobie korygowanie ich powierzchownych skutków (co
przypomina zawracanie Wisły kijem). Trzeba nastawić się na długofalowe i powolne zmiany, bo inne rozregulują tylko mechanizmy społeczne,
zantagonizują społeczeństwo, pociągną za sobą przemoc. I pogodzić się
z faktem, że pole skutecznych oddziaływań polityki społecznej (nawet
realizowanej wedle najlepszego modelu) zawsze będzie mniejsze niż obszar niepożądanych nierówności społecznych.
Tak więc prezentowany powyżej umiarkowany egalitaryzm jest koncepcją odróżniania nierówności nieusprawiedliwionych od usprawiedliwionych,
połączoną ze wskazaniem kryteriów owego usprawiedliwiania i sposobów
usuwania tego, co usprawiedliwić się nie da. Nie należy tej koncepcji mylić
z utożsamianiem – już na etapie definicji i rejestracji faktów – nierówności
nieusprawiedliwionej z nierównością tout court.
W polityce społecznej opisuje się rzeczywistość społeczną po to, żeby ją
oceniać, a ocenia się po to, żeby zmieniać. Chcąc wyciągnąć praktyczne wnioski z tego, że pewne nierówności społeczne są słuszne, nieuchronne i użyteczne, zaś inne – niesłuszne, szkodliwe i usuwalne, trzeba najpierw aktualny stan
nierówności precyzyjnie opisać. Pragnę tu przedstawić elementy, jakie powinien zawierać taki „raport o stanie nierówności społecznych”. W tym kontekście powrócę do pewnych wątków dyskusyjnych.
Nierówność – pod jakim względem
Ludzie przynależni do różnych zbiorowości są sobie nierówni. Należy więc
zacząć od ustalenia listy dóbr i ciężarów, do których dostępność zamierzamy
badać, a także listy pełnionych przez ludzi ról społecznych. Role te, jeśli są „nadawane” przez jakieś centrum decyzyjne, są „dobropodobne” i tak jak dobra są
przedmiotem podziału; jeśli zaś są przez ludzi w miarę swobodnie wybierane
jako element stylu życia, mogą stać się przedmiotem oceny (jako zasługi czy
winy, jako konstruktywne lub destruktywne), nagradzania bądź karania. Lista
obserwowanych dóbr i ról powinna pokrywać się – jak to już pisałam w uwa-
117
gach wstępnych do tego rozdziału – z zakresem głównych sfer polityki społecznej; sferą pracy, dobrobytu, kultury i społeczeństwa. Wówczas będziemy mogli
sprecyzować, pod jakim względem ludzie są sobie nierówni.
Stopień szczegółowości tej listy ma znaczenie nie tylko ze względu na wymóg czytelności analizy (ujęcia bardziej zbiorcze dawałyby czytelniejszy obraz),
ale i ze względu na trafność lub nietrafność jej funkcji demaskatorskiej. Na przykład żywność – badając nierówności pod względem wartości rynkowej, zawartości kalorycznej czy udziału białka w spożywanej żywności możemy zgubić
z pola widzenia nierówność w dostępie do zdrowej żywności, pozbawionej zanieczyszczeń chemicznych i spożywanej w formie, miejscu i czasie zgodnych
z wymaganiami dietetyki. A ta właśnie nierówność może być rażąca. Inny przykład – nierówności społeczne pod względem czasu trwania życia ludzkiego (wg.
W. Kuli – przez całe stulecia najbardziej jaskrawy, choć najmniej dostrzegany
przejaw nierówności klasowych117) mogą zanikać, ale stopień sprawności w wieku podeszłym, rodzaj schorzeń i warunki umierania mogą stawać się pierwszoplanowymi czynnikami dywersyfikacji społecznej. Tak więc polityk społeczny
– diagnosta musi korzystać z solidnego zaplecza wciąż aktualizowanych badań
szczegółowych, aby wiedzieć, kiedy nowy typ zagrożeń albo nowy typ satysfakcji każe przestawić aparaturę pomiarową na inną czułość. Z drugiej strony
– nadmierna szczegółowość analizy grozi zatraceniem odrębności takich dwóch
stanów jak nierówność i różnica. Sprawy te są do końca nierozstrzygalne. Czy
np. fakt, że młody człowiek wywodzący się ze środowiska chłopskiego ma większą szansę na zdobycie twórczego i prestiżowego zawodu jako inżynier niż jako
filolog, oznacza tylko, że różne są typy karier w różnych środowiskach (fakt obojętny albo nawet korzystny, znamionujący bogactwo form życia społecznego)
czy też jest przejawem dyskryminacji (wynikającej z gorszego poinformowania
środowiska o współcześnie dostępnych typach karier, upośledzającej młodzież
o określonym typie predyspozycji i uzdolnień)? Czy każdy z tych typów karier
daje szanse na analogiczne sukcesy w całej biografii zawodowej? Trzeba więc
w pewnym momencie arbitralnie rozstrzygać, które dobra i role są praktycznie
substytutami, które zaś nie dają się niczym zastąpić i dostęp do nich powinien
być otwarty dla wszystkich. Będzie to rzutować na problem – bardzo obszernie dyskutowany w literaturze – wyboru konkretnych mierników (przy próbach
kwantyfikacji opisu, bardzo ważnych, choćby z uwagi na „arytmetyczną etymologię” takiego terminu jak równość społeczna) i symptomów (przy próbach „jakościowego” opisu) dostępu do dóbr i odcięcia od dóbr118.
Budując szereg „drabin społecznych” obrazujących nierówny udział ludzi
w rozmaitych dobrach musimy być świadomi tego, że środowiskowe i jednost117
Cyt. za: E. Rosset, Trwanie życia ludzkiego, Warszawa 1979, s. 320.
Zob. Problemy mierników poziomu życia ludności, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych” t. 23, GUS, Warszawa 1974.
118
118
kowe systemy wartości mogą do tego stopnia odbiegać od aksjologii oficjalnej
(i od siebie nawzajem), że ludzie będą mieli zgoła inne wyobrażenie co do zajmowanego przez siebie szczebla i wysokości drabiny, na której są usytuowani.
W skrajnych przypadkach przekonania o tym, co jest „górą”, a co „dołem”,
mogą być diametralnie różne. Na przykład – załóżmy – dla połowy rodzin wielodzietnych ta ich wielodzietność jest głównie dobrem, a dla połowy – głównie
ciężarem, nie będzie więc między nimi zgody, czy zajmują górny czy dolny
szczebel na drabinie dzietności. Najlepiej byłoby zbudować drabinę ukazującą
nierówności „satysfakcji z realizacji aspiracji prokreacyjnych”, ale skąd wziąć
niezbędne do tego dane?
Z kolei wiele osób czerpie znaczne satysfakcje z uczestnictwa w kulturze
artystycznej, a jednocześnie całe środowiska pozbawione są jakichkolwiek
aspiracji w tej dziedzinie i wcale nie czują się zdeprymowane brakiem dostępu
do kultury. Czy umieścić członków tych środowisk na najniższych szczeblach
„drabiny kulturalnej” czy też wyłączyć ich z klasyfikacji? Nie będzie takich
wątpliwości w stosunku do osób i grup lekceważących – z ciemnoty – zagrożenia swego życia i zdrowia. Wątpliwości te pojawiają się przy badaniu tych
nierówności, które dotyczą „godniejszego” – co nie znaczy, że powszechnie
pożądanego – sposobu życia. Tak samo, jak nie każdy o wielkiej rodzinie, tak
nie każdy marzy o bywaniu w filharmonii, o wpływaniu na życie swego zakładu pracy, o twórczym życiu. Aby więc nie zatracić poczucia realizmu i nie
dyktować polityce społecznej zbyt wyśrubowanych – i nieosiągalnych, i nieoczekiwanych przez ludzi – standardów, za sytuację docelową trzeba uznać
niewielką – ale zauważalną – „nadwyżkę szans” w stosunku do już rozbudzonych aspiracji, czego nie należy utożsamiać z nadwyżką podaży w stosunku do
popytu, bo to w wielu dziedzinach będzie jeszcze długo nierealne. (Przykładowo – w toku dyskusji nad ustawą o samorządzie pracowniczym w roku 1981
podkreślano, że przymus powoływania samorządów we wszystkich zakładach
może obrzydzić ideę samorządową).
W związku z sygnalizowaną tu odmiennością indywidualnych i grupowych
systemów wartości – które są często powiązane z wykształceniem i przynależnością do grupy społeczno-zawodowej – pragnę powrócić do rozważanej
już koncepcji „różnoimiennego wynagradzania” na różnych stanowiskach.
Pracownikowi wykonującemu czynności rutynowe płaciło by się pieniędzmi
i wczasami, pracownikowi twórczemu – swobodą dysponowania własnym czasem i większą ilością czasu wolnego. Powstaje jednak od razu wątpliwość, czy
„przesiadce” na inną drabinę towarzyszyłoby na pewno zupełne zobojętnienie
na tradycyjny układ. Być może ów twórczy pracownik akceptowałby gratyfikacje „nowego typu”, ale raziłaby go degradacja w tej hierarchii, która przez ogół
jest postrzegana jako najważniejsza. Bowiem stereotyp tego, co powszechnie
uważa się za nagrodę, może silniej oddziaływać na sposób artykułowania swych
interesów niż to, co się naprawdę ceni (casus – dwuznaczne samopoczucie na-
119
uczycieli akademickich). Sygnalizowałam już ten problem pisząc o motywowaniu do pracy. W tym momencie interesują mnie zakłócenia (nieco schizofreniczne), jakie to zjawisko wywoła – jeśli będzie nasilone – w obrazie szeregu
stojących obok siebie i wyraźnie od siebie odrębnych „drabin społecznych”.
Nierówności w czasie
Pytanie drugie: w jaki sposób czynnik czasu wpływa na nierówności społeczne? Najprostszym i pierwszoplanowym zadaniem jest uzyskanie statycznego
obrazu nierówności społecznych w danym punkcie czasu (a więc diagnoza nierówności sytuacji). Jednakże dopiero analiza całych ciągów czasowych pozwoli nam ocenić dotychczasową zasiedziałość poszczególnych osób i zbiorowości
na poszczególnych szczeblach „drabiny społecznej”, częstotliwość i kierunek
rotacji, tempo i kierunek dynamiki życiowej w skali biografii i w skali międzypokoleniowej. A więc będzie to diagnoza nierówności szans (startu młodego
pokolenia i startów inaugurujących kolejne fazy biografii), a także stopnia otwartości struktur i strukturalnych podstaw poczucia stabilizacji życiowej.
Badania panelowe, analiza biografii, prognozy operujące ekstrapolacją lub
bardziej wyrafinowanymi technikami uczynią to zadanie realnym. W uzyskanym obrazie będzie wprawdzie zawsze więcej niejasności niż w obrazie
„migawkowym”, statycznym, ale ujawni się wiele ważnych problemów. Oto
przykłady: Czy ma rację P. Wójcik, utrzymujący, że mniej ważna jest „statyczna” przewaga płacowa robotników nad nierobotnikami, skoro zarobki robotników w trakcie ich życiorysu zawodowego rzekomo spadają, a zarobki pracowników umysłowych – początkowo niskie – wykazują potem stałą tendencję
wzrostową?119 Nawet jeśli dotyczy to – jak podejrzewam – pewnej tylko, kategorii zajęć robotniczych, to samo sformułowanie problemu jest godne uwagi.
Ekonomiści zajmujący się teorią wzrostu120 wyrażają przypuszczenie – warte
weryfikacji – że większą satysfakcję daje konsumentom wzrost konsumpcji
„wykładniczy” niż „organiczny” (choć ten ostatni daje większe „pole pod krzywą”), przy tym samym poziomie „w punkcie dojścia”. Jakie informacje są ważniejsze dla określenia statusu emerytów – aktualna relacja emerytur do płac czy
nieuchronność rozwierania się „nożyc emerytalno-płacowych” w kolejnych
fazach starzenia się i niedołężnienia? Inny jest wpływ ciasnoty mieszkaniowej
na samopoczucie, jeśli młode małżeństwo uznaje ją za przejściową dolegliwość
towarzyszącą fazie startu życiowego, inny zaś – gdy ma się pewność, że spędzi
się w tych warunkach całe życie. Skoro spora część gospodarstw mających
aktualne dochody poniżej minimum socjalnego posiada samochód, ich „staż”
119
P. Wójcik, wstęp do pracy Położenie klasy robotniczej w Polsce. Kwestia mieszkaniowa, ANS, Warszawa 1983.
120
Zob. U. Libura, Konsumpcja a wykorzystanie możliwości produkcyjnych w gospodarce socjalistycznej. Warszawa 1979, s. 122–123.
120
na tym niskim szczeblu jest zapewne krótki, co nie znaczy, że wkrótce wrócą
na szczebel wyższy. ltd. ltd.
Dynamika zaspokajania potrzeb materialnych zależy od ogólnej dynamiki gospodarczej, ale interesuje nas, jakie nierówności ujawnią się w spożywaniu
owoców wzrostu. Dynamika zaspokajania potrzeb „statusowych” zależy od trzech
czynników: 1) przemian w funkcjonowaniu społeczeństwa, sprawiających, że np.
przybywa wymagających obsadzenia „miejsc na górze” (stanowisk kierowniczych
itp.), a ubywa „miejsc na dole” (funkcji szczególnie upośledzających); 2) środowiskowego zróżnicowania współczynników reprodukcji demograficznej, sprawiającego, że często osobnicy zajmujący najwyższe pozycje społeczne nie pozostawiają po sobie dostatecznej liczby następców gotowych odziedziczyć te pozycje
(a więc rekrutacja nowych ludzi „z nizin” jest konieczna nawet wtedy, gdy „miejsc
na górze” nie przybywa w toku organizacyjnego rozwoju społeczeństwa; 3) od
tego, czy ład społeczny zapewnia równość szans awansu społecznego, drożność
wszystkich kanałów awansu – strukturalnych i kulturowych (wg. terminologii J.
Hryniewicza)121, równomierność ruchliwości społecznej (w górę, w dół i w bok)
we wszystkich środowiskach (co objawia się np. w identycznym rozkładzie dróg
szkolnych młodzieży, bez względu na jej pochodzenie społeczne).
Dynamika zaspokajania potrzeb (i związane z tym optymizm życiowy oraz
akceptacja systemu społecznego) może więc być znaczna w środowiskach
aktualnie nisko usytuowanych na drabinie społecznej – nawet w warunkach
nierówności szans. Zaś postulat zrównania szans może być wówczas słabiej
artykułowany. Czy zwalnia to polityka społecznego z obowiązku rejestrowania i piętnowania stwierdzonej nierówności szans? Chyba nie. Z kolei ogólna
stagnacja społeczno-gospodarcza zwiększa odczuwaną dolegliwość nierównych szans. To samo można powiedzieć o oddziaływaniach między otwartością struktur (w jakikolwiek sposób osiągniętą) a rozmiarem rozpiętości społecznych. W otwartym społeczeństwie mniej rażą nawet znaczne rozpiętości,
w kastowym – trudniej ludziom tolerować nawet małe dystanse.
Skala nierówności
Na następne pytanie, dotyczące odległości między poszczególnymi szczeblami drabiny społecznej, jest stosunkowo najłatwiej odpowiedzieć. Być może
dlatego właśnie większość dyskusji na temat stanu nierówności społecznej koncentruje się wokół problemów typu „czy 1:2 to rozpiętość mała czy duża, czy
1:20 to rozpiętość mała czy duża”, mniej uwagi poświęcając trafności doboru
zmiennych wziętych do pomiaru. Podstawowym problemem jest tu nie tyle
zmierzenie rozpiętości, co ich ocena i ustalenia jakichś minimów i maksimów
rozpiętości.
121
J. Hryniewicz, Egalitaryzm a ruchliwość społeczna, „Studia Socjologiczne” 1974,
nr 3.
121
Ranga różnych wymiarów nierówności
Następnym zadaniem jest określenie hierarchii ważności poszczególnych
wymiarów nierówności. Istnieje kilka możliwych sposobów uporządkowania owych – analizowanych zrazu z osobna – drabin społecznych. Ustalając rangę poszczególnych drabin mamy do wyboru kilka różnych kryteriów
„ważności”: 1) za najważniejsze możemy uznać nierówności w dostępie do
ról i dóbr – „magnesów”, które przyciągają jakby do ich dysponentów wiele
innych dóbr pożądanych (np. takim magnesem może być albo własność środków produkcji, albo dobra praca, albo pieniądz jako taki); 2) za najważniejsze
możemy uznać nierówności w dostępie do ról i dóbr „zbiorczych”, będących
pochodną pozycji pod wieloma innymi względami i dlatego skorelowanych
z nimi (np. prestiż albo majątek); 3) w innym sensie najważniejsze – bo najbardziej naganne – będą nierówności w dostępie do dóbr mających charakter
„inwestycji w człowieka” i nierówności w stanie potencjału życiowego (np.
zdrowie); 4) większą rangę można przyznać nierównościom w dostępie do
tych dóbr, które łączą – z punktu widzenia człowieka – funkcje instrumentalne z autotelicznymi, a więc ich wartość można podnieść do kwadratu (np.
za takie dobro możemy uznać wykształcenie, natomiast pieniądz jest ceniony
tylko o tyle, o ile pozwala zdobyć inne dobra); 5) wreszcie rangę nierówności
w dostępie do poszczególnych dóbr i ról możemy powiązać – omalże mechanicznie – ze skalą nierówności (zakładając, że najwięcej pragnień i napięć
społecznych gromadzi się wokół tych dóbr, których rozkład najbardziej odbiega od normalnego).
Jak widać, podstawą tych zabiegów „porządkowych” może być nie tylko
system wartości badacza, ale i jakaś – choćby potoczna – wiedza o mechanizmach życia społecznego. Efektem tego uporządkowania jest obraz nierówności społecznych, na którym niektóre drabiny są narysowane grubszą kreską.
Można też dążyć do zbudowania jednej „zbiorczej” drabiny społecznej
(w czym przydatna może się okazać któraś z wersji znanej „metody genewskiej” mierzenia poziomu życia)122. Można też wszystkie problemy towarzyszące hierarchizowaniu potrzeb przenieść do mikroskali i starać się wyceniać
wartość ogólnego poziomu życia jednostki (np. posługując się metodą mierzenia syntetycznego poziomu życia opracowaną przez M. Rakowskiego)123, by
potem oceniać społeczne rozpiętości tego wskaźnika. Nigdy jednak te syntetyzujące zabiegi nie zwolnią z obowiązku kreślenia analitycznych i wielowymiarowych „map nierówności społecznych”.
122
J. Rosner, Poziom życia i jego mierniki. W: Polityka gospodarcza a polityka społeczna, Warszawa 1971.
123
M. Rakowski, Pojęcie, wycena i analiza poziomu życia, „Ekonomista” 1976, nr 3.
122
Nierówności – między kim a kim
Na jakie klasy statystyczne, na jakie „grupy istotne” dzielimy społeczeństwo, aby następnie mierzyć dystanse między nimi w dostępie do ról i dóbr?
Możliwe jest oczywiście – choć pracochłonne – podejmowane jakby „na oślep”
badanie wszelkich korelacji między posiadaniem różnych dóbr, ponoszeniem
różnych ciężarów a sprawowaniem przez ludzi różnych ról, by następnie orzekać, które role, które dobra i ciężary są grupotwórcze. Wówczas „nosiciele”
tych dóbr i ról utworzą kategorie uznane za istotne i analiza nierówności społecznych zostanie odniesiona do tych kategorii. Taki zabieg warto od czasu do
czasu przeprowadzić, choćby po to, żeby oderwać się od – być może – zużytych stereotypów i zdezaktualizowanych założeń.
Na ogół jednak przyjmujemy z góry (na podstawie wiedzy o przeszłości
lub na podstawie wyznawanej teorii społecznej), że pewne klasyfikacje badanej zbiorowości ludzkiej są istotniejsze od innych124. Można tu wyróżnić
następujące podejścia:
1. Dzielimy badaną zbiorowość na kategorie według cech „podejrzanych
o sprawstwo” podstawowych nierówności społecznych, a więc na zantagonizowane wobec siebie klasy, na warstwy wyodrębnione ze względu
na miejsce zajmowane w społecznym podziale pracy, wykształcenie itd.
2. Do poszczególnych kategorii zaliczamy jednostki o analogicznych lub
zbliżonych potrzebach i zagrożeniach, co praktycznie najczęściej oznacza, że stosuje się kryteria demograficzne – wiek, płeć, dzietność.
3. Za najważniejsze uznajemy poczucie solidarności grupowej, sprawiające, że pewna kategoria ludzi zaczyna być grupą (klasą, pokoleniem itp.)
„dla siebie”. Znaczenie tego świadomościowego kryterium rośnie, gdy
badania nierówności społecznych prowadzone są „na zamówienie” walczących o realizację swych interesów sił społecznych.
4. Można też przyjąć kryteria „obojętne merytorycznie”, ale podporządkowane wygodzie aparatu zbierającego dane czy też organizacji służb
administracyjnych i statystycznych (np. w układzie wojewódzkim czy
działowo-gałęziowym). Natomiast nierealne wydaje się badanie nierówności między zbiorowością „cnotliwych” a zbiorowością „występnych”,
a więc tego, co najbardziej zaprząta uwagę filozofów społecznych.
Podejścia te nie muszą prowadzić do rozwiązań zasadniczo od siebie odmiennych. Na przykład badanie nierówności głównie w układzie regionalnym można uzasadniać tym, że procesy koncentracji przemysłu w pewnych
regionach są główną przyczyną narastania nierówności społecznych, że uwarunkowane lokalną tradycją i odmiennością warunków bytowania regionalne
124
Na potrzeby analizy podziału dochodów J. Danecki wyróżnia jako kluczowe układy
klasowo-warstwowy, działowo-gałęziowy, społeczno-demograficzny i przestrzenny. Zob. J.
Danecki, Przesłanki długookresowej polityki..., jw., s. 52.
123
zróżnicowania potrzeb są znaczne, że silne są „patriotyzmy lokalne” i wreszcie
tym, że danych dostarczą wojewódzkie urzędy statystyczne. Jeśli wszystkie te
uzasadnienia okażą się – w danym przypadku – prawdziwe, pierwszoplanowe
znaczenie podziału na społeczności lokalne będzie oczywiste. Z kolei wybór
kryteriów demograficznych jako najważniejszych może wynikać z poglądu –
chyba dość silnie zakorzenionego w kręgu badaczy identyfikujących się dziś
w Polsce z polityką społeczną – że „sprawy ludzkie” są głównym źródłem ryzyk i deprywacji przydarzających się jednostkom (a nie jest powołaniem polityki społecznej ingerowanie w struktury makrospołeczne i doskonalenie instytucjonalnych zrębów społeczeństwa). Ale – uzasadniając ten wybór – mówi
się też o solidarnościach pokoleniowych, wskazuje się też na łatwość i oczywistość stosowania „metryczkowych” kryteriów klasyfikacji. Na rozmaite sposoby można też uzasadniać badanie nierówności w układzie: klasa robotnicza
– reszta społeczeństwa, wskazując bądź to na wyzysk jako cechę sprawczą niskiej pozycji robotników; bądź to na wspólne im zagrożenia wynikające z pracy fizycznej wykonywanej w szkodliwym środowisku, w kontakcie z niebezpiecznymi urządzeniami technicznymi; bądź to na świadomość i aktywność
klasową; bądź to na jednoznaczność kryteriów ułatwiających wyodrębnienie
kategorii statystycznej „pracowników fizycznych”. Z obserwacji życia społecznego może zaś wynikać, że np. wyraźnie odrębny syndrom cech położenia
społecznego przypisany jest do zbiorowości branżowo-zawodowej, w obrębie
której jednak wyróżnia się – pod względem nasilenia ryzyk – pewna kategoria demograficzna, a pod względem nasilenia samoświadomości i aktywności
roszczeniowej – pewna grupa regionalna.
Wypada wreszcie powrócić do problemu omawianego już w poprzednim
rozdziale, tym razem w kontekście diagnostycznym. Kogo mianowicie mamy
grupować w wyróżnionych kategoriach zbiorowych – jednostki czy rodziny
(a ściślej – gospodarstwa domowe)? W analizach cząstkowych problem ten
występuje mniej ostro – wyraźnie widać, że pewne dobra, ciężary i role są przypisane do jednostki, inne – do rodziny. Wykształcenie, czas i praca (ta ostatnia –
z pewnymi wyjątkami) są „jednostkowe”. Budżet pieniężny, mieszkanie i – co
oczywiste – struktura rodziny są „rodzinne”. Na etapie syntezy trzeba jednak
zdecydować się, kto ma wystąpić w roli „wspólnego mianownika” – jednostka
czy rodzina.
Decyzja ta ściśle wiąże się z przekonaniem badacza co do tego, za czyje
losy – w ostatecznym rachunku – ma wziąć odpowiedzialność polityka społeczna. Jeśli polityka społeczna skoncentruje się na jednostce, ludzie – poprzez
swe życie prywatne – mogą poważnie zmodyfikować skutki tej polityki, doprowadzając do „pozaplanowej” kumulacji korzystnych lub niekorzystnych cech
(małżeństwa „wsobne” w kręgu ubóstwa lub w kręgu elity) lub łagodząc dysproporcje (wskutek „społecznie obojętnego” charakteru decyzji zapadających
na rynku małżeńskim, lub nawet wskutek obyczaju aktywnie odwracającego
124
makrotendencje, np. jeśli dobrze sytuowani dyrektorzy przedsiębiorstw chętnie
będą się żenić z nauczycielkami).
Mechanizmy sprawcze
Przypuszczenia co do natury mechanizmów, które doprowadziły do powstania stwierdzonych nierówności społecznych, wpływają na dobór przekrojów
i kategorii analizy.
Była już o tym kilkakrotnie mowa. Pogłębione przedstawienie tych mechanizmów powinno jednak stać się zwieńczeniem całej analizy nierówności
społecznych. Ważne są w szczególności odpowiedzi na pytania: które z tych
mechanizmów są konstruktywne (nierówności są więc ubocznym skutkiem
procesów skądinąd pożądanych), a które patologiczne, które z nich są tworem
polityki i są przez nią w pełni kontrolowane, a które są efektem zaniechania
przez nią działań (z wyboru bądź z konieczności), które zaś są przejawem działania jakichś obiektywnych praw rozwoju (w tym właśnie kontekście można
np. toczyć dyskusję o użyteczności posługiwania się kategorią klasy w sensie
marksowskim w analizie współczesnego społeczeństwa polskiego).
Rozważania na ten temat stanowią przejściową fazę między kreśleniem
„mapy nierówności” a poszukiwaniem słusznego, realnego i efektywnego programu działania. A temu celowi każda diagnoza w polityce społecznej musi być
podporządkowana.
4
Bezpieczeństwo a zagrożenia
Podstawowe pojęcia i problemy
Bezpieczeństwo – awans wartości
Bezpieczeństwo – potrzeba, którą psychologowie lokują na jednym z pierwszych miejsc w hierarchii ludzkich potrzeb125, wartość, która rzadko była explicite głoszona przez ideologów i myślicieli przeszłości i rzadko trafiała na
rewolucyjne sztandary (nic więc dziwnego, że z reguły nie pojawia się w podręcznikach historii myśli społecznej, choć równość i wolność zajmują tam wiele miejsca). Wartość ta przez tyle wieków nie zajmowała pierwszego miejsca
w projektach przebudowy społecznej może dlatego, że bezpieczeństwo jawiło
się raczej sprawą Boga i losu niż sprawą społeczeństwa, bezsilnego wobec żywiołów i plag; a może dlatego, że zawsze i wszędzie najpoważniejszym argumentem obrońców status quo przeciwko rewolucjom i ryzykownym projektom było to, że naruszą one poczucie stabilizacji i bezpieczeństwa zarówno
możnych, jak i maluczkich. Nobilitacja tej wartości jest nierozłącznie związana z genezą nowoczesnej polityki społecznej, kiedy to rewolucja przemysłowa
zrodziła wiele nowych zagrożeń – których „socjogenny” charakter trudno było
kwestionować – znosząc jednocześnie z powierzchni ziemi tradycyjne instytucje dające dotychczas ludziom minimum poczucia bezpieczeństwa.
Bezpieczeństwo odmianą wolności
Bezpieczeństwo oznacza tyle, co wolność od zagrożeń. Jednostka ludzka osiąga stan bezpieczeństwa wówczas, gdy może zasadnie stwierdzić, że
w przyszłości nie grozi jej nieszczęście, znaczne i trwałe pogorszenie sytuacji
życiowej, pod tymi względami, które uznaje za najważniejsze. Stan bezpie125
Zob. np. A. Maslow, Teoria hierarchii potrzeb. W: Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej, Warszawa 1964.
127
czeństwa ma swój wymiar obiektywny (gdy zagrożenia rzeczywiście nie mają
dostępu do pewnego – znacznego – obszaru życia; redukcja ich do zera nie jest
wyobrażalna, skoro każdy na pewno umrze). Ma też swój wymiar subiektywny.
Poczucie bezpieczeństwa wynika z przeświadczenia (słusznego lub błędnego),
że nic człowiekowi nie grozi, a także wynika z zaspokojenia potrzeby oparcia
(źródłem psychicznego oparcia może być inny człowiek, grupa, nauka lub wiara; a jeśli go zabraknie, świat jest postrzegany przez jednostkę jako wyludniona
„pustynia”)126. W wymiarze obiektywnym przeciwieństwem bezpieczeństwa
jest więc zagrożenie, a w wymiarze subiektywnym – strach i lęk. Lęk neurotyczny w sytuacji braku realnych zagrożeń jest dewiacją jednostkową. Jeśli
jednak lęk neurotyczny szerzy się wśród bardzo wielu członków danego społeczeństwa i on staje się faktem społecznym, mającym swój obiektywny wyraz.
Bezpieczeństwo jako wartość ideologiczna jest uwzniośleniem tej elementarnej
(wg. R. Sutermeistera nawet fizjologicznej) potrzeby, proklamacją nadrzędności społecznych działań chroniących ludzi przed zagrożeniem i przed lękiem.
Definicja działania ryzykownego
Najogólniej rzecz ujmując, źródła zagrożeń jednostki mogą być dwojakie:
1) niezależne od jej działań (co nie znaczy, że niezależne od czyichkolwiek
działań); 2) zależne od jej działań, w tym drugim przypadku użyteczne okaże się wprowadzenie pojęcia ryzyka, rozumianego tu (za Słownikiem Wyrazów
Obcych) jako „przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany, możliwość, że
coś się uda lub nie uda”, a więc jako cecha ludzkiego działania. Do działania ryzykownego przypisane są – nierozłącznie – szansa i zagrożenie; stopień
prawdopodobieństwa wystąpienia tak jednego, jak i drugiego może być znany lub nieznany, ale zawsze niepewność, jaki będzie wynik w tym konkretnym przypadku, stwarza zagrożenie. Często podkreśla się, że człowiek wystawia się na to zagrożenie dobrowolnie (zwłaszcza w rozważaniach o ryzyku
przedsiębiorcy)127, ale sądzę, że ta dobrowolność może być bardzo względna.
A mianowicie jednostka może stać przed koniecznością wyboru jednej z kilku
decyzji niosących ryzyko (i wówczas „ucieczka w bezpieczeństwo” jest wykluczona), ponadto człowiek może podejmować decyzję pod silną presją ekonomiczną (np. ekonomiczny przymus zarobkowania i wystawiania się na „ryzyko
pracownicze”) lub pod presją kulturową (np. „w obronie honoru”).
126
Zob. W. Narojek, Struktura społeczna w doświadczeniu jednostki, Warszawa 1982,
s. 94.
127
Zob. np. W. Lamentowicz, Społeczne uwarunkowania zachowań przedsiębiorczych.
W: Człowiek w systemie gospodarowania, t. I, PTE, Warszawa 1986. Tenże autor jest jednak niekonsekwentny, gdy pisze o rozkwicie przedsiębiorczości konsumentów walczących
o rzadkie towary na rynku. Jest to przecież walka podejmowana z konieczności – chyba, że
ograniczyć tę tezę do „przedsiębiorczości spekulacyjnej”.
128
Typy sytuacji ryzykownych
Za istotne dla późniejszych rozważań nad stanowiskiem polityki społecznej
w kwestii „ile bezpieczeństwa a ile zagrożeń powinno cechować życie społeczne” uważam rozróżnienie następujących typów sytuacji (decyzji, działań)
ryzykownych:
1. Zagrożenie ma charakter absolutny i oznacza realne pogorszenie sytuacji
w stosunku do status quo, natomiast szansa jest relatywna i może oznaczać
po prostu „utrzymanie się na powierzchni”, czyli brak pogorszenia.
2. Zarówno zagrożenie, jaki szansa są realne i absolutne, w efekcie podjętych działań przyszła sytuacja będzie albo gorsza, albo lepsza od status
quo; pogorszenie może oznaczać utratę wszystkiego, co człowiek dotychczas osiągnął, za to i sukces nie będzie spętany żadnymi wędzidłami. Ryzyko przybiera więc tu „czystą”, klasyczną postać.
3. Zarówno zagrożenie, jak i szansa są realne i oznaczają pogorszenie lub
poprawę w przyszłości w stosunku do sytuacji obecnej; jednakże zagrożenie nie może przekroczyć granic pewnego chronionego obszaru ludzkiego życia (podobnie jak w pewnych typach spółek kapitałowych obowiązuje zasada „ograniczonej odpowiedzialności”, wytyczająca granicę
między „funduszem ryzyka” i resztą zasobów).
4. Zagrożenie jest względne, sprowadza się do zaprzepaszczenia szansy na
sukces, nie pociąga na sobą utraty zajętej już pozycji; natomiast szansa
jest realna, polega na pięciu się w górę.
Jak widać, cztery powyższe sytuacje zostały uporządkowane począwszy od
tych, które najsilniej godzą w potrzebę bezpieczeństwa, do tych, które – przynajmniej w wymiarze obiektywnym – zupełnie z nią nie kolidują. Oprócz tych
jakościowych różnic występują i ilościowe, określone przez następujące zmienne: rozmiar spodziewanej poprawy, stopień prawdopodobieństwa sukcesu i porażki. Można tu posłużyć się analogią do gier hazardowych. Z gruntu odmienna
jest sytuacja gracza w Toto-Lotka (mała stawka, duża wygrana, mała szansa
wygranej), Loterię Państwową (średnia stawka, średnia wygrana, średnia szansa wygranej) i ruletkę (duża stawka, duża wygrana, średnia szansa wygranej).
Przy tym rozmiar strat i zysków musi być odniesiony do osiągniętego już poziomu zaspokojenia potrzeb. Gdy ma się bardzo mało, nawet najmniejsza strata
podważa podstawy egzystencji. Gdy ma się bardzo dużo, poniżenie związane
z utratą przywilejów bywa – w pewnych sytuacjach – bardziej dojmujące.
Kto traci, kto wygrywa, kto przegrywa
W rozważaniach nad przedsiębiorczością socjalistyczną stawia się jeszcze
jedno pytanie: czyja strata i czyj sukces. Na przykład W. Lamentowicz128 su128
Tamże.
129
geruje, że socjalistyczny menedżer podejmuje decyzje gospodarcze na ryzyko
zbiorowości, ale w interesie własnym – co sprzyja nieodpowiedzialnemu ryzykowaniu, lub na ryzyko zbiorowości i w interesie zbiorowości – co sprzyja
raczej apatii i rutynie. Sprzyja to także zastępowaniu rachunku ekonomicznego przez specyficzną procedurę bilansowania różnoimiennych wartości.
Przedmiotem zagrożenia jest państwowy majątek produkcyjny, przedmiotem
szansy pozycja menedżera w systemie władzy. Jednakże moje rozważania nie
koncentrują się na decyzjach ludzi jako podmiotów gospodarujących. Interesuje mnie rola ryzyka we wszystkich ważnych decyzjach człowieka kształtującego swoją biografię. Tu regułą (a nie dewiacją) staje się różnoimienność
i wielowymiarowość szacowanych strat i zysków, które mimo uwikłań w rozmaite układy społeczne – „w ostatecznej instancji” zostają sprowadzone do
wspólnego mianownika, jakim jest jednostka i jej rodzina. Patrząc na relacje,
jakie mogą zachodzić między jednostką podejmującą ryzykowne działania
a społeczeństwem, można mówić o dwóch biegunowo odmiennych typach
„gier” podejmowanych przez ludzi:
– Pewne gry, pewne rodzaje ryzyka, na które ważą się aktywne jednostki, nieuchronnie rodzą antagonizmy społeczne, gdyż wygrane jednych
oznaczają przegrane innych (taką „grą o sumie zerowej” jest np. walka o pracę w warunkach gospodarki wytwarzającej bezrobocie, walka
o towary w warunkach gospodarki wytwarzającej niedobory rynkowe,
walka o pozycję społeczną w społeczeństwie silnie hierarchizowanym).
– Istnieją gry, w których wszyscy mogą wygrać, wyścigi, w których wszyscy mogą być w czołówce (np. gdy system gospodarczy przetwarza – bez
większych strat sumę przedsiębiorczości indywidualnych w dynamikę
ogólnogospodarczą, gdy zmagania jednostek z przyrodą dają w efekcie
całej ludzkości pozycję „pana natury” – inna rzecz, że do czasu).
Ryzyko – asekuracja
Tak jak przeciwieństwem stanu bezpieczeństwa jest stan zagrożenia,
a przeciwieństwem poczucia bezpieczeństwa jest poczucie strachu i lęku, tak
przeciwieństwem działań ryzykownych są działania asekuracyjne, podejmowane w imię poszerzenia obszaru bezpieczeństwa. Motyw ten może więc tak samo
dopingować do działania jak motyw bogacenia się w inne wartości i dobra.
Źródła zagrożeń
Problematyka wpływu działań jednostki na zaspokojenie przez nią potrzeby
bezpieczeństwa jest ważna dla polityki społecznej pragnącej honorować dążenia jednostek, nie wyczerpuje jednak odpowiedzi na pytanie, jakie są współcześnie najważniejsze źródła zagrożeń. W tym miejscu pragnę przedstawić systematyczny przegląd tych źródeł:
130
1. Przyroda lub, używając nowocześniejszego terminu, ekosfera, „środowisko naturalne”, najstarsze źródło zagrożeń dla gatunku ludzkiego.
Przyroda, gdy jest nieokiełznana i dominuje nad człowiekiem, zagraża
niepewną co do wyniku międzygatunkową walką o byt, głodem, klęskami żywiołowymi, epidemiami. Gdy ginie, zdominowana przez człowieka, rodzi się obawa, że pociągnie za sobą także – pozornie zwycięski
– gatunek ludzki, stanowiący, bądź co bądź, jeden z jej elementów.
2. Technika, stworzona przez człowieka technosfera, „sztuczne środowisko”. Niesie ona zagrożenia, gdy jest niedoskonała, niesprawna, kalecząca i nieergonomiczna. Stwarza też zagrożenia – choć innego rodzaju gdy
jest wyalienowana, gdy jest tak doskonale i bujnie rozwinięta, że przerasta możliwości zrozumienia przez każdą jednostkę z osobna (choćby najlepiej wykształconą), przerasta możliwości obsługi, okiełznania, stwarza
świat wykraczający poza „skalę ludzką” (np. w architekturze i urbanistyce).
3. Społeczeństwo, system społeczno-ekonomiczno-polityczny i uwarunkowane tym systemem zachowania jednostek. Bogactwo konkretnych zagrożeń jest tu olbrzymie, a mechanizmy ich powstawania – zależnie od
systemu – bywają przeciwstawne. Można tu wymienić:
a) zorganizowaną przemoc – wojny, zbrojne konflikty, represje, system
prawny ograniczający wolność jednostek, niepraworządność, alienację polityczną;
b) ekonomiczną „walkę o byt” między konkurującymi producentami na
rynku oraz jej odpowiedniki w innych sferach życia, co daje psychologiczny efekt „dżungli”129;
c) wyzysk i alienację pracy;
d) nadmierne wymagania, formułowane bądź to bezpośrednio (np. jako
dyktat perfekcjonistycznej kultury – „bądź święty” – lub jako wymóg
jawnej eksploatacji), bądź to pośrednio (np. jako pochodna owych
sytuacji konkurencyjnych i przerostu aspiracji);
e) nadmierne natręctwo instytucji ingerujących w życie prywatne jednostki i rodziny, naruszających niezbędną dla zachowania zdrowia
psychicznego intymność nawet wówczas, gdy celem tych ingerencji
jest dobro człowieka;
f) tempo zmian, jego nierównomierność i różnokierunkowość; na niekorzystny dla ludzkiej psychiki „szok przyszłości” wynikający z oszałamiającego współcześnie tempa zmian, nawet tych korzystnych dla
ludzkości, zwraca uwagę A. Toffler130; skutkiem zbyt szybko dokonujących się przewartościowań może być anomia; znane są zagrożenia
129
130
Zob. W. Narojek, Struktura społeczna..., jw., s. 94.
Zob. A. Toffler, Szok przyszłości, Warszawa, s. 395 i dalsze.
131
wynikające z cyklicznych załamań gospodarki i ładu społecznego,
a także napięcia wywoływane przez lokalnie lub krótkookresowo
zwiększone tempo wydarzeń.
4. Agresja innych jednostek, występujące we wszystkich epokach i systemach zachowania patologiczne, przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu
i mieniu, nietolerancja, nienawiść i zawiść objawiane w zachowaniach
i w wypowiedziach.
5. Sama osoba zagrożona staje się niekiedy zagrożeniem dla siebie, czasem wbrew swej woli, czasem w efekcie wolnego wyboru. A konkretnie
źródłem zagrożeń może być:
a) organizm jednostki jako całość psychofizyczna, jego niedomagania
wrodzone i nabyte (a więc „przyroda tkwiąca w człowieku”);
b) czyny jednostki godzące w dobro i interesy innych osób lub systemu
– ze względu na grożącą za nie odpowiedzialność i karę (ten efekt
„bumerangu” ujawnia się z większą siłą, gdy rośnie nieuchronność
odpowiedzialności, prawdopodobieństwo poniesienia kary; a także,
gdy rośnie stopień internalizacji norm moralnych i dokucza „nie dający się uciszyć głos sumienia”);
c) czyny jednostki jawnie autodestrukcyjne, których negatywne dla
sprawcy skutki wydają się obiektywnemu obserwatorowi pewne
(choć subiektywny osąd swej sytuacji przez samobójców, alkoholików czy narkomanów może być z gruntu odmienny; dla nich może
być to raczej „igranie z niebezpieczeństwem” niż „nieuchronne staczanie się”, skoro nawet naukowcy stwierdzają, że tylko pewien procent nadmiernie pijących zapada na chorobę alkoholową);
d) czyny jednostki konstruktywne, podejmowane w celu zwiększenia
przyszłych korzyści mimo niepewności sukcesu i mimo zagrożenia
przegraną (a więc świadome podejmowanie mniej lub bardziej skalkulowanego ryzyka, o którego odmianach pisałam uprzednio).
Nieco później zajmę się kwestią, czy należy dążyć do usunięcia wszystkich
źródeł zagrożeń, czy jest to w ogóle możliwe i czy nie sparaliżuje to wszelkich
ludzkich działań obarczonych niepewnością wyniku.
Przedmiot zagrożeń
Pora teraz sprecyzować, co rozumiemy zazwyczaj przez przedmiot zagrożeń, a więc po pytaniu: co zagraża? trzeba postawić pytanie: co jest zagrożone?
Jak już była o tym mowa, jednostka może uznać za zagrożenie każde pogorszenie swej sytuacji, a nawet każdą utratę szansy przyszłej poprawy, nie mówiąc
o braku oparcia (w kimś lub w czymś) i o płynącym z imaginacji lęku neurotycznym. Jednakże, gdy rozważamy bezpieczeństwo jako problem społeczny,
jako jedną z wartości kształtujących politykę społeczną, ujęcie to wydaje się
132
zbyt szerokie; trudno, aby społeczeństwo brało odpowiedzialność za brak absolutnego błogostanu i wszechstronnego rozwoju swych obywateli, a w każdym
razie, aby traktowało tę kwestię jako kwestię bezpieczeństwa. Sądzę zatem, że
– w perspektywie polityki społecznej – za kolidujące z bezpieczeństwem (jako
wartością i jako potrzebą) należy uznać zagrożenia: życia, zdrowia fizycznego,
zdrowia psychicznego, samodzielności ekonomicznej.
Wszystkie te pojęcia są nieostre, w szczególności „zdrowie psychiczne”
nie doczekało się powszechnie akceptowanych mierników nawet na poziomie
minimum131. Jest to jednakże pojęcie ważne, dzięki któremu można „przemycić” do sfery zainteresowań polityki społecznej także te deprywacje, które mają
– zdawałoby się – bardziej „luksusowy” lub bardziej prywatny charakter, ale
w konkretnych przypadkach wywierają dezintegrujący wpływ na psychikę (np.
brak szczęścia rodzinnego, niski prestiż, niewykorzystanie talentów).
Poziomy wolności od zagrożeń
Bezpieczeństwo jest stopniowalne, toteż uwalnianie od zagrożeń zdrowia
i samodzielności ekonomicznej może być realizowane na czterech poziomach:
1) zapewniającym przetrwanie biologiczne (kiedy przedmiotem ochrony jest
praktycznie tylko życie); 2) zapewniającym standard uznany w danej kulturze za minimalny, nie wykluczający człowieka poza nawias społeczeństwa; 3)
utrzymującym dotychczasowy standard życia (nawet jeśli był wyższy od minimalnego); 4) zapewniającym standard uznany za „skromne optimum” nawet
tym ludziom, którym obecnie daleko gorzej się żyje. Natomiast ochrona życia
ma bardziej jednoznaczny, „zero-jedynkowy” charakter.
Teoria zabezpieczenia społecznego
wobec wartości bezpieczeństwa
Jaki jest związek między tak szeroko zarysowanym ujmowaniem bezpieczeństwa jednostek a pojęciem bezpieczeństwa socjalnego, wypracowanym
przez teorię zabezpieczenia społecznego132? Ukrytym założeniem, przyjmowanym przez twórców instytucji zabezpieczenia społecznego, jest uznanie, że
normą obowiązującą każdą jednostkę (a zarazem prawem przysługującym każdemu) jest pełnienie roli pracownika. Wobec tego za ryzyko socjalne (rozumiane tu jako „prawdopodobieństwo wystąpienia szkody”, wszelkiej szkody, nie
tylko takiej, która jest skutkiem świadomego podjęcia ryzyka przez działającą
jednostkę) uznaje się niemożność zadowalającego pełnienia roli pracownika
zarabiającego swą pracą na utrzymanie własne i rodziny; niemożność, której
131
Zob. J. Piotrowski, Zabezpieczenie społeczne. Problematyka i metody. Warszawa
1966.
132
Zob. np. K. Dąbrowski, Trud istnienia, Warszawa 1975, s. 148 i dalsze.
133
– w skrajnych przypadkach – może towarzyszyć niezdolność do samoobsługi,
do samodzielnego życia (co zresztą też może zostać przetłumaczone na język
strat ekonomicznych, jako brak środków na opłacenie niezbędnych usług pielęgnacyjnych). Mimo stawiania coraz ambitniejszych zadań przed instytucjami
zabezpieczenia społecznego – w miarę ich rozwoju i w miarę bogacenia się
społeczeństw – punkt wyjścia pozostaje zawsze ten sam: niezdolność do zarobkowania i szkoda ekonomiczna; nawet jeśli „przy okazji” obok działań rekompensujących straty materialne podejmuje się działania wyrównujące straty
innego rodzaju. Jeśli instytucje zabezpieczenia społecznego stać na coś więcej
niż tylko rekompensowanie skutków ryzyk, jeśli starają się usuwać już zaistniałe i zapobiegać powstawaniu nowych ryzyk, to – siłą rzeczy – ich podejście
do zagrożeń będzie musiało stać się bardziej wielowymiarowe. I to jednak nie
podważa twierdzenia o specyficznie zawężonym „punkcie wyjścia” charakterystycznym dla tych instytucji.
Tak więc na „klasycznej” liście szczegółowych ryzyk socjalnych (według
konwencji 102 Międzynarodowej Organizacji Pracy) znajdują się:
– zagrożenie zdrowia (mające bardzo różne źródła, ale podobne w skutkach – niemożność zarobkowania i niemożność pokrycia dodatkowych
wydatków na usługi lecznicze);
– zagrożenie starością, nieuchronne ze względów biologicznych, tu rozpatrywane ze względu na takie skutki, jak niemożność zarobkowania i –
w dalszych fazach – niezdolność do samoobsługi;
– zagrożenie trwałą niesprawnością, bez względu na jej źródła, przejawiającą się w trwałej niezdolności do pracy i – w części przypadków – do
samoobsługi;
– zagrożenie trwałą niesprawnością wyróżnione ze względu na specyficzne źródło jej powstania, a mianowicie inwalidztwo pracy (źródłem zagrożenia jest więc system ekonomiczny);
– zagrożenie bezrobociem, a więc niezdolność do zarobkowania wynikająca nie z czyjejkolwiek niezdolności do pracy, lecz z niezdolności systemu ekonomicznego do wykorzystania potencjału ludzkiego;
– zagrożenie okresową utratą zdolności do zarobkowania (absolutną lub
względną, w proporcji do zwiększonych potrzeb) z powodu połogu, a potem opieki nad niesamodzielnym życiowo i ekonomicznie dzieckiem;
– zagrożenie osób niezdolnych do pracy, utrzymywanych przez pracownika, śmiercią ich żywiciela (ryzyko śmierci jest tu więc także rozpatrywane jednowymiarowo, jako ryzyko utraty źródeł utrzymania)133.
Lista ta wydłuża się z czasem, przemiany społeczne i ekonomiczne tworzą nowe, dotychczas nieistotne w skali społecznej, zagrożenia; nowe zjawiska społeczne i nowe, bardziej ambitne, programy zabezpieczenia społecznego
133
134
Zob. J. Piotrowski, Zabezpieczenie społeczne..., jw., s. 87.
Czy bezpieczeństwo jest dobre
skłaniają do bardziej analitycznego podejścia do „klasycznych” ryzyk, do rozdzielania ich na nowe kategorie (np. ryzyko odejścia żywiciela, jako pochodna
rozkładu życia rodzinnego; ryzyko przedłużonego obciążenia uczącymi się,
więc jeszcze niesamodzielnymi ekonomicznie, dziećmi, jako pochodna rosnącej roli kwalifikacji formalnych w życiu zawodowym; ryzyko okresowego
przekwalifikowywania się, jako pochodna szybkich zmian społecznego podziału pracy i postępu techniczno-organizacyjnego).
Szczegółowe polityki społeczne wobec wartości bezpieczeństwa
Nowoczesne systemy zabezpieczenia społecznego mają wprawdzie tendencję do sukcesywnego obejmowania, oprócz pracowników i ich rodzin,
ogółu obywateli czy mieszkańców kraju, mimo to jednak nie są one w stanie
uporać się ze wszystkimi zagrożeniami; nie jest to zresztą ich celem. Tak więc
– obok zabezpieczenia społecznego – ważnymi wycinkami generalnego problemu bezpieczeństwa jednostek zajmują się, jako swym „problemem numer
1”, polityki: wymiaru sprawiedliwości, ochrony pracy i ochrony środowiska.
Suma tych czterech polityk szczegółowych nie powinna jednak limitować
obszaru rzeczywistości, na którym ma się rozegrać społeczna batalia o bezpieczeństwo. Bowiem – co jeszcze raz podkreślam z naciskiem – bezpieczeństwo nie jest dziedziną, jest wartością, która powinna współwyznaczać wraz
z innymi wartościami – sposób obmyślania strategii całej polityki społecznej.
Zależnie od konkretnej dziedziny i konkretnej sytuacji, może być wartością
naczelną lub wartością „pomocniczą”. Rozważając pewne dziedziny i pewne
sytuacje trzeba też – może tak się zdarzyć – tę wartość „zawieszać”. Przy
rozstrzyganiu tych kwestii mogą się pojawiać znaczne rozbieżności stanowisk, ostre kontrowersje, sprzeczne uogólnienia w odmiennych doktrynach
społecznych czy filozoficznych. Przejdę więc obecnie do ukazania rozrzutu
możliwych stanowisk będących reakcją na następujące pytania; czy – i kiedy
– bezpieczeństwo jest dobre, słuszne i użyteczne? czy – i kiedy – zagrożenia
są nieuchronne?
Złe strony nadmiaru bezpieczeństwa
Czy rosnące bezpieczeństwo jednostek jest korzystne dla ich rozwoju
i samopoczucia? Czy jest oczywistym przejawem postępu społecznego w makroskali? Mało kto odpowie na te pytania przecząco. Częściej opatruje się tę
generalną aprobatę różnymi zastrzeżeniami, stwierdzając, że istnieje nie tylko
minimalny poziom bezpieczeństwa, do którego mają prawo wszyscy, ale również poziom maksymalny, którego przekroczenie pociąga za sobą negatywne
skutki uboczne.
135
Na czym może polegać negatywny wpływ nadmiaru bezpieczeństwa na dobro jednostki? Jeżeli jednostka żyje jak pod inkubatorem, na co dzień odgrodzona od wszelkich zagrożeń całym systemem wymyślonych instytucji i urządzeń
asekuracyjnych, skazana jest na zagładę w razie – zawsze możliwego, choć
nawet mało prawdopodobnego – załamania tego systemu asekuracyjnego. Jest
zbyt wydelikacona, brak jej elementarnego treningu, odporności psychicznej
i zaprawy w walce134. Nadmiar asekuracji zmniejsza więc prawdopodobieństwo
zagrożeń, ale może – w zamian za to – realnie zwiększyć rozmiar zagrożeń.
Oprócz tego „treningowego” znaczenia zagrożeń można mówić o ich walorach ludycznych – zapotrzebowanie na nie jest oczywiście bardzo różne. Większości starcza przeżywanie ich w świecie fikcji (reakcją na to zapotrzebowanie
jest wiele gatunków współczesnej kultury masowej), na drugim krańcu lokują
się ci, dla których autentyczne zagrożenie jest wartością naczelną i autoteliczną
– np. alpiniści. Ale i dla tych, którzy są pośrodku, pewne formy – raczej te łagodniejsze – „hazardu życiowego” mogą w pewnych fazach życia, w pewnych
szczególnych konfiguracjach, wydawać się atrakcyjne. Również „duch czasu”
i „duch miejsca” mogą sprzyjać w skali społecznej bądź to strategii życiowej
maksymalizującej bezpieczeństwo, bądź to strategii życiowej nastawionej na
maksymalizację innych korzyści. Nie wydaje się jednak, aby przymus ryzyka
jako norma społeczna był lubiany i akceptowany.
Natomiast z punktu widzenia „dobra ogólnego”, dobra systemu społecznego, nadmiar bezpieczeństwa w skali globalnej bywa czasem wskazywany jako
przyczyna osłabienia selekcji gatunkowej. Tak jak szczupak w stawie, a wilk
w lesie, w ludzkim świecie zagrożenia eliminują tych, którzy stanowią mniej
udane egzemplarze gatunku ludzkiego, którzy są mało produktywni pod wieloma różnymi względami, asekuracja których pochłania większość środków
przeznaczonych przez społeczeństwo na cele ochronne. Ten pogląd jest zresztą bardzo kontrowersyjny, wywodzi się z takiej odmiany myślenia kolektywistycznego, którą można oskarżyć o amoralizm czy nawet okrucieństwo.
Kolizje między bezpieczeństwami „cząstkowymi”
Generalnie, jednostki i grupy społeczne dążą do zwiększenia swego bezpieczeństwa, jest to zauważalne choćby dla historyka, uważają więc bezpieczeństwo – a przynajmniej swoje bezpieczeństwo – za dobre. Galbraith stwierdza
sarkastycznie, że „...chociaż ryzyko stanowiło nieodłączny element modelu
społecznego opisywanego przez tradycyjną ekonomię, od dawna już prawie
nikt nie traktował go ze spokojem. I wszyscy ludzie narażeni na niepewność
prędzej czy później próbowali się od niej uwolnić, kiedy ich dotknęła. W du134
Zob. M. Paschalska, Koncepcja kształcenia ogólnego z punktu widzenia postulatu
„uczyć się, aby być”. W: Model wykształconego Polaka, pod red. B. Suchodolskiego, Wrocław 1980.
136
żej mierze im się powiodło. Środki zastosowali bardzo różne. Dlatego też ci,
którzy posługiwali się jednym sposobem, widzieli w nim konieczny środek
ostrożności, a jednocześnie ubolewali nad niecnymi sposobami wymyślonymi
przez innych”135.
Często głoszone są poglądy doszukujące się w tych dążeniach nieracjonalności czy wewnętrznej sprzeczności. Zgodnie z nimi można wskazywać, że pewne
normy osiągania i przejawy bezpieczeństwa „cząstkowego” kolidują z innymi
jego przejawami, również pożądanymi; że trzeba – wobec tego – dokonywać
wyboru między nimi, rezygnując z utopijnej idei totalnego bezpieczeństwa pod
każdym względem. Można też starać się wykazać, że pewne przejawy bezpieczeństwa mogą utrudnić realizację innych pożądanych wartości, np. wolności
czy też awansu, kariery życiowej (które trudno wyobrazić sobie bez domieszki ryzyka). Nawet więc wtedy, kiedy traktujemy bezpieczeństwo jako wartość
autoteliczną i odrzucamy ewentualność instrumentalnego manipulowania nim,
mielibyśmy być zmuszeni do „samoograniczania się” w dążeniu do bezpieczeństwa. Jest to więc argumentacja odmienna od tej, która dotyczyła czysto
„ilościowej” kwestii nadmiaru bezpieczeństwa.
Przejdźmy do rozważenia tych sytuacji, w których ma dochodzić do głosu
wewnętrzny konflikt między różnymi wymiarami bezpieczeństwa. Jest to najczęściej konflikt między wolnością od tych zagrożeń, których źródłem jest
przyroda i agresja ludzka, a wolnością od zagrożeń, których źródłem jest technika oraz system społeczny, ekonomiczny i polityczny. Zorganizowana walka
z głodem, klęskami żywiołowymi, przestępczością powołuje do życia urządzenia techniczne i społeczne, które rodzą nowe wtórne zagrożenia. W miarę jak
jednostka przestaje się czuć zagrożoną przez przyrodę, przytłacza ją technika.
„Na przykład w dziedzinie techniki dążenie człowieka Zachodu do podboju
przyrody prowadziło często do tego, że zmniejszano prawdopodobieństwo
drobnych niewygód kosztem zwiększenia prawdopodobieństwa bardzo wielkich katastrof”136. Powściąganiu anarchicznej agresji jednostek towarzyszy upowszechnienie przymusu państwowego i ingerencji instytucji w życie prywatne;
oddalaniu widma głodu – eksploatacja siły roboczej i presja konkurencji ekonomicznej; rozwojowi zabezpieczenia społecznego – zagrożenie utratą części
dochodów wskutek redystrybucyjnej interwencji państwa i dalsze pogłębienie
naruszeń intymności itd. Właśnie dlatego niesłuszne wydają się wszelkie opcje
na rzecz maksymalizacji jednego z „bezpieczeństw cząstkowych” połączone
z lekceważeniem niebezpieczeństw innych, potencjalnie konkurencyjnych.
Źródłem konfliktów mogą stać się także działania asekuracyjne nastawione na zbyt powierzchowne i „niedokończone” łagodzenie zagrożeń. Jeżeli
135
J.K. Galbraith, Społeczeństwo dobrobytu. Państwo przemysłowe, Warszawa 1973,
s. 87.
136
O nowy ład międzynarodowy. Raport dla Klubu Rzymskiego, Warszawa 1978, s. 74.
137
system zabezpieczenia społecznego jest zbyt skąpy, zbyt schematyczny i zbyt
nieufnie nastawiony do swych petentów, to nie jest w stanie wyrwać ich ze
stanu trwałego uzależnienia od wsparcia innych ludzi. Inwalida, który ma co
jeść, ale nie może samodzielnie się poruszać, człowiek stary, któremu przyznanie emerytury nie dało poczucia pewności jutra, każdy świadczeniobiorca,
który traci prawo do skromnego wsparcia, jakby za karę, gdy wznowi pracę
zawodową – ci wszyscy ludzie nie odzyskali swej samodzielności życiowej
i ekonomicznej, mimo iż na ich rzecz okrojono dochody innych ludzi, finansując z podatków (lub w inny analogiczny sposób) fundusze zabezpieczeniowe. Gdy zabezpieczenie nie gwarantuje ofiarom ryzyk socjalnych standardu
życiowego uznanego za minimalny, ich wyzwolenie nie zostaje osiągnięte,
a wolność ogółu – w pewnym sensie (tak jak ją rozumie Milton Friedman) –
zostaje ograniczona, nikt nie jest więc w pełni usatysfakcjonowany. Podobnie
rzecz ma się z niesprawnym aparatem ścigania i wymiarem sprawiedliwości.
Nie uwalnia on ludzi od lęku przed agresją przestępców, przysparza im natomiast lęku przed pomyłkami prokuratury i sądów. Generalnie, do stwierdzeń
o kolizjach aksjologicznych prowokują pewne nieudolne sposoby realizacji
idei bezpieczeństwa, a nie sama idea bezpieczeństwa. Także niedobór bezpieczeństwa, a nie tylko nadmiar bezpieczeństwa może więc być obwiniony
o powodowanie takich kolizji.
Kiedy chronić jednostkę przed nią samą
Szczególnie trudne problemy pojawiają się, gdy społeczeństwo przyznaje
sobie prawo do ochrony jednostki przed nią samą, przed jej działaniami autodestrukcyjnymi lub przed skrajną niefrasobliwością wobec zagrożeń zewnętrznych. Łatwiej zdecydować się na taką ingerencję, więcej argumentów za nią
przemawia, gdy działania autodestrukcyjne są silnie splecione z agresją wobec
innych ludzi i przysparzaniem im cierpień (choćby wobec własnej rodziny).
Przykładem ingerencji odbieranych przez jednostki dokonujące niekonwencjonalnych wyborów jako zagrożenie może być udaremnienie samobójstwa,
przymus badań profilaktycznych i szczepień, przymus ubezpieczeniowy. M.
Friedman podaje przykład farmerów (Amisze), którzy ze względów religijnych odmawiają płacenia składek na ubezpieczenia społeczne i korzystania ze
świadczeń z tego tytułu, represjonowanych za to przez rząd USA137. Mniej egzotyczny będzie dla nas przykład kobiet akceptujących ekologiczną ideę „porodu naturalnego”, które nie chcą podporządkować się obowiązkowi rodzenia
dzieci w szpitalach. A także przypadek tych rodzin osób umierających, które
odrzucają szpitalną ofertę „ratowania życia aż do końca”. Widzą one w możliwości umierania w domu i wśród bliskich lepszy sposób zwiększenia poczucia
137
1980.
138
Zob. M. Friedman, R. Friedman, Free to Choose: A Personal Statement, New York
bezpieczeństwa u człowieka umierającego. Zaś problemem najpowszechniejszym i mającym największe znaczenie praktyczne jest kwestia – czy walka
z alkoholizmem i narkomanią ma sprowadzać się wyłącznie do ochrony otoczenia przed pijakiem i narkomanem, czy też ma posuwać się aż do odbierania
człowiekowi prawa do niszczenia własnego organizmu.
„Złe bezpieczeństwo” contra działania ryzykowne
Mimo wielu analogii inną wymowę ma ochrona człowieka przed skutkami
podejmowanych przezeń działań ryzykownych, stanowiących – przypomnijmy
– splot zagrożenia i szansy. Są to bowiem działania, które mogą przysparzać
znacznych wartości, zarówno jednostce, jak i społeczeństwu. Wydaje się oczywista dyrektywa, by w tym przypadku wybierać takie środki asekuracyjne, które nie paraliżują samych działań ryzykownych i nie odbierają ludziom chęci
działania.
Walka z wszelkimi zagrożeniami może przybierać – najogólniej mówiąc –
jedną z dwóch podstawowych form: walki z przyczynami zagrożeń, bądź z objawami i skutkami zagrożeń. Walka z takimi zagrożeniami, jak głód, wojna,
choroba czy bezrobocie wtedy satysfakcjonuje, kiedy sięga do najgłębszych
ich przyczyn. Takie działania, jak wsparcie czy zapomogi dla już poszkodowanych, są traktowane jako powierzchowne i niedoskonałe. Odwrotnie ma
się rzecz, gdy chodzi o walkę z zagrożeniami towarzyszącymi działaniom
ryzykownym. Tutaj cnotą staje się właśnie „powierzchowność” ratownictwa,
takie wspomaganie ofiar ryzyka, które nie tłumi tkwiącego w ludziach „dynamizmu innowacyjnego”. Z wielu analiz funkcjonowania naszego systemu
gospodarczego można wyciągnąć wniosek, że system ten zbyt radykalnie
rozprawił się nie tylko z zagrożeniami towarzyszącymi dotychczas uczestnictwu w procesach gospodarczych, ale i z samym dynamizmem, z samą
przedsiębiorczością. Nieruchawy, scentralizowany, ekstensywny sposób gospodarowania – gdy zapanuje w sektorze państwowym – rodzi „złe bezpieczeństwo”, odbierane przez wielu pracowników jako frustrujące i alienujące.
System gospodarczy zwalniający zatrudnionych przez siebie pracowników od
wysiłku (co jest odwrotnością eksploatacji) pozbawia ich tym samym satysfakcji z pracy i nadziei na sukces; system zwalniający pracowników – w tym
także tych na stanowiskach kierowniczych – od odpowiedzialności za swe
czyny, daje im poczucie bezpieczeństwa – ale naraża się na marnotrawstwo
i niegospodarność. Inną odmianą „złego bezpieczeństwa” jest stagnacja i inercyjność systemu (odwrotność Tofflerowskiego „szoku przyszłości”). Brak
poczucia zagrożenia przez ciągłe, wymagające aktywnego dostosowywania
się, zmiany łatwo może przerodzić się w poczucie braku perspektyw i narastania dystansu cywilizacyjnego w stosunku do reszty świata. Można dyskutować, czy są to zjawiska powszechne w naszym kraju. Wydaje się jednak
139
pewne, że doświadczają ich duże grupy pracowników i obywateli. Do możliwych – i rzeczywiście wybieranych – reakcji na to „złe bezpieczeństwo”
zaliczyć można migracje młodych wykształconych ludzi z sektora państwowego do sektora prywatnego i z kraju za granicę.
Konflikty z innymi wartościami
W ten sposób zbliżyliśmy się do problemu „zewnętrznych” konfliktów bezpieczeństwa z innymi wartościami. Bowiem dylemat polityki społecznej: „ingerować czy nie ingerować w ludzkie wybory wystawiające na szwank własne bezpieczeństwo” jest szczególnym przypadkiem szerszego pytania „czy
narzucać ludziom inną niż ich własna hierarchię wartości”. Polityk społeczny musi więc rozważyć, czy – i w jakich sytuacjach – ma prawo zwiększać
bezpieczeństwo ludzi kosztem ich wolności. Z kolei poszczególne jednostki
dokonujące wyborów życiowych kolidujących z ich bezpieczeństwem mogą
to czynić w imię bardzo różnych wartości: w imię nakazów religii (jak sekta
wspomniana przez Friedmana), w imię najwyżej cenionych, wartych ryzyka,
potrzeb samorealizacji czy prestiżu albo w imię ludzkiej godności i – szerzej
– tożsamości. M.K. Mlicki tak komentuje propozycje Tofflera: „Kwestią otwartą zostaje, czy przystosowanie do sprostania cywilizacji przyszłości (która częściowo jest teraźniejszością) nie oznacza rezygnacji z wielu wartości,
które dotychczas wiązano właśnie z człowieczeństwem”138. Nawet w świadomości pijaka autodestrukcja może zyskiwać uzasadnienie aksjologiczne.
Pijacy uprawiający styl picia „kontaktywny”, „dionizyjski” czy „heroiczny”
mogą cenić – wyżej niż bezpieczeństwo – związane z tymi stylami wartości.
A więc np. przeżywanie grupowej wspólnoty; pełnię, płodność i dynamikę
życia – co cechuje wg. Nietzschego postawę dionizyjską – czy też przeżycie własnej mocy139. Te wszystkie wybory dokonywane przez ludzi można
uznać za rzeczywiście wolne wówczas, gdy zostali oni rzetelnie i przystępnie
poinformowani o: charakterze i rozmiarach niebezpieczeństwa, na jakie się
narażają; rzeczywistym funkcjonalnym powiązaniu między narażeniem się
na to niebezpieczeństwo a realizacją najbardziej pożądanych wartości. Pierwszym – i trudnym do zakwestionowania – obowiązkiem polityki społecznej
jest zatem emitowanie i kontrolowanie przyswojenia tych właśnie informacji.
Potem dopiero można przystąpić do rozważania dylematu – czy ingerować
w ów wolny wybór. Można bowiem sądzić, że prawda jest fundamentem wolności.
138
M.K. Mlicki. Z zagadnień socjotechniki humanistycznej w skali globalnej. W: Na
krawędzi epoki, pod. red. J. Rudniańskiego, K. Murawskiego, Warszawa 1985, s. 239.
139
Zob. A. Kępiński, Motywy polskiego pijaństwa i środki zaradcze, W: Alkohol w kulturze i obyczaju, pod red. J. Górskiego, K. Moczarskiego, Warszawa 1972.
140
Poczucie bezpieczeństwa a prawda
Istnieje jednak pewien typ działań asekuracyjnych, które ujawniają – czy
tylko pozorują – konflikt między bezpieczeństwem, wolnością i prawdą. Opierają się one na założeniu, że ludzie chcą czuć się bezpieczni i trzeba im to
ułatwić, nawet za cenę ukrywania przed nimi informacji o zagrożeniach. Takie
praktyki są karygodne, gdy ekipa rządząca decyduje się na nie w imię swego
bardzo doraźnego interesu politycznego („na czas kampanii wyborczej”, „byle
opadło wzburzenie społeczne”), gdy unika tym samym obowiązku usuwania
zagrożeń (nie nazwanych, więc nieistniejących). Ale w pewnych sytuacjach
można te praktyki uzasadniać właśnie względami moralnymi. Spotyka się trzy
następujące typy uzasadnień: 1) bo zagrożenie jest nieuchronne a obrona bezskuteczna (dlatego ukrywamy przed chorym, że wkrótce umrze na raka; nie
publikujemy danych o zatruciu atmosfery i żywności, skoro ludzie i tak będą
musieli oddychać i jeść); 2) ochrona przed zagrożeniem jest rzeczą specjalistów;
aby oni mogli działać rozważnie i skutecznie, nie trzeba dopuścić do zbędnej,
szarpiącej wszystkim nerwy, paniki (np. polityka informacyjna po katastrofie
w Czernobylu); 3) bo zagrożenie jest pozorne, etykietka zagrożenia przylgnęła
– pod presją myślenia stereotypowego – do zjawisk nowych, szokujących, ale
w gruncie rzeczy pozytywnych. Zanim to ludziom wyperswadujemy, zatajmy
przed nimi stan faktyczny. W podobny sposób broni się innych jeszcze decyzji politycznych – wybierania sposobów walki z zagrożeniami nie najbardziej
skutecznych, ale uważanych przez ogół za najbardziej skuteczne (np. gdy ogół
wierzy, że surowe kary odstraszają przestępców, polityka karna staje się bardzo
rygorystyczna „by uspokoić opinię”)140.
Jak widać, wszystkie te uzasadnienia odwołują się do troski o poczucie
bezpieczeństwa obywateli. Czy wystarczy to, aby głosić realność konfliktu
bezpieczeństwa z prawdą i wolnością? Sądzę, że nie. Przecież, wedle innej
szkoły myślenia, już samo upowszechnienie i przyswojenie wiedzy o zagrożeniu – nawet gdy jest ono nieuchronne – jest środkiem neutralizującym to
zagrożenie. Na tym właśnie polega idea „polskiej szkoły rehabilitacji inwalidów” – dokładne zrozumienie natury swej niesprawności i jej dalszej dynamiki
pozwala optymalnie przystosować się do ograniczeń i znaleźć sposoby ich rekompensowania. Idea „bezbolesnych porodów” pozwala opanować ból dzięki
zrozumieniu fizjologii porodu. Przekaz nagich informacji może być ponadto
wzbogacony działaniami psychoterapeutycznymi, pouczeniem, jak „oswoić”
lęk, zmobilizować siły, sprostać psychicznie zagrożeniu. A być może – w pewnych uzasadnionych przypadkach – jak „polubić” zagrożenie, zmienić system
wartości, kiedy dotychczasowa dewiacja ma prawo stać się nową normą (np.
perspektywa formalnego rozwiązania małżeństwa zaczyna być traktowana jako
jedno z „wolnościowych” praw jednostki ludzkiej, a nie jako widmo katakli140
Zob. J. Kwaśniewski, Społeczeństwo wobec dewiacji, Warszawa 1983.
141
zmu krążące nad każdym ogniskiem rodzinnym). Rozładowywanie lęku nie
powinno zastępować działań asekuracyjnych – gdy są potrzebne – ale powinno
stanowić ich istotne uzupełnienie A więc kalekie, jednostronne, są takie operacjonalizacje wartości bezpieczeństwa, które skłaniają głównie do manipulowania świadomością, ale także i takie, które sprzyjając programom usuwania
najgłębszych przyczyn wielu obiektywnych zagrożeń lekceważą ujawniające
się „po drodze” nastroje społeczne i odczucia zagubionych jednostek.
Resumé
A więc, czy bezpieczeństwo jest dobre i czy nie pozostaje w sprzeczności z innymi wartościami i potrzebami? Bezpieczeństwo jest niewątpliwie pierwszoplanową wartością jednostkową i społeczną. Nie znaczy to jednak, że wszystkie
przejawy i sposoby osiągania bezpieczeństwa są dobre. Omówiłam najważniejsze, moim zdaniem, rodzaje „złego bezpieczeństwa”. Nie jest ono bynajmniej
tożsame z „nadmiernym bezpieczeństwem”. Niesłuszne są stereotypy, zgodnie
z którymi bezpieczeństwo musi być nudne, a ryzyko pasjonujące, maksymalizacja bezpieczeństwa musi prowadzić do minimalizacji wolności, a najłatwiej
człowieka zabezpieczyć pętając mu ręce. Więcej prawdy jest w powiedzeniu,
że człowiek głodny nie jest wolny. Człowiek przerażony i zaszczuty też nie jest
wolny. Wolności nie powinno się sprowadzać wyłącznie do wolności ryzyka.
Należy dążyć do takiej wolności wyboru dróg życiowych, by mogli realizować
swe aspiracje zarówno ci, którzy chcą maksymalizować swe bezpieczeństwo
(wyznawcy „etosu bezpiecznego trwania przy swoim”141), jak i ci, którzy swą
strategię życiową podporządkowują innym wartościom. Sprzeczności między
wolnością „od” (od zagrożeń) a wolnością „do” (wyboru stylu życia, rozwoju potencjału życiowego, dostępu do informacji, ekspresji uczuć i poglądów,
wpływania na sprawy publiczne) nie mogą mieć charakteru zasadniczego, lecz
tylko sytuacyjny i operacyjny.
Jakie zagrożenia są nieuchronne
Między optymizmem a pesymizmem globalnym
Aby ocenić, jakie jest pole manewru politycznego dla podmiotu pragnącego
regulować proporcje między bezpieczeństwem i zagrożeniami, trzeba by bez
mała napisać historię ludzkiej cywilizacji. Trzeba by też rozważyć historiozoficzny problem determinizmu i indeterminizmu dziejowego. Najtrudniej jest
chyba wyodrębnić te zagrożenia zakorzenione w systemie społeczno-ekonomicznym, które są constans dla wszystkich – wyobrażalnych i zdolnych do życia – systemów, a także te elementy niepewności i ryzyka, które są nierozerwal141
142
Zob. W. Lamentowicz, Społeczne uwarunkowania zachowań..., jw.
Jakie zagrożenia są nieuchronne
nie powiązane z jakąś hipotetyczną „naturą ludzką” czy „naturą stada”. Tak jak
jednostka ludzka pewne zagrożenia ma dane z zewnątrz a inne sama przywołuje swymi działaniami, tak i całe społeczeństwa mają ograniczone możliwości
przesuwania granic między sferą bezpieczeństwa a sferą zagrożeń. Z tym, że
dużo łatwiej dokonywać ingerencji w jednym kierunku – tworząc nowe zagrożenia – niż w drugim kierunku – zwiększając domenę bezpieczeństwa.
Mimo to do niedawna wydawało się, że w skali stuleci stały wzrost bezpieczeństwa gatunku ludzkiego i poszczególnych ludzi jest faktem oczywistym,
może nawet nieuchronnym, jest prostą pochodną opanowywania przyrody
przez człowieka. Pogląd ten był jednym z elementów składowych optymizmu
historiozoficznego, wedle którego ekspansji ludzkiego gatunku towarzyszył
i towarzyszyć będzie bezkonfliktowy przyrost wszelkich możliwych wartości.
Dodawano do tego czasem, że wprawdzie wciąż pojawiają się nowe zagrożenia i nowe postacie starych zagrożeń (np. choroby cywilizacyjne zamiast „starych” chorób zakaźnych)142, ale bilans jest zdecydowanie dodatni. Optymizm
historiozoficzny w skali globalnej miał swój odpowiednik w pochwale ryzyka
w skali życia ludzkiego, sprzyjał bowiem przeświadczeniu, że w tej loterii więcej losów jest pełnych niż pustych.
Ferment intelektualny, którego jednym z ważniejszych przejawów stały się
raporty Klubu Rzymskiego, osłabił pozycję wyznawców etosu „człowieka –
kowboja traktującego świat jak bezkresną prerię”, ukazał, że działania zwiększające bezpieczeństwo jednostek pociągały za sobą osłabienie bezpieczeństwa,
a nawet zagrożenie zagładą całego gatunku. Pod wpływem tego fermentu nabrał znaczenia nurt katastroficzny, głoszący nieuchronność globalnej katastrofy, przeciwstawiający grozę holocaustu i ekospazmu niewinnym – z perspektywy czasu – tradycjonalnym „plagom egipskim”, traktujący wszystkie dotychczas funkcjonujące systemy asekuracyjne jako bezsilne, bo ignorujące istotę
zagrożeń. Drugi nurt upatrywał możliwość ratunku w zasadniczej reorientacji
sposobu widzenia relacji między człowiekiem i światem. Z tego, że człowiek
jest „kosmonautą na statku kosmicznym ziemia”, wynika z gruntu odmienny
sposób postrzegania zagrożeń niż w stereotypie „kowbojskim”. Wynika też konieczność przetasowania hierarchii wartości i wyboru zupełnie nowej strategii
rozwoju – wzrostu zerowego. Postęp społeczny w tych warunkach jest nadal
możliwy, dowodzili autorzy Klubu Rzymskiego, powołując się na słowa Johna
Stuarta Milla z 1857 roku: „Chyba nie ma potrzeby podkreślać, że zastojowy
stan kapitału i ludności nie zakłada zastojowego stanu wszelkich udoskonaleń. Byłoby równie wiele pola jak zawsze dla rozwijania kultury umysłowej
oraz moralnego i społecznego postępu, równie wiele miejsca dla ulepszenia
142
Choroby cywilizacyjne w Polsce do roku 2000, ekspertyza PAN, Warszawa 1979
(materiał powielony).
143
sztuki życia oraz znacznie więcej prawdopodobieństwa jej udoskonalenia”143.
Natomiast odrzucali faustowską wiarę w technikę jako panaceum na wszelkie
współczesne dolegliwości i zagrożenia144.
Resumé
Tak więc zagrożenia globalne – nie dające się uniknąć lub usuwalne, ale za
olbrzymią cenę, za cenę rewolucji świadomościowej – sprawiły, że bezpieczeństwo okazało się wartością rzadką, umykającą, a więc tym bardziej pożądaną.
Jeżeli ukazuje się światu alternatywę – zagłada albo zasadnicza przebudowa
całego ludzkiego świata w imię bezpieczeństwa globalnego – to w pewnym sensie bezpieczeństwo to okazuje się nieuchronne. Pytanie tylko, kiedy i w jakich
formach dojdzie do tej przebudowy. I czy z oczywistości, takiego rozstrzygnięcia kwestii globalnej wynika – z równą siłą – oczywistość rozstrzygania na
rzecz bezpieczeństwa wszelkich konfliktów wartości i celów, także w kwestiach
szczegółowych. Rzecz jasna, nie wynika. Nie ma tu żadnego automatyzmu, jest
natomiast znamienne – i chyba już nieodwracalne – dowartościowanie bezpieczeństwa. I na tym wypada zakończyć te uwagi, w których możliwe było zaledwie zamarkowanie odpowiedzi na pytanie – gdzie przebiega granica między
danym jednostce i systemowi polem manewru a obszarem zjawisk dających się
już tylko oceniać.
Co jest użyteczne – bezpieczeństwo czy zagrożenia
Zagrożenia jako „sposób na motywacje”
Użyteczność zagrożeń – ewentualna użyteczność – może zostać w polityce
społecznej wykorzystana dwojako:
– można zrezygnować ze znanych i dostępnych sposobów usuwania „danych” (danych przez naturę lub przez historię) zagrożeń, bo widzi się
pożytki z nich płynące, zaprzestać ich poszukiwania lub nawet zdemontować urządzenia już funkcjonujące;
– można stwarzać nowe „sztuczne” zagrożenia, głównie w kontrolowanych przez państwo strukturach formalnych i w systemie funkcjonowania gospodarki, w miarę tego, jak gospodarka przestaje być żywiołem
nieokiełznanym przez nikogo.
Wiara w użyteczność zagrożeń bierze się z przeświadczenia, że ludzie cenią bezpieczeństwo; brak bezpieczeństwa zatem wywoła w nich nieprzyjemne napięcie i skłoni do działania. A więc zagrożenie jest użyteczne, bo jest
– w oczach ludzi – złe. Zakłada się, że tylko bodźce negatywne skutkują.
143
Cyt. za: Granice wzrostu, Warszawa 1973, s. 185.
M. Mesarovic, E. Pestel, Ludzkość w punkcie zwrotnym. Drugi raport dla Klubu
Rzymskiego, Warszawa 1977, s. 149.
144
144
Odczuwanie potrzeby bezpieczeństwa jest więc wtedy pożyteczne, gdy jest to
potrzeba chronicznie nie zaspokojona, mimo wysiłków nigdy nie udaje się jej
zredukować na długo. W pogoni za jej zaspokojeniem ludzie podejmują działania asekuracyjne, uruchamiając swoją energię, odrzucając inercję i lenistwo.
Pożytki z zagrożeń „danych”
Na czym ma polegać pożytek zagrożeń „danych” ludzkości? Jednostki ludzkie reagują bardzo rozmaicie na zagrożenie, różne są ich wyobrażenia skutecznych działań asekuracyjnych zależnie od ich osobowości, uzdolnień i posiadanych środków. Wśród tych reakcji wyróżnić można szkodliwe dla ogółu, obojętne ze społecznego punktu widzenia oraz – co najważniejsze – pożyteczne.
Można wśród nich wyróżnić także zachowania stereotypowe i innowacyjne.
Nadzieje na pożytek płynący z – jakichkolwiek – zagrożeń wiąże się z owymi
cennymi dla ogółu innowacjami. Mogą one stanowić znikomy procent wszystkich zachowań sprowokowanych przez zagrożenie i nic to nie szkodzi; ważne,
żeby wystąpiły. Nie należy więc nalepiać plasterków na głębokie rany – może
ktoś prędzej odkryje antybiotyki. Nie należy tonącym rzucać kół ratunkowych
– może ktoś prędzej nauczy się pływać lub osuszy jezioro. Lęk – obok lenistwa
– ma być siłą napędową postępu cywilizacyjnego145.
Wyznawcy referowanej powyżej polityki „laissez-passer” godzą się więc
z klęską większości ludzi wystawionych na zagrożenie, składają niejako w ofierze na ołtarzu postępu; orientują się natomiast na margines innowatorów, którzy
nawet na zagrożenie ze strony przyrody – rutynowo uznawane za nieuchronne
– patrzą jak na podniecające ryzyko, wiążą z nimi nadzieję na opanowanie sił
natury. Część z nich wygrywa, co służy abstrakcyjnemu Człowiekowi, przez
duże C, a także pokoleniom, które nadejdą; liczniejszym – summa summarum
– od tych, którym w swoim czasie odmówiono powierzchownej, połowicznej
pomocy. Zyski mają przewyższyć poniesione „koszty ludzkie”. Jest to więc
nieco podejrzana odmiana humanizmu.
Pożytki z zagrożeń „sztucznych”
Odmienne pod pewnymi względami są oczekiwania tych, którzy pragnęliby oprzeć funkcjonowanie całego systemu społecznego na sztucznie
konstruowanych sytuacjach ryzyka, sztucznych sprzężeniach nagród i kar.
Liczą oni na określone – zgodne z przyjętym przez jakieś centrum planem,
z jakąś drobiazgową recepturą – zachowania ogółu (pracowników, obywateli, rodzin). Zakładają, że postawieni w sytuacji zagrożenia ludzie zdobędą się na reakcje rutynowe, przewidywane, zgodne ze schematem wy145
Są to echa koncepcji darwinizmu społecznego; zob. np. H. Becker, H. Barnes, Rozwój myśli społecznej od wiedzy potocznej do socjologii, cz. II, Warszawa 1965, s. 342.
145
myślonym przez jakiegoś „inżyniera społecznego”. Rzecz jasna, preferują
oni posługiwanie się „klasyczną” formułą ryzyka (zagrożenie absolutną
stratą, szansa absolutnej poprawy). Zgodnie z referowaną przez Galbraitha
„konserwatywną mądrością obiegową”: „Nagrodzie w postaci zysku pieniężnego musi towarzyszyć kara osobistego niepowodzenia gospodarczego.
Obie były ważne. Likwidacja kary, będąca nieodzownym skutkiem wzrostu
bezpieczeństwa społecznego, oznaczałaby zlikwidowanie połowy bodźców
skłaniających ludzi do wysiłku”146. Chodzi tu chyba nie tylko o takie „rachunkowe” podejście do skuteczności bodźców. Tego rodzaju kombinację
pozytywnych i negatywnych bodźców można uznać za najbardziej uniwersalny środek oddziaływania, trafiający do wszystkich typów osobowości,
zarówno do tych, u których odezwie się nuta lęku, jak i do tych, których
porusza chęć zrealizowania ambitnych aspiracji i którzy mają żyłkę ryzyka.
Zastosowanie takiego uniwersalnego środka zwalnia od szacowania, który
z tych dwóch typów motywacji – i w jakich proporcjach – motywuje do
działania konkretne zbiorowości i jednostki.
Brak zabezpieczenia społecznego
Jakie zastosowania powyższych ogólnych zasad są najczęściej propagowane
i praktykowane? Chcąc ludzi skłonić do intensyfikacji wysiłku pracowniczego
lub do przedsiębiorczości ekonomicznej stawia się ich w sytuacji, w której muszą oni gromadzić własny prywatny fundusz asekuracyjny pozwalający przetrwać wszelkie wyobrażalne zagrożenia, odłożyć na „czarną godzinę”. Sukces
w grze gospodarczej kusi więc nie tylko mirażem wzbogacenia się, ale i osłabia
lęk przed ewentualnością katastrofy, jest jedynym – a więc z konieczności wybieranym – źródłem pewności jutra.
Bezrobocie
Inną odmianą stwarzanego przez system gospodarczy ryzyka jest perspektywa przejścia do „rezerwowej armii pracy”. Tutaj nagrodą dla pilnego pracownika jest zachowanie status quo – statusu pracowniczego. Straszak bezrobocia
może zachować skuteczność nawet wówczas, gdy zabezpieczenie społeczne
chroni przed niedostatkiem, bowiem bezrobocie oznacza przejście z pozycji
człowieka decydującego o swoim losie na pozycję człowieka ubezwłasnowolnionego. Oba te zagrożenia stwarzane przez system ekonomiczny są – formalnie rzecz biorąc – pochodną ryzyk świadomie podejmowanych przez jednostki,
ale w większości są to „propozycje nie do odrzucenia”. W tradycyjnym kapitalizmie enklawy oferujące inne możliwości osiągania celów życiowych mają
146
146
J.K. Galbraith, Społeczeństwo dobrobytu..., jw., s. 88.
charakter marginesowy147. Dla odmiany, w gospodarkach socjalizmu realnego
obszary działań ryzykownych i zagrożenia brakiem formalnego zatrudnienia
i nominalnego zarobku schodzą na margines (pojawia się natomiast owo – opisane wyżej – „złe bezpieczeństwo”).
Penalizacja
Do właściwych każdemu człowiekowi dążeń asekuracyjnych odwołuje się
polityka karna, która – aby przeciwdziałać, aspołecznym i agresywnym zachowaniom – operuje sankcjami. Do „naturalnych” dążeń dewiantów sięgających
po jakieś atrakcyjne dla siebie nagrody w sposób burzący bezpieczeństwo innych ludzi dobudowuje się więc „sztuczne” kary. Powstała w ten sposób sytuacja „półsztucznego ryzyka” ma zniechęcić do działań przestępczych.
Polityka karna ma więc, odwołując się do instynktu samozachowawczego,
doprowadzić do zaniechania działań. System ekonomiczny oparty na ryzyku
ma – wręcz przeciwnie – odwołując się do „żyłki hazardu” pobudzić ludzi do
aktywnego sięgania po to ryzyko. Natomiast wspólne dla obu tych dziedzin jest
to, że zagrożenia wcale nie muszą być obecne „fizycznie” w życiu codziennym
na masową skalę. Wystarczy, aby były możliwe w świetle prawa i ciążyły nad
świadomością ludzką. Wszakże i terror określa się jako wszechobecną możliwość stosowania przemocy a nie jako sumę rzeczywiście dokonanych aktów
gwałtu. Jednakże – ze względów dydaktycznych – cennym uzupełnieniem takiej polityki może być pewna ilość rzeczywistych ofiar. Zgodnie z tym stanowiskiem smutny los znanych z imienia i nazwiska bankrutów powinien trafić
na łamy gazet, szubienica na głównym placu miasta nie powinna stać pusta.
O szkodliwości strachu i lęku
Jednakże nie każdy system ekonomiczny i nie każda polityka karna opierają się na tych zasadach. Istnieją poważne argumenty, oparte na dorobku psychologii i socjologii, które podważają tezę o skuteczności sterowania ludzkimi
zachowaniami za pomocą strachu. Powiada się więc, że – zapewne – człowiek
głodny i przerażony bywa dyspozycyjny, ale rzadko bywa efektywny. Panika
pobudza do działania, ale rodzi błędy i chaos w postępowaniu. Walka o doraźne utrzymanie się na powierzchni utrudnia spokojne inwestowanie zarówno
w swoje osobiste zdolności, jak i w rozbudowę potencjału gospodarczego. Nawet na sytuację uczciwie skonstruowanego „sztucznego ryzyka”, stawiającego
przed ludźmi wykonalne zadania i oferującego atrakcyjne nagrody, liczni ludzie – nieodporni psychicznie – będą reagować jak na nieuchronne zagrożenie, paraliżujące i budzące popłoch. Jeśli zaś chodzi o szczególny przypadek
147
Zob. np. W. Szubert, Od walki z bezrobociem do polityki pełnego zatrudnienia. W: W.
Szubert, Studia z polityki społecznej, Warszawa 1973, s. 155.
147
zachowań przestępczych, to często przemoc rodzi przemoc, kara będąca przede
wszystkim wyrazem odwetu budzi u ukaranych „wtórną” żądzę odwetu i eskalację agresji148.
Kiedy bezpieczeństwo aktywizuje
Formułuje się więc konkurencyjną koncepcję, wedle której właśnie – i dopiero – pewien stopień bezpieczeństwa (subiektywnego i obiektywnego) odblokowuje inicjatywność. Innymi słowy, najskuteczniej mobilizuje do działania
użytecznego społecznie ten typ ryzyka, który opisałam na początku tego rozdziału jako najmniej kolidujący z bezpieczeństwem (szansa jest realna, zagrożeniem jest jedynie utrata szansy na sukces). Nawet bojaźliwym i niepewnym
swych możliwości łatwiej przyjdzie zdecydować się na działanie ryzykowne,
jeśli nie będą musieli stawiać wszystkiego na jedną kartę, jeśli elementarne
bezpieczeństwo zostanie im zapewnione przez system zabezpieczenia społecznego, praworządność życia publicznego, otaczającą ich atmosferę współpracy
(a nie „dżungli społecznej”) czy też dostępność usług psychoterapeutycznych.
Im więcej zagrożeń „danych” (np. ekologicznych), tym silniejsze muszą być
źródła „sztucznego” bezpieczeństwa, by nie przekroczyć właściwego ludzkiej
psychice progu paniki. Z kolei, jak to wynika z większości prac badawczych
poświęconych etiologii przestępczości149, skuteczność resocjalizacji opiera się
m.in. na odzyskaniu przez dewianta poczucia bezpieczeństwa i wiary w lepsze
jutro.
Wtórne efekty systemów asekuracyjnych. Kapitalizm – socjalizm
Dotychczas była mowa o wpływie poziomu bezpieczeństwa (i poziomu zagrożeń) na ludzkie zachowania i na zdolność centrum politycznego do sterowania tymi zachowaniami. Można jednak także mówić o „wtórnych efektach”
systemów chroniących ludzi przed zagrożeniami. Okazuje się, że w pewnych
sytuacjach same te systemy zaczynają być ważnym narzędziem usprawniania
gospodarki, zupełnie niezależnie od tego, jak radzą sobie z realizacją swych
„bezpośrednich” celów, związanych z potrzebami i zachowaniami jednostek.
Zaznaczają się tu zasadnicze różnice systemowe. We współczesnym kapitalizmie, po „przełomie Keynesowskim”, dominuje przekonanie, że wydatki
budżetowe na cele socjalne (a więc na system zabezpieczenia społecznego)
stały się stabilizatorem równowagi gospodarczej, chronią gospodarkę przed
„względną nadprodukcją” i przed „względnym niedopopytem”. M.in. Gal148
Zob. np. Społeczeństwo wobec przemocy, raport Komitetu Badań nad Przemocą,
Zbrodnią i Występkiem, Warszawa 1982.
149
Zob. np. A. Kosewska, M. Kosewski, Osobowościowe czynniki zachowań dewiacyjnych. „Dojrzewanie” przestępcze i jego terapeutyka. W: Zagadnienia patologii społecznej,
pod red. A. Podgóreckiego, Warszawa 1976, s. 243.
148
braith polemizujący z amerykańskimi konserwatystami podkreśla, że nawet
znaczny wzrost popularności „pradawnej sztuki migania się od pracy” (jeśliby rzeczywiście miał wyniknąć ze wzrostu bezpieczeństwa) będzie opłacalny, gdy pozwoli uniknąć gigantycznych strat powodowanych przez cykliczne
kryzysy. Należy oczywiście pamiętać, że Galbraith pisał o tym w latach pięćdziesiątych, kiedy fatalne skutki ekstensywności rozwoju gospodarek realnego socjalizmu nie ujawniły się jeszcze w pełni. „W sumie środki te, mające
na celu zmniejszenie niepewności, stanowią w znacznej mierze to, co ekonomiści nazywają wbudowanymi stabilizatorami gospodarki. I tak środki zaradcze, zdaniem wyrazicieli mądrości obiegowej wrogie produkcji, udzielają
jej wsparcia w momencie najkrytyczniejszym”150. Niestety, nie uda się użyć
analogicznej argumentacji w odniesieniu do gospodarki socjalistycznej. Nawet niewielkie wydatki zabezpieczeniowe działają „in minus” w gospodarce
względnego niedoboru towarów (i wszystkich czynników produkcji), charakteryzującej się jednocześnie względnym nadmiarem nominalnych dochodów
(czy będą to dochody indywidualnych konsumentów czy też dochody tzw.
jednostek budżetowych). Powiększają one „nadpopyt” i pogłębiają deficyt
„niedoprodukcji”, choć nie zdarza się, żeby były one głównymi przyczynami
tych zjawisk.
Natomiast zupełnie inaczej wygląda ocena „wtórnych efektów” bezpieczeństwa zatrudnienia w obu systemach gospodarczych. W gospodarce socjalistycznej pełne zatrudnienie – będące źródłem owego bezpieczeństwa – nawet
gdyby nie wynikało z przyjętej ideologii, musiałoby urzeczywistnić się jako
pochodna systemu gospodarczego „wsysającego” każdą ilość ekstensywnych
czynników produkcji (w tym – także siły roboczej). Sprowadzając tę diagnozę
ad absurdum można by rzec, że nieziszczalnym ideałem tej gospodarki jest
zatrudnienie maksymalnej ilości pracowników opłacanych po minimalnych
stawkach151. W każdym razie taki wniosek narzuca się jako jedna z możliwych
interpretacji „post-Kornaiowskiej” ekonomii socjalizmu. W gospodarce kapitalistycznej ocena funkcjonalności pełnego zatrudnienia podlegała ewolucji.
Początkowo uważano, że pożytki z zagrożeń towarzyszących bezrobociu przewyższają straty związane z ograniczeniem popytu bezrobotnych konsumentów.
„Po Keynesie” ideałem stało się takie zwiększenie zatrudnienia, które dawało godziwe płace, ale nie powiększało podaży rynkowej – stąd „wtórna funkcjonalność” różnorakich robót publicznych, w tym także takich, które służyły
150
J.K. Galbraith, Społeczeństwo dobrobytu..., jw., s. 94.
J. Kornai pisze, że „...presja inwestycyjna jest jedną z głównych przyczyn ogólnego
niedoboru. [...] Siła robocza, materiały i obce waluty dzielą się między inwestycje, konsumpcję gospodarstw domowych i spożycie rządowe, eksport itd. Im silniejsza jest presja
inwestycyjna, tym bardziej daje się odczuć, że popyt inwestycyjny usiłuje odciągać zasoby
od innych dziedzin wykorzystania, wzmacniając w ten sposób ogólny niedobór”. J. Kornai,
Niedobór w gospodarce, Warszawa 1985, s. 275.
151
149
asekuracji (np. budowa tam przeciwpowodziowych, bezpiecznych autostrad,
obiektów infrastruktury społecznej)152.
Można także rozważać „wtórne efekty” innych instytucji asekuracyjnych.
Mogą one – choć nie muszą – pod pretekstem i przy okazji kontrolowania stanu
bezpieczeństwa i ścigania sprawców zagrożeń rozciągać coraz pełniejszą kontrolę nad wszelkimi przejawami życia społecznego i prywatnego. Wyposaża to
centrum decyzyjne w bogatszy zestaw środków realizacji swych celów, zarówno tych chwalebnych, jak i tych nagannych. Pewne instytucje asekuracyjne powodują rozrost liczebny aparatu administracyjnego, aparatu kontroli, nadzoru
i przymusu. Autonomizacja tego aparatu może z kolei zakłócać funkcjonowanie systemu i rzeczywiście godzić w wolność jednostki.
Resumé
Tak więc posługiwanie się „sztucznymi” zagrożeniami jako zamierzonymi
instrumentami kształtującymi ludzkie zachowania wymaga dobrej znajomości
zarówno poziomu zagrożeń „danych”, jak i psychologicznych osobliwości rządzących tymi zachowaniami, ich kulturowych i sytuacyjnych uwarunkowań.
Podobnej wiedzy wymaga tworzenie „sztucznych” systemów asekuracyjnych,
by nie przekształciły się one – wbrew intencjom swych twórców – we własne
przeciwieństwo i nic przeszkadzały w realizacji innych ważnych wartości.
152
150
J.M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Warszawa 1965.
5
Wartości biologiczne
Spór o znaczenie biologicznego wymiaru życia
Na początku jest ciało
W rozdziale tym wykraczam poza krąg haseł typowych dla głównych ideologii reformatorskich odnotowywanych przez historię myśli społecznej, haseł
takich jak kolektywizm, indywidualizm, równość, efektywność, bezpieczeństwo
czy przedsiębiorczość. Wartości biologiczne rzadko bywają expressis verbis wymieniane przez ideologów, gdyż wymagałoby to – rzadkiego wśród reformatorów wywodzących się z kręgu nauk społecznych przywiązywania znacznej, czy
nawet pierwszorzędnej, wagi do biologicznego aspektu ludzkiego bytowania.
Krytykujący socjologiczną koncepcję człowieka Denis H. Wrong pisał: „Myślę,
że trzeba zacząć od uznania, iż na początku jest ciało. Skoro tylko napomyka
się o ciele, podnosi głowę widmo determinizmu biologicznego i socjologowie
cofają się ze strachem. Na pewno ich pogląd na człowieka jest w wystarczającym
stopniu pozbawiony ciała i materii, by zadowolić biskupa Berkeleya, a zarazem
wystarczająco zdeseksualizowany, by dogodzić pani Grundy”153.
Biologiczny pierwiastek był jednak obecny w dostatecznie wielu nośnych
społecznie doktrynach i ideologiach, by wymienić tak odmienne od siebie: teorię Malthusa (dla którego rozwój ludnościowy był raczej antywartością, a na
pewno barierą realizacji innych wartości), freudyzm, ideologię narodowego
socjalizmu czy społeczne nauczanie Kościoła. Ponadto specyficznym – ale najbardziej rozpowszechnionym – wariantem biologizmu jest nacjonalizm, który – omalże z reguły – stawia sobie cele pomnażania potęgi liczebnej narodu
przez rozród.
153
D.H. Wrong, Przesocjalizowana koncepcja człowieka w socjologii współczesnej. W:
Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej, pod red. E. Mokrzyckiego, t. I, Warszawa 1984, s. 66.
151
Pełną rehabilitację wymiaru biologicznego ludzkiej egzystencji przynosi
współczesna socjobiologia. Przeradza się ona w przekonanie o silnym determinizmie genetycznym, przesądzającym w dużej mierze o organizacji społeczeństwa i zachowaniach społecznych ludzi. Jak każdy determinizm, osłabia ona
więc motywacje do reformowania zastanego świata. Osłabia też wiarę w wolną
wolę człowieka i jego zdolność wyboru systemu wartości, skoro jego „etogram” i „socjogram” są genetycznie zaprogramowane. Pozostaje więc polubić
to, co i tak jest nieuchronne. Zdaniem socjobiologów także afekty i postawy
ludzi „ukształtowane zostały w toku ewolucji przez ślepy mechanizm sortowania genotypów, sortowania odbywającego się wedle jednej tylko zasady:
maksymalizacji fitness, tzn. wedle zasady wyposażenia nosicieli tych genotypów w możliwie najskuteczniejsze sposoby zabiegania o własne powodzenie
reprodukcyjne”154.
W szczególny sposób przejawia zainteresowanie biologicznym wymiarem
życia etyka, zwłaszcza etyka medyczna i deontologia lekarska. Rozważa ona
zakres stosowalności, sposoby uzasadnienia i konkretyzacje odwiecznej zasady: nie zabijaj. Poddaje więc ocenie zamachy na życie, zwłaszcza na życie
ludzkie. Ostatnio wzrasta zainteresowanie etyków zjawiskiem manipulowania
wartością życia, instrumentalnym traktowaniem życia człowieka w imię postępu nauki czy też innych, jeszcze bardziej podejrzanych wartości155.
W cieniu bardziej eksponowanych nauk teoretycznych – za to w bezpośrednim powiązaniu z polityką społeczną już od początków uprawiania jej jako
dyscypliny naukowej – rozwijała się demografia, zajmująca się opisem i wyjaśnianiem ilościowych i strukturalnych zmian populacji mających swe bezpośrednie przyczyny właśnie w biologicznym aspekcie życia ludzkiego, badająca przede wszystkim zmiany w czasie i przestrzeni tzw. ruchu naturalnego
i wędrówkowego ludności. A. Józefowicz stwierdza, że trzeba było pewnego
czasu „...zanim wiedza o zjawiskach ludnościowych zdołała – nie bez poważnych oporów ustalić i przyjąć następnie jako dyrektywę badawczą pozornie
banalną prawdę, że procesy ruchliwości naturalnej i mechanicznej zachodzą
przemiennie w ślad za zmianami stosunków i uwarstwień społecznych, jako ich
skutek i współprzyczyna”; zanim nastąpiło „...przejście od rozważania zjawisk
ludnościowych w kategoriach fenomenów przyrodniczych, danych zewnętrznie, do pojmowania ich jako zmiennych osadzonych wewnątrz systemu środowiska społecznego”156. Nadal jednak klasyczne ilościowe podejście ciąży nad
demografią, zarzuca się jej zbyt powolne przyswajanie dorobku innych nauk
społecznych. Podobny zarzut zresztą można skierować i w drugą stronę – nauki
154
T. Bielicki, Światopogląd naukowy i naczelne wartości ludzkiego życia. W: Wizje
człowieka i społeczeństwa. Warszawa 1986, s. 208.
155
Zob. W kręgu życia i śmierci, pod. red. Z. Szawarskiego, Warszawa 1987.
156
Demografia społeczna, pod. red. A. Józefowicza, Warszawa 1974, s. 11–12.
152
społeczne na ogół z opóźnieniem i zbyt schematycznie dostrzegają rozliczne,
np. kulturowe, konsekwencje przeobrażeń demograficznych.
Ludzkie sprawy w polityce społecznej
Te pobieżne uwagi na temat miejsca czynnika biologicznego w obrazie
świata i człowieka konstruowanym przez nauki społeczne miały na celu zasygnalizowanie trudności towarzyszących próbom wyważania jego roli, zarówno w teorii, empirii, jak i aksjologii. Trudności te musi rozstrzygać – na swój
użytek polityka społeczna, nie pierwszy raz zmuszona do niekompetentnego
rozstrzygania subtelnych sporów teoretycznych i domorosłego syntetyzowania
dorobku różnych nauk. Musi, skoro aspiruje do dawania „naukowo usystematyzowanych wskazówek praktyce”.
Zainteresowanie tymi „ludzkimi sprawami” od początku było właściwe polityce społecznej i stanowiło jej differentia specifica w porównaniu z np. ekonomią czy socjologią. Niektórzy sądzą nawet, że ta problematyka jest w polityce społecznej nadmiernie akcentowana, że niesłusznie wobec tego postrzega
się ludzkie potrzeby i projektuje sposoby ich zaspokajania li tylko w układzie
demograficznym, że wizja społeczeństwa będącego zbiorem dzieci, dorosłych
i starców, kobiet i mężczyzn, rodzin różnej wielkości i znajdujących się w różnych fazach rozwoju przysłania podziały klasowo-warstwowe, uniemożliwia
zrozumienie gry interesów i dyfuzji wzorów, jest asocjologiczna. A zatem sprawia, że polityk społeczny pozbawia się możliwości zrozumienia jakże częstego
zjawiska „odrzucania” przez żywe układy społeczne jego racjonalnie – zdawałoby się – zaprojektowanych rozwiązań.
Społeczeństwo – układ demograficzny czy klasowy
Warto więc tu rozważyć następujący dylemat poznawczy – czy postrzegać
społeczeństwo przede wszystkim jako zbiór kategorii demograficznych czy też
raczej jako zbiór klas i warstw społecznych? Które z tych ujęć pozwala uchwycić istotniejsze cechy opisywanego społeczeństwa – istotniejsze aksjologicznie
i istotniejsze socjotechnicznie?
Odpowiadając na to pytanie warto każdorazowo empirycznie sprawdzić,
który z tych układów wywiera silniejsze piętno na szansach zaspokojenia jakiejś konkretnej potrzeby. W społeczeństwie umiarkowanych – w perspektywie historycznej – nierówności społecznych odpowiedzi będą różne, zależnie
od rozpatrywanej kwestii. Można tu sformułować przykładowo hipotezę (przy
której zresztą nie mam zamiaru się upierać), że niedołężna starość staje się
u nas obecnie w 99% przypadków niedolą trudną do zaradzenia w każdych
prawie warunkach materialnych i społecznych. Brak chętnych do świadczenia
niezbędnych tu usług opiekuńczych – nawet za duże pieniądze – ma głębsze
kulturowe uwarunkowania i sprawia, że bogaci zrównują się z biednymi, wpły-
153
wowi z bezsilnymi. (W związku z tym wtórnie wzrasta zabezpieczająca funkcja
rodziny, zdawałoby się, że nieuchronnie słabnąca wobec rozrostu państwowego systemu zabezpieczenia społecznego. A więc w obrębie grupy wyróżnionej
wedle biologicznego kryterium – starczego niedołęstwa – najistotniejsze wewnętrzne zróżnicowania wiążą się także z ingerencją czynnika demograficznobiologicznego. Maleje tu jednak znaczenie liczby potomków, decyduje ich „jakość” – gotowość do pomocy swym zstępnym). Natomiast – być może – dla
warunków utrzymania i wychowania dzieci zamożność, wpływy, dostęp do
elitarnych kanałów dystrybucji (np. pewexowskiego), lepsze poinformowanie
o możliwościach okazują się decydujące i sprawiają, że w zbiorowości dziecięcej podziały klasowo-warstwowe ujawniają się z wielką siłą. (Zresztą są one
częściowo zakamuflowane jako nierówności między rodzinami mało- i wielodzietnymi; w większości przypadków jest to tylko kamuflaż, gdyż umiejętność
ograniczania liczby potomstwa wynika z owego „lepszego poinformowania”,
będącego jednym z ważniejszych czynników wyższego statusu. Przypuszczam,
że nierówności te będą znaczące nawet wówczas, gdy usuniemy z pola analizy
„dolne” i „górne” 5% populacji).
Zakres zainteresowań polityki społecznej
Swoisty „biologizm” polityki społecznej nie sprowadza się jednak do doceniania (czy też przeceniania) demograficznych uwarunkowań i demograficznych
kategorii. Nie jest on też – jak w socjologii czy psychologii – źródłem metafor
służących opisywaniu społeczeństwa czy też tendencji do interpretowania ludzkich zachowań jako gry zwierzęcych instynktów. Ten biologizm można określić
jako zaabsorbowanie takimi fundamentalnymi dla każdego człowieka faktami,
że rodzi się on, rozmnaża, rozwija i wyczerpuje swoje zasoby energii życiowej,
wreszcie umiera. Zjawiska te występują w czasie fizycznym i w przestrzeni fizycznej (a nie tylko w czasie kulturowym i w przestrzeni społecznej, co najbardziej fascynuje większość socjologów). Suma tych jednostkowych wydarzeń przesądza
o losach gatunku ludzkiego i poszczególnych „stad” nań się składających. Każe
to przypisać szczególną rolę tym grupom społecznym, które mają jednocześnie
charakter biologiczny. D. Markowska ukazuje doniosłe konsekwencje faktu, że
rodzina jest jedyną grupą społeczną zdolną do powiększania swego składu i przekształcania swej struktury nie tylko drogą rekrutacji (jak inne grupy społeczne),
ale także – i przede wszystkim – wskutek samodzielnego powoływania do życia
swych członków157. Można do tego tylko dodać, że tę niepowtarzalną cechę rodziny próbuje się często przypisać także takim zbiorowościom, jak naród, grupa
etniczna czy wspólnota religijna, przedstawiającym się – ustami swych ideolo157
Zob. D. Markowska, Przesłanki i hipotezy perspektywicznej polityki społecznej wobec rodziny.W: Perspektywiczna polityka społeczna, pod. red. J. Daneckiego, Warszawa
1981, s. 434.
154
gów – jako wielka rodzina i starającym się narzucać swym członkom poczucie
powinności płodzenia dzieci „dla” owej wielkiej rodziny.
Zakres zjawisk, zakorzenionych w biologii i uwikłanych w rozmaite „otoczki” kulturowe, silnie wzajemnie powiązanych z funkcjonowaniem gospodarki
i społeczeństwa, jest bardzo rozległy. Polityka społeczna powinna więc śledzić systematycznie następujące stany i działania, rozstrzygać problemy; jedne
z nich – jako masowe, inne – jako szczególnie kontrowersyjne, rodzące zagrożenia lub konflikty, choć marginesowe co do rozmiarów:
– Procesy doboru małżeńskiego, funkcjonowanie wewnątrzśrodowiskowych i międzyśrodowiskowych „rynków matrymonialnych”; psychologiczne i społeczne trudności w doborze; przedmałżeńskie życie seksualne, wzory obyczajowości seksualnej; liczba, częstotliwość i wiek
zawierania małżeństw; wymuszony i dobrowolny celibat, konkubinat,
związki homoseksualne; kolejność i czas trwania poszczególnych faz
życia małżeńskiego i rodzinnego, modele życia w parze (tradycyjne czy
partnerskie), podział praw i obowiązków między kobiety i mężczyzn
w rodzinie i w społeczeństwie, aktywizacja (w tym zawodowa) i emancypacja kobiet.
– Modele dzietności (uniformizacja modelu, czy specjalizacja pewnych rodzin w szczególnie intensywnej prokreacji), warunki rodzenia i wychowania dzieci w różnych rodzinach i w skali makro, liczba i rozkład urodzeń
w czasie, w przestrzeni geograficznej i społecznej; umieralność niemowląt, choroby dziedziczne i obciążenia środowiskowe (czy wpływają one na
prawo do rodzicielstwa); inżynieria genetyczna i inne metody „poprawiania gatunku”; sterylizacja, antykoncepcja, przerywanie ciąży.
– Stosunek ludzi do własnego i cudzego zdrowia, do sprawności fizycznej,
zachowania ludzi wymierzone przeciwko tym wartościom (przestępczość, nadmierna eksploatacja własnego organizmu, brak troski o zdrowie), zróżnicowanie sprawności w społeczeństwie (inwalidzi, sport masowy, sport wyczynowy).
– Czas trwania życia, struktura zgonów; sprawność w ostatnich fazach
życia, granice racjonalności („opłacalności”) przedłużania i ratowania
życia; warunki umierania – ból, świadomość umierania; więzi z bliskimi, opieka terminalna, przyczyny nagłych zgonów (wojny, zabójstwa,
wypadki, kara śmierci i jej wpływ na poszanowanie życia ludzkiego),
prawo do śmierci (samobójstwa, eutanazja).
– Zróżnicowanie statusu, praw i obowiązków, potrzeb i możliwości osób
w różnych grupach wieku, stosunki między rodziną nuklearną a rodziną wielopokoleniową; zmiany struktury wieku społeczeństwa, warunki
koegzystencji pokoleń i przemiany kultury w „odmładzającym się” lub
„starzejącym się” społeczeństwie, zmiany zapotrzebowania na dobra,
usługi i obiekty towarzyszące tym przemianom.
155
Odrębny charakter mają zjawiska towarzyszące ruchowi wędrówkowemu
ludności – migracjom wahadłowym (do szkoły, do innych urządzeń infrastruktury, do pracy), stałym zmianom miejsca zamieszkania, również poza granicami własnego kraju. Nie są one „biologiczne” w tym sensie, że nie są przejawem
cyklu życiowego; są jednak „fizyczne”, jeśli tak można rzec, gdyż kształtują
stosunki przestrzenne, a także są ekologiczne, gdyż poprawiają lub pogarszają warunki adaptacji człowieka (i zbiorowisk ludzkich) do środowiska. Mają
one wielki wpływ na kształtowanie się ludzkich potrzeb i możliwości ich zaspokajania, wyciskają piętno na zachowaniach społecznych (np. efekt „bagna
behawioralnego”, wpływ przegęszczenia na zachowania zwierząt i ludzi i inne
reakcje opisane przez twórcę proksemiki, Edwarda T. Halla158).
Nie są one obojętne z punktu widzenia systemu wartości (jednym z podstawowych praw „wolnościowych” jest prawo jednostki do wyboru miejsca
w przestrzeni), lecz w powszechnym odczuciu zdają się mieć mniej „fundamentalny”, ostateczny, charakter niż zjawiska towarzysząca rodzeniu się i umieraniu. Będę je pomijać w dalszych rozważaniach.
Wartość życia – podstawowe interpretacje
Trzy wartości
Jeśli postawimy znak równości między wartościami biologicznymi a wartością życia, to możemy ją rozczłonkować na trzy subwartości: trwanie życia
(antywartością jest tu zabijanie, unicestwianie, odbieranie życia), życie w zdrowiu, „dobrostan” psychofizyczny (antywartością jest tu choroba, cierpienie,
niesprawność, niepełne wykorzystanie potencjału genetycznego), przekazywanie życia, rodzicielstwo, następstwo pokoleń (antywartością jest tu wygasanie
rodu, depopulacja). Są to trzy różne oblicza wartości życia, między którymi
– podobnie jak w innych „rodzinach” wartości – trudno wykluczyć możliwość
przelotnych lub trwalszych kolizji w mikro- i makroskali.
Ochrona i pomnażanie życia
Oczywistą dyrektywą dla każdej polityki społecznej jest, – po pierwsze –
ochrona wartości życia (a więc uniemożliwianie zamachów na życie, minimalizacja antywartości, jaką jest zabijanie, uniemożliwianie przekształcania życia
z wartości w instrument) i – po drugie – pomnażanie wartości życia. Zastanówmy się, na czym mogą polegać te dwa zadania.
Aby odpowiedzieć na pierwsze pytanie – na czym polega ochrona życia –
trzeba wyjaśnić, jaką postać mogą przybierać zamachy na życie i rozstrzygnąć,
czy wszystkie one są złem absolutnym, wszędzie i zawsze potępianym i zwal158
156
Zob. E.T. Hall, Ukryty wymiar, Warszawa 1976.
czanym, czy też niektóre z nich można w pewnych okolicznościach uznać za
„mniejsze zło”, tolerować lub nawet aprobować.
Rodzaje zamachów na wartość życia
Zamachy na zasadę nienaruszalności trwania czyjegoś życia są złamaniem
przykazania: nie zabijaj. Zarazem godzą w bezpieczeństwo, o czym pisałam
w poprzednim rozdziale. Jeśli jednak uwzględnimy wymienione przed chwilą
trzy oblicza wartości życia, to okaże się, że dokonać zamachu na życie to nie
tylko zabić (zabić jednostkę – człowieka czy zwierzę; zabić wiele jednostek,
na wojnie czy w rzeźni; unicestwić cały naród czy cały gatunek, formę życia
zwierzęcego czy roślinnego), ale także: nie pomóc (nie przedłużyć życia mimo
posiadania odpowiednich środków medycznych, technicznych czy ekonomicznych, nie leczyć, nie rehabilitować, nie ratować z opresji), nie doskonalić (nie
wydobywać wszystkich możliwości zapisanych w genach mimo istnienia odpowiednich środków), nie pobudzać rozrodu (co oznacza postawienie znaku
równości między zamachem na życie i niepomnażaniem życia; pogląd – rzecz
jasna – kontrowersyjny). Im bardziej pojemna jest definicja „zamachu na życie”, tym więcej pojawia się argumentów na rzecz tezy, że wobec pewnych
istnień i w pewnych sytuacjach są one dopuszczalne.
Ochroną przed zamachami na życie obejmuje się przede wszystkim człowieka; zwierzętom odmawiając zupełnie prawa do ochrony lub bardziej je
zawężając; chroniąc je bardziej przed cierpieniem niż przed pozbawieniem
życia; lub też chroniąc raczej gatunki i odmiany niż poszczególne osobniki.
Muszę wyjaśnić, dlaczego w ogóle stawiam tu problem tak szeroko, kiedy
przy analizie zagadnień np. równości czy bezpieczeństwa za oczywistość
przyjmowałam, że polityka społeczna interesuje się tylko ludźmi. Rzecz
w tym, że przechodząc do omawiania wymiaru ludzkiego życia nie znajdujemy dostatecznie oczywistych argumentów, by przyznać wartość ludzkiemu
życiu, zaś w zupełności odmówić tego atrybutu innym formom życia, a nawet
powstają kłopoty z wyznaczeniem linii demarkacyjnej między ludzkimi i nieludzkimi formami życia. (Interesująco rozwija ten problem Z. Szawarski)159.
Ponadto, wiele istnień ludzkich jest pozbawionych pewnych definicyjnych
atrybutów „bycia człowiekiem” i rodzi się pytanie, czy i im należy się absolutna ochrona, skoro jeszcze lub już nie myślą i nie cierpią (a w każdym razie
nic o tym nie wiemy), skoro choroba pozbawiła ich zdolności do czegokolwiek poza roślinną wegetacją. Istnieje więc szerokie – zdaniem niektórych
bardzo szerokie – pogranicze, na którym absolutystyczna zasada nie zabijaj
obrasta w rozmaite zastrzeżenia, wyjątki, warunki, których nie będzie w stanie spełnić wiele istot.
159
Zob. W kręgu życia i śmierci..., jw.
157
Co usprawiedliwia zamachy na ludzkie życie
Następna kwestia. W jakich sytuacjach prawo ludzi do życia może ulec zawieszeniu? Rodzaje racji, mających – ewentualnie, zdaniem wielu, choć nie
wszystkich usprawiedliwić zamachy na czyjeś życie i uznać je za „mniejsze
zło”, są następujące:
– samoobrona lub obrona innych przed kimś, kto może lub chce nas zniszczyć lub pozbawić nas wolności stanowienia o sobie;
– kara wymierzona przestępcy;
– litość wobec tych, którzy tak cierpią, że rozmiar ich cierpień daleko przekroczył rozmiar satysfakcji czerpanych z życia;
– koszt utrzymywania przy życiu i pielęgnacji tych, którzy bez tej pomocy
nie są w stanie żyć samodzielnie;
– zagrożenie niezaspokojeniem potrzeb elementarnych;
– chęć lepszego zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu („otoczkowych”,
„pozornych” czy nawet patologicznych).
Samoobrona i kara
Rozważmy te pytania na wybranych przykładach. Przerwanie życia napastnikom („wojny sprawiedliwe”) czy mordercom („oko za oko”, „ząb za ząb”)
jest akceptowane jako sprawiedliwe i użyteczne (funkcja odstraszania innych)
przez bardzo wielu ludzi, choć nie przez wszystkich. W całym świecie rozwija się ruch pacyfistyczny, odrzucający wszelkiego rodzaju przemoc. W wielu
krajach zniesiono karę śmierci nawet dla sprawców najbardziej odrażających
przestępstw lub przynajmniej rozwija się ruch abolicjonistyczny, domagający
się zniesienia tej kary. Wskazuje się na to, że kara ta często bywa de facto aktem eutanazji wobec chorych psychicznie, bo oni to popełniają najcięższe przestępstwa, wyklucza możliwość naprawiania pomyłek sądowych, stwarza pokusę nadużywania w walce z opozycją polityczną. A zarazem nie udowodniono
jej siły odstraszania innych, udowodniono natomiast jej niezdrowy wpływ na
wyobraźnię społeczeństwa, rozbudzanie ukrytych instynktów destruktywnych
przez widok zabójstwa w majestacie prawa. Kara ta jest więc – zdaniem abolicjonistów – nie tylko niesłuszna, ale i bezużyteczna, a nawet szkodliwa.
Osobny i jeszcze trudniejszy problem stanowi samoobrona przed tymi, którzy grożą czyjemuś życiu, ale czynią to bezintencjonalnie, przez sam fakt swojego pojawienia się. Chodzi tu o konflikt między zagrożonym życiem matki
a życiem płodu. Inspirowane przez światopogląd religijny stanowisko głosi,
że i w takiej sytuacji ekstremalnej nie wolno czynić zamachu na życie płodu,
bowiem każda istota niewinna ma bezwarunkowe prawo do życia; nawet jeśli
śmierć matki i ją z czasem skarze na śmierć, to człowiek nie ma prawa przykładać do tego ręki. Nie wydaje się, aby współcześnie ten pogląd miał szansę
uzyskania istotnego wpływu na opinię publiczną i prawodawstwo.
158
Litość
Przerwanie życia ludzi niedorozwiniętych umysłowo, kalekich, bardzo
cierpiących z powodu choroby czy starości bywa uważane za dobre jako akt
łaski wobec nadmiernie cierpiących i wobec ich rodzin (na świecie działa wiele stowarzyszeń zabiegających o legalizację eutanazji, pomocy w popełnieniu
samobójstwa, pozbawienia życia dzieci urodzonych z poważnymi wadami).
Z moralnego punktu widzenia rozwiera się przepaść między odbieraniem życia
takim ludziom bez pytania ich o zdanie (jest to przejaw kolektywizmu drugiego typu: „wiem lepiej, co jest dla niego dobre”) a pomocą w odbieraniu sobie
życia ludziom, którzy są na to zdecydowani. Ale tu z kolei znaczny jest obszar
niejasności i wahań – kiedy, na podstawie jakich sygnałów możemy zyskać
pewność, że cierpiący człowiek chce śmierci, że pozwala mu na to jasność
umysłu i zdolność do objawiania wolnej woli. Często spotykane jest kompromisowe stanowisko, zgodnie z którym nie wolno dokonywać czynnej eutanazji,
ale dopuszczalne jest zaprzestanie pomocy i podtrzymywania życia w przypadku nadmiernych cierpień i braku szansy na życie godne człowieka. Dzięki temu
kompromisowi lekarze mogą zachować „czyste ręce”, jednakże umieranie cierpiącego może być dłuższe i bardziej bolesne. Z drugiej strony większość potencjalnych pacjentów – a więc większość ludzi – wzdraga się przed myślą, że
lekarz, ex definitione obrońca życia, mógłby zyskać uprawnienie do zabijania.
Podważyłoby to – powiada się – zaufanie pacjentów do lekarzy i pozbawiłoby
ich poczucia bezpieczeństwa w kontaktach z instytucjami służby zdrowia. Tak
więc spór o eutanazję, czynną i bierną wciąż się toczy i jest zapewne nierozstrzygalny jako dylemat polityki społecznej. Nadal w indywidualnych przypadkach decydują ludzie, na rachunek własnego sumienia160.
Koszty ekonomiczne
Często podejrzewa się, że eutanazja – pod płaszczykiem humanitaryzmu
– ma raczej służyć odciążeniu społeczeństwa utrzymaniem ludzi zbędnych
i niepełnowartościowych; podejrzeniom tym sprzyja choćby niedawna praktyka Niemiec hitlerowskich. Ważenie na jednej szali kosztów ekonomicznych,
na drugiej – wartości ludzkiego życia wydaje się głęboko niehumanitarne. Co
robić jednak, skoro w miarę doskonalenia nauk medycznych lawinowo rosną koszty ratowania życia i leczenia przy użyciu skomplikowanych aparatur,
których upowszechnienie wydaje się niewyobrażalne. Słyszy się opinie, że
nakłady na służbę zdrowia będą wobec tego zawsze niewystarczające, nawet
w najbogatszych krajach najhojniej tę służbę finansujących. Coraz więc trudniej uniknąć niewygodnego moralnie dylematu – komu udostępnić drogocenne
160
Zob. tamże oraz T. Kielanowski, Rozważania o przemijaniu, Warszawa 1973.
159
urządzenia, komu ich odmówić, jakimi kryteriami przy tym się posługiwać161.
Upowszechniająca się praktyka przeszczepów organów wyjętych z ludzkich
organizmów stwarza nowe trudne wybory – komu odmówić podłączenia do
urządzeń przedłużających życie, by z jego ciała zaczerpnąć organ potrzebny do
ratowania innego (ważniejszego?) człowieka. Rzecz nie tylko w tym, że śmierć
jednego człowieka staje się korzystna dla innego, wobec czego pojawia się
pokusa, by tę śmierć przyspieszyć czy wręcz spowodować. Wstrząsający moralnie wydaje się też fakt, że ciała człowieka używa się jako użytecznej rzeczy,
że życie przestaje więc być czasem wartością stając się instrumentem.
Potrzeby elementarne
Zabijanie po to, by inni – pozostawieni przy życiu – nie żyli w głodzie i nędzy rzadko bywa głoszone jako remedium na te niedole, natomiast dużo częściej w imię tych racji odmawia się prawa do dalszego rozrodu, upowszechniając
ponadto prawo rodziców i lekarzy do przerywania życia ludzkich embrionów,
a nawet twierdząc, że niepohamowany rozród w sytuacji głodu i przeludnienia
jest pośrednim, ale karygodnym zamachem na życie tych, którzy już się urodzili. Mnożenie życia może więc być postrzegane w pewnych okolicznościach
jako zamach na życie, podczas gdy dla innych uchylanie się od mnożenia życia
jest tożsame z zamachem na życie.
Potrzeby wyższego rzędu
Przerywanie życia innych, pozbawianie ich pomocy w potrzebie, godzenie
się na to, że wegetują bez perspektyw rozwojowych w imię zaspokojenia własnych potrzeb luksusowych jest niewątpliwym przejawem egoizmu, jest jednak
codzienną praktyką stosunków między pierwszym, drugim, trzecim i czwartym światem, na które podzieliła się nasza planeta. Jest to więc praktyka tyleż
potępiana co powszechna. Bardzo spolaryzowane są poglądy na to, czy jednostka – a w szczególności kobieta – ma prawo przerywać życie poczętego
dziecka w imię własnego dobrobytu, własnej wolności czy nawet w imię jak
najlepszych warunków rozwoju dzieci już narodzonych. Z obecnie lub dawniej
obowiązujących w wielu krajach aktów prawnych można wyczytać przeświadczenie, że tylko wyjątkowe cierpienie psychiczne lub wyjątkowy niedostatek
usprawiedliwiają aborcję; od kobiety wymaga się dowodów, że takie właśnie
komplikacje grożą jej i całej rodzinie. Natomiast w innych ustawodawstwach
przyjmuje się indywidualistyczną zasadę, że sama kobieta powinna ważyć racje zgodnie ze swym własnym systemem wartości. Do różnic poglądów dotyczących wartości życia dzieci nienarodzonych i prawa do aborcji powrócę
jeszcze w dalszej części tego rozdziału.
161
160
Zob. L. Frąckiewicz, Polityka ochrony zdrowia, Warszawa 1981.
Reakcje polityki społecznej
Co z tego wynika dla polityki społecznej? Można pewne postawy i czyny
potępiać, ale nie czynić niczego, co by miało na celu ich ograniczenie. Można
starać się wyperswadować sprawcom tych zamachów, by ich zaprzestali i podsunąć im alternatywne zachowania (np. antykoncepcja zamiast aborcji). Można
wreszcie bezwzględnie zakazać pewnych zamachów na mocy prawa i grozić
sankcjami aż do odebrania życia sprawcom włącznie (co – jak wielu podkreśla
– sprawia, że w społeczeństwie powstaje spirala przemocy). Indywidualne decyzje o przerwaniu cudzego życia można przekazać – w ramach obowiązującego prawa – odpowiednim funkcjonariuszom czy profesjonalistom. Najczęściej
są to sędziowie i lekarze w czasie pokoju, dowódcy wojskowi w czasie wojny.
Ale to już należy do dylematów instrumentalnych.
Resumé
W kwestii ochrony wartości życia mozaika postaw, a także sposobów oceniania tych postaw i reagowania na nie, jest zatem bardzo urozmaicona. Od
wszechogarniającej troski o wszelkie formy życia, o ich trwanie, jakość i kontynuację, na straży której winny stać absolutne zakazy moralne i prawne – po
daleko posuniętą selektywność i relatywizm. Fundamentalizm odmawiający
wszelkim innym wartościom prawa do konkurowania z szeroko – najszerzej –
rozumianą wartością życia wydaje się w pierwszej chwili najbardziej humanitarny i łatwy do operacjonalizacji. Jednakże w praktyce ujawnia się, że w pewnych przypadkach prowadzi do niepotrzebnych cierpień, a nawet w pewnych
przypadkach może pomniejszyć realizację wartości życia w jej ilościowym
i jakościowym wymiarze, jeśli uwzględnić pośrednie i perspektywiczne konsekwencje tego stanowiska. Dlatego ostrożny relatywizm obudowany kontrolą i samokontrolą rozmaitych „komisji etycznych” wydaje się rokować więcej
nadziei na powodzenie mierzone – zgodnie z doktryną etycznego utylitaryzmu
– maksymalizacją szczęścia i minimalizacją cierpień.
Pomnażanie wartości życia – jakość czy ilość
Przejdźmy teraz do drugiego zadania polityki społecznej pomnażania wartości życia. Może ono być rozumiane dwojako: jakościowo (lepsze życie tych
ludzi, którzy istnieją, lepsze – pod różnymi względami, a więc np. pod względem bezpieczeństwa, wolności czy równości warunki rodzenia się, rozmnażania i umierania); ilościowo (im więcej istot żywych naszego gatunku lub
należących do naszego „stada”, tym lepiej). Te dwa podejścia mogą się uzupełniać, mogą być sobie przeciwstawne. O ile pierwsze traktuje życie jako całość
złożoną z wielu równorzędnych elementów, o tyle drugie traktuje w sposób
uprzywilejowany jeden z elementów życia – a mianowicie rozród.
161
W tym drugim podejściu należy od razu rozróżnić wariant kolektywistyczny i indywidualistyczny. W wariancie kolektywistycznym niedwuznacznie jako
wartość traktowany jest rozwój ludnościowy, wobec którego rozród jednostek
jest li tylko narzędziem. W wariancie indywidualistycznym wartością staje się
raczej prawo jednostki do prokreacji. W obu tych wariantach można wreszcie
akcentować podtrzymywanie bytu (czy to gatunku czy to pojedynczej „linii
genealogicznej”), a więc wolność od zagrożenia unicestwieniem, albo raczej
ekspansję bytu – do takiej interpretacji skłania niewątpliwie termin „rozwój
ludnościowy” i dopiero ona w pełni odpowiada „ilościowemu” traktowaniu tej
wartości, jaką stanowi życie.
Należy więc rozważyć, jaka powinna być hierarchia następujących wartości i czy na pewno wszystkie wymienione pojęcia zasługują na miano wartości:
1) rozrastanie się zbiorowości z pokolenia na pokolenie;
2) trwanie zbiorowości z pokolenie na pokolenie;
3) pozostawianie po sobie przez jednostkę jak najliczniejszego potomstwa;
4) pozostawianie po sobie przez jednostkę potomka, następcy, dziedzica;
5) dobre warunki rodzenia się, rozmnażania i umierania ludzi.
Wymienionym kwestiom, rozstrzygającym się na pograniczu polityki społecznej i polityki ludnościowej i szczególnie żywo dyskutowanym, poświęcę
resztę tego rozdziału. Jak zwykle, oprócz rozważenia „słuszności” dążeń do
realizacji tych stanów, warto postawić pytania, czy niektóre z nich nie są nieuchronne (co sprawia, że przestają być kwestią polityczną) i czy nie są one
użyteczne dla osiągania innych wartości i celów (choćby same były „obojętne
aksjologicznie”).
Wokół rozwoju ludnościowego – spór pronatalistów
z antynatalistami
Cele i założenia pronatalistów
Poglądy głoszące, że rozrost liczebny populacji jest zjawiskiem pozytywnym
i dobrze służy interesom rozwijającej się zbiorowości, są nadal najbardziej rozpowszechnione, na pewno w „mądrości obiegowej”, a chyba w wygłaszanych
na użytek praktyki politycznej wypowiedziach polityków i ekspertów (czego
zresztą nie należy utożsamiać ze stanowiskiem teorii). Występują one w wersji
ostrzejszej jako akceptacja ekspansji ludnościowej lub w wersji łagodniejszej
jako dezaprobata dla spadku liczby ludności. Dzieje się tak w naszym kraju
i – szerzej patrząc – w europejskim kręgu kulturowym, w Pierwszym i Drugim
Świecie. Pod naporem oczywistych faktów poglądy te schodzą na margines
w borykających się z głodem krajach Trzeciego Świata, ale i tam ujawnia się
sprzeciw wobec traktowania jako klęski zjawisk, które tradycyjnie w tych kra-
162
Wokół rozwoju ludnościowego – spór pronatalistów z antynatalistami
jach i współcześnie w krajach uprzemysłowionego Zachodu uchodziły i uchodzą za chwalebne (zwłaszcza, że doradcy oferujący im projekty depopulacyjne
sami pochodzą z krajów usiłujących zwiększyć swą dynamikę urodzeń; zakrawa to na hipokryzję)162.
Poglądom tym towarzyszy na ogół przekonanie o konieczności podejmowania przez rządy i inne wpływowe podmioty polityczne aktywnej polityki ludnościowej o charakterze pronatalistycznym. Przekonanie to wydaje się logiczną konsekwencją następujących założeń (które istotnie bywają przyjmowane
przez zwolenników działań pronatalistycznych):
– depopulacja jest nieuchronna jeśli zabraknie ingerencji politycznej (tłumaczy się to rozmaicie, egoizmem i hedonizmem współczesnego człowieka, dehumanizacyjnymi wpływami współczesnej cywilizacji, albo po
prostu ekstrapoluje się pewne krótkookresowe tendencje demograficzne
nie wnikając w ich przyczyny);
– oddziaływanie na decyzje prokreacyjne jednostek jest łatwe i skuteczne
(a czasem – sądząc z poczynań pewnych krajów głoszących, że prowadzą politykę pronatalistyczną – żywi się też złudzenie, że oddziaływania
te mogą być tanie);
– oddziaływanie na decyzje prokreacyjne jednostek jest dopuszczalne
z moralnego i – szerzej – aksjologicznego punktu widzenia (nie dostrzega się więc istotniejszych „aksjologicznych ograniczników”, które by
mogły sparaliżować politykę nienaganną z prakseologicznego punktu
widzenia; nie odczuwa się moralnych skrupułów).
Jeszcze jedno założenie ukryte jest w samej nazwie polityki pronatalistycznej. Mianowicie – dążąc do zwiększenia populacji akcentuje się popieranie
urodzeń, a nie zwalczanie zgonów. Czy to dlatego, że te działania wydają się
łatwiejsze, czy to dlatego, że ceni się życie ludzkie tylko w pierwszych jego fazach (co zrozumiałe, jeśli stawia się znak równości między ludnością a mięsem
armatnim lub siłą roboczą).
Nie pozbawiony znaczenia jest też sposób formułowania celów ludnościowych. Czasami ogranicza się do postulatu zwiększenia tempa przyrostu naturalnego, czasami podaje się liczbę ludności uznaną za niezbędne minimum, czasami zaś określa się model idealnej rodziny służebny wobec celów globalnych
(model zredukowany do jednej cechy – liczby dzieci, np. słynne 2 + 3 lub 2 +
5 z polskich dyskusji prasowych lat siedemdziesiątych). Ta ostatnia formuła,
pozornie indywidualistyczna, jest w istocie zaprzeczeniem indywidualizmu,
uniformizuje – w intencjach swych propagatorów – wzorce prokreacji, skłania
do piętnowania wszelkich odchyleń in minus od lansowanego standardu (na162
Zob. D. Markowska, Opinia publiczna wobec polityki ludnościowej na przykładzie
dokumentów międzynarodowych i programów wybranych krajów, maszynopis w archiwum
IGS, Warszawa 1978, s. 18.
163
wet jeśli odchylenia innych rodzin in plus zapewniają „prawidłową” dzietność
globalną).
Typy argumentów używanych w sporze
Czas przejść do zasadniczego pytania, dlaczego, w imię czego warto popierać
rozwój ludnościowy? Czy jest on dobry „jako taki” czy też raczej służy jako narzędzie realizacji jakiejś naczelnej wartości, nie mającej „biologicznego” czy „demograficznego” charakteru? A może – jak chcą niektórzy – nie jest on ani wartością, ani instrumentem, lecz wskaźnikiem jakichś pozytywnych procesów (choćby – sumarycznym efektem optymizmu życiowego i dobrej kondycji jednostek
formujących daną zbiorowość)? Pobieżny przegląd najbardziej charakterystycznych typów argumentacji za rozwojem ludnościowym nie może pominąć kontrargumentów ukazujących rozwój ludnościowy jako antywartość, jako przeszkodę
w realizacji prawdziwie istotnych wartości, wreszcie jako wskaźnik zjawisk negatywnych (choćby ciemnoty). Omówię więc kolejno stanowiska traktujące rozwój
ludnościowy jako: 1) wartość autoteliczną, 2) wartość religijną, 3) środek realizacji celów polityczno-militarnych, 4) czynnik rozwoju ekonomicznego, 5) stymulator przemian kultury, 6) zagrożenie wartości ekologicznych.
Dwa pierwsze stanowiska mają charakter opcji ideowej, traktują kwestię
ludnościową jako przedmiot dylematu aksjologicznego. Pozostałe stanowiska
– jeśli rozumieć je literalnie – rozważają ją jako problem instrumentalny. Podział na „ideologów” i „pragmatyków” nie jest jednak ostry. Pogląd o autotelicznym lub religijnie sankcjonowanym charakterze rozwoju ludnościowego
i prokreacji bywa często „wzmacniany” przez jego wyznawców niepewnych
co do nośności swej wiary i podatności społeczeństwa na konwersję. Wzmacnianie owo przybiera zewnętrzną formę racjonalizacji, dowodzenia, że rozwój
ludnościowy jest użyteczny. Uporczywość obstawania przy tym, co było do
dowiedzenia, mimo ciągłego podważania przez adwersarzy przesłanek tego
dowodu, ujawnia aksjologiczne zaplecze tych racjonalizacji. Nie znaczy to,
że wszyscy, którzy dostrzegają pozytywny wpływ rozwoju ludnościowego na
sytuację polityczną i militarną, stan gospodarki i kultury, są pozbawieni jakichkolwiek racjonalnych argumentów a ich upór, wynikający z ideologicznego zaprogramowania, nie da się przezwyciężyć. Warto jednak zdawać sobie sprawę
z tego, że i takie motywacje bywają obecne.
Wartość autoteliczna?
Zgodnie z pierwszym z omawianych tu stanowisk rozwój ludnościowy jest
wartością autoteliczną. Uznaje się go za dobry i nie wymagający odwoływania
się do jakichkolwiek innych – uwiarygodniających go – wartości, wskazując
nań jako na naturalną cechę każdego gatunku zwycięsko wychodzącego z walki o byt.
164
W warunkach bardzo ostrej i dającej małe szanse poszczególnym przedstawicielom gatunku – także homo sapiens – walki o byt ekspansja bytu wydawała się jedynym skutecznym środkiem do osiągnięcia celu, jakim było przetrwanie bytu. Tak wielokroć interpretowano niezwykłą rozrzutność przyrody
w rozsiewaniu zalążków nowego życia. Dopiero na pewnym etapie rozwoju
cywilizacyjnego ludzkości okazało się, że maksymalizacja rozrodu nie jest niezbędna dla przetrwania, bowiem cywilizacja zaczęła skutecznie chronić jednostki przed tradycyjnymi zagrożeniami i zapewniać im coraz większe szanse
przeżycia. Świadomość ta torowała sobie jednak opornie drogę, a atawistyczne
przywiązanie do ekspansji ilościowej i sukcesji biologicznej jest wciąż bardzo
żywotne, nadal traktuje się je jako wartości odwieczne, „naturalne”, nie wymagające uzasadniania i agitacji, „przedideologiczne”.
Perspektywa kurczenia się populacji napawa zwykle lękiem, być może
dlatego, że wyobraźnia podsuwa natychmiast ekstrapolację tego spadku aż do
osiągnięcia stanu zerowego. Celowe wywołanie depopulacji i użycie jej jako
instrumentu służącego nawet najbardziej wzniosłym celom może być odbierane jako pogwałcenie sacrum. Gdyby rzeczywiście takie było powszechne odczucie społeczne, trzeba by je uszanować, jak każdy akt wiary. Jednak można
przypuszczać, że ten stereotyp ulega erozji – choćby pod wpływem obserwacji
środowisk i narodów, które cieszą się znacznym prestiżem, mimo iż cechuje
je reprodukcja zwężona – i świadomość społeczna oswaja się z perspektywą
ograniczonego, okresowego spadku liczby ludności.
Również w mikro ujęciu teza o naturalnym dążeniu wszystkich ludzi do posiadania dzieci wydaje się nie wymagać dowodów, prokreacja jest więc także
dla jednostki wartością autoteliczną. Według T. Kocowskiego, prokreacja jest
jednym z pięciu celów nadrzędnych właściwych człowiekowi. Często jednak
przyznaje jej się pierwsze miejsce pośród ludzkich dążeń, widząc w niej np.
– jak to zwykł mówić A. Rajkiewicz – źródło poczucia „ciągłości istnienia”,
antidotum na śmierć, sposób neutralizacji lęku przed nią. Jeżeli wiara w siłę instynktów rodzicielskich u człowieka jest niezachwiana, sensowne jest popieranie tylko takiej polityki pronatalistycznej, która polega na usuwaniu przeszkód
zewnętrznych uniemożliwiających realizację tych instynktów (ale czy to jest
nadal polityka pronatalistyczna, czy tylko – albo aż – polityka społeczna szanująca wszystkie te potrzeby jednostek, które nie kolidują z potrzebami innych
jednostek?).
Jeżeli jednak sądzi się, że te naturalne dążenia zaczynają wygasać (co jest
treścią jednego z przytoczonych wcześniej, typowych dla „ideologii pronatalistycznej”, założeń), widzi się w tym objaw choroby społecznej, przejaw
niekompetencji jednostki, która sama zgubiła swoje poczucie biologicznej tożsamości uganiając się za chimerami będącymi wytworem chorej cywilizacji.
Pragnie się więc jednostce pomóc, nawet wbrew jej fałszywej świadomości.
Rozumowanie to jest właściwe kolektywizmowi drugiego typu.
165
Istotną modyfikację pojmowania indywidualizmu wnosi socjobiologia. Odrzucając właściwy genetyce populacyjnej i darwinizmowi społecznemu „gatunkocentryzm”, reprezentuje ona „...konsekwentnie «osobniczą» filozofię biologii – jedynie osobnik obdarzony jest cechami realnej jednostki biologicznej.
Pojęcie dobra gatunku zostaje zdetronizowane i zastąpione jedynie poprawnym
pojęciem dobra osobnika”163. Ale tym, którego dobru w istocie służy dobór
naturalny, jest genotyp, a nie konkretny człowiek, „tymczasowy nosiciel” genotypu. „Rola osobnika sprowadza się do tego, że jest on rodzajem maszyny
służącej do przeżywania (tj. przekazywania się i dzięki temu zachowania genów z pokolenia na pokolenie)”164. Są to, rzecz jasna, tezy ontologiczne a nie
aksjologiczne. Jednakże, orzekając, że człowiek jest narzędziem „samolubnego
genu”, jesteśmy lepiej przygotowani psychicznie do akceptacji użycia człowieka jako narzędzia przez system społeczny (zwłaszcza, gdy deklaruje on „wspieranie procesów korzystnych z genetycznego punktu widzenia”).
Wartość religijna
Drugie z rekonstruowanych stanowisk czyni z prokreacji wartość religijną.
W naszym kraju poszukiwanie w religii uzasadnień dla akceptacji rozwoju ludnościowego i polityki pronatalistycznej jest z reguły inspirowane przez
doktrynę Kościoła Katolickiego, obrastając w rozmaite rozszerzające interpretacje będące dziełem katolików świeckich wypowiadających się na te tematy
publicznie. Wydaje się, że obiegowa wersja katolickiego poglądu na sprawy
ludnościowe w Polsce zawiera następujące elementy (mające różną rangę doktrynalną i w różnym stopniu przyswojone przez katolicką opinię publiczną):
– traktowanie prokreacji jako powinności religijnej;
– uznawanie zasady poszanowania każdego poczętego życia (ludzkiego)
za nadrzędną i bezwzględnie obowiązującą;
– dopatrywanie się w omalże wszystkich znanych środkach regulacji urodzeń zamachu godzącego albo w jedną, albo w obie wymienione powyżej prawdy;
– stereotyp „Polaka-katolika” stanowiący zbitkę wartości religijnych, narodowych i obyczajowych, zawierający m.in. stereotypy wzorów rodzinnych i poglądów demograficznych.
Jak się wydaje, większość systemów religijnych wpaja swym wyznawcom
poczucie powinności nieograniczonego rodzicielstwa. Do wyjątków należy
buddyzm, który wyżej stawia cnotę odpowiedzialności.
Powinność prokreacji ściśle wiąże się z katolicką koncepcją małżeństwa.
Miłość małżeńska powinna być „płodna”, o poczęciu dziecka – tego „daru
163
A. Urbanek, Między egoizmem, altruizmem i agresją: spór o socjobiologię. W: Wizje
człowieka..., jw.. s. 160.
164
Tamże.
166
Boga” – powinna decydować w mniejszym stopniu wolna wola rodziców,
w większym stopniu – „kreatywna intencja Stwórcy”. „Kościół wzywając ludzi
do przestrzegania nakazów prawa naturalnego, które objaśnia swoją niezmienną doktryną, naucza, że konieczną jest rzeczą, aby każdy akt małżeński zachował swoje wewnętrzne przeznaczenie do przekazywania życia ludzkiego”165.
„Pozbawienie aktu małżeńskiego w sposób rozmyślny jego charakteru prokreacyjnego jest czymś wewnętrznie moralnie niegodziwym, jest grzechem [...]
Władza rodzenia (płodzenia) nie może być przywłaszczona przez człowieka
(jako prywatną osobę), lecz może być spełniana jedynie w taki sposób, który
w samej istocie działania wyraża uległość, posłuszeństwo wobec woli Boga
i poddanie się Jego autorytetowi”166. A oto komentarz działacza ruchu antyaborcyjnego, jeszcze silniej kwestionujący wolną wolę jednostki – potencjalnego
rodzica, a więc wartość tak wysoko cenioną przez ideologów indywidualizmu:
„Mit «niechcianej ciąży» i «niechcianego dziecka» opiera się na braku rozróżnienia między chceniem psychicznym lub społecznym a chceniem moralnym
i prawnym, na braku świadomości, że każdy z nas jest trochę chciany a trochę
niechciany przez innych, na braku wiedzy o psychologii kobiety, która zwykle
zmienia swój stosunek do niechcianego dziecka po urodzeniu...”167.
Konsekwencje „ilościowe” takiego stanowiska są oczywiste, choć Kościół
nie opowiada się oficjalnie za prowadzeniem jakiejkolwiek polityki ludnościowej. W wypowiedziach ludzi związanych z katolicyzmem częste są jednak nawiązania do biblijnego „bądźcie płodni i mnóżcie się; abyście zaludnili
Ziemię”. Powołując do życia wciąż nowe – coraz liczniejsze – istoty ludzkie
afirmujemy doskonałość dzieła Stworzenia i zadośćuczyniamy wszechogarniającej boskiej miłości.
Ochrona życia nie narodzonych dzieci to hasło batalii, której nasilenie dalece przewyższa całą resztę publicznej działalności współczesnego Kościoła.
„Zabijanie nie narodzonych dzieci jest obecnie najdonioślejszym problemem
moralnym współczesnego świata. Jest znakiem szerzącej się – jak określił to
Papież Jan Paweł II – cywilizacji śmierci, przejawem szczególnego znieczunia lekceważeniem świętości życia ludzkiego i ludzkiej godności”168. Batalia
ta opiera się na następujących aksjomatach: embrion jest człowiekiem; nie ma
żadnego innego, niż moment poczęcia, punktu początkującego życie człowieka; nie można niczym usprawiedliwiać zabójstwa człowieka, nawet ochroną
życia i zdrowia (ani tym bardziej enigmatycznym „dobrem”) innego człowieka; eutanazja jest takim samym zabójstwem jak każde inne; nie można więc
usprawiedliwiać zabójstwa nienarodzonego tym, że i tak nie byłby on zdolny
165
Encyklika „Humanae Vitae”, Warszawa 1982, s. 13.
J. Bajda, Akt małżeński w nauczaniu Kościoła, „Chrześcijanin w Świecie”, 1987, nr 3
(162), s. 39 i 40.
167
S. Małkowski, Apel w sprawie nie narodzonych, maszynopis, Warszawa 1981, s. 5.
168
M. Piłka, Nie zabijaj, „Przegląd katolicki” 1986, nr 50, s. 1.
166
167
do życia, ani tym, że nie miałby on szans na „dobre życie”; wszyscy ludzie
mają prawo do życia; ze szczególną gorliwością należy jednak chronić prawa
tych, którzy są najsłabsi169. Tak więc wszyscy ludzie są równi, ale embriony są
„równiejsze” niż noszące je kobiety.
Godność człowieka okazuje się tu wartością konkurencyjną wobec szczęścia człowieka (utożsamianego z przyjemnością), jednoznaczność prostych
zasad moralnych przeciwstawia się chwiejności relatywistycznych dyrektyw,
trudnych do operacjonalizacji, łatwych do manipulacji.
Powoływanie się na zagrożenie depopulacją nie wydaje się potrzebne
w świetle przytoczonych argumentów. Jednak znamienny jest fakt, że w omalże wszystkich memoriałach domagających się wprowadzenia w Polsce zakazu
przerywania ciąży podkreśla się, że zabiegi te obejmują rosnącą wciąż część
poczęć (szacunki te są zresztą totalnie kwestionowane przez adwersarzy) i że
perspektywa spadku liczby ludności jest realna. Być może czyni się tak po to,
aby skuteczniej oddziaływać na adresata, odwołując się do jego – domniemanego – systemu wartości. Być może sami autorzy postrzegają przerywanie ciąży
przede wszystkim jako jeden – najbardziej wyzywający, wręcz zbrodniczy – ze
sposobów uchylania się od powinności płodzenia i „napełniania świata”.
Im większy nacisk na ratowanie nie narodzonych kładzie się w akcji duszpasterskiej Kościoła, tym bardziej namiętny opór budzi to stanowisko. Linia
rozumowania jego przeciwników jest następująca. Najprostsze diagnozy nie
muszą być najtrafniejsze, najprostsze dyrektywy nie muszą być najsłuszniejsze. Trzeba oswoić się z faktem, że powstawanie istoty ludzkiej jest procesem
i że wszelkie próby ustalania punktu, w którym „zaczyna się człowiek” muszą
być arbitralne. Punkt ten może być rozmaicie lokalizowany, zależnie od praktycznych potrzeb, ale jest to zawsze i tylko konwencja. Wprawdzie poczęcie
jest niewątpliwie punktem, w którym rozpoczyna się, w pewnym sensie, nowe
życie (choć pozbawione – definicyjnego wszak – atrybutu zdolności do samodzielnej egzystencji), ale czy jest to już życie człowieka? Katolicyzm w odróżnieniu od takich systemów religijnych, jak np. buddyzm – poświęca bardzo
niewiele uwagi ochronie życia innych niż ludzki gatunków, nawet najwyżej
zorganizowanych, wykazując jednocześnie niezwykłą wrażliwość na losy
dwukomórkowca, jakim jest parodniowy embrion ludzki (nb. podobno znaczna
część poczęć kończy się wczesnym, niezauważalnym dla kobiety, samoistnym
poronieniem i nikt z tego powodu nie zamawia mszy żałobnych). To prawda, że
przerwanie ciąży jest złe, nie tylko dla zdrowia kobiety, ale i jako zniweczenie
projektu jakiejś niepowtarzalnej osobowości, która mogłaby się ukształtować.
169
Kongregacja Nauki Wiary stwierdza w „Deklaracji o przerywaniu ciąży”, iż najnowsza genetyka wykazała, że „...istota żyjąca ma już od pierwszej chwili stałą strukturę, czyli
kod genetyczny: jest człowiekiem i to człowiekiem niepodzielnym, jako jednostka, wyposażona we wszystkie właściwe sobie cechy”, „Chrześcijanin w Świecie” 1982, nr 110.
168
Ale, jeśli dokonane jest w odpowiednio wczesnej fazie życia płodowego (możemy ubolewać nad nieostrością tego pojęcia, ale nic na to nie poradzimy),
może być uznane za mniejsze zło od śmierci, choroby i rozpaczy ludzi już
ukształtowanych, od poniewierki dzieci niechcianych170, perturbacji wywołanych nieograniczoną rozrodczością. O tym, kiedy to zło jest rzeczywiście
mniejsze, rozstrzygać powinien każdy w swoim sumieniu. Moralność zrelatywizowana, sytuacyjna, jest narażona na wiele nadużyć, ale tylko ona respektuje
podmiotowość i godność człowieka. Dążenie do doczesnego szczęścia nie musi
być utożsamiane z egoistycznym hedonizmem. Dylemat moralny: godność czy
szczęście jest więc dylematem pozornym.
Krytyczny stosunek do antykoncepcji rzadziej bywa przedmiotem publicznych debat, choć ten właśnie punkt stanowiska Kościoła wydaje się najsłabszy
i – co więcej – odbiera siłę perswazyjną całej akcji propagującej ochronę życia
nie narodzonych.
Kościół odrzuca jako niedopuszczalne etycznie jakiekolwiek manipulacje
aktem płciowym. „Główną postacią manipulacji, którą usiłowano przemycić
pod postacią miłości, było maksymalne wyeksploatowanie strony doznaniowoemocjonalnej kontaktu seksualnego z pominięciem płodności. Jest to manipulacja antykoncepcyjna; płodność wydawała się być żywiołem, przed którym
należało się jakby bronić. Ale w wyniku wielorakich manipulacji zdolnością
prokreacyjną pojawiła się groźba nowej plagi – plagi bezpłodności. W tej sytuacji pojawili się prorocy nowej manipulacji; obiecują naukowe sterowanie siłami płodności z pominięciem nie tylko więzi małżeńskiej, ale nawet osobowego
zjednoczenia mężczyzny i kobiety”171. Odrzuca się więc ingerencje człowieka
zarówno in minus, jaki in plus, zarówno „mechaniczną” antykoncepcję, jaki
zapowiadane przez eksperymenty biomedyczne „mechaniczne fabrykowanie
potomstwa”172.
Konsekwentni rzecznicy tezy o powinności płodzenia – płodzenia „naturalnego” – powinni z tej tezy wprost wyprowadzać wniosek o niedopuszczalności wszelkiej antykoncepcji. Jednakże Kościół chce być uniwersalny i nie
może ignorować nieszczęść towarzyszących eksplozji ludnościowej w Trzecim
Świecie. Nie potępiając więc generalnie antykoncepcji jako takiej, dopatruje
się w omalże wszystkich metodach antykoncepcji albo zakamuflowanego za170
T. Boy-Żeleński pisał w latach trzydziestych: „A choćby nawet ciemnota lub apatia
skłoniły, dajmy na to, biedną służącą lub wyrobnicę do urodzenia nieślubnego dziecka, co się
z tym dzieckiem stanie? Statystyka dzieciobójstwa w tych warstwach daje na to straszliwą
odpowiedź. Tym dzieciobójstwom też winien jest tępy paragraf. A dziecko, które ujdzie tego
losu? Pójdzie do «fabrykantki aniołków», pójdzie «na garnuszek», gdzie przeważnie zginie”.
T. Żeleński (Boy), Reflektorem w mrok. Wybór publicystyki, Warszawa 1985, s. 263.
171
J. Bajda, Akt małżeński..., jw., s. 42.
172
Zob. W. Gasidło, Moralna ocena biomedycznych eksperymentów, „Chrześcijanin
w Świecie” 1987, nr 3(162), s. 92–93.
169
bójstwa płodu, albo okaleczenia organizmu matki. W efekcie, wyraża akceptację dla paru zaledwie – uznawanych przez adwersarzy za zawodne lub trudne
do stosowania – metod „naturalnego” regulowania poczęć173.
Kościół nie domaga się – jak to było w przypadku przerywania ciąży –
wprowadzenia prawnych zakazów antykoncepcji (czując, być może, szczególną słabość swej argumentacji w tej kwestii). Zapewne dlatego właśnie przeciwnicy tego stanowiska – także ci, bardzo liczni, którzy należą do wspólnoty ludzi
wierzących – mniej polemizują, bardziej ignorują i bojkotują te zalecenia. Jednocześnie w świadomości wielu wiernych grzech antykoncepcji zostaje zrównany z grzechem zabicia płodu i ten ostatni zostaje „oswojony”; skoro obie
drogi są równie niedozwolone, wybiera się łatwiejszą, „zabieg”. W ten sposób
– wskazują oponenci – walka z antykoncepcją przesądza o nikłych skutkach
batalii o ochronę życia nie narodzonych. Choć są i tacy, którzy dowodzą, że –
wręcz przeciwnie – antykoncepcja „rozzuchwala” i zachęca do przedmiotowego traktowania życia nie narodzonych, „...że nigdzie na świecie propagowanie
antykoncepcji nie przyczyniło się do spadku ilości sztucznych poronień, ale
kształtowało postawę (tzw. syndrom antykoncepcyjny), z której wynikała łatwość uciekania się do tego ostatecznego środka, gdy inne zawodzą”174.
Trzecią możliwą reakcją na tę akcję anty-antykoncepcyjną – obok bojkotu i traktowania aborcji jako substytutu antykoncepcji – jest pogodzenie się
z konsekwencjami „naturalnej” płodności (jeśli zawiodą „naturalne” metody
regulacji): „Bóg dał dzieci, da i na dzieci”. Tego przede wszystkim obawiała się grupa 2600 uczonych amerykańskich, która opublikowała ostry protest
przeciwko Encyklice „Humanae Vitae” w części dotyczącej kontroli urodzeń:
„Każde działanie przeszkadzające wysiłkom, które zmierzają do zahamowania
ilościowego wzrostu populacji świata, sankcjonuje biedę, jaka jest dziś udziałem milionów ludzi, a tym samym nieuchronną czyni przyszłą śmierć tych już
dziś głodujących [...] Świat powinien tak szybko jak to tylko możliwe uprzytomnić sobie, że swoją niewłaściwie inspirowaną i niemoralną encykliką Paweł
VI usankcjonował śmierć niezliczonej liczby istnień ludzkich”175.
Najmniej określonym, ale – być może – najsilniej oddziaływującym elementem „katolickiego stanowiska ludnościowego” w naszym kraju jest wspomniany już stereotyp „Polaka-katolika”. Jego treści zmieniały się wraz z kontekstem historycznym, jednak jego istota – utożsamienie wartości religijnych
i narodowych, „stadna”, a nie uniwersalistyczna interpretacja katolicyzmu,
poczucie zagrożenia grupowego połączone z marzeniem o ekspansji – pozosta173
Zob. J. Turnau, Kościół Katolicki a regulacja urodzeń, „Chrześcijanin w Świecie”
1987, nr 2.
174
S. Małkowski, list do „Sztandaru Młodych” datowany 13 V 1981, maszynopis.
175
D. Markowska, Opinia publiczna..., jw., s. 93. Cytowana praca zawiera m.in. obszerne omówienie dyskusji poprzedzających ogłoszenie Encykliki „Humanae Vitae” i komentarzy wypowiadanych po jej ogłoszeniu.
170
wała ta sama. Poczucie zagrożenia narodowego i religijnego zarazem skłaniały
do sięgania po jedynie dostępny oręż – wzmożonej płodności. Ten stereotyp
skłania do rozważenia ogólniejszej kwestii: czy rzeczywiście rozrost liczebny
jest współcześnie nadal źródłem siły politycznej i potęgi militarnej.
Cele polityczno-militarne
Zgodnie z trzecim wyróżnionym tu stanowiskiem rozwój ludnościowy
sprzyja sukcesom polityczno-militarnym. Znaczna i wciąż rosnąca liczba ludności jest tradycyjnie traktowana jako użyteczny instrument i dogodny pretekst
dla polityki prowadzonej przez grupy przywódcze w imieniu mniejszych lub
większych zbiorowości. Liczebność ma albo zwiększać potencjał stwarzający
szanse pokonania przeciwników (w działaniach zaczepnych lub tylko obronnych), albo usprawiedliwiać roszczenia wobec jakiegoś zbiorowego adresata
wyższego szczebla, który dysponuje jakimiś dobrami do podziału.
Najczęściej deklaruje się podporządkowanie polityki ludnościowej celom
rozwojowym narodu i państwa narodowego. Ostatnio wzmogły się usiłowania poszerzenia skali tej polityki i prowadzenia jej w interesie wielkich regionów świata i bloków politycznych (I, II i III Świat). Mniej propagowana, ale
skuteczniej egzekwowana bywa polityka ludnościowa prowadzona w interesie
klas i warstw dominujących w danym społeczeństwie. „Specjaliści problemu
ludnościowego – uczeni i politycy – stanowią niewątpliwie swoiste elity społeczne. Elity te w sposób nieuświadomiony stosują podejście «my – oni» i to
nie tylko w stosunku do ludności tzw. krajów Trzeciego Świata, ale i do warstw
niższych własnych społeczeństw”176. Nawet uznając, że w ujęciu globalnym
ludność świata (czy kraju) powinna się zmniejszyć, dla „siebie” czy „swoich”
czyni się często wyjątek. Nawet uznając, że kraj zagrożony jest depopulacją,
niechętnie spogląda się na wzmożoną rozrodczość pewnych środowisk, obawiając się „zalania” elity przez parweniuszy.
Poglądy o użyteczności wielkich liczb ukształtowały się w tych czasach,
kiedy potęga polityczna była wprost uzależniona od liczby mężczyzn zdolnych
do noszenia broni. O dezaktualizacji tych poglądów pisano już dawno, określając je jako jeden z najbardziej zadawnionych zabobonów. Przy tym —jak pisał
Boy – „...gdyby nawet nadmiar ludności konieczny był dla celów wojny, to
znowuż nadmiar tej ludności, potrzeba nowych terenów ekspansji, zwiększona
prężność populacyjna stwarzają ciasnotę, pchającą do sięgania po nowe rynki,
wymagającą upustu krwi. Stąd można powiedzieć, że nadmiar materiału ludzkiego potrzebny jest dla wojny, którą ... sam stwarza. Czy może być bardziej
barbarzyńskie głupstwo? Regulowanie zatem przyrostu ludności, o którym
wszędzie jest coraz głośniej, byłoby potężnym czynnikiem pacyfistycznym”177.
176
177
Tamże, s. 98.
T. Żeleński (Boy), Reflektorem w mrok..., jw., s. 275.
171
Szybki przyrost ludności sprzyjałby więc raczej nastrojom militarnym niż sukcesom militarnym. Pogląd ten kłóci się zasadniczo z wyrażanym współcześnie
przez niektórych autorów przekonaniem, że „zero-wzrost” ludnościowy sprzyjałby takim niekorzystnym zjawiskom, jak konserwatyzm i autorytaryzm; kłóci
się, gdyż to nastroje militarne blisko są spokrewnione z postawami autorytarnymi178.
Więcej zasadności można dostrzec w poglądach głoszących, że skargi upośledzonych są lepiej słyszalne i robią większe wrażenie, gdy wypowiadane są
przez miliony a nie setki. Dotyczy to zarówno „głodującej połowy” naszego
świata, jak i warstw pokrzywdzonych w każdym ze społeczeństw. Ta moralna presja wywierana na krajowy czy międzynarodowy system dystrybucyjny
przez – bierne nawet – masy złączone wspólną niedolą jest oczywiście wzmacniana przez podświadome obawy przed enigmatycznym „wybuchem”. Dla
władzy „...rzeczywistym problemem jest nie to, że wzrost ludności wywiera
presję na środki utrzymania ... lecz raczej to, że wzrost ludności zagrażać może
instytucjonalnemu systemowi strzegącemu nierównej dystrybucji dóbr ekonomicznych i władzy politycznej”179. Skoro wzrost ludności zagraża konserwatywnemu establishmentowi, tym samym sprzyja rewolucyjnej przebudowie
i w tym sensie jest użyteczny – tak można by interpretować tę wypowiedź. Jest
to jednak teza dość karkołomna, swoista wersja zasady „im gorzej, tym lepiej”
– im więcej skrzywdzonych, tym bliższy koniec krzywdy. Jest to przykład instrumentalnego – choć służącego przeciwstawnym celom – traktowania ludzi
(a raczej „ludności”) jako mierzwy historii.
Traktowanie przez centra przywódcze rozrodu podległych sobie mas ludzkich jako narzędzia budującego kolektywną potęgę polityczną, a w szczególności militarną, bywa więc najczęściej anachroniczną pomyłką albo przynajmniej
ryzykownym szarżowaniem.
Cele ekonomiczne
Czwarte stanowisko podkreśla pozytywny wpływ dynamiki demograficznej
na szanse sukcesu ekonomicznego w makro- i mikroskali.
W makroskali pojawia się przy tym dylemat dotyczący definicji naczelnego
celu gospodarowania. Czy rozwój ludnościowy ma być funkcjonalny w stosunku do wzrostu zbiorowego potencjału wytwórczego czy też raczej w stosunku do
dobrobytu społecznego, rozumianego jako suma dobrobytów jednostkowych?
Dylemat ten bardzo często – i to właśnie przez „pronatalistów” – bywa rozstrzygany na korzyść trzeciej definicji naczelnego celu gospodarowania, nie178
Poglądy O’Neilla i Heilbronera referowane przez D. Markowską, Opinia publiczna..., jw., s. 53.
179
Tak pisano w jednym z dokumentów Światowej Konferencji Ludnościowej cytowanym przez D. Markowską, tamże, s. 69.
172
werbalizowanej, ale nader atrakcyjnej dla menedżerów gospodarki planowej:
należy tak rozbudowywać potencjał wytwórczy społeczeństwa, aby nie musieć
nic zmieniać w systemie zarządzania, układzie sił w gospodarce, aby dotychczasowe doświadczenia i nawyki kadry kierowniczej były immunizowane na
upływ czasu i chronione przed zużyciem moralnym. Innymi słowy, chce się
„maksymalizować” łatwość zarządzania i planowania gospodarczego. Maksymalizacja tempa wzrostu potencjału wytwórczego, maksymalizacja tempa
postępu technicznego są mile widziane, ale pod warunkiem, że nie wstrząsną
establishmentem gospodarczym.
Scharakteryzowałam tak obszernie to stanowisko, gdyż jego implikacją jest
właśnie uznanie szybkiego – choć może nie maksymalnego – przyrostu siły
roboczej za użyteczny i wart stymulowania. Styl zarządzania, który ukształtował się w okresie przyspieszonego wchłaniania przez przemysł nadwyżek
siły roboczej z rolnictwa, wznoszenia wielkich budów socjalizmu, a następnie
gorączkowego tworzenia stanowisk pracy dla dorastających roczników wyżu
powojennego, zyskuje szansę przetrwania, gdy nadal ekstensywne mnożenie
miejsc pracy jest permanentnie najpilniejszym zadaniem gospodarki. Jeśli więc
inercję ukrytą pod pozorami prężności uznamy za godny realizacji cel gospodarczy, możemy dojrzeć w szybkim rozwoju ludnościowym stymulator gospodarki. I chyba tylko wtedy.
Zresztą i w tym przypadku nieuchronna jest ambiwalencja postaw, zakłócających stabilność deklarowanej przez państwo polityki pronatalistycznej. Wydłuża się bowiem wciąż rozziew czasowy między urodzeniem dziecka, a jego
„gotowością pracowniczą”, wydłuża się więc czas zwrotu nakładów ponoszonych na ogół przez jedną ekipę rządzącą, a przynoszących efekt w momencie, kiedy rządzą i zarządzają przedstawiciele następnego pokolenia polityków
i menedżerów. Wiele hartu ducha potrzeba, aby obciążyć aktualny fundusz konsumpcji – i swoje konto polityczne – po to, aby następcom ułatwić kontynuację
własnego stylu rządzenia. Najmilej widziane byłoby zaspokajanie potrzeb materialnych dzieci w ramach konsumpcji naturalnej rodzin, obywającej się bez
wsparcia gospodarki narodowej; zaś stymulować do rozrodczości chciałoby się
głównie przy pomocy tanich środków pozaekonomicznych, np. prawnych czy
propagandowych.
Natomiast jeśli niezmienność systemu funkcjonowania gospodarczego
uznamy za antywartość i jako priorytetowy cel polityki gospodarczej wysuniemy głęboką reformę tego systemu, nasz entuzjazm dla polityki pronatalistycznej musi osłabnąć. Argument „musimy to odłożyć na później, nie możemy
ryzykować bezrobocia” padał bardzo często w odpowiedzi na różne projekty
modernizacji struktur zarządzania i technologii. Nawet jeśli były to tylko preteksty, trzeba uznać obojętny – co najmniej – wpływ sytuacji ludnościowej
na szanse rzeczywistego doskonalenia wydolności gospodarczej danego społeczeństwa. Wydaje się przy tym, że okresy zmniejszonego napływu nowych
173
osób na rynek pracy są najkorzystniejsze dla wprowadzania reform intensyfikujących i modernizujących gospodarkę, „samoczynnie” likwidując wiele napięć
towarzyszących na ogół wdrażaniu takich reform. Można też zaostrzyć to stanowisko i stwierdzić, że dopiero kurczenie się zasobów pracy żywej wymusi na
decydentach gospodarczych niewygodny dla nich – ale, długofalowo patrząc,
niezbędny dla przetrwania samodzielnej ekonomicznie zbiorowości – zwrot, ku
nowoczesności.
Jeśli odrzucimy łatwość i konserwatyzm jako cele gospodarowania, trudno
będzie nam utrzymać tezę o użyteczności szybkiego rozwoju ludnościowego.
Trudno było ją utrzymać już kilkadziesiąt lat temu, kiedy to np. S. Rychliński
dostrzegał – w odmiennych warunkach ustrojowych – głównie negatywne skutki
ekonomiczne znacznej liczby urodzeń. W przemyśle nadmiar urodzeń skłaniał
do zatrudniania nisko opłacanych dzieci zamiast ich bezrobotnych rodziców,
co sprzyjało dalszemu przyspieszeniu przyrostu liczby dzieci („błędne koło
ludnościowe” – efekt dokonującego się wówczas przejściowo skrócenia czasu upływającego od urodzenia do osiągnięcia „gotowości roboczej”). Wskutek
dużej śmiertelności licznie przychodzących na świat dzieci „wyżywienie pokłosia śmierci – to ogromna strata w bilansie kraju. Spożycie «przemysłowe»
ogranicza się przy takiej gospodarce bodaj do pieluszek i trumienek”180. Tego
typu argumenty współcześnie straciły rację bytu, pojawiły się jednak nowe.
Skoro rosnąca liczba ludności nie przyczynia się do maksymalizacji celu
gospodarowania definiowanego jako maksymalizacja potencjału wytwórczego,
tym bardziej trudno uznać, że miałaby ona służyć maksymalizacji dobrobytu obecnych i przyszłych pokoleń (a więc celowi eliminującemu ewentualny
„jałowy bieg” gospodarki, autonomizującej się w stosunku do potrzeb ludzkich). Czasami jednak sądzi się, że istotna dla ogólnego poziomu dobrobytu
jest relacja określana nieelegancko jako „obciążenie aktywnych zawodowo
osobami w wieku nieprodukcyjnym”. Im wyższy ten wskaźnik, tym bardziej
zobowiązania alimentacyjne mają pomniejszać spożywane przez pracowników
owoce ich pracy. Skoro wciąż przybywa ludzi w wieku poprodukcyjnym, jeszcze szybciej powinno przybywać ludzi zdolnych do pracy. W pierwszej fazie
zwiększy to wprawdzie obciążenie osobami w wieku przedprodukcyjnym, ale
na dłuższą metę poprawi zbiorczy wskaźnik „obciążenia nieprodukcyjnymi”.
Rozumowanie powyższe, rachunkowo poprawne, abstrahuje od zmian rzeczywistych zdolności do pracy różnych kategorii wiekowych i ich rzeczywistego
wykorzystania.
Wedle innych jeszcze poglądów to nie wzrost rozrodczości sprzyja sukcesom gospodarczym, to sukcesy gospodarcze budzą optymizm życiowy i zachęcają do powoływania do życia nowych szczęśliwych pokoleń. Do tego sprowa180
S. Rychliński, Gospodarcze oblicze przeludnienia. W: S. Rychliński, Wybór pism,
174
dzało się głoszone w latach pięćdziesiątych socjalistyczne prawo ludnościowe – obecny i oczekiwany dobrobyt, a w szczególności pewność pracy, miały
sprzyjać zwiększaniu liczebności rodziny, procesowi, który traktowano jako
wizytówkę i wskaźnik sukcesu ustrojowego. Jednakże i ten pogląd nie ostał się
w konfrontacji z faktami.
Jeśli zaakceptujemy argumenty „antynatalistów”, do empirycznego rozstrzygnięcia pozostaje jeszcze kwestia, czy celom makroekonomicznym służy
maksymalizacja depopulacji, czy też spadek liczby ludności – jeśli ma być pożyteczny – nie powinien jednak przekroczyć pewnej granicy. Pisał o tym A.
Sauvy, przypominając używany przez Sismondi’ego tzw. argument króla Anglii. „Wyobraźmy sobie, że dzięki niebywałemu rozwojowi techniki król Anglii może żyć sam na swojej wyspie i to żyć w ogromnym dobrobycie. Czy
właśnie takie rozwiązanie można uznać za optimum, gdy celem jest dobrobyt
jednostki? Pomijając nawet pozaekonomiczne czynniki ludzkich satysfakcji
(niechby ten nieszczęsny król miał przynajmniej towarzystwo królowej i kilku
przyjaciół) można a priori uznać za dość odrażające niszczenie życia jednych
ludzi dla poprawienia warunków bytu innych; nawet jeśli przyjmie się zasadę
selekcji restrykcyjnej, zawsze pozostanie jeszcze kwestia wymiaru”181. W tak
dramatycznej postaci pytanie to można by stawiać dziś w krajach Trzeciego
Świata usiłujących – nawet przy użyciu przemocy – walczyć z tradycyjnym
modelem rodziny (ilu ludzi jest „zbędnych”, jeśli chce się zapewnić wszystkim minimum fizjologiczne, a ilu – jeśli chce się w krótkim czasie zapewnić
wszystkim europejski poziom konsumpcji? Jak ich usunąć?). W Pierwszym
i Drugim Świecie praktycznym wnioskiem wyciąganym z antynatalistycznego stanowiska jest najczęściej rezygnacja z jakiejkolwiek „ilościowej” polityki
ludnościowej i aprobata dla dokonujących się spontanicznie przemian modelu rodziny. Gorzej, jeżeli jednocześnie zrezygnuje się z polityki pomocy dla
modernizujących się rodzin, obawiając się ewentualnych „pronatalistycznych”
efektów ubocznych (co dowodziłoby niezrozumienia istoty dokonujących się
procesów modernizacyjnych).
W mikroskali, w skali pojedynczej rodziny, dzieci coraz rzadziej służą jako
czynnik produkcji, siła robocza w rodzinnym biznesie czy prywatna forma
ubezpieczenia rodziców na wypadek starości. Są więc elementem konsumpcji,
a nie akumulacji, nawet w najdalszym horyzoncie czasu. Tak jak konieczny jest
wybór między różnymi artykułami konsumpcyjnymi trwałego użytku – przy
ograniczonych dochodach – tak i wydatki na utrzymanie dzieci są konkurencyjne wobec wydatków na inne dobra zaspokajające potrzeby rodziców. Jest
to pierwszy z czynników zmniejszających popyt rodziców na większą liczbę
dzieci. Drugim czynnikiem jest zjawisko obserwowane u wszystkich awansujących materialnie nabywców dóbr trwałych. Bogacąc się, w pewnym mo181
A. Sauvy, Ogólna teoria ludności, maszynopis w archiwum IGS, Warszawa, s. 48–49.
175
mencie zaczynają oni dążyć do nabywania dóbr o najwyższym standardzie
jakościowym, nawet – jeśli to konieczne – kosztem ilości. Podobnie rodzice
zaczynają w pewnym momencie dążyć do posiadania „droższych dzieci”, lepiej rozwiniętych, zadbanych i wyposażonych, co najczęściej oznacza rezygnację z tradycyjnej liczby potomstwa182. Natomiast elastyczność dochodowa
popytu na „tanie dzieci” spada – zgodnie z prawem Engla poniżej jedności, tak
jak wraz ze wzrostem zamożności konsumentów smalec przegrywa z szynką.
W następnej fazie bogacenia się, rodziny będzie – być może – stać na więcej
dzieci najwyższej jakości, co zdają się potwierdzać wzory emitowane przez
wiele rodzin milionerów. Dzieci mają tę przewagę nad samochodami, że każde
z nich jest prototypem i pasji kolekcjonerskiej nie zagraża nuda – byle tylko
warunki materialne pozwalały zachować odpowiedni standard.
To „nowe zekonomizowanie” roli dziecka i prokreacji – wylansowane
w swoim czasie przez G. Beckera – jest dla wielu szokujące i budzi sprzeciw,
kojarzy się z urzeczowieniem osoby dziecka. Ale zarzut ten był znacznie bardziej zasadny w stosunku do „tradycyjnej ekonomizacji dziecka” sprowadzającej je do roli dobra inwestycyjnego. Obecnie dziecko jest już tylko efektem,
a nie nakładem, zaś środki niezbędne do osiągnięcia tego efektu – czas i pieniądze są identyczne jak środki osiągania dóbr konsumpcyjnych, stąd użyteczność
analogii. Reasumując – ze względów ekonomicznych w skali mikro zmienia
się nastawienie wobec ilościowych celów prokreacyjnych, na razie na niekorzyść ilości.
Cele kulturowe
Piąte stanowisko wiąże z rozwojem ludnościowym nadzieje na pozytywne
przemiany w sferze kultury. Procesy ludnościowe dużo rzadziej bywają rozpatrywane w kontekście kulturowym niż w kontekście ekonomicznym. Dzieje się
tak zresztą ze szkodą dla zrozumienia ich sił napędowych i dla umiejętności
prognozowania w tej dziedzinie. W jakim sensie rozwój ludnościowy miałby
służyć kulturze? Po pierwsze, przez dziedziczenie, zachowanie ciągłości kulturowej z pokolenia na pokolenie; po drugie, przez modyfikowanie, wprowadzanie korzystnych zmian kultury stymulowanych demograficznie.
Sukcesję biologiczną, mnożenie liczby naturalnych następców, można
traktować jako gwarancję przetrwania tradycyjnej kultury zbiorowości, przede wszystkim narodowej. Lecz dla tych jednostek i społeczeństw, które wyżej
zaczęły cenić przetrwanie i ekspansję swej kultury niż przetrwanie i ekspansję
swego „stada podstawowego” transportującego w przyszłość swój zbiór genotypów, sukcesja biologiczna mogła się z czasem wydać jednym tylko z wielu
sposobów osiągania tego celu. Warte zabiegów okazało się rozprzestrzenianie
182
Zob. koncepcja G. Beckera przedstawiona w pracy: M. Okólski, J. Pajestka, Ludność
i gospodarka świata, Warszawa 1978, s. 243.
176
lokalnej kultury na inne populacje ludzkie. Powinno przybywać dziedziców tej
kultury, nawet gdyby jej nowi nosiciele byli osobnikami „obcej krwi”; można
to zresztą uznać za powód do szczególnej chluby, dowód szczególnej siły przyciągania.
Chyba współcześnie – nie po raz pierwszy zresztą w dziejach cywilizacji
– zaczyna w tej kwestii dokonywać się taka reorientacja z optyki biologicznej
na kulturową. Częściowo pod wpływem impulsu solidarności z „głodującą połową” świata (Szwedzi sterylizujący się i adoptujący dzieci afrykańskie chcą
im przekazać w spadku swój dobrobyt i swoją kulturę). Częściowo pod wrażeniem niewątpliwej wyższości, jaką wykazała ewolucja kulturowa człowieka
nad jego ewolucją biologiczną. Konsekwencją postawy lekceważenia dziedzictwa biologicznego i powinności szerzenia swego dorobku cywilizacyjnego
– pojawiającej się w społeczeństwach, które czują się zwycięzcami wyścigu
cywilizacyjnego – musi być jednak nie proste dziedziczenie, lecz mieszanie
się kultur „dawców” i „biorców” (jeśli wykluczyć godne potępienia idee „imperializmu kulturalnego”). Można to uznać za nieusuwalny mankament tego
sposobu przekazywania dziedzictwa, można też ujrzeć w tym dodatkowy walor
i poszukiwać formuły nowego uniwersalizmu łączącego różnorodność równoprawnych kultur regionalnych.
Zmiany kultury stymulowane czynnikami demograficznymi wiąże się najczęściej ze zmianami gęstości zaludnienia (związanymi ze zmianą w czasie
globalnej liczby ludności lub z migracjami w przestrzeni) i ze zmianami struktury demograficznej, przede wszystkim pod względem wieku i płci.
Istnieją pewne uniwersalne zależności między gęstością zaludnienia, nasileniem agresji, sposobem komunikowania i – wtórnie – częstotliwością zgonów i narodzin. Jednocześnie długotrwałe pozostawanie w sytuacji bardzo
małego albo bardzo dużego zagęszczenia wytwarza odrębności kulturowe, zaś
„filtry kulturowe” selektywnie przesiewają dane zmysłowe i członkowie różnych kultur postrzegają różne rzeczywistości zmysłowe. „Człowiek rozwijając
kulturę oswoił siebie samego i w trakcie tego procesu wytworzył całą nową
serię światów, z których jeden różni się od drugiego. Każdy z owych światów
ma swe własne «wejście» sensoryczne, stąd to, co dla ludzi w jednej kulturze
oznacza tłok, nie musi go oznaczać dla ludzi w innej”183. To samo dokonuje się
w czasie – dla jednych przechodzenie od „kultury izolacji i luzu” do „kultury
tłoku i gwaru” jest postępem, dla innych jest regresem. To ostatnie stanowisko
dorzuca kulturowy argument do ekologicznie motywowanego antynatalizmu,
który za chwilę przedstawię.
Podobnie rozbieżne bywają opinie na temat wpływu struktury wiekowej
społeczeństwa na stan jego kultury. Społeczeństwo jest „młode” wówczas,
gdy efekt rosnącej stopy urodzeń jest silniejszy od efektu wydłużania czasu
183
E.T. Hall, Ukryty wymiar..., jw., s. 32.
177
trwania życia (co może być zasługą prężności rozrodczej albo winą nasilonej
umieralności). Wielu pisało o tym, że „młode” społeczeństwo cechuje dynamizm, innowacyjność (także – ale nie tylko – w sferze gospodarowania), spontaniczność i bezpośredniość, radość życia i „cielesność”; zaś społeczeństwu
„staremu” przypisywano takie cechy, jak stagnacyjność, rutyniarstwo, rytualizm i hierarchiczną sztywność. Inni – mniej liczni – dostrzegali w starzejącym
się społeczeństwie takie zalety, jak rozsądek i umiar, intelektualizm, ale i uduchowienie, powrót do religijności, szacunek i troskę, okazywanie słabości; zaś
społeczeństwo zdominowane przez młodych miało być podatne na rozmaite
ekstremizmy, amoralne, okrutne wobec słabych, wielbiące siłę fizyczną.
Trzymano się przy tym zbyt kurczowo metrykalnych kryteriów wieku, lekceważąc fakt, że wiek społeczny i wiek biologiczny może odchylać się w górę
lub w dół od wieku metrykalnego. Społeczeństwo, w którym obniża się wiek
obligatoryjnego przechodzenia w emerytalny stan spoczynku, a gilotyna emerytalna coraz bezwzględniej odcina człowieka od wszelkich istotnych ról społecznych, szybciej staje się „stare” niżby to wynikało ze wzrostu udziału 60-latków.
Społeczeństwo, w którym 60-latkowie uprawiają jogging, a 50-latki zachowują
aparycję i kondycję Jane Fondy jest „młodsze” z estetycznego punktu widzenia i bardziej ludyczne niż społeczeństwo, w którym 40-latkowie są starcami
a bezzębne 30-latki krzątają się wokół tuzina rachitycznych dzieci. Ponadto
– dodają krytycy kulturowego pronatalizmu – tak się składa, że współcześnie
najbardziej dynamiczne i konserwujące radość życia w przeróżnych formach są
te społeczeństwa, do których przylgnęła etykietka „starych demograficznie”.
Można więc lekceważyć i pomawiać o formalizm podejście eksponujące
strukturę demograficzną. Można też dostrzegać we wszelkich jej zmianach –
bez względu na kierunek – impuls rozwojowy, podważający stereotypy ról pokoleniowych i związanych z płcią. Grupa demograficzna, której udział w społeczeństwie gwałtownie – choćby przejściowo – rośnie, skupia na sobie uwagę
opinii publicznej, nie tylko jej dążenia i deprywacje ulegają „nagłośnieniu” ale
i jej subkultura promieniuje na inne subkultury i na kulturę ogólnokrajową.
Wyż młodzieżowy prowadzi więc do emancypacji młodości, wyż „trzeciego
wieku” do rewaloryzacji starości (a nawet – dysproporcja między liczbą mężczyzn i kobiet wywołana np. skutkami wojny wprowadza do kultury społecznej
– zapewne trwale – akceptację urodzeń pozamałżeńskich)184. Zmiany strukturalne wymuszają rewizję międzypokoleniowego systemu ról społecznych, nacechowanego – wskutek dotychczasowej długotrwałej stagnacji strukturalnej –
„szczelnością międzypokoleniowych funkcji” (pierwszy okres – wydłużającego
się wciąż dojrzewania do podejmowania ról samodzielnych, drugi okres – kur184
Zob. D. Markowska, wywiad stanowiący załącznik do raportu: J. Supińska, Cele
i środki polityki ludnościowej w świetle opinii ekspertów, maszynopis w archiwum IGS,
178
czący się, w którym człowiek musi zdążyć zrealizować wszystkie swoje zamierzenia życiowe, intensywnie eksploatując organizm, trzeci okres – wydłużający
się, pozornie pełniący rolę okresu zbierania plonów życia aktywnego, w rzeczywistości nacechowany izolacją i nasileniem frustracji; w tych przedziałach
„...rozseparowano i zmonotonizowano następczo trzy role osobowościowe
człowieka”185). Zmiany struktury demograficznej zakłócają dopływ dotychczasowej liczby wykonawców do tych trzech podstawowych ról i wymuszają ich
przemieszanie (lub przynajmniej sprzyjają mu, obok innych czynników).
Cele ekologiczne
Znalezienie argumentów ekologicznych przemawiających za rozwojem
ludnościowym byłoby zadaniem trudnym. Współcześnie oczywiste staje się,
że realizacji celów ekologicznych służy nie rozwój ludnościowy, lecz stabilizacja i nawet spadek liczby ludności. Wprawdzie często wskazuje się na to,
że nie tyle liczba ludzi, co typ rozwoju gospodarczego działa destrukcyjnie
na otoczenie człowieka. Patrząc jednak realistycznie na możliwości szybkiego
i zdecydowanego odstąpienia od obecnej filozofii rozwoju, pamiętając ponadto
o opóźnionych i długotrwałych skutkach wczorajszego i dzisiejszego rozwoju,
zagrożenie środowiska przez „bombę ludnościową” trudno zakwestionować.
Cele ekologiczne można definiować na trzy możliwe sposoby. Pierwsze
ujęcie jest wąsko pragmatyczne. Naturę, środowisko fizyczne, w którym żyje
człowiek, postrzega się jako źródło ewentualnych zagrożeń dla życia i zdrowia
człowieka (zresztą przez tegoż człowieka zawinionych), ocenia się je z punktu
widzenia funkcjonalności lub dysfunkcjonalności wobec wartości ludzkiego
bezpieczeństwa. Jest to więc podejście defensywne, uwaga koncentruje się na
chemicznych i fizycznych zanieczyszczeniach gleby, powietrza i wody, na destrukcyjnym oddziaływaniu hałasu. „Dziś nie idzie już o ochronę człowieka
przed naturą. Dziś wzywać trzeba do ocalenia natury przed człowiekiem, przed
przerostem jego sił i mocy witalnych, który niszcząc biologiczne środowisko
doprowadziłby do zagłady rodzaju ludzkiego”186. Dostrzega się też konieczność
racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody, których skończoność – wobec rozrastania się ludzkości – ujawniła się z całą siłą. Wracając do haseł wylansowanych przez autorów Klubu Rzymskiego – człowiek musi przestać być
kowbojem podbijającym świat – bezkresną prerię, musi stać się kosmonautą
kontrolującym zamknięty obieg materii na statku kosmicznym Ziemia.
Drugie ujęcie jest szersze, obok walki z zagrożeniami wprowadza pierwiastek, można rzec, hedonistyczny. Środowisko ma być nie tylko bezpieczne, ale
ma też dostarczać ludziom pozytywnych wrażeń estetycznych i emocjonalnych.
185
A. Józefowicz, Demograficzne uwarunkowania wyborów rozwoju społecznego,
„Polska 2000” nr 1, Komitet Badań i Prognoz PAN, Warszawa 1981, s. 253.
186
P. Saint Marc, Przyroda dla człowieka, Warszawa 1979, s. 47.
179
Bowiem „... dla «dobrego życia» konieczna jest taka organizacja społeczeństwa,
by człowiek nie był – jak to się dziś często dzieje – oddalony od bezpośredniego
widoku, głosów i rytmu przyrody”187. Piękno natury i kontakt z istotami żywymi są tu jednak traktowane instrumentalnie wobec antropocentrycznego systemu
wartości. Dobra te mają być chronione – a także odtwarzane – tylko o tyle, o ile
mogą być przedmiotem konsumpcji. Środowisko należy tak kształtować, aby
zapewniało ono ludziom fizyczny i psychiczny komfort życia. „Jedyną odpowiedzią na najpoważniejsze z wyzwań rzuconych współczesnemu człowiekowi,
jedynym kluczem do nowej konstrukcji jest hasło: przyroda dla człowieka”188.
Trzecie ujęcie czyni naturę wartością nadrzędną, nawet wobec dobra gatunku ludzkiego. Nawołuje do pokory, do uznania, że człowiek jest tylko częścią
przyrody (przekonanie dawniej powszechne, dziś porzucone), do szacunku i –
omalże – równouprawnienia innych form życia (po paktach praw człowieka
pojawiają się karty praw osób szczególnie upośledzonych – dzieci, inwalidów
– aż wreszcie formułuje się Kartę Praw Zwierzęcia).
Już pierwszy z wymienionych sposobów definiowania celów ekologicznych,
choć tylko defensywny, sprzyja formułowaniu programów wręcz rewolucyjnych. Ale pozostawia on jeszcze sporo miejsca dla nadziei (czy też złudzenia),
że nowe technologie, inżynieria środowiska, racjonalna organizacja przestrzeni
pozwolą zmniejszać zagrożenia płynące z zatruć środowiskowych, mimo ciągłego zwiększania liczby ludzi. Porównuje się np. „przyjazną ludziom” i świetnie wykorzystaną przestrzeń gęsto zaludnionej Holandii ze zdewastowaną i zatrutą przestrzenią polskich miast i wsi, nawet w regionach mniej zurbanizowanych (gdzie za pomocą minimalnych kubatur uzyskano maksymalny nieład
przestrzenny), dostrzegając w zaobserwowanych różnicach możliwe do wykorzystania rezerwy. „Sięgając w daleką przeszłość rodzaju homo sapiens, można
jego ewolucję przedstawić jako proces stopniowy adaptacji do życia w warunkach rosnącej gęstości”189. W toku dziejów pokonywano kolejne bariery, poczynając od sanitarnej, wprowadzano zabudowę wielokondygnacyjną i coraz
szybsze środki transportu, dziesięciokrotnie zwiększając gęstość zaludnienia
miast przy jednoczesnym zwiększeniu komfortu zamieszkiwania. Współcześnie, snując futurologiczne rozważania o „megajednostkach mieszkaniowych”
i możliwościach pozyskiwania białka z glonów morskich, podwyższa się wciąż
pułap gęstości zaludnienia dającej się wtłoczyć do – zwiększającego w ten sposób swoją pojemność – środowiska.
Nawet gdyby takie rozwiązania okazały się realne i opłacalne, nie wszystkich jest w stanie usatysfakcjonować wizja przyszłego życia człowieka „sam
187
E. J. Mishan, Spór o wzrost gospodarczy, Warszawa 1986, s. 147.
P. Saint Marc, Przyroda..., jw., s. 49.
189
J. Goryński, O potrzebie humanistycznego (mieszkaniowo-usługowego) wariantu
prognozy sieci osadniczej. W: Społeczny rozwój Polski w pracach prognostycznych, pod
red. J. Daneckiego, Warszawa 1974, s. 358.
188
180
Stanowisko „ailościowe”
na sam z glonami”. „Hedoniści” dopominają się więc o zachowanie obszarów
rezerwatowych, które przypominałyby ludziom, jak ongiś wyglądała natura
nieskażona ich ingerencją, o troskliwe projektowanie rozmaitych zielonych obszarów rekreacyjnych, domeny „krajobrazu kultywowanego” („Nie dostarcza
taki krajobraz wzruszeń jak dziewiczy obszar naturalny, ale za to rozwiązuje w warunkach gęsto zaludnionego kraju problem powszechnego obcowania
ludności z naturalnymi składnikami środowiska przyrodniczego”190), a na co
dzień proponują hodowanie w mieszkaniach zwierząt domowych (często jeszcze mniej „naturalnych” niż współczesny homo sapiens). Natomiast „ideologom ekologicznym” nie wystarcza wizja kompletnej domestyfikacji i utylizacji
zachowanych resztek „nieludzkiej” przyrody. Nawołują, aby „zrobić miejsce
dla innych”, dla „braci mniejszych”, przeszczepiając zasady pacyfizmu do sfery stosunków z innymi żywymi, a także – czy może nawet przede wszystkim
– samoograniczając się ilościowo. Rezygnacja z dalszej ekspansji ludzkiego
gatunku staje się tu imperatywem kategorycznym i nie mogą nią zachwiać najwspanialsze nawet tricki techniczne.
„Szczęściodajność” biologicznego wymiaru życia
Zupełnie odmienne od wszystkich dotychczas referowanych jest stanowisko konsekwentnie „ailościowe” w tym sensie, że odrzuca stawianie jakichkolwiek celów ilościowych (a więc tak wzrostu, jak i spadku liczby ludności), akceptuje zaś jedynie cel zwiększania ludzkich satysfakcji wynikających
ze swobody kształtowania modelu własnej rodziny, z dobrego stanu zdrowia,
z dobrych warunków rodzenia się, rozmnażania, życia i – wreszcie – umierania.
A więc o tym, co jest dobre, decyduje jednostka i niezbędne staje się udostępnienie jednostce i parze małżeńskiej wszelkich środków pozwalających prowadzić własną politykę w skali mikro – w skali jednej rodziny, pozwalających
realizować ideał świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa. Biologiczny
wymiar ludzkiego życia ma być „szczęściodajny”’191. Stało się to współcześnie
możliwe dzięki postępom medycyny. Dawniej, gdy panowała olbrzymia umieralność, zarówno dzieci, jak i dorosłych, oczekiwanie szczęścia rodzicielskiego
mogło „rozhartować” psychicznie wobec kumulacji kolejnych niepowodzeń;
patrzenie na rodzicielstwo jako na obowiązek – przede wszystkim obowiązek
– było swego rodzaju unikiem, nadawało sens pełnionej roli łagodząc rozczarowania. Zwiększenie globalnego poczucia bezpieczeństwa sprzyja więc otwartemu aspirowaniu ludzi do szczęścia i szerzeniu idei indywidualnej „szczęściodajności” procesów ludnościowych, dyskretnie wspomaganej przez politykę
190
191
Tamże, s. 373.
Określenie M. Czerwińskiego, zob. Przemiany obyczaju. Warszawa 1969, s. 47.
181
społeczną. W sferze prokreacji oznacza to równorzędne poszanowanie prawa
człowieka do prokreacji i do rezygnacji z płodzenia potomstwa. Skoro są to
prawa, korzystanie (lub niekorzystanie) z nich przez poszczególnych ludzi nie
powinno być poddawane ocenom moralnym.
Pożądana jest też tolerancja dla bardzo różnych modeli rodziny i prokreacji.
Ani rodziny jednodzietne, ani rodziny z dziesięciorgiem dzieci nie powinny
być etykietkowane; różnorodność wzorów wzbogaca i ubarwia życie społeczne, o ile tylko wynika ona ze swobodnych i dojrzałych wyborów nie zaś z przypisania do jakiegoś stanu czy kasty.
Stanowisko eksponujące „szczęściodajność” i minimalizację cierpień występuje czasem w wariancie inspirowanym przez światopogląd religijny, choć dającym się odeń oddzielić. Zgodnie z tym wariantem postulat minimalizacji cierpień
(jeśli odrzucimy rozważania na temat domniemanego przyszłego szczęścia płodu
jako scholastyczne) rozciągamy na nienarodzonych. Nawet jeśli nie mają oni duszy ani nie są ludźmi w sensie psychologicznym, są zapewne istotami zdolnymi
do cierpienia, zaś aborcja przysparza im strachu i bólu (nie mówiąc o strachu,
bólu i powikłaniach zdrowotnych u kobiet poddających się temu zabiegowi)192.
Uwrażliwienie na ten aspekt sprawy skłania do znacznie silniejszego odrzucania
aborcji, jako środka kształtowania „szczęściodajnego” modelu rodziny. Dąży się
więc do zredukowania do zera tych zabiegów, z jednej strony popierając antykoncepcję (tak „sztuczną”, jak i „naturalną”, by rozmaitość form dostosowana była
do rozmaitych predyspozycji i sytuacji jednostkowych), z drugiej – popierając
powszechną edukację na temat rozwoju płodu i istoty życia płodowego, a także
indywidualną psycho- i socjoterapię kobiet, które przypadkowo zaszły w ciążę
(bowiem można założyć, że decyzje o przerwaniu ciąży bywają bezrefleksyjne
i niedojrzałe równie często jak decyzje o urodzeniu dziecka; pomoc osób trzecich
w zrozumieniu swoich własnych potrzeb emocjonalnych, jeśli nie zamienia się
w presję, może sprzyjać podjęciu prawdziwie wolnej decyzji).
„Szczęściodajność” a wskaźniki ilościowe
Jedyny cel ilościowy, jaki należy stawiać, to maksymalizacja zbioru „dzieci chcianych i urodzonych” i minimalizacja dwóch innych zbiorów: „dzieci
chcianych, ale nie urodzonych” i „dzieci urodzonych, choć niechcianych”. Cel
ten jest jednak sformułowany zupełnie inaczej, niż klasyczne cele ilościowej
polityki ludnościowej. Wola i emocje ludzi żyjących zostają rehabilitowane,
termin „służebność wobec przyszłych pokoleń” zastępuje się terminem „odpowiedzialność za losy tych, którzy nadejdą”.
Stanowisko to nie wyklucza, rzecz jasna, zainteresowania ilościowymi skutkami „mikropolityk rodzinnych”. Wprawdzie zmiany ilościowe są obojętne
192
O rozwoju zmysłu bólu w okresie prenatalnym pisze np. D. Kornas-Biela, Rozwój
psychofizyczny przed urodzeniem, „Chrześcijanin w Świecie” 1987, nr 3(162), s. 60.
182
aksjologicznie, ale niewiedza o przyszłych zmianach mogłaby okazać się zgubna. Diagnoza i prognoza demograficzna pozwalają z wyprzedzeniem tworzyć
obiekty i kadry dostosowane do przyszłego zapotrzebowania, służące ludziom
w różnych fazach życia, przyczyniające się do owych „dobrych warunków rodzenia się, rozmnażania, życia i umierania”.
Takie są generalne idee. Mogą one – np. w Trzecim Świecie – ulegać modyfikacji, jeśli globalna liczba owych chcianych i urodzonych dzieci wywoła jakieś
doniosłe perturbacje, pogarszając drastycznie ich warunki życia. Przewiduje
się więc tylko możliwość dokonywania korekty in minus, bowiem dużo łatwiej
udowodnić – przy użyciu dużo bardziej oczywistych kryteriów – że w jakimś
kraju jest za gęsto, niż że jest w nim za rzadkie zaludnienie; że jakaś rodzina nie
daje sobie rady z nadmierną ilością potomstwa, niż że jest zbyt małodzietna.
Ale nawet wówczas podtrzymuje się pogląd, że jedyną dopuszczalną metodą
oddziaływania jest apelowanie do rodzicielskiej odpowiedzialności za przyszły
los planowanych dzieci. Zaś na dłuższą metę – tak się dobrze składa – dostatek
okazuje się najlepszym środkiem antykoncepcyjnym.
W krajach, w których część opinii publicznej zwykła opowiadać się za
działaniami pronatalistycznymi, ideologowie „szczęściodajności” wskazują
na takie działania zwiększające liczbę ludzi, które są bardziej humanitarne niż
presja na potencjalnych rodziców. Korekty in plus mogą mieć wyłącznie charakter przedłużania życia tych, którzy już się urodzili, walki z umieralnością
niemowląt i dzieci, z – nasilającą się u nas ostatnio – nadumieralnością mężczyzn w średnim wieku, a w stosunku do ludzi starych – wysiłków na rzecz
dwóch uzupełniających się zadań: „dodawania lat do życia” i „dodawania życia
do lat”. Efekt ilościowy tych działań – zwiększanie populacji – jest traktowany
jako zgoła nieważny efekt uboczny; naprawdę liczy się jedynie efekt „lepszego życia”. W stanowisku tym honoruje się więc przede wszystkim potrzeby
odczuwane przez ludzi obecnie żyjących, modyfikując – ewentualnie – opartą
na nich politykę, gdy taka konieczność wyniknie z domyślania się przyszłych
potrzeb dzieci i następnych pokoleń.
Nieuchronność trendów demograficznych
Obojętność na ilościowe cele demograficzne i niepodatność na lęk przed
depopulacją – charakterystyczna dla obu wariantów tego stanowiska – bywa
wzmacniana przekonaniem o nieuchronności swoistej harmonii demograficznej, dającej się zaobserwować w dłuższych okresach i wyjaśnionej przez tzw.
teorię transformacji demograficznej193. Zgodnie z ustaleniami tej teorii nonsensowne jest ekstrapolowanie ad limitum pewnych średniookresowych tendencji naruszających jedynie przejściowo tę równowagę (a więc np.: szybkiego
193
Autorem wielu publikacji popularyzujących tę teorię w Polsce jest Z. Smoliński.
Zob. np. Transformacja demograficzna w Polsce, „Polityka Społeczna” 1986 nr 11–12.
183
przyrostu naturalnego wynikającego z rozwierania się różnicy między wysokim – jeszcze – poziomem urodzeń a malejącym – już – poziomem zgonów;
szybkiego zmniejszania się liczby córek rodzonych w ciągu życia przez jedną kobietę, współwystępującego ze stabilizacją zminimalizowanego poziomu
zgonów). Zjawiska te są bowiem właściwe pewnym – nieuchronnie po sobie
następującym – etapom kilkusetletniego procesu przechodzenia ludzkości od
marnotrawnego typu reprodukcji (dużo urodzeń, dużo zgonów, krótkie życie,
szybka rotacja pokoleń) do typu reprodukcji wysoce oszczędnego i racjonalnego. Zakończenie tego procesu (lub jego poważne zaawansowanie) uznaje się
za wskaźnik przynależności do grupy krajów wysokorozwiniętych. Punktem
dojścia nie jest więc zagłada, a nowy typ rozwoju, nie tylko nieuchronny, ale
i dobry, wynikający z opanowania przyrody i szacunku do ludzkiego życia.
Źródłem przekonania o samoczynnym przywracaniu równowagi demograficznej jest zresztą nie tylko ta teoria, ale i znane od dawna zjawiska spontanicznej
kompensacji demograficznej znacznych ubytków ludności, wywołanych np.
wojną.
Resumé – wnioski dla polityki społecznej
Stanowisko „ailościowe” opiera się na założeniach stanowiących dokładną
odwrotność założeń przyjmowanych przez „pronatalistów’” choć w tym „negatywie” akcenty są odmiennie rozłożone; oddziaływanie na decyzje prokreacyjne jednostek jest niedopuszczalne z moralnego punktu widzenia; oddziaływanie to jest najczęściej nieskuteczne (bo mechanizm decyzji prokreacyjnych
jest wciąż nierozpoznany) i niepotrzebne (bo większość argumentów mających
dowieść użyteczności rozwoju ludnościowego dla realizacji celów społecznych
nie ostaje się w ogniu krytyki); spadek liczby ludności jest faktem obojętnym,
zaś prawdziwa depopulacja (rozumiana jako zmierzanie ku demograficznej zagładzie) jest niemożliwa i nic jej nie zapowiada.
W środowisku polityków społecznych nie osiągnięto w tych kwestiach
wspólnoty poglądów. Zabierają głos rzecznicy postawy „umywania rąk”, pełnego desinteressment polityków społecznych wobec wykraczających poza ich
cele i kompetencje prób modyfikowania procesów demograficznych (co jest
jednak trudne, gdyż politycy społeczni i politycy ludnościowi starają się operować podobnym zestawem środków, „pracują w tej samej materii” wpływając
np. na warunki bytu rodzin i – być może – wzajemnie sobie przeszkadzają).
Inni – powołując się właśnie na ową tożsamość warsztatu – są skłonni przyjmować „zadania zlecone” od polityków ludnościowych, nie angażując się zbytnio w ich cele, ale widząc w tym okazję do zwiększenia swych aktywów. Inni
wreszcie przyjmują cele ilościowe za swoje, gdyż przekonują ich argumenty
o użyteczności rozwoju ludnościowego, np. dla pomyślności ogólnej, a bliski
im jest kolektywistyczny model polityki społecznej. Indywidualiści zaś skłonni
184
są toczyć boje z propagatorami prężności demograficznej, której rzekomo winna złożyć daninę każda jednostka.
Sądzę, że zgodne z ideami przewodnimi polityki społecznej, z jej paradygmatem, jest stanowisko „ailościowe”. Spór o ilość niepotrzebnie zdominował
debatę nad operacjonalizacją wartości życia w programach polityki społecznej,
odwrócił uwagę od ważniejszych kwestii (choćby przez konieczność polemizowania z bojowymi pronatalistami), fascynacja liczbą urodzeń osłabiła zainteresowanie zamachami na trwałość życia i na jakość życia, polityka ludnościowa zdeformowała politykę pomocy rodzinie. Debata ta wielokrotnie schodziła
więc na manowce, wyjątkowo często dochodziły do głosu rozmaite atawizmy,
fobie i przestarzałe stereotypy.
6
Aktywność życiowa
a aktywność społeczna
Pojęcie i problemy aktywności życiowej
Od ujęć najszerszych do najwęższych
Aktywność życiowa może być, po pierwsze, utożsamiana ze zdrowiem, definiowanym współcześnie jako zdolność do rozwoju psychofizycznego i społecznego, jako efektywność i sprawność w podstawowych funkcjach życiowych oraz pełna realizacja potencjału, w jaki wyposażył jednostkę genotyp194.
Wedle tej koncepcji, aktywność życiowa to jedna z wartości biologicznych,
a zarazem opisany przez ekonomistów „dynamizm innowacyjny”195 uogólniony tu na wszystkie dziedziny życia.
Można jednak kłaść nacisk nie tyle na intensywność i ilość wszystkich czynności wykonywanych przez człowieka, co na dominację tych czynności, które
człowiek samodzielnie postanowił wykonać. Aktywność życiową utożsamia
się wówczas ze swobodnie wybraną jej formą, uznając podejmowanie decyzji dotyczących kształtu własnego życia za kluczowy i niezbywalny element
owej aktywności. Swobodne wybory wartości, jakim chciałoby się podporządkować swe dążenia życiowe, swoboda realizacji wybranych dążeń – określają
zatem styl życia. Mianem stylu życia obejmuje się – według B. Gałęskiego – te
elementy sposobu życia, te znaczące zachowania, które zostały wybrane spośród dostępnych możliwości; czynności podejmowane z własnej woli, będące
przedmiotem inwencji i aspiracji, zaprzątające uwagę i czas196. Wśród wielu
194
Zob. M. Trawińska, Model polityki społecznej, Rada d.s. Rodziny, Warszawa 1982,
(maszynopis).
195
Zob. J. Pajestka, Determinanty postępu, Warszawa 1975, s. 172.
196
B. Gałęski, Styl życia i jakość życia – próba systematyzacji pojęć, „Studia Socjologiczne” 1977, nr 1; zob. też Styl życia. Koncepcje i propozycje, pod red. A. Sicińskiego,
Warszawa 1976.
187
Aktywność życiowa a aktywność społeczna
podejmowanych przez człowieka wyborów szczególnie doniosły jest wybór tej
wartości, z którą człowiek zwiąże swój sposób realizacji potrzeby sensu życia.
„Bez jej zaspokojenia człowiek nie może funkcjonować normalnie, nie może
zmobilizować wszystkich swoich zdolności w maksymalnym stopniu...”, jej
zaspokojenie zaś wytycza „...jasny, praktyczny i możliwy do zaaprobowania
przez siebie kierunek działania”197.
Możliwe jest jeszcze inne ujęcie. Zgodnie z nim aktywność życiowa oznacza nastawienie życiowe typu „być” a nie „mieć”. Przy czym „być” to „...
szukać samopotwierdzenia w świadomym przeżywaniu własnej egzystencji,
a więc w tym co się czuje, myśli i robi”, zaś „mieć” to „...doznawać siebie
za pośrednictwem ról i przedmiotów, które nadają kształt istnieniu i określają
własną pozycję w zestawieniu z sytuacją innych ludzi”198. Aktywny jest więc
tylko ten, kto wybiera ściśle określone wartości, kto sam siebie postrzega jako
osobę, a nie jako zbiór rzeczy i ról.
I wreszcie ujęcie najwęższe. Aktywny życiowo byłby w tym ujęciu ten,
kto realizuje cenioną przez siebie wartość „stymulującego i aktywnego życia” (a więc jedną z „wartości naczelnych” z listy opracowanej przez M.
Rokeacha)199. Oznaczałoby to ekscytację ruchem, tempem i barwnością doznań
życiowych, czynne poszukiwanie tych doznań.
Reasumując, być aktywnym życiowo oznacza (łącznie lub rozłącznie);
– energicznie, intensywnie i efektywnie wykonywać liczne czynności życiowe,
– swobodnie wybierać i realizować styl życia, zaspokajając potrzebę sensu życia,
– swobodnie wybierać i realizować wartości typu „być”,
– żyć „bujnie”, „ciekawie”.
Ten przegląd możliwych interpretacji aktywistycznych „dobra człowieka”
ma służyć tylko zasygnalizowaniu, jak bogata i ważna jest ta problematyka.
Wprawdzie można aktywnie podtrzymywać istniejący ład, można go bezproduktywnie anarchizować, ale w społeczeństwie ludzi biernych, niezdolnych
do wyboru stylu życia mało też będzie innowatorów, nosicieli pozytywnych
zmian społecznych, kulturalnych czy technicznych. Można więc – upraszczając – uznać, że im więcej ludzi aktywnych, tym bardziej innowacyjny i elastyczny system społeczny. To, co dobre dla jednostek, korzystne jest jednocześnie dla
„dobra wspólnego”.
197
K. Obuchowski, Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa 1983, s. 203.
A. Jawłowska, A. Pawełczyńska, Mechanizmy makrospołeczne a zróżnicowania stylu życia. W: Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, pod red. A. Sicińskiego, Warszawa 1978, s. 219.
199
Zob. M. Rokeach, The Nature of Human Values, New York 1973.
198
188
Pojęcie i problemy aktywności życiowej
Rodzaje aktywności życiowej –
konkurencja czy wzajemne pobudzanie
Interesować będą mnie tutaj różne rodzaje aktywności życiowej, charakteryzujące się odmiennością zadań i dziedzin działania, a mianowicie:
– codzienna zapobiegliwość w organizowaniu życia własnego i rodziny,
zapewnienie sobie godziwych warunków bytu (inaczej mówiąc, zabiegi
wokół przetrwania),
– aktywność rodzicielska, prokreacja i wychowanie,
– aktywność poznawcza, nastawiona na orientację w świecie i zrozumienie świata,
– aktywność kontaktowa, nawiązywanie i kultywowanie więzi osobistych
z innymi ludźmi,
– aktywność ludyczna, zabawowa,
– aktywność gospodarcza, dążenia do pomnażania bogactwa, czy to własnego czy społecznego,
– aktywność twórcza, dążenia do tworzenia nowych wartości, czy to w sferze pracy, sztuki, nauki czy w sferze prywatnej,
– aktywność społeczna, dążenia do przekształcenia swego otoczenia traktowane (w intencjach działającego i – lub – w opinii powszechnej) jako
„prospołeczne”,
– aktywność patologiczna, odbierana jako „antyspołeczna”, agresywna
i szkodliwa.
Wymienione rodzaje aktywności zostały – z grubsza biorąc – uszeregowane
w kolejności od najbardziej rozpowszechnionych, najczęściej wykonywanych
i czasochłonnych do bardziej ekskluzywnych. Kolejność według kryterium nadawania życiu sensu wyglądałaby już zgoła odmiennie. Każdy z tych rodzajów
aktywności może – choć w nierównym stopniu – stać się okazją do realizacji własnego potencjału życiowego, wolności wyboru, nastawienia życiowego
typu „być” czy też okazją do ciekawego życia. Przy tym ostatni rodzaj aktywności – aktywności dewiacyjnej – jest ex definitione odrzucany we wszelkich jego przejawach (choć i tu szeroki jest margines zachowań definiowanych
przez jednych jako antyspołeczne, a przez innych jako prospołeczne, zachowań
niekonwencjonalnych i innowacyjnych).
Od wielu okoliczności życiowych zależy, z którym rodzajem aktywności
zwiąże człowiek trwale swój styl życia, jak będzie interpretował swoje zadania
życiowe. Rodzi się przy tym pytanie – czy regułą musi być traktowanie różnych rodzajów dostępnej aktywności jako alternatywnych, konkurencyjnych.
Ograniczone zasoby energii, czasu, a także ograniczone możliwości percepcji
wydają się skłaniać ludzi do selekcji domen aktywności. Jednakże zdarza się
dostatecznie często, że różne rodzaje działań wzajemnie się pobudzają w ramach tej samej biografii, raz ukształtowana psychiczna gotowość do działania
189
przenosi się z jednej dziedziny do drugiej, „ładuje się akumulator”. Takie sprzężenie zwrotne można zaobserwować w życiorysach wybitnych jednostek oraz
– w skali społecznej – w pewnych momentach historycznych sprzyjających
euforii i entuzjazmowi. Nie zawsze więc doktor Judym musi porzucić myśl
o założeniu rodziny, nie zawsze twórca musi być klakierem.
Tryb życia – domena bierności
Głównym – jak się wydaje – wrogiem wszelkich rodzajów aktywności życiowej jest bierność w pełnieniu wszystkich ról życiowych. Wśród różnorodnych czynności składających się na ludzką biografię można wyodrębnić tryb
życia – czynności narzucone przez okoliczności zewnętrzne, nie będące przedmiotem wyboru, aspiracji, inwencji, a nawet uwagi; czynności wykonywane
rutynowo, machinalnie, bezrefleksyjnie; czynności pochłaniające wiele energii,
ale nie wytrącające człowieka ze stanu psychicznej bierności. Jest oczywiste,
że tryb życia jest głównym pochłaniaczem energii życiowej ludzi. I w tym sensie jest formą aktywności życiowej. W pozostałych ujęciach jest to domena
bierności. Tryb życia tym bardziej obezwładnia i ogranicza szanse aktywizacji,
im więcej czasu trwają składające się nań czynności, im większa jest ich intensywność psychiczna i fizyczna, im większa jest ich dolegliwość (wynikająca
z rozbieżności zachowań i aspiracji). „Wolność niezbędna dla wyboru i realizacji określonych wartości jest zasadniczo ograniczona przez poziom warunków
bytowych. W takich przypadkach wyróżnione jako opozycyjne zespoły wartości «być» i «mieć» stają się bliskie tożsamości. Chodzi o sytuacje, w jakich
dążenie do «mieć» (w .sensie minimum warunków bytu) staje się równoznaczne z «być» (w sensie fizycznym czy fizjologicznym). Pewne zróżnicowania
stylów życia dają się zaobserwować dopiero na poziomie minimum i dotyczą
przede wszystkim samorealizacji człowieka w jego funkcjach opiekuńczych
wobec najbliższych, całkowicie od niego zależnych członków rodziny”200.
Zbytnim uproszczeniem byłoby założenie, że tryb życia jest tożsamy z badanym w budżetach czasu „czasem obowiązku” (a więc z pracą zawodową,
dojazdami, zakupami, prowadzeniem gospodarstwa domowego i opieką nad
dziećmi), a styl życia – świadomie wybrana forma aktywności życiowej – uwidacznia się w „czasie wolnym”. Bardziej wnikliwi analiza każe skorygować –
zarówno in plus, jak i in minus – „czas pochłaniany przez tryb życia” w stosunku
do „czasu obowiązku”. Tak więc np. praca zawodowa bywa (choć zbyt rzadko)
przedmiotem aktywności twórczej, nie przestając być narzuconym przez okoliczności sposobem zdobywania niezbędnych środków utrzymania. Właściwe
gospodarce trwale niezrównoważonej sposoby wyposażania gospodarstwa domowego w niezbędne dobra i usługi („szarpanina”, „podchody” w zdobywaniu
dóbr deficytowych w oficjalnym systemie dystrybucji, uczestnictwo w „gospo200
190
A. Jawłowska, A. Pawełczyńska, Mechanizmy makrospołeczne..., jw., s. 226.
Pojęcie i problemy aktywności społecznej
darce alternatywnej”) wynikają z przymusu sytuacyjnego, ale często wymagają
inwencji. Dla części ludzi stają się z czasem źródłem satysfakcji, pozwalając
„sprawdzić się” w roli człowieka zaradnego, sprytnego, chętnie podejmującego
rywalizację w tej sferze. To były korekty in minus.
Z kolei pewne typowe czynności „wolnoczasowe” posiadają wszelkie cechy
kwalifikujące je do trybu życia. Bywa, że winowajcą jest tu inercyjna osobowość, wzmacniana przez instytucje socjalizacyjne (szkoła) lub przez trening
w środowisku pracy201. W efekcie np. oglądanie telewizji staje się bezrefleksyjnym nawykiem, którego ograniczenie na rzecz innych, rzeczywiście aktywnych, zachowań okazuje się niewyobrażalne (a rezerwa 2–4 godzin dziennie
– niedyspozycyjna). Podobnie traktowane bywa inne „wolnoczasowe” (choć
słabo widoczne w badaniach budżetów czasu) zajęcie – „towarzyskie” picie
alkoholu, rutynowy element dnia powszedniego w wielu środowiskach, konformistyczny wobec ich podkultury. Podobnie bywa też z czynnościami kwalifikowanymi zwyczajowo jako aktywność społeczna czy polityczna. Nawet
w czasie wolnym na oceanie trybu życia ledwo majaczą wysepki stylu życia.
Wartość, wskaźnik czy instrument
Rozpowszechniony jest pogląd, że aktywność społeczna – choć z trudem
zauważalna w przeciętnym budżecie czasu – zajmuje wyjątkową pozycję
w społeczeństwie socjalistycznym w ogóle, a w polityce społecznej w szczególności (zresztą także w polityce społecznej prowadzonej w każdym innym
systemie społeczno-gospodarczym). Traktuje się tę aktywność albo jako samoistną wartość, albo jako wskaźnik różnych pożądanych stanów, albo jako cenny
instrument działania. Można ponadto spojrzeć na aktywność społeczną jako na
jedno z pożądanych zachowań, które polityka społeczna chce wywołać; spróbować określić, czy – i jak – ludzie chcą, umieją i mogą być aktywni społecznie
i jaki – wobec tego – styl realizacji tego zadania okaże się najefektywniejszy.
W ideologii socjalistycznej aktywność społeczna stała się wartością eksponowaną chyba w tym samym stopniu, co zbiorowe formy organizacyjne.
„Praca społeczna i związana z nią aktywność społeczna jest szczególną właściwością społeczeństwa socjalistycznego”202. Wydaje się ona zaczątkiem realizacji zasady „od każdego według jego zdolności...”, zdolności użyczanych
społeczeństwu przez jednostkę nie oglądającą się na to, jak aktualnie brzmi
201
Zob. J. Danecki, Jedność podzielonego czasu. Czas wolny i czas pracy w społeczeństwach uprzemysłowionych, Warszawa 1970.
202
Cyt. za: Z.A. Żechowski, Aktywność społeczna jako problem socjologiczny i polityczny. W: Z.A. Żechowski, J. Wódz, K. Wódz, Z zagadnień aktywizacji społecznej. Trzy
szkice socjologiczne, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 466, Katowice 1982.
191
drugi człon tej formuły (każdemu według zasług czy potrzeb, każdemu wynagrodzenie czy tylko dobre słowo). Wydaje się też najszlachetniejszą – bo bezinteresowną i altruistyczną – formą realizacji nastawienia życiowego typu „być”,
realizacji „aspiracji do przekształcania rzeczywistości w imię jakiejś wartości
lub idei”203, realizacji wartości instrumentalnej „bycia pomocnym, działania na
rzecz dobra innych”204.
Aktywność społeczna wydaje się zarazem wskaźnikiem sukcesu socjotechniki drugiego stopnia, dowodem na to, że pewne wartości zostały bardzo głęboko zinternalizowane, skoro w ich imię ludzie rezygnują z odpoczynku czy
pieniędzy. Dla zwolenników ideologii „kolektywizmu grupowego” (np. solidarności klasy robotniczej) społecznikowskie działanie w imieniu grupy jest
wskaźnikiem integracji z grupą, poczucia wspólnoty interesów, wytworzenia
się konsolidacji wewnętrznej i świadomości grupowej205. Dla indywidualistów
aktywność społeczna może być cennym przejawem upodmiotowienia jednostki zmierzającej do przekształcania świata.
Użyteczność aktywności społecznej jako instrumentu polityki może być ceniona ze względu na jej różne walory. Dla tych polityków, którzy najbardziej
sobie cenią oszczędności budżetowe na sferze socjalnej, oczywistym walorem
jest jej taniość – praca będzie wykonana wprawdzie niefachowo, ale za darmo,
powiadają. Dla innych, zainteresowanych rzeczywistym efektem tej pracy, walorem pracy społeczników jest zrozumienie istoty swej służby, „ducha” przepisów, brak skłonności do formalizacji i załatwiania „przy okazji” własnych
interesów, a więc wad typowych dla personelu etatowego. Społecznicy są więc
dla nich najpewniejszymi, najsolidniejszymi, samodzielnymi wykonawcami.
Wreszcie, w oczach reprezentantów innej szkoły myślenia, głównym walorem
instrumentalnym ludzi podejmujących działalność społeczną jest – paradoksalnie – ich podmiotowość, to, że oni nie tylko wykonują, ale i obmyślają politykę
społeczną na jakimś, choćby bardzo skromnym, odcinku, że kierują się przy
tym doskonałym rozeznaniem środowiska, jego potrzeb i własnych możliwości. Możliwe jest i czwarte stanowisko – stwarza się osobom aspirującym do
aktywności społecznej pozory uczestnictwa, by dać ujście nadmiarowi energii i stworzyć atmosferę zainteresowania dla realizacji polityki wśród – np.
– mieszkańców lub pracowników206. Nie trzeba dodawać, że każdy z tych czterech „porządków oceny” owocuje innym traktowaniem społeczników, innymi
wobec nich oczekiwaniami, innym ukształtowaniem ram organizacyjnych dla
ich działalności.
203
A. Jawłowska, A. Pawełczyńska, Mechanizmy makrospołeczne..., jw., s. 223.
M. Rokeach, The Nature..., jw.
205
Zob. J. Drążkiewicz, Uwagi o aktywności społecznej i zróżnicowaniu społecznym,
„Studia Socjologiczne” 1974, nr 4, s. 173.
206
Zob. T. Kowalak, Demokracja przemysłowa, UW, Warszawa 1985.
204
192
Definicje aktywności społecznej
Aby ocenić, czy te wszystkie oczekiwania pod adresem aktywności społecznej są uzasadnione, trzeba przyjrzeć się bliżej podstawowym jej cechom definicyjnym. Przyda się to również, jeśli zechcemy oceniać rzeczywistą gotowość
ludzi do podejmowania tej aktywności i możliwości wzmagania tej gotowości
poprzez działania polityki społecznej.
Działalność ludzka bywa określana mianem aktywności społecznej najczęściej wówczas, gdy właściwe jej są następujące cechy: 1) dobrowolność,
2) nieodpłatność, 3) „prospołeczność”, 4) konstruktywność, 5) zbiorowa forma działania, 6) nieużywanie sankcji władzy państwowej. Jednak każdą z tych
cech można zakwestionować, zaś ich określenia nie są jednoznaczne. Ścisłe
wytyczenie granic między aktywnością społeczną a innymi rodzajami aktywności wydaje się więc mało realne.
Dobrowolność a presje
Dobrowolność może być rozumiana formalnie, jako uczestnictwo człowieka w działaniach wykraczających poza jego obowiązki związane z pełnieniem
roli zawodowej, co nie wyklucza działania „na wezwanie”, pod presją mniej
lub bardziej kategorycznej perswazji środowiska czy władzy. Trafniejsze – lecz
trudniejsze do empirycznego sprawdzenia – wydaje się pojmowanie dobrowolności jako autonomicznego aktu woli, aktu wyboru spośród różnych dostępnych możliwości. Mówiąc o dobrowolności można akcentować dobrowolność
samej decyzji podjęcia działania, można też podkreślać znaczenie dobrowolnego – w sensie wolnego – wyboru celów i sposobów owego działania. Wobec
tego warto zwrócić uwagę na trzy najważniejsze rodzaje presji, której obecność
stawia pod znakiem zapytania autentyczność aktywności społecznej, albo przynajmniej sprawia, że traci ona pewne wartości.
Po pierwsze, jest to presja wywierana przez zwierzchników i – szerzej – instytucje, od których jednostka jest uzależniona. Zdarza się, że presja ta nabiera
cech „przymusu urzędowego”. W pewnych zawodach (np. nauczyciela) rola
„działacza społecznego” bywa praktycznie obowiązkowa, zaś sposób jej pełnienia ma wszelkie cechy „działalności pozornej”207 – wskutek przeciążenia
innymi obowiązkami, a także wskutek takich właśnie oczekiwań władz powołujących do tej roli. Jest to wówczas element trybu życia tej grupy zawodowej. Alienacja odgrywanej roli dominuje nad jej autentycznym przeżyciem,
choć proporcje między przeżyciem alienacji i samorealizacji w świadomości
działacza mogą być zmienne, nieustabilizowane. Presję tę wywierają władze
lokalne i oświatowe – jeśli trzymać się nadal przykładu nauczyciela, zwłaszcza
207
Zob. W. Jarzębowski, Fikcje organizacyjne i działania pozorne. W: Bariery sprawności organizacji, pod red. W. Kieżuna, Warszawa 1978.
193
nauczyciela prowincjonalnego – nie tyle dlatego, że aktywność ta jest komuś
naprawdę potrzebna, a po to, by wykazać się imponującymi wskaźnikami przed
swą władzą zwierzchnią. Łatwo je windować, gdy np. nauczyciel zapisuje do
istniejących tylko na papierze organizacji społecznych całe, uzależnione od
niego, klasy szkolne. Takie bywają skutki planowania spontaniczności i rozliczania urzędników z wykonania tych planów.
Nie zawsze ocena splotu obowiązków zawodowych i społecznych musi być
aż tak negatywna, „co więcej, niektóre role zawodowe wymagają w sposób
oczywisty aktywności społecznej z uwagi na podobny rodzaj czynności i celów
realizowanych «zawodowo» i «społecznie». Charakterystyczny tu jest przykład
inżyniera, który winien uczestniczyć w działalności koła Naczelnej Organizacji
Technicznej, czy kierownika, którego udział w instancjach i komisjach samorządu robotniczego jest tyle obowiązkiem zawodowym, co przejawem aktywności społecznej”208. Sądzę jednak, że są to przejawy rzetelnego wykonywania
obowiązków zawodowych (a w ostatnim przypadku – jednoznaczny wymóg
służbowy), a nie dobrowolnej aktywności społecznej.
Również aktywność obywatelska przejawiająca się w korzystaniu z czynnego prawa wyborczego do ciał przedstawicielskich różnego szczebla bywała
w Polsce nader często elementem trybu życia; wtedy mianowicie, gdy akt wyborczy był rozumiany (przez władzę i przez wyborców) jako akt lojalności, periodycznie ponawiany odruch konformizmu – a nie jako „dążność do oddziaływania na otoczenie społeczne”. W wyborach do władz państwowych i terenowych można więc było manifestować lojalność wobec państwa, w wyborach do
samorządu pracowniczego czy władz związkowych – lojalność wobec dyrekcji
lub zakładowej organizacji partyjnej. Najmniej obciążone tym serwitutem były
wybory do samorządu mieszkańców (nie ma się kogo bać), toteż cechowała je
najmniejsza frekwencja, co obrazowało rzeczywistą – nikłą – chęć wywierania
wpływu na środowisko.
Po drugie, presja towarzysząca podjęciu działalności społecznej może przybierać postać „przymusu sytuacyjnego”, kiedy nie zaspokojone potrzeby jakiejś zbiorowości stają się palące, zaś nie widać żadnej instytucji działającej
na zasadach profesjonalnych, która te potrzeby mogłaby i chciała zaspokoić.
Mamy wówczas do czynienia ze zbiorową formą przymusowej „konsumpcji
naturalnej”. Szczególnie często taki charakter mają czyny społeczne podejmowane w środowisku chłopskim – „nikt inny nam drogi nie wybuduje”. Przymus
sytuacyjny nie działa jednak jak automat. Na deprywację ludzie mogą równie dobrze zareagować rezygnacją, apatią, agresją, ślepym buntem czy nawet
czynnościami rytualnymi i magicznymi; ucieczka (rozumiana jako zmiana środowiska) może w naszych warunkach udać się tylko jednostkom, a nie całym
208
194
J. Drążkiewicz, Uwagi o aktywności społecznej..., jw., s. 176.
zbiorowościom209. Wśród tych alternatyw aktywność społeczna – choćby była
w pewnym sensie przymusowa – wydaje się jednak reakcją najwartościowszą,
najdogodniejszą i najkorzystniejszą dla środowiska.
Trzeci rodzaj zewnętrznej presji na aktywność społeczną oddziałuje na formę przejawiania się tej aktywności. Dobrowolność ogranicza się w tej sytuacji
do pierwotnej decyzji: „będę działać”. (Zresztą tyleż dobrowolności można się
dopatrzeć w podjęciu decyzji o „zatrudnieniu się na etacie”). Cała reszta stanowi realizację programu pracy zaproponowanego przez mecenasa. Dzieje się tak
np. w myśl następującej koncepcji: „państwo pełni funkcję patronacką wobec
wszystkich stowarzyszeń i pobudza ich działania [...] Socjalistyczne państwo
rozbudowuje odgórnie instytucje samorządu ludności i sprawuje mecenat nad
stowarzyszeniami, gdyż stawia przed nimi wiele społecznych zadań”210. Drobiazgowe kierowanie poczynaniami działaczy społecznych może wynikać bądź
to z traktowania ich aktywności jako instrumentu użytecznego dla realizacji
planów centralnych, bądź to z traktowania nie kontrolowanej aktywności społecznej jako zagrożenia dla status quo. Może tu więc chodzić o maksymalizację
pożytków lub o minimalizację zagrożeń.
Nieodpłatność i amatorstwo contra korzyści i profesjonalizm
Nieodpłatność można również rozumieć formalnie, jako brak uposażenia
przysługującego za pełnioną funkcję (choć dopuszcza się możliwość okresowego opłacania osób pełniących najbardziej pracochłonne funkcje wybieralne,
w ramach kadencji). Można też bardziej rygorystycznie wykluczać uzyskiwanie
jakichkolwiek wartości materialnych czy politycznych w zamian za świadczoną aktywność, co doprowadziłoby – zapewne – do dyskwalifikacji większości
zachowań zaliczanych formalnie do sfery aktywności społecznej.
Czasami próbuje się kłaść nacisk na „niezawodowość” aktywności społecznej, której składnikami byłyby nieodpłatność i „amatorskość” – czyli brak
przygotowania zawodowego. A nawet podkreśla się, że owa amatorskość jest
cechą ważniejszą niż nieodpłatność. „W literaturze można spotkać stanowisko, że działalność płatnych działaczy organizacji ma amatorski charakter,
gdyż działacze z reguły są oderwani od spełniania zawodowych obowiązków
zgodnych z ich kwalifikacjami, i dlatego płaca otrzymywana w organizacji
jest nie tyle ekwiwalentem za ich pracę w organizacji, co ekwiwalentem tej
płacy, jaką otrzymywaliby za spełnianie swoich zawodowych obowiązków.
Wskazuje się przy tym, że praca etatowych działaczy z reguły trwa dłużej niż
ustawowy. ośmiogodzinny dzień pracy i dlatego przynajmniej częściowo ma
209
Zob. E. Nowicka, Bunt i ucieczka. Zderzenie kultur i ruchy społeczne, Warszawa
1972.
210
Z. A. Żechowski, Aktywność społeczna jako problem socjologiczny..., jw., s. 38.
195
charakter amatorski”211. Można by skomentować, że jest to nie tyle płaca za
pracę, co raczej płaca bez pracy. Nie oznacza to jednak, że byłabym skłonna
lekceważyć problem niezbędnej profesjonalizacji pewnych funkcji, bez której
szerzej zakrojona aktywność społeczna stałaby się niewydolna. O tym, czy jest
to – mimo wszystko – nadal aktywność społeczna, zadecyduje charakterystyka
kontekstu, stopień wtopienia tych funkcji i ich funkcjonariuszy w nurt działań
nieodpłatnych i mających pozostałe atrybuty społecznikostwa.
Inne cechy
Prospołeczność jest również pojęciem wieloznacznym. Może być definiowana jako dążność do oddziaływania na otoczenie społeczne212, jako działanie
skierowane na uzyskanie cennych wartości społecznych213 – wartości wykraczających więc poza prywatny, egoistyczny horyzont jednostki. Ten „kolektywizm celów” może być bardzo rozmaicie rozumiany. Na przykład jako dobro lub zaspokojenie określonych potrzeb innych ludzi oraz walka o postęp
społeczny214. Cel takich prospołecznych działań bywa konkretyzowany jako
artykułowanie potrzeb, ich uzgadnianie, agregowanie, wnoszenie uzgodnionych interesów w systemy decyzyjne, stwarzanie warunków do samoregulacji
i samopomocy jednostek i grup społecznych215. Ponadto prospołeczność może
być ujmowana jako zjawisko obiektywne lub jako typ motywacji, jako intencja
działającej jednostki (w tym drugim rozumieniu znikome byłyby różnice między bezinteresownością i prospołecznością).
Konstruktywność może być pojmowana dosłownie, warto jednak – zapewne
– definiować ją mniej rygorystycznie. Bowiem również akty krytyki, protestu,
odmowy mogą prowadzić – w dalszej perspektywie – do doskonalenia życia
społecznego. Często niezbędnym wstępem do zbudowania programu reform
jest dramatyczne starcie i spór instytucji z jej krytykami. Mamy wówczas do
czynienia z działalnością prospołeczną, choć w pewnym sensie destruktywną,
w oczach establishmentu dewiacyjną, choć – z uwagi na „wspólne dobro” – nie
patologiczną.
Zbiorowe formy działania, kolektywizm nie tylko celów, ale i metod, to cecha większości przejawów aktywności społecznej216. Nie sądzę jednak, że należy pomijać przejawy „indywidualnej donkiszoterii”, które często przecierają
211
Zob. Aktywność i aktywizacja społeczna, pod red. A. Guryckiej, Warszawa 1976, s. 5.
213
214
H. Tobiasz, Aktywność społeczna w instytucjach społecznych działających w sferze
zabezpieczenia społecznego, IPS, Warszawa 1984 (maszynopis).
215
Zob. J. Hrynkiewicz, Instytucje samorządu społecznego, UW, Warszawa 1987.
216
Zwolennikiem tego poglądu jest J. Drążkiewicz, Uwagi o aktywności społecznej...,
jw.
212
196
Rodzaje aktywności społecznej
szlaki działaniom zbiorowym. Ponadto, im bardziej społeczeństwo jest przywiązane do wartości indywidualistycznych, tym więcej stwarza form instytucjonalnych w pełni uprawomocniających aktywność chadzających własnymi
drogami jednostek, od prawa wyborczego poczynając, na prawie do skarg, zażaleń, reklamacji i interpelacji kończąc.
Nieużywanie sankcji władzy państwowej rzadko bywa traktowane jako cecha definicyjna aktywności społecznej przez autorów piszących o tej problematyce. Jedynie J. Kulpińska wymienia tę cechę jako jedno z potocznych rozumień terminu „działalność społeczna”217. Sądzę jednak, że warto to zawężające
kryterium zastosować wówczas, gdy interesuje nas aktywność społeczna jako
wartość polityki społecznej i jako jej szczególny sposób działania. W naszej
rzeczywistości synonimami stały się pojęcia „działacz społeczny” i „funkcjonariusz partyjno-państwowy” (zwraca na to uwagę ta sama autorka), kariera
zawodowego polityka przybrała pewne zewnętrzne cechy społecznikowskie.
Te ścieżki aktywności, które prowadzą – począwszy od pewnego szczebla – do
partycypacji w atrybutach władzy, wydają się zjawiskiem jakościowo odmiennym od aktywności społecznej i należałoby je rozpatrywać odrębnie. Empiryczne rozgraniczenie tych nurtów jest jednak żmudnym zajęciem; po pierwsze
dlatego, że silne choć niejawne bywają wzajemne zależności między organizacjami społecznymi a hegemonicznym systemem partyjnym; po drugie dlatego,
że istnieją sytuacje graniczne między sprawowaniem władzy politycznej a wywieraniem nacisku na tę władzę.
Obecnie pragnę dokonać przeglądu ważnych cech charakterystycznych
i rozmaitych sposobów przejawiania się aktywności społecznej, by móc przy
tej okazji zastanowić się nad kwestiami: kiedy aktywność społeczna jest istotnie wartością, kiedy jest pożyteczna, jakie jej rodzaje mogą z większym stopniem prawdopodobieństwa występować w naszym społeczeństwie. Głównym
zadaniem tego przeglądu jest jednak ukazanie bogactwa możliwości tkwiących
w tej sferze, możliwości w znikomym stopniu rozbudzonych i zaktualizowanych. Sądzę bowiem, że obowiązkiem polityki społecznej jest wyzwolenie tych
możliwości, i to w całym ich zróżnicowaniu.
Od aktywności do nadaktywności w pełnieniu ról życiowych
Po pierwsze – należy wyjaśnić, na czym polega i w jaki sposób dokonuje się
przechodzenie od „niespołecznej” (prywatnej, zawodowej) aktywności życiowej do działań definiowanych powyżej – choć z wieloma zastrzeżeniami i wąt217
J. Kulpińska, Społeczna aktywność pracowników przedsiębiorstwa przemysłowego,
Wrocław–Warszawa 1969, s. 17.
197
pliwościami – jako „aktywność społeczna”. Każdemu człowiekowi żyjącemu
w społeczeństwie oferuje się szereg ról społecznych. Jedne z nich są – jak już
pisałam – przedmiotem wyboru, inne zostaną narzucone, inne jeszcze – zlekceważone i niepodjęte. W tej ofercie znajdują się role obywatela, mieszkańca, uczestnika procesów gospodarczych (czasem jako pracodawcy, najczęściej
jako pracownika, a także jako podmiotu gospodarującego na własny rachunek),
konsumenta, rodzica, mężczyzny i kobiety, dziecka, człowieka młodego, dojrzałego i starego, liczne role związane z uczestnictwem w kulturze, nigdy nie
wybierana dobrowolnie ale „zdarzająca się” rola „nosiciela ryzyka socjalnego”, rola „bliźniego” czy też „prozelity”. Role te – jeśli już wypadło je pełnić
– można wykonywać na poziomie minimalnym, bez przekraczania ram własnej sfery prywatności bądź obszaru własnych interesów. Natomiast aktywność
społeczną można uznać za swego rodzaju „nadaktywność” w pełnieniu przez
człowieka którejś z ról życiowych. Jest to więc szczególnie intensywne wykorzystywanie uprawnień do tej roli przypisanych oraz ingerowanie w szersze
układy wpływające na warunki pełnienia tej roli.
Wybór roli – wybór dziedziny
Od tego, z którą spośród ról życiowych człowiek najsilniej się identyfikuje
(trwale lub w konkretnej sytuacji, z wyboru lub z konieczności), zależy wybór
dziedziny aktywności społecznej.
Jeśli jednostka „nadaktywnie” pełni role obywatela, może – oprócz korzystania z należnych każdemu praw wyborczych – podejmować działalność
w organizacjach politycznych tworzących całościowe programy społecznopolityczne lub w organizacjach (stowarzyszeniach, towarzystwach, klubach)
zmierzających do korekty jakiegoś wycinka tych całościowych programów,
mających więc ambicje współuczestniczenia w procesach regulacyjnych;
a także w organizacjach bezpośrednio przekształcających jakiś odcinek życia publicznego, bez prób oddziaływania na politykę innych podmiotów aktywnych na tym odcinku. Spośród różnych form takiej aktywności, mniej
lub bardziej zinstytucjonalizowanej, których wielkie bogactwo daje się na
świecie zaobserwować, wymieńmy przykładowo inicjatywy zbiorowe zmierzające do uchwalenia lub zmiany konkretnych ustaw, kluby myśli politycznej, komitety poparcia kandydatów w wyborach, towarzystwa przyjaźni
z innymi narodami, organizacje wypowiadające się w kwestiach polityki
zagranicznej.
Dążąc do „nadaktywnego” pełnienia roli mieszkańca można uczestniczyć
w instytucjach samorządu terytorialnego, samorządu mieszkańców, samorządu
spółdzielni mieszkaniowych, ale można także działać w towarzystwach miłośników regionu lub doraźnie inicjować czyny społeczne, mające charakter
swoistej – wspomnianej już – „zbiorowej konsumpcji naturalnej”. Można też
198
podejmować inicjatywy o znaczeniu kulturalnym czy nawet rekreacyjnym (np.
komitet obchodów jubileuszu miasta).
Rozmaitym rolom pełnionym w procesie gospodarowania odpowiadają rozmaite rodzaje aktywności społecznej. Aktywność pracodawców nie ujawniała
się u nas w formie zinstytucjonalizowanej, trudno zresztą rozstrzygnąć spór,
czy i kto jest w gospodarce uspołecznionej pracodawcą. Aktywność pracowników ma największy zasięg i występuje w bardzo różnorodnych formach, zmierza zarówno do dezalienacji pracy, przywrócenia jej kreatywnego charakteru,
jak i do „obrony świata pracy”218. Polegać może na codziennej inicjatywie opiniodawczej w kontaktach ze zwierzchnikami, na uczestniczeniu w samorządzie
pracowniczym, a więc na korzystaniu z tych uprawnień, które automatycznie
wynikają z podjęcia roli pracownika. Polegać też może na dobrowolnym przyjęciu dodatkowych obowiązków (i praw), które mogą – choć nie muszą – towarzyszyć tej roli. A więc np. na podjęciu działalności w związku zawodowym,
stowarzyszeniu społeczno-zawodowym, ruchu wynalazczym lub naukowym.
Uwidacznia się tu silne – branżowe i zawodowe – zróżnicowanie zainteresowań, interesów i form organizacyjnych. Szczególne znaczenie trzeba przypisać
aktywności pracowników sfery produkcyjnej (ze względu na ich usytuowanie
u źródeł materialnego bogactwa narodowego i związaną z tym usytuowaniem
siłę przetargową), aktywności grup zawodowych mających znamiona „służby społecznej” (lekarze, nauczyciele, pracownicy socjalni) oraz aktywności
reprezentantów zawodów twórczych (np. w stowarzyszeniach artystycznych
i naukowych).
Należy wreszcie wspomnieć o aktywności społecznej podmiotów gospodarujących na własny rachunek, indywidualnych rolników, rzemieślników i –
w odrębny sposób – spółdzielców pracy. Ostatnio pojawiły się u nas inicjatywy
społeczne wśród prywatnych producentów, łączących poczucie misji uzdrowienia gospodarki z poczuciem permanentnego zagrożenia.
Rola konsumenta – także uczestniczącego w procesach gospodarowania, ale
po stronie popytu – może być pełniona „nadaktywnie” w sposób skrajnie egoistyczny, a nawet patologiczny, o czym już była mowa. Gdy ta nadaktywność
przestaje polegać na zdobywaniu przez jednostkę lepszej pozycji na rynku,
a zmierza do poprawy pozycji całej zbiorowości konsumentów (lub jej części)
wobec producentów, usługodawców i aparatu dystrybucji – nabiera cech aktywności społecznej. Może ona być podejmowana indywidualnie (np. skargi
kierowane do producentów, prasy, władz politycznych, procesy sądowe), zbiorowo ale w mikroskali (np. udział w sklepowych komitetach członkowskich
w spółdzielczości spożywców) i w ruchu społecznym konsumeryzmu. Obok
organizacji konsumenckich walczących o naprawę rynku pojawić się mogą ini218
Przegląd tych rozwiązań stosowanych w różnych krajach zawiera praca: T. Kowalak,
Demokracja przemysłowa..., jw.
199
cjatywy wśród odbiorców pozarynkowych usług społecznych – np. pacjentów
korzystających ze służby zdrowia219.
Rola rodzicielska realizowana jest – z natury rzeczy – w sferze prywatnej
a nie publicznej, wymaga jednak czasami wykroczenia poza prywatność; gdy
np. trzeba wymóc stworzenie urządzeń publicznych, wspomagających rodzinę w pełnieniu funkcji opiekuńczo-wychowawczych (komitet budowy szkoły
wiejskiej, inicjatywa adaptacji pomieszczeń na cale przedszkolne w nowym
osiedlu); gdy podział tych funkcji na linii instytucja – dom wymaga koordynacji (szkolne komitety rodzicielskie) lub gdy tzw. rodziny szczególnej troski są tej instytucjonalnej troski w praktyce pozbawione (koła rodziców dzieci
niepełnosprawnych). Oprócz tak rozumianego „prospołecznego poszerzenia”
swej prywatnej roli rodzicielskiej może ujawniać się w działalności społecznej
postawa „rodzica wszystkich dzieci” (postawa Janusza Korczaka), przejawiająca się np. w działalności Towarzystwa Przyjaciół Dzieci czy też instruktorów
ZHP.
W większości społeczeństw, choć w bardzo różny sposób, do określonych
miejsc w strukturze demograficznej są przypisywane określone role społeczne
i odmienny status. Inny jest więc status mężczyzny niż kobiety, człowieka młodego niż starego. Uważa się często, że nadmierna identyfikacja z tymi rolami
i podejmowanie w ich imię działalności społecznej jest oznaką schorzeń społeczeństwa.
Ruch feministyczny jest z reguły ruchem protestu przeciwko społecznemu
i obyczajowemu upośledzeniu kobiet, podczas gdy maskulinizm nie znajduje
jak dotąd bazy społecznej. Ruch młodzieżowy ma bardziej różnorodne oblicza, bywa przejawem oporu przeciwko podjęciu ról „dorosłych”, uporczywego
trwania w kręgu subkultury młodzieżowej w opozycji wobec oficjalnej kultury
i establishmentu; bywa zbiorowym atakiem na pozycje społeczne okupowane
zbyt długo przez starsze generacje; bywa terenem aktywności „zastępczej” wobec zablokowania dostępu do rzeczywiście ważnych ról w życiu publicznym;
bywa wreszcie „kuźnią kadr” organizowaną i kontrolowaną z zewnątrz. Jeśli
więc młodzi ludzie występują w roli „młodzieżowców” zamiast zasilać swą
energią i inwencją aktywność obywatelską, pracowniczą, czy konsumencką,
w dużej części wynika to z zaburzeń startu społecznego, awansu, kariery. Z kolei niski – we wszystkich wysoko rozwiniętych społeczeństwach – prestiż starości sprawia, że ruch ludzi starych jako pewnej formacji kulturowej właściwie
nie istnieje (chyba, że tak potraktować aktywność społeczną kombatantów),
seniorzy zaś najczęściej organizują się jako nosiciele pewnego ryzyka (np.
emeryci). Marginalnym zapewne, ale wymownym zjawiskiem jest ucieczka
niektórych najbardziej aktywnych ludzi starszych od organizacji naznaczonych
219
Zob. J. Supińska, Ruch konsumencki w Polsce – zarys problematyki. W: Zaradność
społeczna, red. J. Kwaśniewski, R. Sobiech, Wrocław 1990.
200
etykietką „złotego wieku” do organizacji „ogólnodostępnych”; niektóre z nich
są przez nich praktycznie opanowane.
Zespół bardzo różnorodnych ról związanych z uczestnictwem w kulturze,
twórczością amatorską, „uczestnictwem w naturze” (ekologizm), sportem, turystyką i wszelką rekreacją łączy najczęściej „wolnoczasowy” i autoteliczny
charakter. „Homo ludens” organizując sobie i innym warunki do pełnienia tych
ról, podejmując obronę kultury, natury i tężyzny psychofizycznej, przeistacza
się w działacza społecznego. W ruchu amatorskim mogą znaleźć namiastkę
własnych dokonań i ci, którzy – sami pozbawieni talentów – wspomagają talenty innych. Mieszczą się tu także rozmaite fankluby, stowarzyszenia naturystów, psychotroników czy komitety budowy pomników.
Rola „nosiciela ryzyka socjalnego” zmusza często do aktywności społecznej o charakterze samopomocowym. Na tej zasadzie inicjuje się akcje zbiorowe
i organizacje np. inwalidów, emerytów, bezrobotnych, bezdomnych, pozbawionych dostępu do oświaty, kultury, informacji, zagrożonych nędzą, byłych więźniów.
Rola „bliźniego”, kierującego się imperatywem miłości bliźniego, interpretowanym religijnie lub bardzo świecko, przez niewielu jest podejmowana i pełniona „nadaktywnie”, ale trudno jest przecenić znaczenie tych działań dla poprzedniej grupy „nosicieli ryzyk”. Z pełnieniem tej roli wiąże się wszelka działalność
określana staroświecko jako filantropijna, charytatywna, ratownicza.
Rola „prozelity”, propagatora wartości religijnych lub ideologicznych
– najrzadziej chyba podejmowana spośród wymienionych ról – ma z natury
charakter publiczny, może być pełniona np. w stowarzyszeniach religijnych
o zadaniach misjonarskich, w organizacjach krzewiących świeckie systemy
etyczne lub bardziej kameralnie w mikrośrodowisku.
Satysfakcja czy deprywacja
Jakie sytuacje życiowe, jakie konteksty pełnienia owych ról, sprzyjają aktywności społecznej? Owa „nadaktywność” może się pojawić wówczas, gdy
człowiek wywiązał się perfekcyjnie ze swych prywatnych zadań życiowych
związanych z daną rolą i poszukuje dalszych możliwości sprawdzenia się, tym
razem już np. w formie pomocy dla innych, którym rola ta nastręcza wiele
trudności. Czasami zaś, gdy człowiek nie napotkał w swym życiu osobistym
możliwości pełnienia roli, do której czuje się dobrze przygotowany lub którą
po prostu bardzo wysoko ocenia, aktywność społeczna stwarza mu szansę „zastępczego” angażowania się w pełnienie tej roli przez innych.
Wreszcie „nadaktywność” może polegać na poszukiwaniu innych osób,
które równie silnie utożsamiają się z daną rolą, by we wspólnocie z nimi przeżywać więź emocjonalną i intelektualną, zabiegać o jeszcze korzystniejsze warunki i pozyskiwać nowych adeptów.
201
Z gruntu odmienne są sytuacje, w których ludzie stają się „nadaktywni”,
bo trudno im pogodzić się z koniecznością odgrywania jakiejś – narzuconej
im przez okoliczności – roli, lub przeżywają szczególne trudności przy próbach rzetelnego wywiązywania się z tej roli. Tak więc „nadaktywność” może
pojawić się zarówno na podłożu satysfakcji, jak i na podłożu deprywacji, jej
nasilenie w pewnych dziedzinach nie daje się więc jednoznacznie interpretować. Tyle ogólnych uwag o warunkach „przerastania” ról prywatnych w role
społecznikowskie.
Konflikty
I jeszcze jedna uwaga. Skoro rola „działacza społecznego” wyrasta na ogół
z nadaktywności w wykonywaniu rozmaitych ról życiowych w społeczeństwie
pełnym sprzeczności i konfliktów, również w ruchu społecznikowskim muszą
znaleźć odbicie konflikty ról (np. między rolą pracownika i rolą konsumenta)
i konflikty w obrębie ról (np. między różnymi podmiotami gospodarującymi).
Interes własny a interes zbiorowości
Po drugie – warto zastanowić się nad relacjami zachodzącymi „obiektywnie” między interesem osoby aktywnej społecznie a celem tej aktywności, celem
tożsamym z interesem szerszej zbiorowości. Aktywność społeczna ma zawsze
prospołeczny charakter, wykracza więc poza realizację interesów jednostkowych. Jednak sposób powiązania interesu zbiorowości z interesem jednostki
może być różny, od wzajemnego wspomagania aż do przeciwstawności.
Aktywność społeczna bywa podejmowana w interesie „organicznej zbiorowości”, której członkiem jest działacz. Zbiorowość ta jest organiczna w tym
sensie, że istnieje niezależnie od tej aktywności, jest genetycznie pierwotna
w stosunku do niej. Chodzi tu więc o kolektyw pracowniczy, zbiorowość mieszkańców, społeczeństwo obywatelskie. Zabiegając o realizację interesów tych
zbiorowości działacz realizuje nie tyle potrzeby innych , ile potrzeby wspólne,
swoje i innych, przekracza swój egoizm, nie rezygnując jednak z niego.
Bardzo zbliżony charakter ma podejmowanie działalności w interesie zbiorowości jednostek samoorganizujących się według kryterium jednakiej niedoli
jednostkowej lub jednakich dążeń. Różnica polega na tym, że wyłonienie się
tej zbiorowości jako świadomej wspólnoty interesów grupy jest pochodną aktywności społecznej. Izolowane jednostki o podobnych potrzebach, zagubione
w różnych zbiorowościach „organicznych” lub nawet w jednej i tej samej zbiorowości – ale w różnych jej segmentach – skupiają się we wspólnocie interesu,
nacisku, obrony, ekspansji. Tutaj także działacz stara się realizować potrzeby
wspólne, swoje i innych. Działając zgodnie z tą zasadą „interesownego altruizmu” aktywniej przekształca swe otoczenie, staje się czynnikiem „strukturotwórczym”.
202
W ścisłym znaczeniu tego słowa altruistyczna aktywność społeczna polega na realizacji potrzeb innych ludzi, na wspomaganiu innych jednostek lub
zbiorowości, do których się nie należy („samarytanizm”, „służba społeczna”),
kosztem własnej egoistycznej aktywności życiowej. Altruizm jest tu rozumiany
nie jako psychologiczna cecha jednostki motywująca ją do działania, lecz jako
cecha samego działania, jako dająca się obiektywnie określić relacja między
interesem jednostki a interesem zbiorowości.
Tak więc np. działacz samorządu osiedlowego działa w interesie swoim
i swoich sąsiadów (których sobie nie wybierał), działacz koła rodziców dzieci
niepełnosprawnych działa w interesie swoim i podobnych sobie, którzy odnaleźli się w tłumie rodziców dzieci „normalnych”, działacz ruchu „Muminków”
z własnej woli wkracza w świat ludzi przytłoczonych nieszczęściem posiadania
dziecka z defektem i niesie im pomoc.
Cele – co zmieniać, jak bardzo zmieniać
Trzecie pytanie brzmi: jakie mogą być najogólniejsze cele aktywności społecznej? Konkretne cele aktywności społecznej zależą od tego, wokół jakiej
roli życiowej wyrasta i jakie potrzeby stara się ona zaspokoić. Najogólniej
jednak można powiedzieć – nawiązując do typologii ruchów społecznych D.
Aberlego220 – że celem aktywności społecznej może być: albo zmiana jednostek ludzkich, albo zmiana jakiegoś systemu ponadindywidualnego (w obu
przypadkach będzie to „oddziaływanie na otoczenie społeczne”; w pierwszym
przypadku jednak otoczenie będzie postrzegane jako zbiór osób, w drugim zaś
– jako układ społeczno-instytucjonalny); albo zmiana częściowa, albo zmiana
całkowita (reforma lub rewolucja, alteracja lub transformacja).
Skrzyżowanie tych kryteriów pozwala wyodrębnić cztery możliwości formułowania celów w tej samej sytuacji wyjściowej. Przykładowo, jeśli problemem, z którym zmierzyć się ma aktywność społeczna, jest plaga pijaństwa,
wybrać trzeba jedną z następujących strategii: a) oddziaływać na osoby nadmiernie pijące i skłaniać je do podjęcia leczenia, lansować styl „kulturalnego
picia”; b) oddziaływać na osoby pijące, by rozpoczęły nowe życie w specjalnie
w tym celu stworzonym środowisku, izolowanym od „normalnego” pijącego
społeczeństwa (idea ruchu anonimowych alkoholików); c) tworzyć instytucje
lecznicze i opiekuńcze, gromadzić fundusze na walkę z pijaństwem; d) generalnie „otrzeźwić gospodarkę”, rezygnując np. z ratowania równowagi za pomocą „pijanego budżetu”; e) „otrzeźwić społeczeństwo”, np. wprowadzając
prohibicję lub przygotowując „rewolucję moralną” zorientowaną ku nowym
pozytywnym wartościom.
Wiele czynników składa się na wybór jednej z tych podstawowych strategii.
Tu zwrócę tylko uwagę na czynniki indywidualne – osobowość, doświadczenia
220
Poglądy D. Aberlego referuje E. Nowicka, Bunt i ucieczka..., jw., s. 246.
203
życiowe, wyznawana ideologia i kompetencje poszczególnych działaczy. Tak
więc w każdej konkretnej sytuacji mogą pojawić się obok siebie zwolennicy
wszystkich czterech strategii. Przyzwolenie na podjęcie tylko jednej z nich wyeliminuje zapewne część chętnych do działania na tej niwie.
Motywy – dlaczego, po co
Czwarta kwestia – skoro tylko mniejszość ludzi decyduje się na podejmowanie aktywności społecznej, skoro zwykło się uważać zwiększenie tej mniejszości za zjawisko postępowe, dobre i pożyteczne, warto wniknąć w motywy
skłaniające do wkraczania na tę drogę życiową. Nie obejdzie się tu bez wciągnięcia psychologów do współpracy z politykami społecznymi, niezbędne są też
badania empiryczne nad rekrutacją uczestników rozmaitych ruchów i inicjatyw
społecznych. Sądzę, że na podstawie autodeklaracji i zachowań uda się wyróżnić cztery grupy działaczy, u których dominować będzie jeden z poniższych
typów motywacji.
Podział motywów aktywności społecznej na cztery kategorie wynika ze
skrzyżowania dwóch podziałów dychotomicznych: motywy altruistyczne
i egoistyczne (a więc: troska o potrzeby innych, troska o potrzeby własne),
motywy pragmatyczne i pozapragmatyczne (a więc: nacisk na instrumentalne
funkcje aktywności, nacisk na autoteliczne funkcje aktywności).
Aktywność podejmowana po to, oby „załatwić sprawę społeczną”, zrealizować konkretny interes zbiorowy. Aktywność społeczną wybiera się jako sposób
osiągnięcia celu wtedy, gdy okazuje się ona jedynym dostępnym sposobem
(sygnalizowana już zbiorowa forma przymusowej „konsumpcji naturalnej”),
lub wtedy, gdy okazuje się sposobem najlepszym. Z aktywności społecznej rezygnuje się więc bez żalu, gdy są do dyspozycji kompetentne i sprawne służby
profesjonalne.
Aktywność podejmowana dlatego, że jest ona wartością moralną i społeczną, wykracza poza swój wymiar prakseologiczny, staje się „dawaniem świadectwa” wartościom, misją propagowania ideału.
Aktywność podejmowana po to, aby utrzymać lub poprawić swoją osobistą pozycję w społeczeństwie. Wyróżnić tu można dodatkowo: aktywność
społeczną traktowaną jako serwitut niezbędny do utrzymania piastowanego
już stanowiska, wykonywanego już zawodu (tę pozorną aktywność uznaliśmy
uprzednio za element trybu życia); aktywność społeczną będącą odskocznią do
przyszłego awansu zawodowego lub politycznego (np. aktywność społeczna
w organizacjach młodzieżowych traktowana przez władze jako „szkółka”, obowiązkowy wstępny staż dla przyszłych funkcjonariuszy); aktywność społeczną
podejmowaną dla ukrytych gratyfikacji materialnych, faktycznie związanych
z pełnieniem funkcji społecznych, gratyfikacji gwarantowanych tym, których
aktywność jest aprobowana, „wygodna”.
204
Aktywność podejmowana dlatego, że dostarcza ona działającej jednostce wiele osobistych satysfakcji, ze względu na takie czynniki jak: możliwość
ekspresji uczuć i poglądów, objawiania frustracji lub witalności; możliwość
realizacji ambicji przywódczych, „bycia kimś”, ekspozycji własnej osoby
(narcystycznej lub ekshibicjonistycznej); upodobanie do wtopienia się w aktywny tłum, „popęd stadny” przeistaczający jednostkę – za jej przyzwoleniem
– w bezwolny element porwany przez dynamikę reakcji zbiorowych (upodobaniu temu sprzyja „osobowość autorytarna”, przystosowana do funkcjonowania
w strukturach hierarchicznych); upodobanie do uczestnictwa w zbiorowości
stopniowo strukturalizującej się, wyłaniającej reprezentantów, ujawniającej
wewnętrzne konflikty i rozstrzygającej je w procesie uzgadniania wspólnych
programów (temu upodobaniu sprzyja z kolei osobowość demokratyczna). Te
dwa typy emocji kolektywistycznych były już sygnalizowane w rozdziale II.
Motywacje „bezinteresowne” wydają się – i chyba słusznie – lepszą busolą
dla aktywności użytecznej dla ogółu, służącej postępowi społecznemu, gdyż
cel społeczny jest w pełni internalizowany przez jednostkę. Motywacje osobiste
(czy wręcz egoistyczne) grożą wypaczeniami aktywności, zwłaszcza wtedy,
gdy gestorem gratyfikacji jest np. państwo czy pracodawca, a nie zbiorowość,
o której interes działacz ma zabiegać. Jednakże i te motywacje mogą dawać pożądany społecznie efekt, gdy sprawnie funkcjonują mechanizmy kontroli zbiorowości nad działaczami i mechanizmy sprawiedliwego wynagradzania tych,
którzy działają dla nagrody.
Odruchy czy postawy
Piąta kwestia wiąże się z długotrwałością działania owych społecznikowskich motywacji. Aktywność społeczna może być jednorazowym zachowaniem,
odruchem, może być utrwaloną postawą. Można więc wyróżnić następujące rodzaje osób, które „otarły się” o działalność społeczną:
„Okazjonaliści” bywają aktywni społecznie, gdy skłoni ich do tego szczególnie silna rozpacz lub euforia. Te ekstremalne stany uczuciowe, ryzyko wielkiej krzywdy lub szansa wielkiej wygranej, są w stanie wytrącić ich z kolein
trybu życia, przejściowo osłabić inercję. Są to więc ci, którzy w zasadzie nie
mogą, ale czasami muszą być aktywni społecznie. Maksymalny czas trwania
tych dynamicznych przerywników monotonnego trybu życia określony jest
przez dopuszczalne rozmiary dezorganizacji zajęć codziennych i niezbędnych
– dopuszczalne tylko wtedy, gdy są krótkotrwałe.
U „średniodystansowców” akcja społeczna może trwać dłużej, ale wyraźnie
zmierza do osiągnięcia konkretnego celu i zaprzestania działalności. Zarówno
wśród „okazjonalistów”, jak i wśród „średniodystansowców” mogą pojawić się
„recydywiści”, w których biografii pojawiają się nawroty krótkotrwałych zrywów
lub dłużej prowadzonych akcji, przeplatane dłuższymi okresami spoczynku.
205
Działacze permanentni wiążą z aktywnością społeczną swoje poczucie sensu życia i tożsamości, aktywność staje się ich nałogiem, nawet manią, a w każdym razie – postawą.
Z perspektywy biografii działacza społecznego można też wyróżnić subkategorię działaczy konsekwentnych (inaczej mówiąc, mało elastycznych), trwale
ukierunkowanych ku określonym sposobom i formom aktywności społecznej
(np. zinstytucjonalizowane przywództwo w organizacjach opiekuńczych, lojalnych wobec ładu społecznego), oraz subkategorię działaczy elastycznych
(a mało konsekwentnych), których aktywność wciąż ewoluuje (np. od zinstytucjonalizowanej aktywności opiekuńczej do akcji protestu mającej charakter
obywatelskiego nieposłuszeństwa).
Rola dziejowa „okazjonalistów”
Każda próba wartościowania wymienionych rodzajów aktywności może
stać się przedmiotem sporu. Niewykluczone, ze krótkotrwałe, ale masowe
i skoncentrowane w ważnym momencie historycznym, odruchy aktywności
społecznej „okazjonalistów” mają donioślejsze znaczenie dla „dobra innych
ludzi i walki o postęp społeczny” niż wytrwała działalność wyodrębnionej
i wyizolowanej grupy permanentnych działaczy. Sztywność sposobu uprawiania aktywności społecznej, mimo ciągłego doświadczania nieskuteczności tego
sposobu, na pewno nie jest zaletą. „Należałoby chyba oceniać wyżej ludzi myślących niż tylko konsekwentnych”221.
Funkcje i role „szczegółowe”
Szósty problem – aktywnym społecznie można być na wiele rozmaitych sposobów. Syntetyczna rola „działacza społecznego” w praktyce zostaje rozpisana na szereg funkcji i ról szczegółowych, wymagających odrębnych „środków
wyrazu”, przejawiających się w odrębnych formach działania i strukturach
czynności. Są to więc:
Działacze wykonujący „pracę u podstaw”, bezpośrednio kontaktujący się
z podopiecznymi i wspomagający ich (gdy jest to aktywność opiekuńczowychowawcza), wchodzący w bezpośrednie relacje z „przetwarzaną materią”
(gdy jest to aktywność w stowarzyszeniach artystycznych lub turystyczno-krajoznawczych). Mogą oni działać w pojedynkę („samotnicy”, „świeccy święci”), mogą też stanowić wyspecjalizowaną i autonomiczną służbę w organizacjach tworzących organizacyjną „czapkę” dla ich działań (zaplecze ekonomiczne, doradcze, propagandowe, obronne); ta pełniona indywidualnie służba jest
źródłem legitymizacji owej „nadbudowy”.
221
206
K. Obuchowski, Psychologia dążeń ludzkich, jw., s. 223.
Animatorzy wnoszący ferment w środowisko, definiujący problemy, własnym przykładem pobudzający chęć działania i inwencję w poszukiwaniu sposobów działania zbiorowego222.
Autorytety społeczne, do których budząca się zbiorowość zwraca się jako do
mediatorów, gdy wyniknie spór (aktywność okazjonalna, ale te okazje bywają
nader doniosłe).
Przywódcy pozainstytucjonalni („naturalni”) wszczynający akcję zbiorową
lub wyłaniający się w jej trakcie.
Przywódcy instytucjonalni, zarówno tacy, którzy tworzą organizację rekrutując jej członków spośród swoich zwolenników, jak i tacy najczęściej spotykani – którzy pełnią rolę reprezentantów rzesz członkowskich223. W naszej
praktyce społecznej, wobec niedowładu mechanizmów demokratycznych,
często reprezentanci de iure stawali się de facto woluntariuszami, gdyż więź
z wyborcami bywała bardzo słaba, a desygnowanie kandydatów przesądzało
do niedawna o wynikach wyborów. Mimo to aktywność takich przywódców
(i działaczy niższej rangi) może być znaczna. Jest ona jednak bardziej narażona na wygaśnięcie, bo „słabo zasilana” przez środowisko, a jej kierunki mogą
rozmijać się z oczekiwaniami zbiorowości.
„Sztabowcy”, „elita decyzyjna”, uczestnicy akcji zbiorowej mający ambicję
wpływu na program tej akcji, występujący jako indywidua lub łączący się we
frakcje, porozumienia.
„Łącznicy” pośredniczący w relacjach między ścisłym aktywem a ogółem
uczestników akcji, transmitujący program działania i zbierający oddolne propozycje jego modyfikacji; na ogół nie mający ambicji wpływania na program,
lecz żywo zainteresowani jego budową i realizacją.
Wzorowi uczestnicy akcji (szeregowi członkowie organizacji), chętnie
i karnie wykonujący decyzje podjęte przez ich reprezentantów, wytwarzający
w swym bezpośrednim otoczeniu atmosferę sprzyjającą upowszechnianiu takiej właśnie postawy.
Mało aktywni uczestnicy, mobilizujący się tylko w kluczowych momentach
działalności, a także tacy, u których jedynym przejawem aktywności było świadome – będące manifestacją poparcia „opowiedzenia się za” – przystąpienie do
akcji lub organizacji.
Zupełnie bierni uczestnicy, niezainteresowani, nieświadomi wagi akcji (organizacji), ale „zapisani” ze względów konformistycznych, dołączający się
w owczym pędzie”. Te „masy członkowskie”, formalnie aktywne, podporządkowują się w istocie swemu trybowi życia. Ich liczebność bywa jednak wspie222
Zob. np. koncepcja „przodowników kultury” nawiązująca do H. Radlińskiej „przodowników społecznych”. A. Kłoskowska, Społeczne ramy kultury, Warszawa 1972, s. 252
i dalsze.
223
Trzy typy liderów przedstawia: Z.T. Wierzbicki, Badania amerykańskie nad aktywizacją społeczności lokalnej, „Studia socjologiczne” 1969, nr 2, s. 192.
207
rającym argumentem dla dążeń części prawdziwie aktywnej i przydaje im siły
przetargowej.
Wybór jednej z owych „szczegółowych ról” zależeć będzie między innymi od
indywidualnych predyspozycji, od tego, czy działacz czuje się najlepiej nawiązując intymne kontakty z ludźmi, wśród papierów, na mównicy, w ostrej walce
słownej z przeciwnikami czy w negocjacjach z przedstawicielami władzy, czy
lubi roboczą atmosferę czy celebrację. Nie od niego, a od kontekstu politycznego zależy struktura jego czynności, tj. proporcje między właściwą aktywnością
społeczną a zabieganiem o zezwolenie na podjęcie tej aktywności ze strony takich czy innych władz. Zaś proporcje między uczestnikami pełniącymi powyższe
„cząstkowe” role są jednym z ważniejszych czynników przesądzających o dynamice ruchu społecznego, o jego efektywności i zgodności z dążeniami ludzkimi.
Stopień i sposób instytucjonalizacji
Sprawa siódma i ostatnia – jaki może być stopień i sposób instytucjonalizacji aktywności społecznej? Na wstępie należy wyjaśnić, co oznacza termin
instytucjonalizacja. W najwęższym rozumieniu zachowania zinstytucjonalizowane cechuje: trwałość, zgodność z wzorami kultury, zgodność z prawem,
legalność, formalizacja, czyli uregulowanie przez przepisy. W najszerszym
socjologicznym ujęciu do zachowań zinstytucjonalizowanych zalicza się często również zachowania usankcjonowane przez obyczaj i niesformalizowane,
a czasem także wszelkie zachowania trwałe, choćby były one bezprawne.
Przedstawione zostaną tu w pierwszej kolejności zachowania posiadające
wszystkie wyżej wymienione cechy instytucjonalizacji, następnie zaś rodzaje
aktywności społecznej pozbawione niektórych lub wszelkich znamion instytucjonalizacji.
Aktywność społeczna w zinstytucjonalizowanych – trwałych, legalnych
i sformalizowanych – grupach celowych jest najbardziej rozpowszechnionym
i przyciągającym najwięcej uwagi rodzajem aktywności społecznej. Jako zinstytucjonalizowane grupy celowe można potraktować samorządy różnych typów
i szczebli (terytorialny, pracowniczy, spółdzielczy) przypisane do zbiorowości
„organicznych”, m.in. takich, które realizują cele ekonomiczne, zarobkowe.
Zaliczymy tu również organizacje społeczne, a więc organizacje niepaństwowe
(odrębne od aparatu państwa) i niezarobkowe (których głównym celem nie jest
cel ekonomiczny), których członkowie uczestniczą w tworzeniu bazy materialnej i w zarządzaniu sprawami organizacji. Cechy te właściwe są zarówno
partiom politycznym, organizacjom ideowo-wychowawczym młodzieży, jak
i związkom zawodowym oraz stowarzyszeniom, w których rozwijać się mogą
szczególnie bogate i różnorodne formy aktywności społecznej.
Pole aktywności społecznej w zinstytucjonalizowanych grupach celowych
wytyczone jest przez stopień i sposób ingerencji państwa, powiązania z pań-
208
stwem. Aby je określić, trzeba odpowiedzieć na następujące pytania: Czy państwo reglamentuje powstawanie tych grup (i czy kryteria selekcji są ostre)?
Czy państwo określa normy regulujące życie wewnętrzne grupy (np. nadając
statut)? Czy państwo ingeruje modyfikując decyzje grup celowych dotyczące
ich statutowej działalności (i czy ingerencje mają miejsce tylko w przypadkach
naruszenia prawa, czy też wiążą się z odmienną interpretacją interesu ogólnospołecznego albo stanowią sankcję za podjęcie działań nieuzgodnionych)? Czy
państwo wpływa na dobór przywódców wyłanianych przez grupę (np. przy
użyciu narzędzia nomenklatury)? Czy państwo dotuje działalność grupy (i czy
jej byt ekonomiczny jest możliwy bez owych dotacji)? Czy państwo powierza
samorządowi lub organizacji społecznej zadania zlecone (i czy stanowią one
margines czy też istotę działalności)? Czy państwo inspiruje nowe kierunki
działalności grupy, czy zasila ją informacyjnie, np. wspierając ekspertyzami
i dostępem do danych urzędowych?224.
Rzeczywiste możliwości rozwijania aktywności społecznej w zinstytucjonalizowanych grupach celowych zależą więc od tego, jakich środków użyje państwo w swej polityce i jaki będzie styl tej polityki. Podobne problemy pojawiają
się też np. w relacjach między hierarchią kościelną a organizacjami społecznymi
stanowiącymi „społeczną otoczkę” duszpasterskiej działalności Kościoła.
Aktywność społeczna jednostek korzystających ze zinstytucjonalizowanych
kanałów, takich np. jak instytucja skarg i zażaleń (gdy korzysta się z nich po to,
by załatwić sprawę ogólniejszą niż jednostkowa) lub jak konsultacje społeczne
„nowego typu”, w toku których wzywa się, aby projekty decyzji rządowych
opiniowali – za pośrednictwem środków masowego przekazu – pojedynczy
obywatele, a nie reprezentanci zorganizowanych grup społecznych.
W skali lokalnej olbrzymie znaczenie praktyczne ma aktywność społeczna
bardzo szczególnego typu, którą można nazwać aktywnością społeczną drugiego obiegu. Tak jak drugi obieg gospodarczy polega m.in. na wykorzystywaniu
państwowych narzędzi, surowców i kontaktów z klientami do celów prywatnej
przedsiębiorczości, tak aktywność społeczna drugiego obiegu polega na spożytkowaniu potencjału produkcyjnego przedsiębiorstw państwowych dla „nieprodukcyjnych” celów rozbudowy infrastruktury społecznej.
Osoby piastujące kierownicze stanowiska w instytucjach gospodarczych
i w organach władzy terenowej używają zasobów instytucji w sposób niezgodny ze zleconymi im zadaniami gospodarczymi, kierując się patriotyzmem lokalnym lub interesem wąsko-grupowym. Ich inicjatywy nie są ani zalegalizowane, ani sformalizowane, choć „czynniki zwierzchnie” dają ciche przyzwolenie,
„przymykają oko” i rodzi się nowy, coraz trwalszy, obyczaj. Te nieformalne
porozumienia byłyby bezsilne, gdyby ich strony nie dysponowały zinstytucjo224
Zob. E. Leś, Aktywność społeczna w stowarzyszeniach, IPS UW, Warszawa 1985,
(maszynopis).
209
nalizowanym potencjałem gospodarczym. Jednocześnie, by móc zalegalizować
efekty tej działalności, autorstwo przypisuje się często „czynom społecznym”
istniejącym tylko na papierze, a dyrektorzy przedsiębiorstw znajdują się na liście członków zarządu jakiejś lokalnej organizacji społecznej. Jest to jednak
tylko kamuflaż, istota aktywności mieści się w „drugim obiegu”225.
W ten sposób wybudowano wiele obiektów wczasowych, sportowych,
opiekuńczo-wychowawczych a ekspansja polityki gospodarczej została nieco
skorygowana na korzyść polityki społecznej. Są jednak i koszty uprawiania tak
szczególnego rodzaju aktywności społecznej – może ją cechować pospieszna
doraźność i niefachowość, kontrola zaś nad dysponowaniem tak powstałymi
obiektami może być prywatyzowana (przez lokalne elity) lub co najmniej partykularyzowana (przez załogi przedsiębiorstw – twórców obiektu).
Potencjalny zbiór zachowań, które moglibyśmy określić mianem niezinstytucjonalizowanej aktywności społecznej, jest bardzo bogaty, ale nasza praktyka społeczna była do niedawna dużo uboższa. Mieszczą się tu – po pierwsze – doraźne
akcje zbiorowe, niesformalizowane, ale zgodne z porządkiem prawnym i nie aspirujące do zmiany tego porządku, polegające na „pracy u podstaw” lub na zgłaszaniu korekt do zinstytucjonalizowanych programów. Po drugie – takie akcje, które
wprawdzie są zgodne z porządkiem prawnym i stawiają sobie dość ograniczone
cele, ale odbiegają od rutyny dotychczasowego życia publicznego i zyskują etykietkę niekonwencjonalnych a nawet nie mieszczących się w kulturze politycznej
(np. podjęcie działalności w dziedzinie „zarezerwowanej” dla reglamentowanej organizacji społecznej, wysyłanie petycji do władz). I wreszcie działania mające charakter „obywatelskiego nieposłuszeństwa” podejmowane wbrew obowiązującemu
porządkowi prawnemu i wbrew uznawanym konwencjom życia publicznego, gdy
gorset instytucjonalny okazał się zbyt ciasny dla rozwiązania zadawnionych kwestii
społecznych lub dla uzewnętrznienia nowych aspiracji226. Wszystkie te trzy rodzaje zachowań niezinstytucjonalizowanych nasilają się u nas w okresach kryzysów
społeczno-politycznych, słabo zaś są widoczne w okresach stabilizacji.
Resumé
Koniecznym warunkiem upowszechniania aktywności społecznej jest istnienie wielu różnych kanałów i form aktywności społecznej, na tyle różnorodnych,
by ludzie o rozmaitych motywacjach, psychicznie predysponowani do pełnienia rozmaitych „szczegółowych ról” działacza społecznego, identyfikujący się
z różnymi rolami społecznymi, otrzymali stosowną ofertę.
Natomiast niekorzystna jest sytuacja, gdy zinstytucjonalizowaną (rozumiana tu jako zgodna z prawem i ze wzorami kultury „oficjalnej”) jest praktycznie
225
T. Żukowski, Rola przedsiębiorstw w tworzeniu lokalnej infrastruktury społecznej,
„Polityka Społeczna” 1985, nr 4.
226
Zob. W. Modzelewski, Walka bez użycia przemocy, UW, Warszawa 1986.
210
Miejsce dla aktywności życiowej i społecznej
tylko taka aktywność społeczna, która znajduje dla siebie miejsce w formach
zinstytucjonalizowanych (rozumianych tym razem jak sformalizowane) –
a więc głównie w reglamentowanych organizacjach społecznych.
Warunki i blokady aktywności życiowej
Zastanawiając się nad dalszymi perspektywami różnych form aktywności
ludzkiej w naszym kraju warto powrócić do głównych uwarunkowań zdolnych
sprawić, że wielu ludzi może, chce i umie działać (przy czym nie można zapomnieć o podstawowym warunku – o tym, czy im się pozwala działać).
Koniecznym warunkiem upowszechniania aktywności życiowej, w tym społecznej, jest zapewnienie ludziom co najmniej minimum wolności od innych
– narzuconych przez okoliczności życiowe, inercję lub socjalizację – zadań
i czynności pochłaniających energię życiową.
Do najbardziej obciążających budżety czasu czynników „konkurencyjnych”
wobec aktywności można zaliczyć (uwzględniając wszystkie wcześniej zgłoszone zastrzeżenia):
1. Czas związany z pracą zawodową – czas, niezbędny do pokonania odległości (nader często znacznej lub sztucznie powiększonej przez niewydolność środków transportu) dzielącej miejsce pracy od miejsca zamieszkania; czas sprzedany pracodawcy, obowiązkowy i nadliczbowy,
który bywa często też omalże obowiązkowy (w tym: część tzw. pracy
społecznej); czas rzeczywistej pracy, nierzadko wyczerpującej, szkodliwej i niesatysfakcjonującej; czas marnotrawiony przez pracodawcę (np.
przestoje), pozwalający wprawdzie zaoszczędzić energię, ale skłaniający
do lekceważenia czasu, także tego, którym człowiek dysponuje po pracy,
i do bierności w pełnieniu innych ról życiowych. W ten sposób wszelkie
negatywne zjawiska występujące w sferze pracy blokujące aktywność
profesjonalną – zgodnie z tezą o „jedności podzielonego czasu” – stają
się także barierą rozwoju aktywności społecznej po pracy.
2. „Czas obowiązku” po pracy zawodowej, obowiązku „dorabiania” (będącego pochodną niskich płac); obowiązku prowadzenia „gospodarki naturalnej” (będącego pochodną ubogiej oferty rynkowej, a szerzej – tolerowania sytuacji gospodarczej, w której normą stają się białe plamy w zaspokojeniu podstawowych potrzeb życiowych); obowiązku uciążliwego
zdobywania dóbr i usług w sieci dystrybucji rynkowej i pozarynkowej;
obowiązku prowadzenia gospodarstwa domowego, szczególnie czasochłonnego, gdy w mieszkaniach, osiedlach, całych miejscowościach
brak niezbędnego standardu cywilizacyjnego; obowiązków opiekuńczowychowawczych zwiększonych w pewnych typach rodzin przez niedo-
211
statek instytucji opieki nad ludźmi niepełnosprawnymi i nad dziećmi,
a także przez nieumiejętne lub błędne planowanie rodziny (liczby dzieci
i czasu ich przychodzenia na świat), prowadzące do kumulacji obowiązków ponad siły w pewnych fazach życia.
3. Czas rutyny w realizacji zachowań tzw. wolnoczasowych, czas bezrefleksyjnego powielania wzorów zachowań zaczerpniętych z najbliższego otoczenia.
Wymienione rodzaje zachowań (a przynajmniej – dwa pierwsze) wiążą się
z pełnieniem podstawowych ról życiowych. Naturalne i niezbędne jest zatem,
aby pochłaniały one większość czasu, energii i uwagi ludzi. Wskazujemy na te
ich cechy, które niepotrzebnie i destruktywnie zwiększają ich dominację, stając
się – m.in. – barierami rozwoju różnych form aktywności życiowej.
Warunki i blokady aktywności społecznej
Ponadto sama już aktywność społeczna „dorobiła się” specyficznych blokad skutecznie ograniczających jej występowanie. Koniecznym warunkiem
upowszechniania aktywności społecznej jest taki stan świadomości społecznej,
który cechuje – co najmniej – minimum zaufania do aktywności społecznej jako
„sposobu na życie”. Żadna, nawet najtrafniejsza, pedagogika społeczna nie będzie w stanie uczynić z postaw społecznikowskich powszechnie obowiązującej
normy. Jednakże czym innym jest stwierdzenie – u siebie – braku predyspozycji do aktywności społecznej, czym innym zaś, na pewno niekoniecznym
i niepokojącym, jest generalizacja niechętnego stosunku do tej – czyjejkolwiek
– aktywności. A o powszechności takiego właśnie stosunku świadczą wyniki
wszystkich właściwie badań socjologicznych. Na przykład w 1982 roku 50%
młodzieży badanej przez IBPM (Instytut Badań Problemów Młodzieży) sądziło, że angażowanie się społeczne jest bezcelowe, „bo i tak nie można nic zmienić w otoczeniu lub w kraju”227.
Niezbędne minimum zaufania do aktywności społecznej zależeć musi więc
od tego, jak są powszechnie postrzegane: stopień autentyzmu oferowanych
i dostępnych kanałów aktywności społecznej, status i satysfakcja działaczy
społecznych, społeczna efektywność ich działań. Kryzys owego zaufania w naszym kraju wynikł z olbrzymiego rozziewu między deklaracjami o roli aktywności społecznej a rzeczywistością. Instytucje, z którymi działacze współpracują, same stawiają ich często w fałszywej sytuacji i traktują ich tak, jakby
byli oni nieautentyczni. Ani wyręczanie instytucji powołanych do świadczenia
profesjonalnych usług, ani użyczanie swej osoby jako ornamentu nie wydają
się zgodne z ideą autentycznej pracy społecznej.
Działaczem bywało się u nas najczęściej na wezwanie instytucji – liczba
i rodzaje ról dla działaczy były z góry przewidziane; czynniki zwierzchnie ne227
212
Zob. H. Tobiasz, Aktywność społeczna w instytucjach społecznych..., jw.
gatywnie oceniały zbyt małą liczbę chętnych do podejmowania tych ról, wymuszały czasem ich podjęcie, ale zbyt duża liczba chętnych też nie była mile
widziana. Ciągnąc dalej tę teatralną analogię można powiedzieć, że ważniejsze
było, aby działacz grał rolę z właściwej sztuki niż żeby w ogóle grał. Tak więc
obok siebie funkcjonowali ci, którzy musieli wejść w rolę działacza, i ci, mniej
liczni, którzy nie mogli „dobić się” do pełnienia tej roli, choć – powodowani
autentyczną potrzebą – prowadzili „metadziałalność społeczną”, tzn. walczyli
o to, by urząd pozwolił im zrobić coś pożytecznego według własnej recepty.
Z punktu widzenia władz podaż działaczy była więc zarazem i za mała i za
duża.
Jeśli zaś spotkały się ze sobą i podaż, i popyt, tzn. jeśli ktoś chciał i umiał
zrobić coś sensownego akceptując ramy oficjalnej organizacji, to wkrótce pojawiały się przeszkody wewnątrz tej organizacji. I to właśnie było specyficzne
w sytuacji współczesnego działacza. Opór stawiała mu nie tylko atakowana
przezeń materia, ale i instytucja, która go przecież wezwała do działania. Bardzo często ta wewnętrzna blokada uruchamiała się w tym momencie, gdy ktoś
próbował rzeczywiście realizować cele wypisane na fasadzie organizacji de
nomine społecznej.
Zdarzały się wprawdzie udane eksperymenty, szeroko opisywane i chwalone inicjatywy; zwłaszcza na prowincji, w amatorskim ruchu artystycznym,
w niektórych regionalnych towarzystwach społeczno-kulturalnych (a więc
w tych dziedzinach, które mają charakter zdobiący i nie naruszają interesów
aparatu) lub w ruchu wspólnotowym gromadzącym „nosicieli ryzyka socjalnego”, np. rodziny dzieci specjalnej troski (który nikomu nie przeszkadza, dopóki
o nic nie prosi). Ale zbyt rzadko udawało się stwierdzić ich istotną ciągłość
i wytworzenie się zwartej aktywnej społeczności. Dopiero wstrząsy lat osiemdziesiątych stały się zapowiedzią i podstawą istotnych zmian przedstawionej
wyżej sytuacji. Jednakże parę dziesiątków lat złych doświadczeń sprawiło, że
niechęć nie została do końca przełamana. Do zadawnionej niechęci dołącza się
nadal wiele obiektywnych blokad, które nie do końca zostały usunięte. Aura
społeczna jest coraz bardziej przychylna aktywności podejmowanej dla zysku,
z której dopiero niedawno zdjęto oficjalną anatemę. A przede wszystkim jeszcze silniej niż w poprzednich dekadach – dolega przeciążenie szarpaniną dnia
powszedniego.
Aktywność w „centrali” i w „terenie”
Ponadto można rozważyć, już znacznie mniej kategorycznie, wiele czynników i okoliczności zdających się zwiększać lub zmniejszać prawdopodobieństwo pojawienia się i ciągłego zasilania aktywności społecznej. Jednym z tych
czynników jest typ środowiska lokalnego będącego sceną aktywności społecznej, a konkretnie jego „centralność” lub „peryferyjność”, „prowincjonalność”.
213
W tej kwestii funkcjonują różne – i sprzeczne ze sobą – stereotypy „centrali”
i „terenu”, zestawy hipotez, których popularność waha się zależnie od aktualnych okoliczności.
Dla pierwszego zestawu hipotez kluczowe jest przypuszczenie, że – z natury – społeczność związana z centrum polityczno-ekonomiczno-kulturalnym
jest przychylniejsza aktywności, a więc i innowacjom, zdolniejsza do elastycznego przystosowania się do zmian, bardziej liberalna wobec zmian inicjowanych w jej otoczeniu. Członkowie „stołecznych” (i – po części – „wielkomiejskich” i „wielkoprzemysłowych”) mikrospołeczności częściej więc lubią
innowacje, umieją sami je przeprowadzać, umieją dostosowywać się do tych
innowacji, które ich bezpośrednio dotyczą i umieją tolerować te innowacje,
które ich nie dotyczą. Członkowie „stołecznej mikrospołeczności” – częściej
niż „na prowincji” – mają wyższe wykształcenie, dostęp do większego i bardziej heterogennego zbioru informacji o świecie, częstszy kontakt z nowoczesną techniką i organizacją, cechuje ich większe oswojenie z różnymi stylami
życia i systemami wartości, większe oswojenie ze stylem działania rozmaitych
instytucji i „otrzaskanie” niezbędne przy partnerskich kontaktach z tymi instytucjami, tkwią w gęstszej sieci więzi społecznych. W środowisku tym większy
jest udział grup zawodowych dysponujących nie normowanym czasem pracy,
większą ilością czasu wolnego i lepszą umiejętnością gospodarowania tym czasem, większy udział zmodernizowanych rodzin, partnerskich i małodzietnych
itd. To wszystko ma stanowić o bardziej nowatorskim charakterze i o większej skłonności do aktywności środowisk żyjących w bezpośredniej bliskości
„centrali”. Naturalnym przejawem ich aktywności staje się presja na podejmowanie reform instytucji centralnych i na innowacje rozprzestrzeniane z centrum na obszar reszty kraju. Może więc wówczas wzrosnąć rola makroskali
w reformowaniu polityki społecznej. Wydaje się bowiem, że w centrali klimat
społeczny sprzyja reformom, a kontrola społeczna nad konsekwentnym przeprowadzaniem reform jest bardziej skuteczna. „Terenowi” pozostaje absorbcja
innowacji „tłoczonych” z centrali kanałami instytucjonalnymi i – równolegle
– imitowanych przez „aktywistów” prowincjonalnych zorientowanych na wzory zachowań lansowane przez aktywistów „stołecznych”. Terenowa aktywność
społeczna jest w tej koncepcji ważna, ale jest jakby skazana na to, że będzie
spóźniona i odtwórcza.
Drugi zestaw hipotez apoteozuje prowincję. Opiera się na założeniu, że środowisko żyjące w ścisłej symbiozie z panującym układem instytucjonalnym
musi być nadprzeciętnie zachowawcze, bez względu na rozkład pozostałych
cech społeczno-ekonomicznych. Jeśli układ instytucjonalny – jak do niedawna
w Polsce – jest silnie scentralizowany, to najbardziej zachowawcza, najmniej
podatna na pokusy innowacyjnej aktywności społecznej jest „społeczność stołeczna”. Ponadto członkowie tej społeczności – podobnie jak członkowie każdej prawdziwie wielkomiejskiej społeczności – dysponują rozmaitymi gratyfi-
214
kacjami, „błyskotkami”, „atrapami aktywności” zachęcającymi do kierowania
na inne – np. bardziej hedonistyczne – tory rozpędu życiowego, który w innych warunkach mógłby realizować się w życiu publicznym, w aktywności na
rzecz zmiany społecznej. Odmiennie nakreślony jest w tej koncepcji stereotyp
„prowincji”, „terenu”. Tutaj ludzie często nie mają alternatyw, głęboko przeżywają deprywację, która wielu z nich – gdy sprzyjać będą temu predyspozycje osobowościowe – zmobilizuje do aktywności społecznej. Ludzie prowincji
bywają też mniej kontrolowani i paraliżowani przez instytucje (choć bardziej
– przez opinię publiczną). Jeśli nawet instytucje te – formalnie biorąc – dominują nad nimi, to łatwiej jest je „oswoić”, nadwątlić siłę rygorów oplotem więzi
bezpośrednich tak typowych dla środowisk prowincjonalnych. Tak więc, jeśli
w ogóle gdzieś aktywność społeczna ma szansę na rozwój, trwanie i osiąganie
– choćby skromnych – sukcesów, to tylko na prowincji. Choć daleko do stanu,
w którym aktywność społeczna stawałaby się dominantą życia prowincjonalnego. Aby aktywiści prowincjonalni mieli „na miejscu” partnera o uprawnieniach
władczych, trzeba znacznie zwiększyć znaczenie „mikroskali” w polityce społecznej.
Trzeci zestaw hipotez narodził się w toku polemik z powyższą koncepcją.
Tu również akcentuje się wagę nieformalnych więzi bezpośrednich w życiu
mikrospołeczności prowincjonalnych, ale inaczej się je ocenia. Lokalne więzi
międzyludzkie nie muszą wcale prowadzić do erozji sztywnych struktur instytucjonalnych, a mogą – wręcz przeciwnie – wzmacniać je, podtrzymując
nawet te układy instytucjonalne, które tymczasem w centrali – gdzie zabrakło
takiej „społecznej protezy” – ulegają rozkładowi. O ile więc w pierwszym zestawie hipotez prowincja była „echem centrali”, a w drugim zestawie hipotez
traktowano ją jako „promotora postępu”, to tutaj prowincja jest postrzegana
jako „ostoja konserwatyzmu zdolna do aktywności społecznej przybierającej
formę zakulisowego przeciwstawiania się centralnym projektom reformatorskim. Wniosek praktyczny – konieczny jest jeszcze silniejszy niż w pierwszym
zestawie hipotez nacisk na zwiększenie roli makroskali w reformowaniu i prowadzeniu polityki społecznej.
Wiele, nie uporządkowanego jeszcze do końca, materiału pozwalającego
weryfikować wszystkie te stereotypy wniosły wydarzenia lat 1980–1981, a potem 1988–1990. Wydaje się, że nie potwierdził się w całej rozciągłości żaden
z przedstawionych schematów, choć zapewne dla każdego z nich można by
znaleźć konkretną regionalną egzemplifikację. Wydaje się, że przynależność do
ponadlokalnych makroregionów o odmiennych tradycjach kulturowych okazała się istotniejszym czynnikiem określającym poziom ówcześnie objawionej
aktywności społecznej – istotniejszym, niż ulokowanie mikrospołeczności na
skali „od stołeczności do peryferyjności” (nie mówiąc o zasadniczym znaczeniu
takiego czynnika, jak obecność wielkich zakładów przemysłowych w środowisku). Okazało się też, że często skuteczniejszy był nacisk na centralne ośrodki
215
dyspozycyjne, gdy wychodził on ze środowisk lokalnych, „peryferyjnych” pod
względem odległości od centrów administracyjno-politycznych, choć zarazem
będących centrami przemysłowymi, zaś naciski społeczne wychodzące z centrów administracyjnych były słabe, a w każdym razie lekceważone. Był to jednak czas nietypowej – „pararewolucyjnej” – aktywności, rządzącej się zapewne
specyficznymi prawami. Pozostaje otwarte pytanie, czy podobne będą związki
między typem środowiska lokalnego a stopniem innowacyjnej aktywności społecznej w warunkach stabilizacji. I – co warto jeszcze raz na zakończenie, podkreślić – ścisłe są związki wzajemne między rozwojem aktywności społecznej
w środowiskach lokalnych różnego typu a modelem organizacyjnym polityki
społecznej. Modelem rozstrzygającym, jaka jest rola „makroskali” i „mikroskali” w polityce społecznej, w jakich proporcjach podzieliły między siebie
uprawnienia władcze „centrala” i „teren”.
Resumé
Wróćmy do problemu postawionego na początku tego rozdziału. Zrozumiałe jest dążenie polityki społecznej do tego, by ludzie byli kimś więcej niż zjadaczami chleba, wołami roboczymi i mięsem armatnim, reproduktorami i telewidzami. Obok ideału „wszechstronnego rozwoju” przez wiele lat w naszym
kraju lansowano ideał „działacza społecznego” sugerując, że samorealizacja
poprzez działania interesowne, zyskowne, profesjonalne ma mniejszą wartość.
Jednakże dla wielu – zapewne dla większości – ludzi mających swobodę wyboru rozwijanie prywatnych pasji, kultywowanie życia rodzinnego, bogacenie się
i pogoń za sukcesem wywyższającym ich nad innych będzie zawsze przedmiotem najwyższych aspiracji. Nastroje te przybierają na sile i trzeba w pedagogice społecznej rehabilitować te typy karier życiowych, nie dezawuując jednak
tradycyjnych społecznikowskich wzorców. Jeśli polityka społeczna ma służyć
„dobru człowieka”, to powinna być bardziej zespołem zabiegów poszerzających pole własnej aktywności jednostek niż aktywnością instytucji redukujących człowieka do biernej roli „przedmiotu obróbki” czy narzędzia.
216
7
Dylematy instrumentalne
Wstęp
O czym będzie mowa
Nie wystarczy, aby polityka społeczna była słuszna. Musi być ponadto
skuteczna. W przeszło stuletnich dziejach państwowej polityki społecznej na
świecie ukształtowało się bogate instrumentarium dostosowane do jej specyficznych celów. Pragnę obecnie dokonać przeglądu tego instrumentarium, zastanowić się nad kryteriami i konsekwencjami wyboru jednych a odrzucenia
innych narzędzi. Po omówieniu dylematów towarzyszących wyborowi środków ekonomicznych, informacyjnych, prawnych i kadrowych zatrzymam się
dłużej nad szczególnie ważną grupą dylematów – instrumentalnych, ale silnie
uwikłanych w aksjologię – dotyczących „stylu realizacji polityki społecznej”.
To, co nazywam stylem realizacji, determinuje pozycję jednostki wobec instytucji polityki społecznej pozycję bądź to przedmiotu, bądź to podmiotu.
Skoro „diabeł siedzi w szczegółach”, dobór konkretnych środków i stylów
realizacji polityki przesądza o tym, czy idee wolności, równości, bezpieczeństwa itp. głoszone jako idee przewodnie polityki społecznej staną się rzeczywistą treścią tej polityki.
Ograniczenia i samoograniczenia sterowności
Najpotężniejsze podmioty polityki społecznej – a więc przede wszystkim
podmioty państwowe – dysponują wszystkimi czterema rodzajami środków, tj.
środkami ekonomicznymi, informacyjnymi, prawnymi oraz kadrowymi. Rzadko jednak się zdarza, aby jakiś podmiot – nawet państwowy i nawet w państwie
niedemokratycznym – miał w społeczeństwie monopol na dysponowanie tymi
środkami. Musi więc, stosując środki z którejkolwiek z wymienionych grup,
uwzględnić fakt, że na tym samym obszarze odbiorca zetknie się zapewne
z „konkurencyjnymi” – choć analogicznymi w swej substancji – oddziaływaniami: innych agend tego samego podmiotu, odpowiedzialnych np. za politykę
217
gospodarczą czy „polityczną”, innych podmiotów sformalizowanych (np. partii czy organizacji społecznych), ruchów i inicjatyw społecznych lub instytucji
w sensie socjologicznym (np. rodziny), ogniw własnego aparatu wykonawczego, które potrafią autonomizować się i prowadzić własną (może nie usankcjonowaną, ale często bardzo skuteczną) politykę. Ponadto naturalna bariera broni
wstępu najbardziej nawet agresywnemu monopoliście do „strefy prywatności”,
strefy najintymniejszych zachowań i przekonań, których nie sposób kontrolować – jeśli nie ze względów etycznych, to ze względów technicznych. Trzeba
więc pogodzić się z faktem, że jednostka ludzka i rodzina nie są doskonale
plastycznym surowcem, poddającym się każdej obróbce. Zbiorowość „adresatów” polityki społecznej może poważnie odkształcać jej ostateczne skutki.
Będzie bowiem reagować bez uprzedniego porozumienia, ale pod dyktando
identycznych instynktów, przeświadczeń czy narzuconych przez wspólną kulturę obyczajów. Adresaci polityki mogą też zawiązywać „ciche zmowy” i tak
samo autonomizować się i przechwytywać środki centralne, jak ogniwa aparatu
wykonawczego polityki społecznej.
Podmiot polityki społecznej musi uwzględniać te wszystkie oddziaływania, niewygodne dla siebie, ale realne, choćby z tego względu, że pojemność
percepcyjna adresatów jest ograniczona. Nawet gdyby te policentryczne oddziaływania miały służyć tym samym celom – co zresztą rzadko się zdarza
– to brak koordynacji mógłby doprowadzić do „przesterowania”, znieczulenia i zobojętnienia odbiorców na nadmiar płynących bodźców. Zjawisko
to nasiliłoby się wówczas, gdyby – co jest omalże regułą – oddziaływania
te kolidowały ze sobą, skłaniając do zachowań diametralnie sprzecznych
lub przynajmniej odciągających uwagę. Zmniejszona lub wypaczona skuteczność oddziaływań podmiotu „głównego” wynikałaby więc ze zjawiska
nazwanego „wichrowatością socjotechniczną”228. Na te wszystkie zjawiska,
ograniczające omnipotencję każdej polityki, będę kładła nacisk analizując
środki ekonomiczne, informacyjne, prawne i kadrowe, jakimi może posłużyć
się polityka społeczna.
Do tych nieuchronnych, „danych”, ograniczeń dochodzą niejednokrotnie
samoograniczenia, jakie nakładają na siebie poszczególne podmioty polityki
społecznej lub nawet cały system. Takie dobrowolne samoograniczenia są atrybutem pewnych środków i pewnych stylów działania – będą one przedmiotem
szczegółowych rozważań w dalszych częściach tego rozdziału. Każda polityka społeczna jest kombinacją odgórnego sterowania ludzkimi zachowaniami
i działań poszerzających pole dla indywidualnej aktywności życiowej (o której
pisałam w poprzednim rozdziale). Im więcej samoograniczenia, tym więcej –
rzecz jasna – miejsca dla tego drugiego nurtu działań.
228
218
Zob. A. Podgórecki, Zasady socjotechniki, Warszawa 1966, s. 44–75.
Środki ekonomiczne
Cztery rodzaje środków czy cztery wymiary decyzji
Przeprowadzone rozróżnienie środków polityki społecznej jest nieostre.
W gruncie rzeczy każda decyzja, każde działanie ma wymiar ekonomiczny,
informacyjny, prawny i kadrowy, choć zwykle jeden z tych wymiarów wysuwa się na plan pierwszy. Walor głównie symboliczny, a więc informacyjny,
mają niektóre świadczenia materialne (np. nieznaczne zwiększanie zasiłków na
kolejne dzieci w rodzinie informuje o preferowanym modelu dzietności) oraz
niektóre zapisy prawne (nie przewidujące możliwości egzekutywy sformułowanych w nich zaleceń); ich główną funkcją jest zatem lansowanie wartości.
Problemem na pograniczu instrumentariów informacyjnego i ekonomicznego
jest komercjalizacja obiegu informacji (odpłatność poradnictwa, ceny środków
społecznego przekazu). Pracownicy socjalni, którzy na podstawie fachowo
przeprowadzonego rozpoznania przypadku udzielają podopiecznym uznaniowych świadczeń materialnych, łączą równorzędne oddziaływanie fachowej
kadry z dystrybucją środków ekonomicznych. Ale z punktu widzenia odbiorcy rozróżnienie środków informacyjnych, ekonomicznych i prawnych jest klarowne – nie interesuje go, ile kosztowało emitowanie ważnych dlań informacji
na falach eteru, jaka była podstawa prawna i obsługa urzędnicza przyznanego
mu świadczenia materialnego.
Zależnie więc od tego, jaki rodzaj środków jest wyraźnie preferowany,
można mówić o polityce „ekonomocentrycznej”, „informacjocentrycznej”,
„prawocentrycznej” czy „kadrocentrycznej”. Można też próbować wyodrębniać w kompleksie polityki społecznej segmenty wyróżniające się dominacją
jednego z tych rodzajów działań. Wybór między czterema możliwymi dominantami instrumentalnymi byłby więc pierwszym dylematem instrumentalnym wymagającym rozstrzygnięcia. Wyboru dokonuje się wówczas, gdy rezygnuje się
z wykorzystania całego potencjału środków jednego rodzaju, by lepiej wyeksponować i „oczyścić teren” dla innych środków lub innych celów. Jeśli takiej
świadomej rezygnacji zabrakło, proporcje między środkami są raczej wypadkową konieczności i okoliczności.
Każdy z wymienionych czterech rodzajów środków ma swoje własne specyficzne cechy i nastręcza wiele specyficznych dylematów. Rozpocznę ich charakterystykę od środków ekonomicznych, im też poświęcę najwięcej uwagi.
Środki ekonomiczne
Rodzaje środków ekonomicznych
Podmioty polityki społecznej dysponujące zasobami ekonomicznymi starają
się najczęściej za ich pomocą wpływać świadomie na ludzkie zachowania (tym
samym wpływając na poziom i sposób zaspokojenia ludzkich potrzeb) lub czynią to bezwiednie. W polityce społecznej najwięcej zainteresowania wywoływała
219
zawsze dystrybucja środków konsumpcji. Trochę w cieniu pozostawała polityka
dystrybucji środków produkcji, mimo jej wielkiego wpływu na status i warunki
życia takich grup, jak np. rolnicy czy rzemieślnicy. W ostatnim okresie rośnie
w naszym kraju zainteresowanie możliwością upowszechniania prywatnej własności środków inwestycyjnych, tak konsumpcyjnych (mieszkania), jak i produkcyjnych. Niejednokrotnie będę o nich wspominać, koncentrując jednak uwagę
– tradycyjnie – na problemach konsumpcji. Środki ekonomiczne przybierają
postać rzeczy lub usług, wytwarzanych a następnie dystrybuowanych w formie
strumienia, zużywanych lub odkładających się w zasoby. Zasoby te mogą pozostawać własnością ich wytwórcy lub innego podmiotu użyczającego jednostkom
tylko czasowo praw do korzystania z tych zasobów. Na przykład kredyty bankowe są formą korzystania z należących do kogo innego zasobów kapitałowych,
zaś usługi placówek infrastruktury są formą czasowego dopuszczania do ich
„usługotwórczego” potencjału. Zasoby te mogą także przechodzić na własność
ich bezpośredniego użytkownika (producenta lub konsumenta). „Wypuszczenie
z ręki” części zasobów państwowych i uhonorowanie prawa innych podmiotów
do własności tych zasobów może być – w danym momencie – bardzo silnym
impulsem, dającym się wykorzystać jako skuteczny środek oddziaływania, a zarazem na dłuższą metę oznacza zubożenie aktywów mogących posłużyć jako
środki ekonomiczne. Podmiot polityki społecznej decydujący się na rezygnację
z monopolu własności ma mniej środków służących uzależnieniu innych od siebie, może natomiast liczyć na to, że przybędzie mu podmiotów wspomagających
i wyręczających w realizacji rozmaitych zadań.
Czas pozostający do dyspozycji jednostki bywa traktowany jako dobro
komplementarne wobec dóbr ekonomicznych (gdyż jest on niezbędny do korzystania z dóbr ekonomicznych, czasochłonna jest zarówno konsumpcja, jak
i produkcja) lub jako ich substytut (gdyż ludzie podejmują decyzje sprzedaży
swego czasu w zamian za płacę, rezygnacji z zarobku na rzecz czasu wolnego,
zakupu czasu wolnego w postaci usług czasooszczędnych)229. Toteż podejmuje
się próby szacowania ekonomicznej wartości czasu – przede wszystkim czasu
wolnego – i tym samym traktuje się go jako specyficzne dobro ekonomiczne230.
Dystrybucja tego dobra wśród ludzi może być kontrolowana i może być używana jako ekonomiczny instrument polityki społecznej.
Po co ludziom są potrzebne dobra ekonomiczne
Definicyjną cechą dóbr ekonomicznych jest ich względna rzadkość, permanentny niedobór – w odróżnieniu od tzw. dóbr wolnych. Czy można zatem mó229
Zob. A. Tymowski, Budżet pieniężny a budżet czasu, cz. I i II, Roczniki IHW 1972,
z. 2 i 3.
230
Zob. M. Rakowski, Efektywność wzrostu wolnego czasu a programowanie wzrostu
społeczno-gospodarczego, Materiały Instytutu Planowania nr 5, Warszawa 1976.
220
Środki ekonomiczne
wić o ewentualności nadmiaru dóbr ekonomicznych? Jednostka może natknąć
się na nieprzekraczalne granice, poza którymi przyswojenie sobie wszystkich
wartości użytkowych nagromadzonych dóbr staje się niewykonalne. Granice te
są ciaśniejsze, gdy ludziom brak czasu na konsumpcję lub produkcję. Jednak
dobra ekonomiczne mają dla ludzi znaczenie z bardzo wielu względów. Pożądanie dóbr ekonomicznych jest silne nie tylko wśród ludzi ubogich i można je
wykorzystywać, by uruchomić ludzkie motywacje.
Środki ekonomiczne mogą z punktu widzenia jednostek pełnić rozmaite
funkcje: funkcję bezpośredniego wykorzystywania ich wartości użytkowych
(czy to jako dóbr konsumpcyjnych, czy to jako surowców i narzędzi pracy
wykorzystywanych na własny użytek w gospodarstwie domowym); funkcję
pomnażania zawłaszczanych indywidualnie wartości ekonomicznych (a więc
funkcję kapitału; mogą ją pełnić środki produkcji, które – używane z myślą
o własnym zysku pomnażają ogólnospołeczną pulę wartości; mogą ją też pełnić
dowolne dobra, także stricte konsumpcyjne, jeśli zostaną użyte jako przedmiot
spekulacji, co zdarza się często w warunkach „gospodarki niedoboru”); funkcję tezauryzacji (im większe niedobory ekonomiczne i im większa niepewność
przyszłości trapią społeczeństwo, tym więcej dóbr zaczyna pełnić tę funkcję,
wypadając z bezpośredniego użytkowania i odkładając się w „chomikowane”
zasoby); funkcję prestiżową (kultura typuje dobra, których posiadanie podnosi
prestiż jednostki, a także zachowania konsumpcyjne dające ten sam efekt –
np. tak często przytaczana przez J. Szczepańskiego jako przykład marnotrawstwa „konsumpcja potlaczowa” polegająca na publicznym niszczeniu dóbr231).
Traktowanie dóbr ekonomicznych jako znaków prestiżu może odwracać uwagę
od ich wartości użytkowych i sprawiać, że nie zostaną w pełni wykorzystane;
mogą się jednak zdarzać i sytuacje odwrotne, snobizm może inicjować nowe,
szlachetniejsze kierunki konsumpcji czy działalności gospodarczej.
Obszar niezależności ekonomicznej jednostek
Wobec wielości funkcji pełnionych przez dobra ekonomiczne nie sposób do
końca skontrolować i przewidzieć formę ich wykorzystania przez ludzi, jeśli
już raz znalazły się w ich gestii. Niewiele tu zmieni nawet bardzo drobiazgowa
kontrola rzeczowej struktury dóbr i usług, wytwarzanych i dystrybuowanych
przez podmiot o ambicjach monopolistycznych. Jest to więc pierwsze źródło ograniczeń wszechwładzy ekonomicznej (do której w naszych warunkach
może aspirować jedynie państwo).
Obszarem względnej niezależności jednostki od ekonomicznej polityki państwa jest, po pierwsze, konsumpcja naturalna, po drugie, nieewidencjonowana
działalność zarobkowa. Owocem obu tych rodzajów działań są dobra i usługi,
231
Zob. J. Szczepański, Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej
teorii konsumpcji, Warszawa 1981, s. 180.
221
których nie uwzględnia się przy obliczaniu dochodu narodowego (jeśli abstrahować od konsumpcji naturalnej w rolnictwie), które pozostają w cieniu,
„w podziemiu” i których dystrybucja może bardzo poważnie odkształcić planowane przez centrum proporcje dochodowe i majątkowe. Polityka prowadzona
przez państwo na ogół nie umie tych zjawisk radykalnie ograniczyć, natomiast
rozrost tej „gospodarki drugiego obiegu” jest z reguły pochodną rozmaitych
błędów i niedoskonałości gospodarki „oficjalnej”232.
Konsumpcja naturalna i obrót naturalny w rodzinie
Konsumpcja naturalna – poprzedzona wytwarzaniem wyrobów i świadczeniem usług dla zaspokojenia potrzeb własnego gospodarstwa domowego – kilkaset lat temu stanowiła podstawową formę konsumpcji. Długofalowy trend
denaturalizacji konsumpcji (i włączenia jej tym samym do sfery życia podległej zinstytucjonalizowanej kontroli) bywa okresowo zakłócany. Czasem przez
czynniki dające się pozytywnie ocenić (np. postęp techniczny w gospodarstwie
domowym i wzrost ilości czasu wolnego, co sprzyja traktowaniu pewnych rodzajów „pracy dla siebie” jako dającej satysfakcję twórczości), czasem przez
czynniki jednoznacznie negatywne (np. chroniczne niedobory na rynku dóbr
i usług konsumpcyjnych).
Za zjawisko zbliżone można uznać „obrót naturalny” w ramach wielkiej rodziny, dokonujący się pomiędzy spokrewnionymi gospodarstwami domowymi.
W tym przypadku wymyka się spod ewidencji i kontroli państwa ostateczny
rezultat tego krążenia dóbr, zwłaszcza pomiędzy starszą i młodszą generacją,
między utrzymującymi się z pracy i ze świadczeń społecznych. W pewnych
przypadkach jest to przepływ środków od gospodarstw bardziej do mniej zamożnych, w innych – być może częstszych – jest to wzajemna samopomoc
w gronie ubogich lub w ekskluzywnym gronie bogatych233. Te krewniacze więzi ekonomiczne można by oceniać jako materialny wyraz siły więzi emocjonalnych, a więc zjawisko pozytywne, gdyby nie było ono często wymuszone
i sztucznie podsycane przez gospodarkę niedoboru.
Drugi obieg gospodarczy
Natomiast trudniej dopatrzyć się budujących moralnie treści w „drugim
obiegu gospodarczym”, w spekulacji, wytwarzaniu dóbr i usług poza jakimikolwiek legalnymi strukturami gospodarczymi lub w przedsiębiorstwach państwowych, ale na własny rachunek, przy użyciu własnej siły roboczej oraz narzędzi
232
Zob. M. Bednarski, Podstawowe problemy funkcjonowania „gospodarki drugiego
obiegu” w Polsce. W: Człowiek w systemie gospodarowania, t. I, PTE, Warszawa 1986.
233
Zob. J. Supińska, Budżety rodzin a budżety gospodarstw domowych, maszynopis
w archiwum Biura Studiów Komitetu Badan i Prognoz „Polska 2000” PAN, Warszawa
1978.
222
Środki ekonomiczne
i materiałów będących własnością tego przedsiębiorstwa. „Praca na lewo” jest
traktowana jako zjawisko patologiczne i przejaw degradacji moralnej234. Ale
nie brak też głosów, że – jeśli mowa o naszym kraju – działalność ta ratuje
nas przed jeszcze większym zaognieniem „kwestii konsumpcji”, zgotowanej
nam przez system gospodarczy, a zarazem ratuje ona przed upadkiem sam ten
system, łatając najbardziej dokuczliwe luki i oliwiąc tryby zardzewiałych mechanizmów235. W najbardziej skrajnych ujęciach wita się większość przejawów
tej aktywności z satysfakcją, jako dowód na to, że jeszcze przedsiębiorczość
nie zginęła – mimo długotrwałego i intensywnego rugowania postaw przedsiębiorczych – i że istnieją „osobowe” przesłanki reformy gospodarczej bazującej
na tych postawach. Jedno jest pewne, zjawiska te – dobre czy złe – zawężają
pole manewru każdego podmiotu politycznego chcącego stosować środki ekonomiczne; trudno oddziaływać na nie, trzeba więc przynajmniej orientacyjnie
je rozpoznać, by znać własne ograniczenia.
Rola polityka – wytyczanie „dróg do konsumpcji”
Państwowy podmiot polityki społecznej dysponuje – w naszych warunkach
– kilkoma wariantami „dróg do konsumpcji”, które może w mniejszym lub
większym zakresie rozbudowywać i skłaniać ludzi do korzystania z nich236.
Warianty te różnią się między innymi: stopniem swobody pozostawionej „użytkownikom” tych dróg (a więc i stopniem presji, jaką polityk może wywierać
na konsumenta-użytkownika, by wpływać na jego rozmaite zachowania), stopniem swobody, jaką sobie pozostawił polityk, zdolnością do szybkich i częstych
zmian strategii realizowanych za pomocą tych narzędzi, zdolnością państwa do
eliminowania z tej drogi „konkurentów”.
Konsumpcja społeczna
Drogą do konsumpcji dającą gestorowi dóbr największe możliwości ingerowania w zachowania jednostki jest tzw. konsumpcja społeczna, a więc nadawanie „uprawnień do konsumpcji” w następującym trybie: decyzja prawna
określająca szczegółowo, jakim osobom lub kategoriom osób i w jakim rozmiarze przysługują nieodpłatnie konkretne dobra; „darmowy koszyk” wypełniony tymi dobrami; instytucja konsumpcji zbiorowej, na terenie której zlokalizowane będą wszystkie zachowania konsumpcyjne jednostki, zmuszonej
234
Zob. np. W. Nieciuński, Polityka społeczna a deformacje i zjawiska patologiczne.
W: Polityka społeczna w okresie przemian, pod red. A. Piekary i J. Supińskiej, Warszawa
1985.
235
Zob. np. A. Iwanowska, M. Federowicz, T. Żukowski, Ład administracyjny w zarządzaniu gospodarką. W: Człowiek w systemie gospodarowania, jw.
236
Zob. A. Kantecki, J. Supińska, Społeczne problemy konsumpcji. W: Polityka społeczna, pod red. A. Rajkiewicza, wyd. III, Warszawa 1979.
223
opuścić w tym celu swe gospodarstwo domowe (instytucje zbiorowe charakteryzowałam w rozdziale o kolektywizmie). Ponadto konsumpcja ta przybiera czasem formę przymusową (jak np. pewne świadczenia ochrony zdrowia
czy oświaty).
Kto na tę drogę nie wejdzie
Jeśli zabraknie przymusu prawnego obwarowanego sankcjami, samo
uprawnienie do darmowego wstępu w progi placówki zbiorowej może okazać się niewystarczające. Po pierwsze. nie skorzystają z tej możliwości ci,
którzy nie mają na to najmniejszej ochoty; skuteczność tego instrumentu wymaga więc przekroczenia pewnego minimalnego progu rozbudzenia potrzeby
w świadomości jednostki. Po drugie, odpadną ci, których nie stać na poniesienie dodatkowych kosztów finansowych, gdy usługa jest tylko częściowo
nieodpłatna lub skorzystanie z niej wymaga dodatkowego ekwipunku, dojazdu itd., a także ci – często ci sami – którzy nie mogą wygospodarować odpowiedniej porcji czasu ze swego nie dopinającego się budżetu czasu. Im mniejsze dochody i niższa sprawność życiowa, tym bardziej te niedobory „łata
się” dodatkowymi nakładami czasu pracy, domowej lub pozadomowej. Zaś
darmowe usługi są najczęściej czasochłonne (w tym sensie, że służą zapełnieniu już posiadanego czasu wolnego, lub – jak np. w zdrowiu czy oświacie
– skorzystanie z nich wymaga czasu uwolnionego od innych konieczności,
uznawanych za pilniejsze). Natomiast usługi czasooszczędne są najczęściej
uznawane za luksusowe i są skomercjalizowane (chyba żeby uznać za nie
usługi żłobkowo-przedszkolne, skoro niewątpliwie wpływają one na aktywizację zawodową matek, wyzwalając niezbędny na to czas). Ów brak pieniędzy czy czasu może mieć charakter absolutny lub względny; względny jest
wówczas, gdy w oczach jednostki niekorzystnie kształtuje się relacja między
efektem (zaspokojeniem potrzeby nie uznawanej za zbyt ważną) a nakładem
(np. wymagającym ograniczenia wydatków na żywność lub skrócenia czasu
snu). Hamująco może działać też bariera przestrzenna. I ona bywa absolutna, gdy nie sposób ją pokonać, lub względna, gdy wymaga to zbyt wielu
pieniędzy i czasu. Po trzecie, splot różnych czynników kształtujących „image” różnych placówek zbiorowej konsumpcji może sprawić, że korzystanie
z „darmochy” przynosi ujmę w oczach otoczenia, zaś wysokie ceny innych
dóbr i usług sprawiają, że to one właśnie stają się podwójnie pożądane, jako
nie tylko pożyteczne, ale i prestiżowe. Tak więc na tej właśnie drodze do
konsumpcji najłatwiej jest politykowi uwierzyć w swoją omnipotencję i tym
dotkliwsze może być jego rozczarowanie.
W imię czego tworzy się sektor konsumpcji społecznej? Administracyjne
i arbitralne kreowanie tytułów do konsumpcji zwykło się wiązać z polityką
egalitaryzującą i zabezpieczającą. Jednak nie ma żadnych technicznych prze-
224
Środki ekonomiczne
szkód, aby tą metodą utwierdzać przywileje dla „silniejszych” czy osłabiać poczucie bezpieczeństwa237.
Wersja „uprywatniona”
Modyfikacją przedstawionej wyżej drogi do konsumpcji – określaną także
mianem konsumpcji społecznej – jest skierowanie rzeczowego strumienia dóbr
nie do placówki zbiorowej, a do indywidualnego gospodarstwa domowego.
W tej „uprywatnionej” wersji jednostka zyskuje pewne możliwości wyborów
w ostatniej fazie zachowań konsumpcyjnych (w porównaniu z kontrolowanymi do końca, aż do unicestwienia konsumowanego dobra, zachowaniami konsumpcyjnymi w placówkach zbiorowych), spod kontroli wymyka się ostateczny podział dóbr pomiędzy członkami gospodarstwa domowego (stąd natrętnie
powracający we wszystkich dyskusjach przykład alkoholika przepijającego
paczki żywnościowe ofiarowane jego dzieciom). Bowiem – jak już pisałam
– nawet narzucona z zewnątrz rzeczowa struktura oferty pozostawia ludziom
jakąś swobodę wyboru; można to uznać bądź za wadę, bądź za zaletę tego rozwiązania.
Droga „dwupasmowa” – reglamentacja na quasi-rynku
Znaczne możliwości sterowania i kontroli nad zachowaniami ludzkimi zawiera w sobie również następująca – „dwupasmowa” – droga do konsumpcji:
decyzja prawna nadająca konkretnej jednostce lub całej kategorii osób prawo
do zakupu dóbr, które wcale lub prawie wcale nie są dostępne na rynku; dochód
pieniężny (z pracy lub innych źródeł, który trzeba zdobyć równolegle z owym
prawem): zakup na quasi-rynku; gospodarstwo domowe.
Tę drogę zwykło się z kolei kojarzyć z przywilejami dla tych, którzy są
„ważniejsi”, Ale brak technicznych przeszkód, by na tę drogę kierować bardzo
różne kategorie konsumentów (mogą to być i inwalidzi zyskujący asygnaty
na zakup samochodów lub narzędzi pracy czy choćby zyskujący pierwszeństwo w sklepowej kolejce, mogą to być dopuszczeni do luksusowych towarów funkcjonariusze wielkich zakładów pracy lub aparatu politycznego). O ile
konsumpcja darmowa ma zawsze duży urok, również w warunkach obfitości
dóbr na rynku, i przyciąga wielu chętnych nawet bez uciekania się do przymusu, to przedstawiana obecnie droga do konsumpcji staje się atrakcyjna na
„pustkowiu rynkowym”. Jest więc jedną z ważniejszych innowacji, jakie za237
Wiele badań wykazuje, że konsumpcja społeczna w większości przypadków trafia
do zamożniejszych i wykształconych. Zob. np. T. Dmoch, Wpływ społecznych funduszów
spożycia na rozkłady dochodów ludności. W: Tendencje rozwoju społecznego, GUS, Warszawa 1979, s. 254; J. Szumlicz, Niepieniężne świadczenia społeczne, „Polityka Społeczna”, 1986, nr 4.
225
wdzięczamy „gospodarce niedoboru”238. Można jeszcze wspomnieć o wariantach pośrednich,, kiedy to asygnacie towarzyszy nadzwyczajna obniżka ceny,
nawet w stosunku do oficjalnego cennika. Często trudno oszacować, co jest
większym magnesem, co skuteczniej zwabia chętnych, skłonnych w zamian
zachowywać się w sposób zalecany przez gestora dóbr – czy jest to dopłata
do ceny, czy też raczej dopuszczenie do puli dóbr rzadkich. W naszych warunkach istniały, jak się zdaje, takie świadczenia, które są atrakcyjne głównie
dlatego, że stanowią o owym „dopuszczeniu do puli”, zaś ich darmowość czy
też ulgowość jest zbędna z socjotechnicznego punktu widzenia (tak można było
oceniać, w pewnych okresach i w pewnych środowiskach, np. rozdział miejsc
w przedszkolach, atrakcyjnych wczasów czy biletów na imprezy kulturalne).
Natomiast konsekwencją dezorganizacji ważnych segmentów rynku bywa
– jak w Polsce lat osiemdziesiątych – prawna reglamentacja konsumpcji mająca charakter powszechny i raczej równościowy. I ona stanowi „dwupasmową” drogę do konsumpcji, gdyż zarówno pieniądze bez kartek, jak i kartki bez
pieniędzy nie wystarczają, by z niej skorzystać. Nie tworzy ona jednak uprzywilejowanych enklaw konsumpcyjnych (wszelkie odmienności w przydzielonej puli są uzasadniane „nierównością żołądków”), jej głównym zadaniem
jest zapewnienie wszystkim niezbędnego minimum spożycia i ograniczenie
czasochłonności „pogoni za towarem”. Stwarza zarazem pokusę, by wydzielić
„enklawy nie dopuszczonych do stołu”, w których znajdą się osoby uznane za
aspołeczne czy też za takie, wobec których państwo nie poczuwa się do obowiązku alimentacyjnego. Taka reglamentacja bywa na ogół wprowadzana jako
rozwiązanie nadzwyczajne i chwilowe, jednak wskutek działania „błędnego
koła reglamentacyjnego” jest niezwykle trudna do wykarczowania239.
Konsumpcja rynkowa
Następną drogą do konsumpcji, pozostawiającą jednostkom znacznie więcej
swobody w zaspokajaniu własnych potrzeb wedle własnych upodobań i w wielu innych zachowaniach, jest następujący łańcuch przyczynowo-skutkowy: dochód pieniężny z pracy lub z funduszów społecznych; zakup na rynku; konsumpcja w gospodarstwie domowym (z tym, że węższa lub szersza ścieżka boczna
wiedzie ku skomercjalizowanym placówkom konsumpcji zbiorowej, gdzie – jak
już wspomniano – możliwość sprawowania kontroli jest większa). Jeśli źródłem dochodu pieniężnego jest praca, to korzystny punkt startu na tej drodze do
konsumpcji powinien – rzecz prosta – zależeć od korzystnych i pożytecznych
(w opinii gestora dóbr) zachowań pracowniczych. Nie tylko rozmiar konsumpcji, ale i sama swoboda w realizowaniu roli konsumenta może być traktowana
jako nagroda za zdyscyplinowane realizowanie roli pracownika.
238
239
226
Zob. J. Kornai, Niedobór w gospodarce, Warszawa 1985, s. 555.
Zob. np. Umowa o kartki, pod red. J. Kurczewskiego, IPSiR, Warszawa 1985.
Środki ekonomiczne
Tyle najogólniejszej charakterystyki tej drogi. Ma ona wiele wariantów. Na
jednym krańcu znajdzie się wariant, w którym dochody z pracy (a może i sam
fakt wykonywania takiej a nie innej pracy) zależą bardziej od decyzji administracyjnych niż od zachowań pracowniczych (omalże w tym samym stopniu, co
świadczenia społeczne), zaś rynek jest tak skrępowany „gorsetem reglamentacyjnym”, że niewiele się różni od rozdzielnictwa właściwego konsumpcji społecznej. Zresztą nie tylko konsument, ale i centralny planista miewa na takim
rynku niewiele do powiedzenia, gdyż o jego stanie zaczyna przesądzać „dyktat
producentów”, a więc zautonomizowanych ogniw wykonawczych scentralizowanej gospodarki240. Na drugim końcu usytuuje się wariant, w którym dochody
z pracy rzeczywiście zależą od dokonań pracowniczych, zaś rynek jest rzeczywiście rynkiem. W tym wariancie gestor dóbr dopuszcza możliwość różnych,
nie kontrolowanych szczegółowo i nie planowanych, ludzkich zachowań, zarówno w sferze pracy, jak i na rynku.
Bez względu na przyjęty wariant, opisywana obecnie droga do konsumpcji jest w świecie współczesnym najpowszechniej uczęszczana. O jej zaletach i wadach szerzej pisałam w rozdziale II, referując spór na temat modelu
konsumpcji. „Drogi” poprzednio opisane, cechujące się bardziej drobiazgową
kontrolą „ruchu drogowego”, są zaś – jak dotąd – powszechnie traktowane
jako uzupełniające, „specjalne” czy „nadzwyczajne”. Mimo to – jak to bywa
z przyprawami – nawet niewielkie wahania w proporcjach pozwalają już mówić o zmianie stylu polityki społecznej.
Droga dla wybrańców?
Na zakończenie omówię drogę do konsumpcji najbardziej emancypującą
tych, którzy są w stanie z niej korzystać, choć nigdy i nigdzie nie stoi ona otworem dla wszystkich. Oto ogniwa tego łańcucha: kapitał (mogą być różne „drogi
do kapitału”); aktywność gospodarcza na własny rachunek przy wykorzystaniu
tego kapitału; zysk okrojony przez politykę podatkową państwa; podział uzyskanych środków na inwestycyjne i konsumpcyjne; zakup na rynku; gospodarstwo domowe lub skomercjalizowana placówka konsumpcji zbiorowej.
Niektórzy chcą u nas ten wariant wykluczyć lub traktować jako uciążliwą
pozostałość, tolerowaną dopóty, dopóki realizuje się na gospodarczych rubieżach, w swoistych „skansenach”. Inni mają doń stosunek ambiwalentny, uważają go za korzystny dla racjonalnego gospodarowania (zwłaszcza lub wyłącznie w mikroskali), ale niekorzystny np. z punktu widzenia zasad równości miar,
szans i sytuacji. Opowiadają się więc za traktowaniem tej drogi jako okresowej,
a także jako ślepej (gdyż nie chce się dopuścić do akumulacji kapitału ponad
pewien – jeszcze strawny ideowo – normatyw ani do dziedziczenia uzyskanych
na tej drodze pozycji). Powraca więc wciąż w naszych dyskusjach przykład
240
Zob. J. Kornai, Niedobór w gospodarce, jw., s. 178 i dalsze.
227
NEP-u (polityka gospodarcza komunistycznej Rosji w latach 20. XX wieku).
Dla innych wreszcie jest to trakt, który należy wytyczyć jak najszerzej, bowiem pozwoli on połączyć sanację gospodarczą z nowym podejściem do idei
demokracji gospodarczej, mającej stworzyć nowe szanse bardziej ludzkiego
i pełniejszego życia dla szerokich – choć nie najszerszych – mas ludzi z inwencją i rozpędem życiowym241. Spór o miejsce dla tej drogi jest przede wszystkim
sporem o wyższość jednego z dwóch ustrojów gospodarczych, ale toczy się
również w obrębie każdego z tych ustrojów. Ta droga do konsumpcji, będąca
jednocześnie „drogą do pomnażania kapitału”, nie jest dziełem podmiotu politycznego gestora dóbr, ale wymaga jego przyzwolenia. I tym samym otwarcie
jej staje się elementem prowadzonej przezeń polityki.
Resumé
Wszystkie opisane tu drogi do konsumpcji mają w naszym kraju starsze lub
nowsze tradycje, są nawykowo przypisywane do określonych dziedzin i celów. Sądzę, że warto okresowo odświeżyć stosowane instrumentarium ekonomiczne, odrywać się od stereotypów i na nowo analizować użyteczność poszczególnych technik (bo „drogi do konsumpcji” są przecież technikami) w ich
rozmaitych zastosowaniach; innymi słowy, poświęcać więcej uwagi tej grupie
dylematów instrumentalnych.
Środki informacyjne
Rodzaje i znaczenie informacji
Informacje docierające do człowieka mogą dotyczyć faktów i ich interpretacji, wartości, mogą kształtować różne umiejętności, w tym umiejętności rozumienia i myślenia. Ich wpływ na zaspokojenie ludzkich potrzeb jest doniosły.
„Sensowność i skuteczność zachowania się człowieka zależy od jego orientacji w świecie”242. Źródłem informacji mogą być bezpośrednie doświadczenia
oraz przekaz. Szczególnie doniosłą rolę pełnią tu środki masowego – czy też
społecznego – przekazu, które wprawdzie powinny służyć dwustronnej komunikacji między podmiotami polityki i różnymi segmentami opinii publicznej,
ale częściej kształtują one niż odzwierciedlają opinię publiczną. Informacje
o świecie zdobywane w bezpośrednim doświadczeniu są selekcjonowane i interpretowane zgodnie z potrzebami jednostki. Informacje docierające do niej
w drodze przekazu są już przez kogoś wyselekcjonowane i zorganizowane (intencjonalnie lub mimowolnie), ale pozwalają jednostce poszerzyć zakres wiedzy o świecie poza krąg własnych doświadczeń, pozwalają też przyswoić sobie
241
Zob. Karta prywatnej przedsiębiorczości gospodarczej, „Ład” 1987, nr 13, s. 7.
T. Tomaszewski, Struktura i funkcja regulacyjna informacji. W: Opinia publiczna
i środki masowego przekazu a ujemne zjawiska społeczne, Warszawa 1981, s. 7.
242
228
sposób widzenia świata właściwy danemu kręgowi kulturowemu. „Ten wspólny obraz rzeczywistości odgrywa ogromną rolę w organizowaniu współżycia
ludzi, ich współdziałania i ich komunikacji, umożliwia on bowiem przetwarzanie przez nich napływających informacji szczegółowych według jednolitego
wspólnego kontekstu”243.
Granice skuteczności środków informacyjnych
Pojemność percepcyjna ludzkiego umysłu na swoje granice. Granice te są
tym ciaśniejsze, im mniej czasu mają ludzie, im mniej są wykształceni, im
uboższe – bo nierozbudzone – są ich potrzeby. Ludźmi nieciekawymi świata
trudno jest sterować, gdyż informacje nie są dla nich atrakcyjną nagrodą za zachowania, jakich się od nich żąda; nie zrobią też oni właściwego użytku z oferowanej im wiedzy praktycznej. Najwdzięczniejszym odbiorcą informacyjnych
oddziaływań są ludzie o już roznieconych ambicjach poznawczych, ale dopiero
wkraczający na drogę oświecenia. Na tym też etapie rozwoju społeczeństwa
środki informacyjne stają się szczególnie skuteczne. O nadmiarze informacji
można mówić wtedy, gdy są one wtłaczane w ludzkie umysły mimo objawów
„intelektualnej niestrawności”. Jest to zmarnowany wysiłek budzący ponadto
niechęć odbiorców (zwłaszcza wtedy, gdy politykę informacyjną cechuje jednostronność i dydaktyzm). Natomiast zawsze mile witany – i nigdy nie traktowany jako uciążliwy nadmiar – jest swobodny dostęp do potencjału takich czy
innych „banków informacji”. Z dostępu tego ludzie mogą czynić bardzo rzadko
użytek, ale świadomość tej możliwości oddala od nich poczucie zagrożenia
dezinformacją i ignorancją. Czym innym zatem jest rozmiar strumienia informacji emitowanych do odbiorcy, informacji przyswojonych przez odbiorcę
i rozmiar zasobów informacyjnych potencjalnie dostępnych. Ten ostatni może
być śmiało maksymalizowany bez obawy o to, że doprowadzi do „embarras de
richesse”.
Opór jednostki przeciwko przyswajaniu nowych informacji wyznaczający
górną granicę stosowania środków informacyjnych – wynika nie tylko z nadmiaru wtłaczanych informacji. Inne istotne czynniki to cechy indywidualne
(„otwartość” lub „zamkniętość” umysłu), przejściowa „fiksacja” poznawcza
będąca reakcją na pewne trudne sytuacje życiowe lub będące trwałym uogólnieniem doświadczenia „indywidualne teorie rzeczywistości”, tradycje kultury
narodowej, elementy kultury środowiskowej (np. deformacje profesjonalne).
Głównym źródłem oporu jest więc „ustabilizowany” obraz rzeczywistości, wytwór zgromadzonych uprzednio i utrwalonych informacji. „Zasób” powstrzymuje więc i modyfikuje napływający „strumień”, procesy asymilacji (dopasowania napływających informacji do posiadanego obrazu) konkurują z procesami akomodacji (dopasowywania posiadanego obrazu do nowych informa243
Tamże, s. 12.
229
cji). Ponadto, co szczególnie ważne dla polityka, psychologowie dawno już
udowodnili, że na fakt przyjęcia lub odrzucenia informacji wpływa nie tylko
jej treść, zgodność z dotychczasowym obrazem świata, ale i jej źródło. Ważne
jest, kto i w jakiej sytuacji informację przekazuje, jaki jest emocjonalny stosunek odbiorcy do nadawcy i jakie jest jego zaufanie do rzetelności nadawcy244.
Wynika z tego, że pewne podmioty polityki informacyjnej mogą stać na z góry
przegranych pozycjach i perfekcjonizm stosowanych technik propagandowych
niewiele tu może zmienić.
Kryteria oceny technik propagandowych
Opracowano i opisano wiele technik propagandowych, które zmniejszają
opór odbiorców przed przyjęciem tych informacji, które polityk emituje w celu
dokonania zmian w postawach i zachowaniach jednostek. Zadanie to jest łatwiejsze wówczas, gdy zmierza się jedynie do wzmocnienia już ukształtowanych – choćby w zarodku – przekonań. Zmierzając do zmian bardziej radykalnych trzeba najpierw zdezintegrować dotychczasowe postawy, a potem dopiero
formować postawy nowe245. Działania te mają – jak już wspomniano – swój
wymiar ekonomiczny. Szczególnie skuteczne, ale też szczególnie kosztowne są
oddziaływania przy użyciu najnowocześniejszych środków społecznego przekazu. Trzeba więc zawsze pytać o opłacalność wielkich kampanii propagandowych, odniesioną do stopnia prawdopodobieństwa osiągnięcia pożądanych
skutków i do rangi ważności owych skutków.
Już teraz trzeba podkreślić, że nie wolno oceniać tych technik wyłącznie
z punktu widzenia ich użyteczności, konieczne jest ponadto wprowadzenie
„ograniczników aksjologicznych” eliminujących techniki wątpliwe etycznie,
wypaczające osobowość czy zniewalające ludzi. Przykładowo, zawsze mniej
wątpliwości będą budzić oddziaływania zwalczające uprzedzenia i fobie niż
rozbudzające nowe irracjonalne przesądy i stereotypy. Zupełnie inny – i dużo
mniej kontrowersyjny – charakter mają te oddziaływania, których celem jest
dostarczenie ludziom tych informacji i umiejętności, które pozwolą potencjalnym postawom przekształcić się w realne zachowania, których istotą jest więc
dostarczenie jednostkom środków informacyjnych niezbędnych do realizacji
ich „indywidualnej polityki życiowej”.
Monopol informacji a deformacje opinii publicznej
Obieg informacji w Polsce powojennej był zawsze przedmiotem usilnych
zabiegów monopolizacyjnych państwa. Spontaniczny pluralizm tego obiegu
244
Tamże, s. 19 i 11.
Zob. T. Mądrzycki, Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw, Warszawa 1970, s. 163–189.
245
230
okazywał się jednak szczególnie oporny na te zabiegi, a opór ten zdawał się
nawet z biegiem czasu narastać. Monopol podmiotów państwowych na emitowanie informacji – o tyle, o ile udaje się go wprowadzić – wydaje się zjawiskiem szkodliwym i to niezależnie od oceny słuszności (np. wzmożenie poczucia bezpieczeństwa, o czym była mowa w jednym z poprzednich rozdziałów).
Jednostronna selekcja nadawanych informacji (będąca konsekwencją i celem
monopolu informacyjnego) i podejrzliwa kontrola wszystkich innych wypowiedzi publicznych – a bywa, że i prywatnych – nie dopuszczają do tworzenia
się opinii publicznej, tej instytucji umożliwiającej autentyczną wymianę informacji.
Myślenie ludzi o sprawach publicznych nie zawsze przeistacza się wtedy
w poglądy zwerbalizowane, wewnętrznie uzgodnione i skonfrontowane z poglądami innych. Bywa ono wówczas domeną emocjonalnych odruchów, prymitywnych stereotypów – lub zamiera. W skrajnych przypadkach schematy języka propagandy utrudniają czy wręcz uniemożliwiają zrozumienie i uogólnienie
doświadczeń nabytych w życiu codziennym. Poczucie dysfunkcjonalności języka, w którym można mówić o sprawach publicznych, prowadzi do poczucia
ubezwłasnowolnienia w tej sferze działań.
Brak informacyjnych „więzi poziomych” między różnymi środowiskami
społecznymi prowadzi do zaniku łączności między nimi, do atomizacji społeczeństwa w skali mezo i makro, opóźniając zrozumienie zarówno wspólnoty,
jak i – w innych przypadkach – sprzeczności interesów, różnic stanowisk.
A bez tego trudno wyobrazić sobie odpowiedzialny społeczny dyskurs na temat podstawowych dylematów politycznych, w tym – dylematów polityki
społecznej.
Inny negatywny skutek to brak kanałów przepływu informacji o lokalnych
i środowiskowych innowacjach czy inicjatywach społecznych (jeśli informacje
te „nie zmieściły się” w centralnym „kanonie informacyjnym”), co wywołuje
u inicjatorów poczucie osamotnienia i utrudnia uczenie się na cudzych błędach.
A bez tego trudno wyobrazić sobie upowszechnianie postaw kreatywnych i aktywnych.
Obieg informacji w społeczeństwie jest ze swej natury wielokierunkowy.
Jednakże państwo, usiłując skupić w swym ręku monopol na informowanie
i pouczanie swych obywateli, podchodzi zarazem bardzo selektywnie do informacji płynących „z dołu do góry”. Domaga się od podwładnych odpowiedzi
na zadawane im pytania i zamyka się na te informacje, które obywatele chcą
przekazać z własnej inicjatywy (roszczenia, postulaty, projekty reformatorskie
dotyczące spraw publicznych itp.), zaś chciwie gromadzi te informacje, które
obywatele radziby przed władzą zataić (i rozbudowuje w tym celu sieć poufnych informatorów). Owe spontanicznie przekazywane przez obywateli informacje bywają zresztą przedmiotem znamiennych nieporozumień. Jeśli „nadawcy z dołu” widzą w nich merytoryczny wkład w prowadzoną przez państwo
231
politykę, to organy władzy, tj. „odbiorcy u góry”, widzą w nich jedynie sygnał
o nielojalności nadawców.
Monopol informacji – niesłuszny, nieskuteczny, nie do utrzymania
Monopol informacji jest więc z punktu widzenia wielu wartości po prostu
niesłuszny; ten sposób posłużenia się środkami informacyjnymi winien być
odrzucony, gdy zastosujemy odpowiednie ograniczniki aksjologiczne. Ocena
monopolu informacyjnego będzie również wtedy negatywna, gdy zastosujemy
kryterium użyteczności. Po pierwsze dlatego, że utrudnia on obywatelom wspomaganie prowadzonej polityki, o czym była przed chwilą mowa. Po drugie
dlatego, że jest on bronią obosieczną, odcinając również podmiot władzy politycznej od dopływu prawdziwych i wszechstronnych informacji, bez których
trudno mu podejmować korzystne dla siebie decyzje. Na przykład w Polsce lat
siedemdziesiątych przeważająca część społeczeństwa uodporniła się na „propagandę sukcesu”, ale uległa jej władza, brnąc w ślepą uliczkę wielowymiarowego kryzysu. Centrum nie tylko uległo własnym sugestiom, ale i uzależniło
się od swych informatorów usytuowanych na dolnych szczeblach hierarchii
urzędniczej, bezkarnie i we własnym interesie wprowadzających swe władze
w błąd. W literaturze wyczerpująco jest opisane zjawisko niewydolności „układu trawienia” informacji, właściwe nadmiernie scentralizowanym systemom246.
Również zastosowanie kryterium nieuchronności prowadzi do wniosków negatywnych dla monopolu informacyjnego. Nie daje się on po prostu utrzymać,
prędzej czy później pluralizm informacyjny musi się w jakiejś postaci odrodzić. W społeczeństwie bezpośrednie przekazy nabiorą wówczas takiego bez
mała znaczenia, jakie miały przed erą Gutenberga, wykraczając daleko poza
swą naturalną domenę – sferę prywatności. Wzrost roli „pierwszego układu
kultury” (w terminologii A. Kłoskowskiej) utrudni oddziaływania wychowawcze państwa, choć będzie on w tych warunkach obarczony tymi wszystkimi
deformacjami, o jakich była wyżej mowa. Ponadto, korzystając z szeregu mniej
lub bardziej nowoczesnych środków przekazu trafiających do rąk prywatnych,
a nader trudnych do skutecznej kontroli – począwszy od radia i maszyny do
pisania, poprzez magnetofony, magnetowidy i kserografy, aż do anten telewizji satelitarnej – ludzie zaczną samowolnie tworzyć i wykorzystywać „pozalegalne” enklawy informacyjne, promieniujące na bliższe lub dalsze otoczenie.
Nie mówiąc o tym, że łatwo stracić kontrolę nad rozbudowaną siecią własnych
agend informacyjnych.
246
Zob. np. S. Kowalewski, Typowe przejawy patologii w administracji państwowej. W:
Bariery sprawności organizacji, pod red. W. Kieżuna, Warszawa 1978.
232
Środki prawne
Dylematy pluralizmu informacyjnego
W Polsce zawsze pozostawiano pewien margines dla polityki informacyjnej
prowadzonej przez podmioty niepaństwowe, praktycznie najdonioślejsza była
tu działalność Kościoła. Zrozumienie (jeśli nie akceptacja) nieuchronności tego
pluralizmu informacyjnego znalazło swe odbicie m.in. w koncepcji „społeczeństwa wychowującego”247 i w konstatacji działania wielu mecenasów w polityce
kulturalnej (mecenat państwowy, kościelny, wydawnictw „drugiego obiegu”
i mecenat zagraniczny)248. W każdej dziedzinie ludzkich zachowań zderzają się
ze sobą wzory i informacje zachęcające do zgoła odmiennych poczynań. Przykładowo wskażmy na dylematy szkolnictwa, czy wyposażać młodzież w informacje rozbudzające postawy innowacyjne i krytyczne, a więc świadomie
pogłębiać dysonans między oddziaływaniem informacyjnym szkoły i instytucji
„dorosłego” życia. Czy też raczej skoncentrować się na wyuczeniu postaw konformistycznych lub „łagodnie adaptacyjnych”, by młodym łatwiej było później
sprostać wymogom owego dorosłego życia i bez oporu – a więc bez ryzyka kary
– poddać się sugestiom polityki informacyjnej „dorosłych” instytucji249. Przed
tym dylematem staje w gruncie rzeczy każdy podmiot polityki społecznej posługujący się środkami informacyjnymi. Co maksymalizować, przystosowanie
do otoczenia czy zdolność do naprawiania świata? Jak te kierunki przekształcania postaw ludzkich mają się do dobra jednostki i do dobra wspólnego?
Środki prawne
Działanie środków prawnych – ile sztywności, ile „luzów”
Środki prawne są to informacje o zachowaniach uznanych przez państwo za
niepożądane, pożądane lub dopuszczalne. W odróżnieniu od innych informacji wartościujących zachowania (np. od norm obyczajowych); normy prawne
są z reguły opatrzone sankcjami, na straży których stoi rozbudowany aparat
uprawniony do użycia przymusu państwowego. Środki prawne oddziałują na
ludzi nie tylko bezpośrednio (gdy jednostka staje się obiektem nakazów lub
zakazów, lub nawet doznaje sankcji – bywa to udziałem mniejszości), ale i pośrednio, już jako „czysta” informacja o tym, jak różne zachowania są w świetle
prawa wartościowane, jakie są konkretne przepisy i decyzje. Owo pośrednie
oddziaływanie, docierające do ogółu, bywa często uznawane za donioślejsze.
Można do niego odnieść te wszystkie uwagi, jakie wypowiedziane tu zostały
247
Raport o stanie oświaty w PRL, Warszawa 1973, s. 295 i dalsze.
Diagnoza po raz pierwszy sformułowana przez A. Sandauera, potem powtórzona
m.in. w wywiadzie z ministrem A. Krawczukiem w „Przeglądzie Tygodniowym”, 1987,
nr 31.
249
Zob. A. Siciński, Społeczeństwo istniejące a społeczeństwo pożądane. W: Społeczeństwo wychowujące. Rzeczywistość i perspektywy, pod red. B. Suchodolskiego, 1983.
248
233
pod adresem środków informacyjnych. Więcej specyficznych problemów nastręcza bezpośrednie oddziaływanie prawa.
Prawo – ściśle rzecz biorąc – jest zbiorem norm ogólnych, a więc ustanowionych przez państwo reguł postępowania, które nie wyczerpują się w toku
jednorazowego zastosowania, czyli mają cechę trwałości. Nie są też adresowane do konkretnych indywiduów, lecz do każdego, kto znajdzie się w sytuacji określonej normą, lub przynajmniej do każdego, kto ma określone cechy.
Środki prawne będące do dyspozycji państwa nie sprowadzają się jednak do
prawodawstwa, tj. stanowienia norm ogólnych. W pojęciu tym mieści się również „prawo w działaniu”, a więc stosowanie prawa przez kompetentne organy
decyzyjne w ramach pozostawionych im przez prawodawcę „luzów decyzyjnych”; m.in. stanowienie norm indywidualnych, podejmowanie przez państwowe organy administracyjne lub sądowe decyzji adresowanych do poszczególnych osób i dotyczących poszczególnych sytuacji. W pojęciu tym mieści także
korzystanie z prawa, a więc korzystanie z uprawnień przysługujących „odbiorcom” prawa i korzystanie z kompetencji przyznanych „wykonawcom” prawa
(instytucjom penitencjarnym) w ramach „luzów wykonawczych”, pozostawionych przez organy prawodawcze i decyzyjne.
Im więcej wspomnianych luzów, tym większa rola niższych szczebli aparatu strzegącego prawa i tym większa rola funkcjonariuszy tego aparatu. Polityka
może być wówczas bardziej elastyczna, ale często u „odbiorców” prawa pojawia się poczucie braku stabilizacji i poczucie uzależnienia od funkcjonariuszy,
rodzące u obu stron pokusę tworzenia układów korupcyjnych. Im „ciaśniejsze”
prawo, tym większa jasność reguł gry i większe poczucie stabilizacji, co nie
znaczy, że owe stabilne reguły zawsze są miłe.
Odmienny efekt dają „luzy” pozostawione jednostkom przez obszerny dział
prawa zwany prawem cywilnym. Tutaj panuje swego rodzaju „samoobsługa
decyzyjna” w zakresie norm indywidualnych. Funkcjonariusze nie podejmują tu decyzji, lecz obsługują „dogadywanie się” stron zawierających umowę
i następnie – ewentualnie – obsługują rozstrzyganie wynikłych między nimi
sporów. „Luzy” przysługują więc nie wykonawcom, a odbiorcom prawa.
Skuteczność a nakładochłonność
Skuteczność środków prawnych może być mierzona mniej lub bardziej
powierzchownie. Skuteczność behawioralna sprowadza się do rezygnowania z zachowań zakazanych, wykonywania nakazów i korzystania z możliwości przez odpowiednie kategorie osób. Skuteczność głębiej pojęta polega
na trwałym osiągnięciu pożądanego stanu społeczeństwa, a także na trwałym
ukształtowaniu ludzkich postaw sprzyjających temu stanowi250. Rozróżnienie
250
Zob. J. Wróblewski, Opinia publiczna a polityka prawa, wybrane zagadnienia teoretyczne. W: Opinia publiczna i środki masowego przekazu..., jw., s. 23–24.
234
Środki prawne
to odpowiada więc rozróżnieniu efektów socjotechniki pierwszego stopnia –
zmierzającej jedynie do zmiany zachowań, i socjotechniki drugiego stopnia
– zmierzającej do interioryzacji nowych wzorów zachowań przez ludzi będących obiektem socjotechnicznych oddziaływań251. Każda z tych socjotechnik
dysponuje odrębnym instrumentarium, ideałem zaś jest ich komplementarność.
Zarazem – jak to widać na przykładzie norm prawnych – ten sam środek może
jednocześnie emitować oddziaływania obu typów, choć pewne efekty będą widoczne szybko, a inne – po dłuższym czasie.
Najłatwiej jest mierzyć skuteczność w pierwszym rozumieniu, choć i tu pojawia się wiele problemów (np. czy lepszą miarą skuteczności zakazów jest
spadek częstotliwości zachowań zakazanych, spadek udziału recydywistów
wśród ogółu skazanych itd.).
Nie bez znaczenia jednak jest pytanie o koszt uzyskania tak czy inaczej
definiowanego skutku. A. Podgórecki proponował porównywać „produktywność
aktu normatywnego” z kosztami aparatu administracyjnego potrzebnego do jego
obsługi, by dokonać rachunku „...opłacalności skutków aktu normatywnego przy
danym nakładzie środków wyłożonych na rozbudowę i podtrzymanie działania tejże administracji. Często może bowiem być tak, że słaby stopień produktywności
aktu normatywnego (nawet przy sprawnym wykonywaniu tego aktu) nie usprawiedliwia istnienia aparatu administracyjnego, zajmującego się jego realizacją”252.
Rachunek ten powinien objąć nakłady wszelkiego typu (nie tylko ekonomiczne, ale
i „kadrowe” oraz „informacyjne”) i mógłby posłużyć do klasyfikacji norm prawnych na „nakładochłonne” i „nakładooszczędne”. Przy ocenie środków prawnych
można mówić także o „kosztach moralnych” – które, nawet jeśli uznamy je za
dopuszczalne, są dolegliwe – oraz o „ogranicznikach aksjologicznych” sprawiających, że pewne typy rozwiązań prawnych i pewne typy sankcji (np. łoże tortur) są
niedopuszczalne, nawet gdyby były bardzo skuteczne.
Kluczowym z punktu widzenia skuteczności składnikiem normy prawnej
jest sankcja. Prawo posługuje się w różnym wymiarze i z różną częstotliwością następującymi rodzajami sankcji: sankcjami represyjnymi, wśród których
wyróżnia się kary kryminalne, kary dyscyplinarne, zwolnienia z pracy, degradacje itp.; sankcjami restytucyjnymi, usuwającymi wyrządzoną szkodę lub,
gdy nie jest to możliwe, przybierającymi postać odszkodowania czy też kary
umownej; sankcjami nieważności, pozbawiającymi nielegalne działanie skutków prawnych; sankcjami o charakterze prewencyjnym, mającymi najkrótszą historię ale coraz częściej stosowanymi (np. będzie to pozbawienie praw
rodzicielskich lub umieszczenie w ośrodku przystosowania społecznego)253.
251A.
Podgórecki, Zasady socjotechniki, jw. s. 24–25, 151–154.
A. Podgórecki, Socjologia prawa, Warszawa 1962, s. 168.
253
Zob. Prawne podstawy resocjalizacji i zapobiegania przestępczości, pod red. A. Krukowskiego, Warszawa 1979, s. 17.
252
235
Najbardziej nakładochłonne wydają się – z jednej strony – kary kryminalne
i – z drugiej – sankcje prewencyjne, a więc dwa rodzaje sankcji charakteryzujące się przeciwstawną filozofią. Kary kryminalne są przede wszystkim
„inwestycjo-” i „kadrochłonne”, zaś sankcje prewencyjne są „kadro-” i „informacjochłonne”. Sankcje muszą być dobrze dobrane do kategorii osób i kategorii czynów, jakich dotyczą.
Czy i w tej dziedzinie można mówić o możliwości „przedobrzenia”, osłabienia skuteczności nadmiarem ingerencji prawnej? Na pewno tak, zaś o nadmiarze można mówić w kilku znaczeniach. Prawo może usiłować objąć swą
regulacją zbyt rozległy repertuar zachowań, może operować sankcjami zbyt
licznymi i zbyt intensywnymi, wreszcie może nadmiernie rozbudować swój
aparat, tracąc stopniowo panowanie nad nim. Ponadto prestiż prawa podkopują
nierównomierności polegające na tym, że wielu norm nie opatrzono sankcjami,
zaś wielu sankcjom nie zapewniono egzekutywy.
Obok tych „technicznych” błędów wymienić można niepowodzenia polityki prawa wynikłe z rozbieżności aksjologicznych między prawodawcami,
wykonawcami i odbiorcami prawa. Wielokrotnie już udowodniono, że prawo
jest najskuteczniejsze wówczas, gdy normy prawne zyskują dodatkową sankcję
potocznej moralności i obyczaju254.
Jaki monopol prawny państwa
Formalnie rzecz biorąc, monopol państwa na operowanie środkami prawnymi
wydaje się oczywisty. Nie znaczy to jednak, że normy prawne są bezkonkurencyjne; często odmienne reguły zachowań podsuwane są przez kulturę i obyczaj,
poza tym wiele osób dobrowolnie poddaje się rządom norm wewnątrzorganizacyjnych, wymogom związków wyznaniowych itd. Ponadto na państwową politykę prawa oddziałuje opinia publiczna. W tej kwestii możliwych jest kilka wariantów, wiele mówiących o społecznym charakterze i ustroju państwa.
1. Prawodawca liczy się z opinią publiczną, gdyż uważa to za swój obowiązek, za podstawę legitymizacji władzy. Wpływ opinii publicznej na
politykę prawa zyskuje więc sankcję ideologiczną, natomiast techniczne
rozwiązania mogą być różne – albo odpowiednie instytucje reprezentujące opinię publiczną biorą udział w sformalizowanych procedurach demokratycznych, albo prawodawca bierze pod uwagę wyniki badań opinii
publicznej lub inne, bardziej spontaniczne, przejawy tej opinii (w tym
ostatnim przypadku brak gwarancji instytucjonalnych realności tego
wpływu).
2. Prawodawca liczy się z opinią publiczną ze względów prakseologicznych, wie bowiem, że polityka aprobowana jest skuteczniejsza, zaś lu254
Zob. M. Borucka-Arctowa, O społecznym działaniu prawa, Warszawa 1967, s. 31
i dalsze.
236
Środki kadrowe
dzie łudzący się, że ich wysłuchano, stają się lepszymi wykonawcami
i odbiorcami tej polityki; i tu techniki mogą być różne – symulacja demokracji, rozmaite konsultacje i dyskusje, których wyniki w niejasny
sposób wpływają na ostatecznie podejmowane decyzje.
3. Prawodawca nie chce się liczyć z opinią, chce nawet działać przeciwko
niej, ale chce ją poznać, a także – vice versa – chce ją zawczasu zapoznawać z przygotowanymi projektami prawnymi, by ją stopniowo z nimi
oswajać i łagodzić przejawy niezadowolenia „rozcieńczając je” w dłuższym okresie255.
4. Prawodawca nie chce się liczyć z opinią, ale lubi przedstawiać swoje
decyzje jako reakcję na rzekomy (sfabrykowany i nagłośniony przez
ośrodki masowego przekazu) „głos ludu”.
5. Prawodawca nie liczy się z opinią publiczną, nie usiłuje jej poznać, nie
podejmuje przygotowawczych akcji informacyjnych; ufa bowiem sile
przymusu państwowego, słusznie lub niesłusznie. Tutaj państwowy monopol na kreowanie środków prawnych zostaje zmaksymalizowany. Jeśli
prawodawca przeliczy się z siłami swego aparatu, ryzykuje, że normy
prawne drastycznie sprzeczne z powszechnie aprobowanymi wzorami
zachowań będą solidarnie omijane i bojkotowane, zarówno przez odbiorców prawa, jak i przez najniższy szczebel wykonawczy własnego
aparatu (czy to będzie ustawa antyalkoholowa czy ustawa o socjalistycznej dyscyplinie pracy). A więc i w tej dziedzinie monopol – rozumiany
jako narzucanie bez porozumienia – okazuje się niejednokrotnie nie tylko niesłuszny, ale i nieskuteczny, lub przynajmniej mało produktywny.
Środki kadrowe
Czynnik ludzki
„Czynnik ludzki” w polityce społecznej jest pojęciem wieloznacznym.
W polityce społecznej uczestniczą – według jednego z możliwych schematów –
„ludzie-demiurdzy”, „ludzie-narzędzia” i „ludzie-surowiec”. Niektórzy uczestnicy kręgów decyzyjnych chcieliby widzieć siebie w roli wszechwładnych demiurgów, używając innych jako narzędzi, całą resztę społeczeństwa traktując
jako przedmiot obróbki. W najbardziej nawet totalitarnym społeczeństwie nie
udaje się utrzymać szczelności tego podziału. Inny schemat będzie ponadto
akcentował wagę „zaplecza ludzkiego” polityki społecznej jako takiej lub jej
konkretnej strategii, a więc znaczenie tych zbiorowości, które chcą i mogą
wspierać – od wewnątrz lub od zewnątrz – tę politykę. W tym fragmencie pragnę jednak zająć się wyizolowanym umownie zagadnieniem „ludzi-narzędzi”.
Społeczny podział pracy wymaga bowiem powołania „realizatorów polityki
255
Zob. J. Wróblewski, Opinia publiczna..., jw., s. 27, 29.
237
społecznej”, stanowiących jej „środki kadrowe”. Realizatorzy ci mogą pełnić
mniej lub bardziej samodzielną rolę, mogą być mniej lub bardziej postrzegani
jako odrębny element tej polityki.
Urzędnicy, nadzorcy, zawodowi przyjaciele, animatorzy
W pewnych przypadkach wśród profesjonalnej kadry realizującej politykę społeczną dominują funkcjonariusze oddzielonego od odbiorców aparatu,
bezosobowi, regulujący zgodnie z odgórnie ustalonymi schematami i standardami przepływ środków ekonomicznych, informacyjnych i prawnych. Będą to
np. pracownicy zakładów ubezpieczeniowych, pracownicy handlu (spomiędzy
których tylko część nawiązuje bezpośredni kontakt z klientem, a i oni w warunkach „rynku producenta” bardziej urzędują niż handlują), wreszcie ci wszyscy
pracownicy administracji, którzy wpływają na przebieg i czasochłonność „załatwiania spraw w urzędach”, narzuconego jednostkom przez prawo. Podobna
jest pozycja masy szeregowych pracowników środków społecznego przekazu,
stanowiących niewidoczną podstawę góry lodowej, na której wierzchołku plasują się – i budzą żywe emocje – rozmaite „osobowości telewizyjne” i inne.
W innych przypadkach – w innych wariantach polityki społecznej – rośnie
rola kadr nawiązujących z odbiorcami bezpośredni kontakt interpersonalny,
wyposażonych w dość znaczne kompetencje w ramach stworzonych przez prawo „luzów” decyzyjnych i wykonawczych (o których już była mowa), zdolnych więc do odciśnięcia indywidualnego piętna na polityce społecznej, często
w świadomości odbiorców z nimi utożsamianej. Rodzaje tych kontaktów interpersonalnych są dość różnorodne. Może to być bezpośredni kontakt o charakterze nadzorczo-represyjnym, kiedy to rośnie rola funkcjonariuszy policji,
prokuratury, służby bezpieczeństwa i służby penitencjarnej, a także np. poborców podatkowych. Wielka jest rozmaitość kadr nawiązujących z odbiorcami
bezpośredni kontakt o charakterze opiekuńczo-wychowawczym i doradczo-terapeutycznym – są to pracownicy służby zdrowia, różni „zawodowi przyjaciele” jak pracownicy socjalni, poradnicy, psychoterapeuci, kuratorzy, a także instruktorzy, trenerzy, „kaowcy”, animatorzy i agitatorzy, wreszcie nauczyciele.
Pośredni typ reprezentuje kadra sędziowska, ławnicy i członkowie różnych ciał
rozjemczych, pojednawczych i arbitrażowych; ich zindywidualizowane decyzje dla jednych są opiekuńcze, dla innych – dolegliwe.
I wreszcie specyficzna jest rola takich kadr, jak inspektorzy pracy, inspektorzy ochrony środowiska czy inspektorzy Sanepidu, którzy wprawdzie nie
kontaktują się bezpośrednio z „odbiorcami” polityki społecznej – i to ich upodabnia do funkcjonariuszy pierwszego typu, ale za to mają oni prawo działać samodzielnie i z inwencją, chroniąc owych odbiorców polityki społecznej
przed szkodliwą działalnością instytucji – co upodabnia ich do „zawodowych
przyjaciół”.
238
Środki kadrowe
Sylwetki zawodowe poszczególnych grup profesjonalnych podlegają zmianom i ich przyporządkowanie też może by zmienne. Na przykład wzrost roli
policjanta w realizowaniu polityki społecznej może oznaczać, że służbie tej powierza się dodatkowe zadania resocjalizacyjne w stosunku do łamiących prawo
i zadania oświatowo-wychowawcze w stosunku do ogółu społeczeństwa; ale
może to też oznaczać, że służba ta zajmie się ściganiem większej liczby – świeżo „skryminalizowanych” – zachowań i inwigilowaniem większej liczby osób.
Wzrost roli nauczyciela może oznaczać, że stanie się on ogniwem systemu dyscyplinującego i musztrującego społeczeństwo, lub też, że nastąpił wzrost rangi
wiedzy w życiu społecznym; może oznaczać powierzenie mu w rozległym wymiarze roli opiekuna uczniów, partnera pracowników socjalnych i animatora
środowiska, w którym tkwi szkoła. Wzrost roli urzędnika może oznaczać, że
organizację państwową zżera rak wszechwładnej w swym woluntaryzmie biurokracji, albo że rośnie rola ogólnych norm prawnych wymagających fachowej
i neutralnej obsługi; może też oznaczać, że elementem etosu urzędniczego ma
stać się osobisty, „ludzki” stosunek do petenta i współpraca ze służbami społecznymi256.
Status i prestiż „realizatorów polityki społecznej”
Każda z wymienionych grup zawodowych ma swoje własne problemy. Jedne
z nich mają długą historię i przebyły drogę od podrzędnej pozycji „gorszego rzemieślnika” czy „służby domowej” do pozycji wiążącej się z wymogiem najwyższego profesjonalnego wykształcenia, obdarzanej prestiżem, a nawet czasami dochodowej. Inne są „młode”, czasami startują od razu od cenzusu akademickiego,
niekiedy dość długo muszą tkwić w czyśćcu lekceważenia. Zwykle bywa tak, że
im większy udział funkcji „technicznych”, tym wyższy status zajęcia; im więcej
funkcji opiekuńczo-pielęgnacyjnych, tym niższy status (np. pozycja lekarzy zatrudnionych w przychodniach, pielęgniarek i salowych). Nie tylko w naszym kraju kadry polityki społecznej – jeśli ujmować je en bloc – gorzej zarabiają i plasują
się na niższych szczeblach rozmaitych „drabin społecznych” niż porównywalne
z nimi grupy zawodowe związane z innymi dziedzinami pracy257. Jednym z najbardziej spektakularnych wskaźników tej niższości jest daleko posunięta feminizacja większości tych zawodów, a ponadto permanentny brak pełnej obsady
kadrowej, szybka rotacja zatrudnionych, niepodejmowanie wyuczonego zawodu
przez absolwentów i późniejsze ucieczki z zawodu. Wszystkie te zjawiska są do
uniknięcia, gdy zmieni się pozycja samej polityki społecznej wśród innych segmentów działalności publicznej.
256
Zob. np. W. Toczyski, Echa eksperymentu koszalińskiego, „Polityka Społeczna”
1985, nr 11–12.
257
Zob. W. Wesołowski, Teoria. Badania. Praktyka. Z problematyki struktury klasowej,
Warszawa 1978, s. 107 i dalsze.
239
Niesprawiedliwa wydaje się teza o negatywnej dziś z reguły selekcji do
pracy w „sferze społecznej”. Wydaje się raczej, że najbardziej brak tu „średniaków”, często więc ma miejsce polaryzacja. W zawodzie pozostają najlepsi, przepojeni duchem „służby społecznej”, kierujący się powołaniem, oraz ci,
którzy dostrzegli w sektorze pozostającym na uboczu zainteresowań decydentów azyl dla bezkarnej bylejakości. Ci pierwsi często czują się skrępowani rozmaitymi ograniczeniami, niedorozwojem kompetencji formalnych w stosunku
do kompetencji merytorycznych. Toteż nic dziwnego, że spośród nich często
rekrutują się aktywiści organizacji społecznych, które próbują dopingować,
a nawet dublować instytucje zatrudniające tych samych ludzi „na etacie”258.
Skąd się biorą kadry
Polityka kształcenia, zatrudnienia i awansowania określa długofalowe i doraźne zmiany ilościowe i jakościowe „środków kadrowych”. Doniosłe są decyzje przesądzające o tym, jak w obrębie każdej grupy zawodowej mają się
kształtować proporcje między personelem pomocniczym i merytorycznym,
między pracownikami przyuczonymi, wykształconymi na poziomie średnim
i wyższym, jaka ma być rola i formy kształcenia „permanentnego”.
Nie spotykane w innych dziedzinach zatrudnienia są decyzje o wykorzystaniu darmowej, choć na ogół niewykwalifikowanej, siły roboczej, rozmaitych
wolontariuszy, skupionych w organizacjach społecznych lub indywidualnie
werbowanych. Jest to rozwiązanie mające wiele zalet, tak ze względu na jego
taniość, jak i ze względu na bardziej osobisty stosunek wykonawców do powierzonych zadań. Staje się ono jednak niebezpieczne wówczas, gdy hamuje proces profesjonalizacji i ekspansji ważnej sfery działań polityki społecznej (casus
opiekunów społecznych i pracowników socjalnych). Problemem aktywności
społecznej zajęłam się szerzej w poprzednim rozdziale.
Style realizacji polityki społecznej
Koncepcja człowieka w różnych stylach realizacji
polityki społecznej. Założenie czy efekt
Ogół środków, jakimi dysponuje polityka społeczna, można porządkować
i analizować na wiele sposobów. Za bodajże najważniejsze kryterium porządkowania – na tyle ważne, że „stylotwórcze” – uważam koncepcję człowieka
zawartą implicite w każdym ze stosowanych przez politykę społeczną środków.
Skoro polityka społeczna omalże bez przerwy zmierza do wpływania na ludzkie zachowania (bo zaspokajanie potrzeb łączy się z reguły z jakimiś zachowa258
Dowodzą tego np. wstępne wyniki badań nad ruchem ekologicznym i konsumenckim, a także nad inicjatywami pomocy więźniom. Zob. Zaradność społeczna, red. J. Kwaśniewski, R. Sobiech, Wrocław 1990.
240
niami), to zwykle zakłada – choćby podświadomie – jaki jest podstawowy mechanizm uruchamiający te zachowania. Toteż najchętniej i najczęściej wybiera
te środki działania, które odpowiadają temu założeniu i ich zestaw dominuje
w całym instrumentarium, stanowiąc o stylu całej polityki. Stosując to kryterium możemy wyróżnić cztery główne style realizacji polityki społecznej:
1. Styl rygorystyczny opierający się na założeniu, że człowiek umie i może,
ale często nie chce zachowywać się w sposób pożądany przez politykę, a głównym motywem kierującym jego działaniami jest strach przed
karą, minimalizacja przykrości.
2. Styl bodźcowy opierający się na założeniu, że człowiek umie i może,
ale często nie chce zachowywać się w sposób pożądany przez politykę,
a głównym motywem kierującym jego działaniami jest dążenie do korzyści, maksymalizacja użyteczności i satysfakcji.
3. Styl opiekuńczy opierający się na założeniu, że ludzie często nie umieją,
nie mogą, a nawet i nie chcą żyć godziwie, są więc w pewnym sensie
niepełnosprawni i trzeba ich protezować; motorem ich rozwoju mogą
stać się „inwestycje w człowieka”.
4. Styl liberalny opierający się na założeniu, że ludzie umieją i chcą żyć
godziwie i wykorzystywać swój potencjał, jeśli usunie się zewnętrzne
bariery blokujące ich spontaniczną aktywność.
Wszystkie te założenia dotyczące „natury ludzkiej” są wręcz prostackie
z psychologicznego punktu widzenia. Nie mogą jednak być inne, skoro mają
służyć konstruowaniu narzędzi dość schematycznych, bo stosowanych w skali
masowej. Może nie są to zresztą tezy ontologiczne, lecz opcje na rzecz odwoływania się do tej a nie innej strony złożonej osobowości człowieka, grania na tej
właśnie a nie innej strunie natury ludzkiej. A wówczas zasadne stają się następujące pytania: czy trafnie zidentyfikowano ów „czuły punkt” natury ludzkiej,
by móc skutecznie modyfikować ludzkie zachowania? Czy stały trening narzucony osobowości przez dany styl realizacji polityki społecznej nie sprawia, że
przyjęte założenia stają się coraz prawdziwsze (skoro organ ćwiczony rozwija
się, organ nie używany ulega atrofii)? Być może sam styl realizacji polityki społecznej (pozornie stanowiący neutralne oprzyrządowanie, podlegające ocenom
wyłącznie prakseologicznym) przekształca zasadniczo ludzkie postawy niezależnie od tego, jakim wartościom i celom miał on posłużyć za narzędzie; ludzie
stają się wiernym odbiciem tej polityki.
Jak łączyć style
Wyróżnione style realizacji polityki społecznej stanowią swoiste „typy
idealne”, użyteczne w analizie konkretnej polityki jako punkty odniesienia.
W praktyce często łączy się rygorystyczne oddziaływanie na pewne zbiorowości
z opiekuńczością wobec innych grup, a kombinacja taka może być racjonalna
241
i sprawiedliwa. Uzasadnione też bywa bodźcowanie ludzi do zmiany sposobu
pełnienia jednej roli społecznej przy jednoczesnym liberalnym podejściu do tych
samych ludzi, ale w innych rolach życiowych. Prawdziwą sztuką jest umiejętne
– i w odpowiednich proporcjach – łączenie elementów wszystkich tych czterech
stylów dla realizacji konkretnego zadania. Taka polityka jest nie tylko najbardziej
skuteczna, ale i nie pociąga za sobą jako skutku ubocznego wtłaczania złożonych
osobowości ludzkich w ciasne schematy. Najczęściej stosowanym narzędziem
oddziaływania na ludzkie zachowania, mającym taki „łączony” charakter, jest
kreowanie sytuacji ryzyka, którego równoprawnymi elementami są strach przed
zagrożeniem i pożądanie nagrody. O różnych odmianach sytuacji ryzyka, a także
o wadach i zaletach tego narzędzia pisałam w rozdziale o bezpieczeństwie Problem ten pojawi się jeszcze przy charakteryzowaniu stylu liberalnego.
Obserwacja życia społecznego podsuwa nam częściej przykłady zachwiania
proporcji między czterema stylami działania. Dlatego też warto przyjrzeć się
bliżej cechom doprowadzonych do skrajnej konsekwencji „czystych” stylów
realizacji polityki społecznej.
Styl rygorystyczny
Styl rygorystyczny gra na nucie strachu i lęku. Rygoryzm środków ekonomicznych akcentuje ewentualność restrykcji ekonomicznych wobec osób zachowujących się w określony sposób; tych restrykcji, które towarzyszą orzekanym
przez sąd sankcjom prawnym (grzywna, przepadek mienia), i tych, które przybierają postać podatków nakładanych na osoby „nie dość pozytywne” (np. na
starych kawalerów). Paradoksalne – im bardziej państwo jest opiekuńcze i im
więcej dóbr rozdziela, tym więcej ma okazji i pokus do stosowania restrykcji
ekonomicznych (np. groźba pozbawienia – „opiekuńczo” uzasadnionych – kartek żywnościowych wisiała u nas niedawno nad „pasożytami”, którzy przedtem
nie mieli do stracenia nic oprócz wolności; a oto przykład z innego podwórka
– gdyby w Chinach nie wprowadzono bezpłatnego szkolnictwa, nie można by
stosować wobec rodzin wielodzietnych sankcji polegającej na obowiązku płacenia za naukę drugiego i dalszych dzieci w rodzinie).
Rygoryzm środków informacyjnych to nasilony dydaktyzm, w którym każda
informacja obarczona jest interpretacją lub jest przez interpretację zastąpiona.
Najczęstszym celem akcji propagandowych – odwołujących się , jak w każdej
propagandzie, do ludzkich emocji i uprzedzeń – jest piętnowanie niepożądanych
wzorów zachowań, „etykietkowanie” określonych kategorii ludzi. Oprócz piętnowania wzorów i postaw podejmuje się też kampanie przeciwko konkretnym
„grzesznikom”, zarówno w środkach społecznego przekazu, jak i w środowisku
pracy i zamieszkania (inspirowana krytyka na zebraniach, gazetki ścienne itp.).
Sądzi się przy tym, że im większy strach i im ostrzejsze piętnowanie, tym lepiej.
Ignoruje się więc wyniki badań psychologicznych wykazujące, że najskuteczniej
242
na zmiany postaw wpływają informacje budzące lęk słaby lub średni, natomiast
silny lęk może prowadzić do usztywnienia postaw, fiksacji259. Posłuszeństwo,
służbistość, bezgraniczna ufność wobec urzędowych autorytetów, nietolerancja
wobec dewiantów, delatorstwo są lansowane jako cnoty społeczne. Uważa się
więc za użyteczne socjotechnicznie nie tylko wzbudzanie lęku, ale i wywoływanie innych negatywnych emocji – pogardy, lekceważenia, gniewu. Pozytywne
ich sankcjonowanie pozwala ludziom z dumą demonstrować te uczucia, które
w większości systemów etycznych bywały nacechowane ujemnie.
Rygoryzmowi prawnemu poświęca się najwięcej uwagi w literaturze socjologicznej. Już E. Durkheim twierdził, że prawo karne jest niezbędnym spoiwem
społeczeństw tradycyjnych, opartych na „solidarności mechanicznej”, strzegących niezmienności powszechnie aprobowanych norm kultury. W społeczeństwach nowoczesnych sankcje represyjne, właściwe prawu karnemu, stosuje
się tylko w celu obrony osób i stanu ich posiadania, rezygnując z ochrony tą
drogą wartości politycznych, moralnych i religijnych – jako coraz mniej jednoznacznych; zaś pierwszoplanowego znaczenia nabiera prawo cywilne, operujące sankcjami restytucyjnymi260.
Do tej tradycji myślenia przyznaje się znaczna część polskich socjologów
i prawników wskazujących na niebezpieczeństwa związane z poszerzeniem katalogu zachowań uznawanych za kryminalne, z nadmierną surowością kar, niedocenianiem kar nowoczesnych, dających większe możliwości resocjalizacji
dewiantów niż tradycyjna kara bezwzględnego pozbawienia wolności261. Podkreśla się, że eksponowanie funkcji odwetu i odstraszania – pełnionych przez
kary śmierci i długoletniego więzienia – pobudza agresję w społeczeństwie.
Natomiast skuteczność prewencyjna kar jest raczej pochodną ich nieuchronności niż surowości i długotrwałości. O sporach toczących się wokół wpływu zagrożeń na ludzkie zachowania pisałam szerzej w rozdziale o bezpieczeństwie.
Wymowa rygoryzmu prawnego jest szczególnie groźna, gdy ma on charakter
schematyczny i sprzyja arbitralności w definiowaniu dewiantów, a także wówczas, gdy uznaniowość ferowanych przez sądy wyroków nie jest równoważona
bezstronnością śledztwa, prawem do obrony i procedurą odwoławczą.
Rygoryzm kadrowy przyznaje znaczne uprawnienia takim – szczególnie tu
eksponowanym – funkcjonariuszom, jak rozmaici kontrolerzy, rewizorzy i policjanci, nie mówiąc o służbach specjalnych. Rozbudowuje aparat rozmaitych
inspekcji, ścigania i przymusu – a są to instytucje łatwo alienujące się, nastawiające się na realizację własnych celów; często przy tym lekceważy potrzebę
tworzenia kadry resocjalizacyjnej. Wydawałoby się, że w tym stylu nie ufa się
259
Zob. T. Mądrzycki, Psychologiczne prawidłowości..., jw.
Zob. J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, cz. I, Warszawa 1981, s. 426.
261
Zob. Elementy problemu patologii społecznej w Polsce, PAN, Warszawa 1975, s. 87
oraz wszystkie następne wersje ekspertyz PAN dotyczących patologii społecznej.
260
243
żadnym społecznikom, „obcym ciałom” w hierarchii. Jednak zdarzają się tu
rozmaite społeczne inspekcje i „ochotnicze rezerwy” sił porządkowych kanalizujące agresywne nastroje i populistyczne tęsknoty za „ładem i porządkiem”.
Rygoryzm a zachowawczość
Skłonność do rygoryzmu jest wskaźnikiem zachowawczości systemu, wynika
z podtrzymywania społecznego status quo poprzez ciągłe zabiegi wokół jednostek (jak to ujmował F. Znaniecki w swoim opisie „zachowawczej reorganizacji
społecznej”)262. Skrajny rygoryzm ignoruje prawdę, że „w żadnym przypadku
nie należy dążyć do eliminacji systemów przekonań przez użycie bezpośredniej
siły; nie ma bowiem lepszej drogi, aby nadać im trwałość i życie”263. Ludzie,
starając się unikać ostrych rygorów oraz rozmaitych „polowań na czarownice”,
uczą się lekceważenia prawa jako takiego i ideologii jako takiej. Krytyka rygoryzmu nie może jednak posuwać się do absurdu negowania wszelkich sankcji
w imię utopijnego „pięknoduchostwa”. Rzecz w tym, aby chronić ludzi przed
agresją za pomocą konsekwentnie egzekwowanych i skutecznych sankcji, nie
posuwając się do dyskryminacji wszystkich zachowań nonkonformistycznych.
Styl bodźcowy
W stylu bodźcowym zakłada się – jak już pisałam – że zachowania (a więc
i zachowania pożądane, jak np. dobra praca, dobre wychowanie dzieci, troska
o własne zdrowie) zależą od woli ludzi a nie od okoliczności zewnętrznych (np.
organizacji pracy, zasobów wolnego czasu, dopływu informacji). Jeśli udaje
się te założenia spełnić, jeśli ponadto ludzie okazują się dostatecznie elastyczni
w swych przekonaniach, postawach i nawykach i dostatecznie silnie pożądają nagród, styl ten może odnosić liczne spektakularne sukcesy, stwarzając ludziom szanse zaspokajania potrzeby osiągnięć.
Bodźce materialne realizują z reguły założenia „socjotechniki I stopnia”,
ich celem jest modyfikowanie zachowań, a nie przekonań. W skrajnej wersji
tego stylu stosowanie tych bodźców może łatwo przekroczyć sensowny zasięg.
Wówczas cały obieg środków ekonomicznych – szczególnie w tym stylu eksponowanych – przekształca się w system bodźców materialnych, na które ludzie
– na wzór psa Pawłowa – mają reagować zachowaniami pozornie samodzielnymi, w istocie – precyzyjnie zaplanowanymi przez centrum decyzyjne. Ludzie
uczestniczą więc w strategii przekształceń społecznych niejako podmioty, lecz
jako pociągane za sznurek marionetki. Niektórzy sądzą, że – paradoksalnie,
nagrody materialne skuteczniej działają wówczas, gdy panuje ogólny niedobór
dóbr (oferowane mieszkanie zakładowe lub asygnata na samochód skłaniają
262
263
244
Zob. F. Znaniecki, Nauki o kulturze, Warszawa 1971, s. 615.
To zdanie A. Leightona cytuję za: A. Podgórecki, Socjologia prawa, jw., s. 86.
do zasadniczej zmiany sytuacji życiowej, do poważnego wysiłku, gdy jest to
praktycznie jedyna realna droga do zdobycia tych rzadkich dóbr)264. Często też
przyjmuje się, że bodziec płacowy skuteczniej skłania do działania, gdy brak
jest dochodów „socjalnych” z funduszów świadczeń społecznych.
Dobrze skonstruowany bodziec ekonomiczny powinien mówić sam za siebie, nieść jednoznaczny ładunek informacyjny, wskazujący na pożądany kierunek zachowań. Bodźce ułomne, źle pomyślane, próbuje się często protezować
propagandą „łopatologicznie” wykładającą intencje twórców systemu bodźców, usiłuje się też czasem wspomóc je nakazami prawnymi. Jednak przeciętny homo economicus szybko zazwyczaj orientuje się w rzeczywistej ekonomicznej zawartości parametru, lekceważąc jego – sprzeczną z tą zawartością
– „otoczkę” informacyjną.
Bodźcowanie za pomocą środków informacyjnych polega na lansowaniu
pożądanych wzorów zachowań. Stosując te same techniki propagandowe, co
w przypadku stylu rygorystycznego, upowszechnia się i emocjonalnie „nagłaśnia” zalecane do dokładnego naśladownictwa ideały „bohatera pozytywnego”. W sferze informacyjnej operuje się też dobrami symbolicznymi jako
nagrodami dla konkretnych osób zachowujących się w sposób aprobowany,
jako „bodźcami moralnymi”. Propagowanie „bohatera pozytywnego”, jeśli
odbywa się zgodnie z regułami sztuki propagandy, może dać efekt interioryzacji pożądanych zachowań, przyjęcia ich przez ludzi za własne i poddania
ich kontroli własnego sumienia (co odpowiada założeniom ambitnej „socjotechniki II stopnia”).
Propaganda może też wykorzystywać dążenie jednostki do uzyskania akceptacji (którego siła, jak oceniają psychologowie, da się porównać z siłą potrzeb
konsumpcyjnych). „Można na przykład zaproponować socjotechnikę opartą na
założeniu, iż stosunkowo łatwiej dokonywać jest zmian w opinii publicznej
niż zmian w strukturze motywacji w skali masowej. A skoro tak, to z chwilą
uzyskania efektywnych i masowych zmian w opinii lub w postawach – dalsze oddziaływanie można pozostawić mechanizmowi akceptacji”265. Jeśli uda
się wmówić opinii publicznej, że coś „wypada” robić, nie trzeba troszczyć się
o szczerość intencji jednostki. Jeśli nie zrobi czegoś dla siebie, zrobi to dla sąsiada. Z badań wynika, że pod wpływem opinii wypowiadanych przez innych
większość ludzi skłonna jest nawet wygłaszać sądy ewidentnie sprzeczne z danymi percepcyjnymi. Co więcej, rzeczywistą presję opinii publicznej można
zastąpić jej imitacją. Dzieje się tak, gdy środki masowego przekazu sugestywnie narzucają korzystny politycznie ale nieprawdziwy obraz opinii publicznej,
264
Omawiając tę kwestię J. Zieliński w następujący sposób sparafrazował powiedzenie
Churchilla: „... nigdy jeszcze tak niewielu nie rządziło tak wieloma przy pomocy tak niewielkiej puli dóbr”. Cyt. za: Umowa o kartki, jw., s. 30.
265
T. Kocowski, Taktyka i strategia sterowania motywacją ludzką w skali masowej. W:
Socjotechnika. Style działania, pod red. A. Podgóreckiego, Warszawa 1972, s. 433.
245
czemu mogą też sprzyjać nadwątlone więzi społeczne. Ta skłonność do kreowania tego, co miało być tylko transmitowane, jest wspólna obu dotychczas
omawianym stylom – rygorystycznemu i bodźcowemu – choć same lansowane
treści są odmienne.
Cechą i zarazem mankamentem bodźców informacyjnych jest drobiazgowość, wynikająca z braku zaufania do samodzielności odbiorcy. Skłaniają one
do kalkowania szczegółowych wzorów, które mogą dezaktualizować się, nie
pasują do wszystkich konkretnych sytuacji życiowych i mogą także podlegać
częstemu „wycofywaniu z obiegu” przez centrum modyfikujące okresowo
swoją strategię. Podobnie jak w opisanym przez S. Ossowskiego „typie trzecim ładu społecznego” – „ideałem jest tu być nieugiętym konformistą wobec
obowiązujących aktualnie wzorów i opinii, tak jak gdyby miały obowiązywać
na zawsze, a równocześnie być zdolnym do porzucenia ich w każdej chwili,
gdy przyjdą takie dyrektywy”266.
Środki prawne w stylu bodźcowym służą często przyznawaniu przywilejów
i priorytetów osobom lub kategoriom społecznym uznanym za bardziej użyteczne czy zasłużone; treścią odnośnych norm prawnych nie jest więc zakazywanie czy nakazywanie a selektywne nadawanie uprawnień, ewentualnie –
selektywne zwalnianie od powszechnie obowiązujących nakazów i zakazów.
Można usiłować w ten sposób zachęcić ludzi do lepszej pracy, do lepszego
wywiązywania się z obowiązków rodzicielskich, do lepszego dbania o własne
zdrowie.
Wśród kadr realizujących styl bodźcowy najbardziej widoczni są, co zrozumiałe, agitatorzy. Aparat konstruujący całe systemy bodźców ekonomicznych
i prawnych pozostaje w ukryciu, ludzie są „zdalnie sterowani”, jest to więc
polityka w znacznym stopniu odpersonifikowana.
Pułapki stylu bodźcowego
Jedną z głównych cech stylu bodźcowego jest doraźność zadań, do których
chce się mobilizować ludzi. Toteż najdogodniej jest używać jako bodźców tych
środków, które nie przechodzą do stałej dyspozycji osoby stymulowanej, które
z czasem wygasają, „wracając” – w pewnym sensie – do dyspozycji centrum.
Są to strumienie dóbr ekonomicznych (bieżących dochodów) – a nie nadawanie prawa własności kapitału; strumienie doraźnie użytecznych ale szybko
dezaktualizujących się informacji – a nie solidny zrąb wiedzy pozwalającej
samodzielnie poznawać i przekształcać świat; krótkotrwałe przywileje prawne – a nie trwałe gwarancje praw obywatelskich. Wprawdzie bodźcowanie
do pożądanych – chwilowo – zachowań przy użyciu takich trwałych dóbr jak
mieszkanie, dostęp do solidnego wykształcenia (czy – nawet – dostęp do sztuki
266
s. 178.
246
S. Ossowski, O osobliwościach nauk społecznych. Dzieła, t. IV, Warszawa 1967,
antykoncepcji) daje w pierwszej chwili wyraźne sukcesy socjotechniczne, ale
na przyszłość zawęża projektantom systemu bodźców pole manewru. Dlatego
właśnie najdogodniej jest bodźcować ludzi wypłatami szybko deprecjonującego się pieniądza. Ale i tu z czasem pole manewru zawęża się – wystarczy
zauważyć, że nasze systemy płacowe i emerytalne, a także pakiet różnych branżowych „kart praw”, są cmentarzyskiem dawno już nieaktualnych preferencji,
nawarstwiających się w przeciągu całego 45-lecia. Styl bodźcowy szybko więc
wikła się we własnych sprzecznościach i coraz trudniej jest mu oddziaływać
skutecznie.
Trzeba też jeszcze raz przypomnieć, że styl bodźcowy okazuje się skuteczny, jeśli cała reszta okoliczności – wewnętrznych, „świadomościowych” i zewnętrznych, „życiowych” – nie pcha w przeciwnym kierunku. Zresztą, gdy
nawet człowiek zwabiony bardzo nęcącym przywilejem – materialnym lub
prawnym – sprzeniewierzy się swym zasadom (mniejsza z tym, czy są one
„obiektywnie” słuszne) i zachowa się zgodnie z oczekiwaniami polityka, zostanie niejako „złamany”, dokonują się w nim spustoszenia moralne, których
przyszłe skutki mogą być i przez polityka niemile widziane.
Mamy tu do czynienia z podwójną instrumentalizacją człowieka – centrum
chce go użyć jako nieświadomego realizatora koncepcji przyjętych „na górze”,
zaś sam człowiek używa swych zachowań jako środka do zdobycia nagrody,
bez zrozumienia i przeżycia istoty tych działań. Tak sądzą pesymiści. Zdaniem
optymistycznych zwolenników „socjotechniki I stopnia” – czy to ekonomicznej czy prawnej – wielokrotne powtarzanie zachowań wytworzy nawyk, zaś
nawyk zostanie rychło podbudowany zmianą przekonań i owo „rozdwojenie”
nie przybierze niebezpiecznych rozmiarów.
Odmiana stylu bodźcowego – styl manipulacyjny
Szczególną odmianą stylu bodźcowego jest styl manipulacyjny. O ile
bodźce – z definicji – są jednoznaczne (jeśli zostały dobrze skonstruowane), to manipulacja oznacza wprowadzenie z premedytacją rozbieżności między głoszonym a rzeczywistym kierunkiem oddziaływania. Obejmuje ona „...
jedynie takie procesy, w których manipulowany nie łączy faktycznego celu
manipulatora ze stosowanymi technikami oddziaływania lub nawet go nie
zna, a technik nie dostrzega”267. Manipulacją jest więc wypłacanie dodatków
określanych jako rekompensaty za uciążliwe warunki pracy, które w istocie
mają być antybodźcem odstręczającym pracowników od walki o poprawę warunków pracy. Innym przykładem manipulacji są posunięcia zmierzające do
ograniczenia absencji pod hasłem „dyscyplinowania obiboków”, co w efekcie prowadzi do pozostawania w pracy ludzi chorych. Na takie rozwiązania
267
H. Świda-Zięba, O technikach rozbijania grup, referat na sesję o manipulacji zorganizowaną w UW w 1981 r., maszynopis.
247
można sobie pozwolić tylko w ekstensywnej – czy wręcz rabunkowej – gospodarce czynnikiem ludzkim. Manipulacją jest też uzasadnienie wymogami
egalitaryzmu ograniczeń nakładanych sektorowi prywatnemu, podczas gdy
w istocie rzeczy chodzi o maksymalizację kontroli politycznej nad życiem
gospodarczym. Takie są różnice między zwykłymi bodźcami a manipulacją.
Natomiast wspólne dla tych dwóch form jest to, że traktują człowieka przedmiotowo, jako środek do innego celu.
Styl opiekuńczy
Wśród właściwych stylowi opiekuńczemu środków ekonomicznych dominują różnorodne formy pomocy materialnej, niezależnie od wkładu pracy i innych
zasług (nawet takich, jak systematyczność w opłacaniu składek ubezpieczeniowych), przysługujące z tytułów takich, jak np. odczuwanie potrzeby, zagrożenie ryzykiem, upośledzenie społeczne czy psychofizyczne. Podstawową troską
polityki podziału jest zapewnienie każdemu standardu materialnego godnego
człowieka, ochrona każdego obywatela przed degradacją ekonomiczną stawiającą poza nawiasem społeczeństwa.
Najchętniej operuje się reglamentacją na rynku i formą rzeczową w świadczeniach społecznych, ograniczając rolę pieniądza. Bowiem istotą tej polityki
jest myślenie kategoriami konkretnych potrzeb ludzkich; ponadto droga od pieniądza do zaspokojenia potrzeby jest jeszcze długa i człowiek bywa narażony
na niej na rozmaite pokusy i zagrożenia. Najwyżej ceni się usługi, które – zaspokajając potrzeby materialne – jednocześnie oszczędzają wysiłku ich odbiorcom, są formą przyjaznego kontaktu z drugim człowiekiem, a zarazem formą
dyskretnej kontroli racjonalności ludzkich zachowań.
Możliwe są daleko posunięte odmienności w realizacji stylu opiekuńczego.
Do dawno minionej historii należy ratowanie przed śmiercią głodową przysługujące pod warunkiem odebrania praw obywatelskich i piętnowania „leniwych wałkoni” w stylu brytyjskiego Prawa Ubogich. Ale w pewnych współczesnych wersjach opiekuńczości obecne są jeszcze elementy etykietowania
(już nie w sensie prawnym, ale nadal w sensie socjologicznym) tych, którzy
musieli skorzystać z pomocy materialnej. Stosowana w zabezpieczeniu społecznym tzw. technika opiekuńcza, oparta na uznaniowości przydziału świadczeń, niekorzystnie wyróżnia tych, którzy – aby zapewnić swe elementarne
potrzeby – muszą ujawniać odpowiednim funkcjonariuszom swe prywatne
trudności, wyliczać się z wykorzystania przyznanych środków, korzystać z wydzielonych placówek, o których każdy wie, że obsługują „gorszą publiczność”.
Mimo to technika opiekuńcza zachowuje swą atrakcyjność nawet w najbardziej
nowoczesnych odmianach „welfare state” i jest w pewnym zakresie – stosowana, gdyż jej bezkonkurencyjnym walorem jest elastyczność, zdolność reagowania na nietypowe potrzeby indywidualne i na nowe zagrożenia społeczne
248
– właśnie dzięki owej uznaniowości pozostającej w gestii wykwalifikowanego
pracownika socjalnego.
Technice opiekuńczej można przeciwstawić technikę zaopatrzeniową, która
wyzwala człowieka będącego w potrzebie z krępującej roli petenta, przyznając
wszystkim socjalne prawa obywatelskie. Prawa te są obligatoryjne i powszechne,
obejmują wszystkich ludzi potencjalnie zagrożonych niewydolnością, niesprawnością, ryzykiem – jednostki rzeczywiście upośledzone nie są więc „wystawione na
widok publiczny”. Technika zaopatrzeniowa świadczenia pomocy materialnej jest
więc wyróżnikiem takiej odmiany stylu opiekuńczego, która emancypuje jednostkę za cenę pewnego schematyzmu i odpersonifikowania świadczonej pomocy.
Opiekuńczość polityki społecznej sprawia, że sfera obiegu informacji jest
zdominowana przez poradnictwo, adresowane zarówno do ogółu (w szkole, w środkach społecznego przekazu), jak i do konkretnych jednostek (za pośrednictwem
sieci poradni wychowawczych, rodzinnych, zawodowych, zdrowia psychicznego,
ośrodków gospodarstwa domowego itp.). Aby wytworzyć społeczną atmosferę
przychylną opiekuńczości państwa, propaguje się takie cnoty, jak solidarność, miłosierdzie, miłość bliźniego, szacunek dla słabości i niepełnosprawności.
Gwarantowanie obywatelskich praw socjalnych i podtrzymywanie osiągniętego poziomu życia przez obligatoryjne dla państwa systemy waloryzacji
dochodów to najważniejsze oddziaływania prawne charakterystyczne dla stylu
opiekuńczego. Znaczną rolę odgrywają też rozmaite preferencje i priorytety
(szczególna ochrona kobiet i młodocianych, prawa do przyspieszenia przydziałów, do zakupów poza kolejką) – nie dla „zasłużonych” (jak w stylu bodźcowym), lecz dla słabszych.
Kadry polityki społecznej mogą być w tym stylu zdominowane przez armię
pracowników socjalnych i wszelkiego typu „zawodowych przyjaciół” i „lekarzy duszy i ciała” nierzadko aktywnie wyszukujących ludzi mających kłopoty z uporządkowaniem swego życia, energicznie oferujących im swą pomoc.
„Dzieje się tak wówczas, gdy przeważa uznaniowa indywidualizacja pomocy.
Ich pozycja społeczna i prestiż mogą być bardzo wysokie, bo też wyposaża się
ich w znaczne kompetencje merytoryczne i formalne, mogą oni samodzielnie
decydować o podziale hojną ręką przyznanej im puli środków ekonomicznych,
gwarantuje im się słyszalność emitowanych przez nich informacji268. W stylu
tym szczególnie wiele mają do powiedzenia społecznicy „przyjaciele z powołania”: Jednak państwowa opiekuńczość preferująca technikę zaopatrzeniową może też odsuwać w cień pracę socjalną, eksponując bardziej urzędników
zawiadujących skomplikowaną machiną prawno-ekonomiczną, schematycznie
i masowo dystrybuującą ujednolicone świadczenia, pouczenia i uprawnienia.
268
Zob. Pomoc społeczna w Polsce, cz. I, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego, Warszawa 1984. W pracy tej wymieniono m.in. 10 zasad funkcjonowania pomocy
społecznej (s. 28).
249
Oskarżenia opiekuńczości
Zwolennicy stylu opiekuńczego słusznie podkreślają, że minimum komfortu psychicznego oraz przyzwoity standard wyposażenia w te informację i dobra, które pełnią funkcję „inwestycji w człowieka” nie demobilizują ludzi, lecz
– wręcz przeciwnie – stanowią warunek aktywności życiowej, samorealizacji,
działań efektywnych i użytecznych społecznie. Jednak i w oskarżeniach jakże
często pod adresem takiej polityki wysuwanych – jest zawarty łut prawdy. Istotnie – podobnie jak pewne style wychowania dziecka w rodzinie pewne sposoby
świadczenia opieki utrwalają niedojrzałość społeczną i niweczą ludzką wiarę
w siebie, pępowina łącząca człowieka z instytucjami wspierającymi nie zostaje
nigdy zerwana, pojawia się lęk przed ryzykiem, słabną ambicje. (Najwięcej
szkody przynoszą tu świadczenia przyznawane pod warunkiem zachowania
bierności zawodowej czy życiowej). Niedorozwój ambicji bywa zawiniony
przez politykę opiekuńczą wtedy, gdy nieproporcjonalnie silnie rozwija ona
świadczenia ekonomiczne, zaniedbując oddziaływania w sferze informacyjnej;
bowiem ciemnota ogranicza aspiracje.
Inne oskarżenia wynikają z przeświadczenia funkcjonariuszy, że wiedzą
lepiej, co jest dobre dla ich podopiecznych, niż oni sami. Stwarza to pokusę
„uszczęśliwiania na siłę”, gwałcenia prywatności, „bronienia człowieka przed
nim samym”. Z kolei obawa przed skrzywdzeniem potrzebującego, a także
formalizacja i powierzchowność diagnozy w przypadku świadczeń masowych
– stwarzają okazję do nadużyć. I jest tak istotnie. Ale część tych nadużyć systemu świadczeń przez jednostki traktujące go jak „dojną krowę” opłaca się
wliczyć w koszty funkcjonowania, gdyż drobiazgowa kontrola byłaby dużo
bardziej kosztowna (co odkryli już dawno spece od organizacji pracy sklepów
samoobsługowych). Wszystkie te spory omawiane już były w rozdziałach poświęconych kolektywizmowi, równości i bezpieczeństwu. Styl opiekuńczy
jest bowiem najbliższy duchowo ideom przewodnim i paradygmatowi polityki
społecznej i trudno sobie wyobrazić tę politykę zupełnie się od niego odżegnującą.
Styl liberalny
W stylu liberalnym za najskuteczniejszy mechanizm rozprowadzania dóbr
ekonomicznych uważa się „dobry rynek”, ewentualnie wzbogacony o aktywność edukacyjną i rewindykacyjną oddolnego ruchu ochrony konsumenta, mającego urealnić do końca ideę „suwerenności konsumenta”. Jeśli zaś uzna się
– wyjątkowo – potrzebę utrzymywania ceny jakiegoś dobra poniżej równowagi
(np. mieszkania), to twardo przestrzega się zasady „jednej kolejki”. Zmierza się
do tego, aby centrum decyzyjne w mniejszym stopniu zajmowało się dystrybucją dóbr, a w większym stopniu przekazywało ludziom uprawnienia do samodzielnego zdobywania i wytwarzania tych dóbr, ograniczając tym samym pole
250
swojej bezpośredniej ingerencji. Środki prawne usuwają więc w cień środki
ekonomiczne.
Ludzie zyskują wówczas uprawnienia do podejmowania na własny rachunek działań ryzykownych (por. rozdział o bezpieczeństwie), a także – w konsekwencji – prawo do „kompletnej” własności prywatnej środków produkcji.
Ta kompletna własność obejmuje „prawo użytkowania, prawo przywłaszczania
wypracowanej nadwyżki i określania jej przeznaczenia, prawo zmiany formy
(skapitalizowania w formie sprzedaży) i jej przeznaczenia (sposobu użytkowania), prawo zaniechania użytkowania, prawo przekazania swoich praw (także
w formie dziedziczenia)”269. Kompletność własności nie wyklucza interwencji państwa w sektorze prywatnym. „Państwo stawia tam warunki dotyczące
sposobu egzekwowania poszczególnych wymiarów własności, ale dalej jest
to własność kompletna: owe ograniczenia wkraczają w formie dodatkowego
parametru do procesu decyzyjnego”270. Te uprawnienia przyznane przedsiębiorczym jednostkom nie wykluczają analogicznych uprawnień państwa, które
może być najpotężniejszym przedsiębiorcą wśród wielu, zwłaszcza wtedy, gdy
zawdzięcza swą pozycję ekonomiczną dziedzictwu przeszłości. Nie interesuje
mnie tu jednak model gospodarki liberalnej, lecz tylko zawarte w nim poszerzenie możliwości gospodarczych jednostki, będące jednocześnie poszerzeniem jej szans życiowych (jak już pisałam na początku tego rozdziału, toczy
się spór o to, dla jak licznej zbiorowości owe formalne szanse przeistoczą się
w szanse rzeczywiste).
Dla „społecznego segmentu” polityki liberalnej swoiste będzie, obstawanie przy zasadzie kompletności własności prywatnej środków konsumpcji (np.
mieszkań), stwarzanie poczucia sensowności „dorabiania się własnymi rękami”, oddalanie obaw o to, że „zabiorą i upaństwowią”. Wynika to nie tylko
z wysokiej „słusznościowej” oceny wolności ekonomicznej, ale i z różnych
praktycznych kalkulacji, traktujących np. oszczędzanie na własny dom jako
najskuteczniejszy środek walki z pijaństwem (argument ten można zresztą
zastosować także na rzecz stylu realizacji polityki społecznej eksponującego
bodźce materialne).
Uznanie prawa do dorabiania się nie musi – choć może – prowadzić do
jednowymiarowości aspiracji. Nie musi też wykluczać innych wariantów korzystania z wartości użytkowych środków konsumpcji, jeśli tylko powstanie
rynek na – przykładowo – usługi wypożyczalni różnego typu271. Wolność ekonomiczna daje się także interpretować jako wolność kierowania się w życiu
innymi motywacjami niż ekonomiczne.
269
J. Staniszkis, Własność – racjonalność – dynamika – struktura. Próba zrozumienia
realnego socjalizmu, „Przyjaciel Nauk”, Poznań–Wrocław 1985, nr 1–2, s. 151.
270
Tamże.
271
Zob. J. Dąbrowski, Rozważania o modelu spożycia. Warszawa 1975.
251
Liberalizm w obiegu informacji oznacza dostępność dla wszystkich pełnej
wiedzy o świecie, różnych ideologii i różnych stylów życia. Dydaktyzm takiej
polityki informacyjnej, jeżeli w ogóle występuje, to jest dyskretny. Energiczniejsze upowszechnianie pewnych systemów wartości – najczęściej indywidualistycznych i pluralistycznych odmian humanizmu – nie wyklucza obecności
innych koncepcji na tym „targowisku idei”. Cały impet dydaktyczny skierowany jest na szerzenie umiejętności układania spójnych i efektywnych planów
życiowych, umiejętności samodzielnego wywodzenia konkretnych wzorów zachowań z przyjętych przez jednostkę norm światopoglądowych (bez natrętnego
ingerowania w te wybory aksjologiczne), a także na propagowanie tolerancji
wobec cudzych wyborów. Taka dydaktyka zmierza do urealnienia założenia, że
człowiek „umie i chce” samodzielnie rządzić swym życiem.
Liberalizm informacyjny eksponuje nie tylko hasło „wolności słuchania”,
ale i „wolności mówienia”. „Dopóki człowiek nie obawia się myśleć, dopóki
nie obawia się mówić tego, co myśli, dopóki może poddać otwartej krytyce
wszystko to, z czym się nie chce pogodzić, dopóty narzucone przez społeczeństwo ograniczenia swobody działania mogą nie wypaczać jego charakteru; nie
łamią one wówczas same przez się jego kręgosłupa moralnego, nie zagrażają
żywotności jego zainteresowań umysłowych”272. Tak więc, skoro współcześnie nie do pomyślenia jest absolutny, stuprocentowy liberalizm ekonomiczny
i prawny (będzie o tym za chwilę mowa), to tym bardziej absolutny i stuprocentowy powinien być liberalizm informacyjny. Łagodzi on dotkliwość nieuchronnych ograniczeń w innych sferach i pozwala zachować „liberalną dominantę”
w realnie prowadzonej polityce.
Prawo w stylu liberalnym ma przede wszystkim ustalać jednolite dla wszystkich reguły zachowań, w tym reguły gry ekonomicznej i demokratyczne zasady
życia politycznego. Normy prawne przybierają więc możliwie najogólniejszy
i abstrakcyjny charakter, szczególna jest rola konstytucyjnych gwarancji praw
obywatelskich, treścią innych norm prawnych są stosunkowo często uprawnienia, nic zaś nakazy i zakazy, Najchętniej operuje się sankcjami restytucyjnymi i sankcjami nieważności, rozrasta się bowiem przede wszystkim prawo
cywilne. Prawo jest regulatorem „ruchu drogowego”, zasada „rządu praw” ma
wypierać rządy jednych ludzi nad drugimi.
W związku z wyżej wymienioną zasadą środki kadrowe schodzą w stylu liberalnym na drugi plan. Jest on „odpersonalizowany” w sferze środków, rządzą
w nim bezosobowe prawo i bezosobowy rynek, najmniej tu przejawów „ręcznego sterowania”. Rozrastają się grupy zawodowe zajęte najszerzej pojętymi
„usługami dla ludności”, ideałem są – wedle poglądów I. Illicha, referowanych
już w rozdziale o kolektywizmie – służby transportu i łączności ułatwiające
technicznie kontakty między jednostkami.
272
252
S. Ossowski, Ku nowym formom życia społecznego, Dzieła, t. V, Warszawa 1968, s. 353.
Różnice między stylem liberalnym i bodźcowym
Jakiekolwiek będą pod rządami polityki liberalnej motywacje i aspiracje
uruchamiające ludzkie zachowania, jedno jest pewne – będą one „naturalne”,
„oddolne”, nie będą li tylko pochodną sztucznie skonstruowanych przez centrum sytuacji (co było tak charakterystyczne dla stylu bodźcowego). Bowiem
w stylu liberalnym centrum nie ma szczegółowej wizji „stanu docelowego”
w makroskali, ma tylko wizję procedur, wedle których winno się toczyć życie
ekonomiczne i społeczne. Tak więc „pogoń za pieniądzem”, tak częsta wśród
ludzi działających zarówno w społeczeństwie rządzonym „bodźcowo”, jak i liberalnie, ma w każdym z nich inny charakter, jest wmontowana w inny system,
inne są jej przejawy behawioralne i mentalne.
Nowy liberalizm „zarażony” opiekuńczością?
Wokół interpretacji liberalizmu narosło szczególnie wiele nieporozumień.
Formalistyczny liberalizm XIX-wieczny, poprzestający na znoszeniu prawnych ograniczeń aktywności a ignorujący rzeczywiste upośledzenia społeczne
i indywidualne, akcentujący raczej negatywne aspekty wolności (wolność od
państwa) niż jej aspekty pozytywne (zdolność do realizowania samodzielnie
wytyczonych celów życiowych) – jest dokładnym przeciwieństwem stylu opiekuńczego. Jednakże współcześnie zmienia się interpretacja doktryny liberalnej,
począwszy od odmiennego interpretowania jej naczelnych wartości, skończywszy na rewizji liberalnego instrumentarium (co nas w tym miejscu najbardziej
interesuje). „Dwa najważniejsze cele liberalizmu – nieingerencja i upodmiotowienie – wzajemnie się podtrzymują, ale i pozostają ze sobą w konflikcie.
Pierwszy cel, w najbardziej skrajnym ujęciu, pozostawiłby jednostkę na łasce
przyrody, społeczeństwa, potęg grupowych i ekonomicznych. Drugi cel, gdyby
tylko do niego się ograniczyć, doprowadziłby ostatecznie do etatyzmu i technokracji. Liberalizm nie jest żadnym z tych ekstremów. Jest uzgodnieniem
tych dwóch celów, przy czym relacja między nimi jest określona przez potrzeby społeczne i dostępne środki [...] Nowoczesny liberalizm jest zwolennikiem środków kolektywistycznych, wzywając państwo do pomocy jednostkom
i grupom upośledzonym [...] Środki do celu i cele pośrednie uległy zmianie, ale
ostateczny cel pozostaje ten sam”273.
Czy owa zmiana środków realizacji doktryny liberalnej w jej wymiarze
aksjologicznym nie oznacza po prostu odesłania do lamusa „liberalnego stylu
działania” i przestawienia się bez reszty na instrumentarium właściwe „stylowi
opiekuńczemu”? Pytanie to pozostawmy otwarte. Rozpowszechniona jest dziś
w świecie taka odmiana liberalizmu, która wręcz zakłada konieczność przejmo273
„Liberalism” w: International Encyclopedia of the Social Science, London 1968,
s. 277 i 281.
253
wania przez wspólnotę zadań utrzymania młodego pokolenia, skracania czasu
pracy, rozwijania świadczeń społecznych i prowadzenia pracy socjalnej (najchętniej – w formie samopomocy i inicjatyw społecznych). Ale ma to wciąż służyć
urealnieniu założenia, że każdy członek społeczeństwa może realizować swe cele
życiowe. Z sumy tych celów jednostkowych ma wynikać – nieznany przedtem
nikomu – ogólny kierunek rozwoju. To ogólne nastawienie wpłynie na różne
szczegółowe rozwiązania i pozwoli mówić o „liberalnym odchyleniu” w realizacji nawet takiej polityki społecznej, która zasłuży na miano ofensywnej.
W tej wersji styl liberalny traci jednak swą klarowność, granica między nim
a najbardziej „emancypacyjną” wersją stylu opiekuńczego zaciera się. Taki liberalizm narażony jest na pojawianie się wewnętrznych sprzeczności, gdyż zadania „nauki pływania” i „puszczenia na głęboką wodę” – w teorii następujące
po sobie – w praktyce muszą nakładać się i zderzać ze sobą, w skali społecznej
i w każdej z dziedzin życia objętych tą polityką. Zaś mechanizmy demokratyczne nie zawsze dość sprawnie rozładowują konflikty między różnymi dążeniami partykularnymi.
Uwarunkowania i współzależności
wyborów instrumentalnych
Środki ograniczone i pozornie nieograniczone
O ile przekonanie o ograniczoności środków ekonomicznych jest dość silnie
ugruntowane, o tyle w przypadku środków informacyjnych i prawnych wielu
polityków łudzi się, że są one „dobrami wolnymi”. Często dopiero po niewczasie okazuje się, że spośród szafowanych w nadmiarze informacji umysł ludzki
– jak to już pisałam – percepuje tylko wybrane zalecenia, resztę traktując jako
„szum dydaktyczny”, selekcjonuje treści według własnych preferencji nie zawsze zgodnych z preferencjami polityka. Podobnie, jeśli prawo zbyt drobiazgowo normuje wszystkie możliwe zachowania i opatruje każdą z tych norm
wieloma zróżnicowanymi sankcjami, to sam obywatel stara się wybrać te normy, które warto traktować poważnie, odrzucając nadmiar innych jako „szum
legislacyjny”. Tak więc kompetentne centrum decyzyjne przeciwdziała inflacji
informacji i prawa.
Niestety zbyt często zdarza się, że centrum to uznaje za ważniejsze od celów
polityki społecznej utrzymanie się przy władzy lub cele stricte gospodarcze;
wówczas skąpi polityce społecznej nie tytko pieniędzy, ale także kanałów informacji i uprawnień legislacyjnych. Zależność liczebności profesjonalnych kadr
polityki społecznej od środków ekonomicznych przeznaczonych na obiekty infrastruktury społecznej i płace wydaje się oczywista. Słabość kadrowa jest więc
proporcjonalna do skąpstwa ekonomicznego. Jednakże w naszej polityce usiłowano wielokrotnie – z fatalnymi efektami – ignorować tę zależność, zagęszczając obiekty socjalne i nie dopłacając „realizatorów polityki społecznej”.
254
Uwarunkowania i współzależności wyborów instrumentalnych
Reasumując, rozdział środków ekonomicznych, informacyjnych, prawnych
i kadrowych pomiędzy politykę społeczną, gospodarczą i „polityczną” musi
wynikać ze świadomie podjętych decyzji, uniki na nic się tu nie zdadzą, Nie jest
dobrze, jeśli polityka społeczna w efekcie tych decyzji jest trwale upośledzona. Ale trzeba pamiętać o sprzężeniach zwrotnych między tymi trzema politykami. Tak jak dobrze prowadzona polityka społeczna „zasila” pozostałe dwie
polityki, tak dobrze prowadzone (nie tu miejsce, aby rozważać, co to znaczy)
polityka gospodarcza i polityka „polityczna” stwarzają podstawę powodzeń
polityki społecznej. Dość rozpowszechnione przeświadczenie o antagonistycznym konflikcie tej trójki wynika z bardzo złych doświadczeń okresu, kiedy to
głównym zajęciem dwóch pozostałych polityk było mnożenie barier rozwoju
społecznego.
Narzucone w ten sposób hojność lub skąpstwo polityki społecznej to niewątpliwie jeden z najważniejszych elementów charakterystyki każdej polityki społecznej – i jako taki wart uwagi. Czy jednak ukierunkowuje on
wybór stylu realizacji? Można chyba tylko stwierdzić, że szczególnie trudny do wyobrażenia jest mariaż „hojnej” ekonomicznie polityki społecznej
z rygorystycznym stylem jej realizacji, zaś inne style dają się dopasowywać
– tworząc swoiste odmiany – zarówno do warunków obfitości, jak i niedoboru. Można jeszcze wyrazić przypuszczenie, że stan ubóstwa polityki
społecznej sprawia, że realizowany styl – taki czy inny – staje się bardziej
wyrazisty, uwypukleniu ulegają jego specyficzne cechy, gdyż selekcja zadań musi być ostrzejsza.
Wybór wartości a wybory instrumentalne
Dokonane już samodzielnie przez podmioty polityki społecznej wybory aksjologiczne w znacznym stopniu warunkują sposoby rozstrzygania dylematów
instrumentalnych, zawężając pole wyboru. Tak więc „daną” z zewnątrz możliwość prowadzenia ekonomicznie hojnej polityki społecznej może zmodyfikować czynnik aksjologiczny – opowiedzenia się za ideałem ascezy a przeciw
ideałowi używania. Gorzej, jeśli okoliczności zewnętrzne narzucają polityce
społecznej skąpstwo. Wówczas jedyną możliwością manewru pozostawioną polityce społecznej jest dostosować aksjologię do ograniczeń, „polubić”
i uwznioślić narzuconą ascezę.
Oczywiste – i już wielokrotnie przeze mnie podkreślane – są powiązania
między wyborami aksjologicznymi a stylem realizacji polityki społecznej. Na
przykład wydaje się, że system wartości zdominowany przez równość z trudem
będzie tolerował enklawy stylu bodźcowego czy liberalnego, zaś łatwiej da
się uzgodnić ze stylem rygorystycznym czy opiekuńczym (z pewnym – nader
istotnym – przesunięciem akcentów; rygoryzm ułatwia „ściąganie w dół”, opiekuńczość – „podciąganie w górę”). Kolektywistyczny system wartości zmusza
255
do odrzucenia stylu liberalnego. Natomiast eksponowanie „szczęściodajności”
życia jako wartości zmusza do poszukiwań syntezy stylu opiekuńczego i liberalnego. Nie rozwijam tego wątku, gdyż – jak już podkreślałam w początkowych rozdziałach tej pracy – zbyt ogólne deklaracje aksjologiczne nie dają się
operacjonalizować, a więc i instrumentalizować. Chodzi mi tylko o zaakcentowanie faktu nieobojętności aksjologicznej zaprezentowanych stylów, nie zaś
o powrót do szczegółowych rozważań.
Wydaje się, że pewne style (a mianowicie bodźcowy i opiekuńczy) są
stosunkowo słabiej nacechowane aksjologicznie, przypominają zatem ów –
przywołany w pierwszym rozdziale – nóż, po którym trudno poznać, czy będzie służył chirurgowi czy mordercy. Inne zaś – zapewne styl rygorystyczny
i liberalny, a na pewno styl manipulacyjny – częściej bywają uznawane za
„bezwarunkowo niedopuszczalne” w masowym zastosowaniu (tak jak łoże
tortur nie bywa oceniane wyłącznie z punktu widzenia jego instrumentalnej
użyteczności). Zarazem te dwa ostatnie style wydają się szczególnie i trwale
skłócone pomiędzy sobą, m.in. ze względu na zawarte w nich „komponenty
aksjologiczne”.
Łatwość czy skuteczność
Spośród ważnych a nie omawianych dotychczas dylematów instrumentalnych pragnę obecnie zasygnalizować dwie jeszcze kwestie: na co nastawiają
się decydenci i wykonawcy polityki społecznej – na przetrwanie i łatwość czy
na rozwój i wysoką efektywność; w jakim horyzoncie czasu rozpatrują problemy, jak na linii czasu rozmieszczają poszczególne działania, nakłady i spodziewane efekty.
Typ myślenia optymalizacyjnego, będący elementem „podkultury decydenckiej” czy też wręcz modelową cechą organizacyjnego systemu społeczeństwa,
może występować w jednym z dwóch następujących wariantów: 1) wybiera
się spośród możliwych do użycia i skutecznych środków te, które są najskuteczniejsze; tzn. maksymalizowana jest skuteczność działania; 2) wybiera się
spośród możliwych do użycia i skutecznych środków te, których użycie jest
najłatwiejsze; tzn. maksymalizowana jest łatwość działania. Jest to więc rozróżnienie polityki innowacyjnej i samodoskonalącej się od polityki rutynowej,
apatycznej i leniwej.
Każdy z tych typów myślenia może się realizować w ramach każdego stylu
działania, przesądzając w znacznym stopniu o tym, czy ujawni on głównie swe
wady czy też zalety. Z pewnym wahaniem można tu wyrazić przypuszczenie,
że upodobanie do środków „łatwych choć jeszcze skutecznych” zwraca uwagę
polityków na styl rygorystyczny, zaś politykom zafascynowanym śrubowaniem
wymogów sprawnościowych najatrakcyjniejszy wyda się styl bodźcowy.
256
Wcześnie czy późno; szybko czy wolno; krótko czy długo
Stosunek do czynnika czasu wyznacza strategię i taktykę polityki społecznej
w kilku istotnych punktach. Po pierwsze, polityka społeczna może reagować
na potrzeby społeczne ex ante – zanim jeszcze one wystąpiły i, wskutek ich
niezaspokojenia, zrodziły kwestie społeczne, napięcia grożące dezorganizacją
czy nawet wybuchem niezadowolenia274. Można też raczej reagować dopiero
po czasie, na nabrzmiałe już kwestie społeczne.
Po drugie, polityka społeczna może mieć ambicje dokonywania daleko
idących przemian w bardzo krótkim okresie, tempo i rozmiar dokonywanych
przekształceń muszą wycisnąć silne piętno na sposobach działania. Można też
działać niespiesznie, nastawiać się na – odbywającą się bez wstrząsów – stopniową realizację odległych celów perspektywicznych.
Po trzecie, continuum pośrednich wariantów rozpościera się pomiędzy polityką „żelaznych, raz na zawsze ustalonych zasad” a polityką doraźnej uznaniowości wszelkich decyzji, wciąż na nowo i dla każdego oddzielnie zmieniającą
ulotne reguły gry. Przy tym przedmiotem zabiegów mogą być raczej trwałe
przekształcenia ludzkich postaw lub też raczej jednorazowe zachowania, pobudzane jednorazowymi karami, nagrodami, wsparciami lub okazjami.
Długoterminowość działań – w tych wszystkich wymiarach – może sprzyjać konsekwencji, stabilności, ale także sztywności i stagnacji. Krótkoterminowość podejścia – w tychże wymiarach – pozwala na elastyczność i uzasadnioną
indywidualizację działań, a zarazem jednak potrafi uniemożliwić uporanie się
z najbardziej fundamentalnymi kwestiami i zdezorientować aktorów sceny społecznej nieustanną zmianą warunków ich działania. Uporządkowanie i uzgodnienie wszystkich działań o różnym horyzoncie czasu stanowi więc przedmiot
jednego z kluczowych dylematów instrumentalnych polityki społecznej.
Powiązania między sposobem rozstrzygnięcia tego dylematu a stylem realizacji polityki społecznej są złożone. Na przykład styl liberalny wydaje się sprzyjać
stabilności reguł gry w długim okresie, natomiast ujawnia swą bezradność w realizacji długotrwałych zadań zapobiegających powstaniu kwestii społecznych,
nie jest też w stanie służyć szybkiej i dynamicznej przebudowie społecznej. Styl
bodźcowy zaś wydaje się nastawiony na krótki horyzont czasu we wszystkich
przedstawionych tu wymiarach. Przede wszystkim jednak stosunek do czynnika
czasu różnicuje rozmaite szczegółowe warianty każdego ze stylów.
W jakiej skali
Ostatni z omawianych w tym rozdziale dylematów instrumentalnych należy
zarazem do dylematów konstrukcji, które zarysowane zostały w zakończeniu
274
Zob. J. Łopato, Kwestie społeczne a polityka społeczna. Przegląd teorii. W: Polityka
społeczna w okresie przemian, jw.
257
tej książki. Dotyczy on skali działania. Skala zbiorowości, której dotyczy polityka społeczna, jest po części dana, po części zaś może stać się przedmiotem
wyboru. Dany jest rozmiar zaludnienia i obszar państwa. Trzeba ten czynnik
po prostu uwzględnić przy projektowaniu polityki, pamiętając o tym, że nie
sposób rządzić identycznymi środkami zbiorowością dwustumilionową i dwumilionową. Przedmiotem wyboru jest natomiast uprawnienie wspólnot niższego rzędu do prowadzenia mniej lub bardziej samodzielnej polityki na mniejszą
skalę wobec swych członków, a także wielość szczebli zarządzania podporządkowanych hierarchicznie centralnemu decydentowi.
Wszystkie te decyzje trzeba poddać wszystkim trzem możliwym porządkom oceny – „słusznościowemu”, „efektywnościowemu” i „koniecznościowemu”. Do sprawy tej powrócę w zakończeniu pracy. W tym miejscu pragnę
jedynie podkreślić, że powinno zachodzić sprzężenie zwrotne między wyborem
stylu realizacji a wyborem skali działania poszczególnych – powołanych do
życia – podmiotów działania. Przekroczenie skali optymalnej dla realizacji danego zadania, a także przekroczenie optymalnej liczby szczebli decyzyjnych
może poważnie odkształcić założony przez centrum styl działania. Bowiem
znacznym uproszczeniem – jak już pisałam – jest obraz polityki społecznej
jako relacji między politykiem i „jego ludźmi” z jednej strony a „odbiorcami
polityki” z drugiej strony. Założenie to – uprawnione, jak sądzę, przy teoretycznym rozważaniu pewnych zagadnień – staje się źródłem poważnych wypaczeń,
gdy przyjmują je politycy za praktyczną dyrektywę postępowania.
Modyfikacje na niższych szczeblach
Każdy ze stylów realizacji polityki społecznej stwarza niższym szczeblom
inną pozycję, inne możliwości współudziału i modyfikowania tego stylu. Rygoryzm jest stylem, którego konsekwencja i spoistość są szczególnie uzależnione
od lojalności i karności wszelkich podmiotów wykonawczych – w tym także
szczebli lokalnych. Dla ludności bezpośrednim egzekutorem rygorów jest władza lokalna, choć ona sama jest bardziej przedmiotem niż podmiotem tych rygorów. Jeżeli władza lokalna otrzymuje jakieś uprawnienia do podejmowania
samodzielnych decyzji, to działają one tylko w jedną stronę – dodatkowego zaostrzenia rygorów a nie ich zawieszenia. Do rygorów centralnych można więc
dodawać rygory lokalne, służące celom lokalnym. Jednakże w praktyce (bez
wiedzy i zgody centrum) szczebel lokalny może dość skutecznie sabotować
centralne rygory, egzekwować je tylko pozornie, przymykać oczy na oczywiste
omijanie przepisów, stępiać ich ostrość w „ciepełku więzi nieformalnych”, co
nie prowadzi jednak do powstania „lokalnych enklaw” stylu liberalnego czy
bodźcowego, lecz do ukształtowania się specyficznego – wyobrażalnego tylko
w skali lokalnej, tzw. ładu administracyjno-swojskiego275. Jeśli nawet te sposo275
258
Zob. A. Iwanowska, M. Federowicz. T. Żukowski, Ład administracyjny…, jw.
by lokalnego modyfikowania centralnie sterowanego stylu rygorystycznego nie
są jedynie możliwe, to z pewnością najczęściej występują w praktyce.
Wprowadzenie do analizy stylu bodźcowego rozróżnienia „makroskala
– mikroskala” pozwala zauważyć, że oprócz opisanego powyżej „monocentrycznego stylu bodźcowego” możliwy jest także styl „policentryczny”, kiedy
to pojawia się regionalne zróżnicowanie celów, którym podporządkowane są
bodźce. Nawet w formalnie monocentrycznym stylu bodźcowym mogą wystąpić zjawiska „przechwytywania” bodźców emitowanych z centrali, by mogły
one posłużyć interesom lokalnym oraz „uzupełniania” centralnych, systemów
motywacyjnych dodatkowymi bodźcami (co może – jak pisałam – dać w efekcie znieczulenie jednostki na nadmiar bodźców, w gąszczu których trudno odnaleźć ścieżkę maksymalizacji korzyści).
Styl opiekuńczy, jeżeli jest dostatecznie zbiurokratyzowany, stwarza analogiczne możliwości „podmiany celów”, np. obejmując wzmożoną opieką nie
tych, którzy są najbardziej zagrożeni, a tych, którzy są protegowani. Natomiast
jeśli opiera się głównie na wykorzystaniu techniki opiekuńczej, to właściwe
tej technice odformalizowanie, personalizacja kontaktów, uznaniowość decyzji
mają największe szanse rozkwitu w małej społeczności lokalnej, w której ponadto sąsiedzka kontrola społeczna powinna utrudniać nadużycia.
Styl liberalny wydaje się najmniej podatny na „podmiany” celów i środków,
gdyż z jego natury wynika policentryczność i prawo do prowadzenia różnych
mikropolityk lokalnych, znika więc potencjalny wykonawca owych podmian
– sam „niższy szczebel”. Pozostaje jednak kwestią otwartą, w jakim stopniu
styl liberalny ma tolerować (skoro z założenia jest tolerancyjny) pojawianie się
rozmaitych enklaw stylu rygorystycznego, bodźcowego i opiekuńczego, jeśli
jakieś wspólnoty demokratycznie na ich rzecz optowały.
259
8
Zakończenie –
upaństwowiona czy uspołeczniona
polityka społeczna
Ład monocentryczny czy system porozumień
Pytanie: kto powinien prowadzić politykę społeczną, jaka powinna być natura społeczna i struktura organizacyjna podmiotu podejmującego kluczowe
dla niej decyzje strategiczne jest „superdylematem” polityki społecznej. Od
tego rozstrzygnięcia zależy w znacznym stopniu prawdopodobieństwo wiernej i efektywnej realizacji wartości, jakim chcielibyśmy, aby służyła polityka
społeczna. Pytanie to nawiązuje do tego wątku odwiecznie przewijającego się
w historii myśli społecznej, który syntetycznie przedstawia Stanisław Ossowski w swojej typologii systemów zachowania zbiorowego, a w szczególności
do przeciwstawienia „ładu monocentrycznego”, w którym „zamiast interakcji
grup społecznych mamy... do czynienia z ustalonym z góry współdziałaniem
składników mechanizmu”276, „systemowi porozumień”, odpowiadającemu tym
tradycjom myśli społecznej”, ...w myśl których wielostopniowe porozumienie
i więź społeczna miały zastąpić przymus, zapewnić szerokim rzeszom obywateli
udział w społecznym planowaniu i pogodzić swobodne ścieranie się idei i skal
wartości z racjonalnie skoordynowaną gospodarką277. Pytanie to nawiązuje też
do bardziej konkretnych i współczesnych sporów nad modelem społeczeństwa
socjalistycznego, np. do jugosłowiańskich polemik zwolenników „socjalizmu
samorządowego” z koncepcją „socjalizmu etatystycznego”278, a przede wszyst276
S. Ossowski, O osobliwościach nauk społecznych. Dzieła, t. IV, Warszawa 1967,
s. 185.
277
Tamże, s. 193.
Obszernie referowałam te poglądy w niepublikowanej pracy doktorskiej pt. Jugosłowiańska strategia społeczno-gospodarcza a zróżnicowanie warunków bytu narodów Jugosławii, IPS, Warszawa 1974.
278
261
Zakończenie – upaństwowiona czy uspołeczniona polityka społeczna
kim do sporów na temat socjalizmu biurokratycznego i demokratycznego permanentnie obecnych w polskim życiu publicznym i naukowym279.
Zastanawiając się nad przydatnością dwóch – konkurencyjnych wobec siebie – modeli polityki społecznej będę nawiązywać do tych generalnych sporów
selektywnie, poświęcając więcej uwagi cechom najważniejszym z punktu widzenia polityki społecznej. Logicznie rzecz ujmując, możliwych odpowiedzi
na zadane na wstępie pytanie jest więcej niż dwie; zajmę się tu jednak tylko
tymi dwoma wariantami, których praktyczne znaczenie jest współcześnie największe.
Cechy upaństwowionej polityki społecznej
Terminem „upaństwowiona polityka społeczna” nie określam wszelkich polityk społecznych, których podmiotem jest państwo, lecz tylko taką politykę,
która ma następujące cechy:
1. Prowadzi ją silnie scentralizowany i zhierarchizowany aparat państwowy, pełniący jednocześnie rolę ośrodka władzy politycznej i gospodarczej; eliminujący kontrolę społeczną i niezależne od siebie organizacje
społeczne; stanowiący natomiast nad sobą własną urzędniczą kontrolę,
a w pewnych przypadkach powołujący różnego typu rady i inspekcje
społeczne, które – kontrolując – same są przez ten aparat kontrolowane.
2. Funkcjonariusze tego aparatu to przede wszystkim urzędnicy. Są oni
uwikłani w więzi podległości służbowej, oczekuje się od nich głównie
dyspozycyjności i dyscypliny, wzmacnianej – na ważniejszych stanowiskach służbowych – zobowiązaniami wynikającymi z przynależności do
rządzącej partii politycznej.
3. Zajmuje się głównie mobilizowaniem ludzi do realizacji zadań wynikających ze szczegółowego planu przyjętego przez centrum, preferuje przy
tym styl rygorystyczny z elementami opiekuńczego; wydaje się też cenić
szczególnie prawne środki oddziaływania – nasyca nimi także rozdzielnictwo środków ekonomicznych.
4. Głosi zamiar racjonalnego, opartego na dorobku nauki, koordynowania
wszystkich poczynań służących przyspieszeniu wzrostu gospodarczego
i zwiększeniu demokracji społecznej; a więc demokracji wyrażającej się
w rzeczywistym wyzwoleniu od wyzysku, likwidacji nierówności klasowych i upowszechnieniu możliwości awansu społecznego, a nie w gwarantowaniu formalnych swobód i uprawnień.
5. Posługuje się retoryką społecznikowską; chwaląc aktywność społeczną
nie kryje tego, że ma ona – na wezwanie i pod patronatem państwa – służyć efektywniejszej realizacji planów centralnych.
279
Zob. np. W. Nieciuński, Demokracja i samorządność w państwie socjalistycznym. W:
Instytucje samorządowe jako przedmiot badań. UW, Warszawa 1987.
262
Można się zastanawiać, czy takie cechy owego modelu polityki społecznej,
jak zrośnięcie aparatu partyjnego i państwowego oraz wspomniana retoryka
społecznikowska są niezbywalnymi atrybutami czy też cechami mniej istotnymi, których usunięcie nie zmieni jego sposobu funkcjonowania i końcowych
efektów, a nawet ujednoznaczni „upaństwowienie” polityki społecznej. Jeśli
potraktować prowadzoną realnie w naszym kraju politykę społeczną, jako
swego rodzaju konkretyzację opisanego modelu, to stwierdzimy w pewnych
okresach wyraźne „wyciszenie” tych akcentów, łączące się zwykle ze słabszym
eksponowaniem haseł demokracji społecznej. Myślę jednak, że to połączenie
biurokratyzacji z retoryką zaczerpniętą jakby z innej poetyki, to „połączenie
ognia z wodą” wywiera silne piętno na świadomości społecznej i prowadzi do
wielu ważnych zjawisk, ocenianych zresztą diametralnie różnie; należy więc
uwzględnić je w analizie.
Argumenty za
Oczekiwania towarzyszące projektowaniu i pierwszym próbom wdrażania
tego modelu były bardzo wygórowane. Spodziewano się, że wyeliminuje on
raz na zawsze działania wzajemnie znoszące się, nieracjonalne, zmierzające do
podporządkowywania jednych ludzi drugim, że jedynie taka polityka będzie
w stanie stworzyć optymalne warunki bezpieczeństwa i twórczego rozwoju
wszystkim ludziom, że zapewni im sprawną fachową obsługę.
W okresie instalowania nowego ustroju do argumentów o słuszności i efektywności upaństwowionej polityki społecznej doszedł argument o jej nieuchronności, przynajmniej w owym początkowym okresie. Z uwagi na okoliczności
konstytuowania się nowej władzy w naszym kraju brak było obopólnego zaufania, władzy trudno było mieć pewność co do dyspozycyjności samoistnych
przedsięwzięć społecznych, nie wchodziło też w rachubę mozolne kształtowanie
się programu rządowego w toku dyskusji publicznej i walki wyborczej o miejsca
w parlamencie i we władzach lokalnych. Natomiast można było liczyć na akceptację – a także w wielu wypadkach na ową „społecznikowską mobilizację do realizacji planu” – podejmowanych przez państwo działań, dopóki sprowadzały się
one do powojennej akcji ratowniczej i uzupełniania najbardziej ewidentnych luk
w systemie instytucji socjalnych. Wówczas jeszcze łatwo było centralnemu planiście „widzieć najlepiej”. Ale następnie państwo przywykło dźwigać cały ciężar
powoływania i zatrudniania funkcjonariuszy, którzy mieli za i dla ludzi budować
i rozdzielać mieszkania, krzewić kulturę i oświatę, organizować zbiorową rozrywkę i zbiorowe wyrażanie akceptacji politycznej.
Argumenty przeciw
Z czasem, w miarę upływu kolejnych dekad, narastać zaczęły wątpliwości
i oskarżenia. Rozmaite niepowodzenia polityki społecznej przypisać należało
263
– zdaniem jednych – modelowi upaństwowionej polityki społecznej lub też –
zdaniem innych – pogłębiającym się odstępstwom od tego modelu. Za poniekąd kompromisowe można uznać stanowisko, wedle którego atrybutem tego
modelu jest właśnie niemożność długotrwałego utrzymania własnej spójności,
nieuchronna utrata „rewolucyjnej prężności”, zdolności do realizacji śmiałych
projektów społecznych; w myśl tego stanowiska zalety modelu byłyby więc
ulotne, wady trwałe, zaś sam model – trudny do usunięcia.
Upaństwowiona polityka społeczna bywa oskarżana zarówno o to, ze odstępuje od deklarowanych wartości i utrwala niesłuszną hierarchię celów, jak
i o to, że jest niesprawna, anachroniczna, sztucznie podtrzymywana w społeczeństwie, które – rozwijając się i dojrzewając – już dawno z niej „wyrosło”.
Oskarża się więc ją o to, że ulega presji wartości gospodarczych, utożsamianych z rozbudową rzeczowego potencjału wytwórczego, że traktuje „dobro człowieka” instrumentalnie, manipulując nim w imię owych wartości,
sprzeniewierzając się tym samym swej idei przewodniej, swemu paradygmatowi280. Monopol państwa zaczyna wręcz służyć utrzymywaniu konsumpcji na
poziomie najniższym z możliwych przy danym poziomie potencjału wytwórczego i dochodu narodowego, a także utrzymywaniu aktywności ludzkiej na
poziomie najniższym z możliwych, sprowadzaniu jej do posłusznego wykonawstwa i cierpliwego wyczekiwania na należne świadczenia. Ludzie zyskują
bezpieczeństwo, ale jest to „złe bezpieczeństwo”. Zaczynają postrzegać cały
system społeczny jako sieć dystrybucji dóbr, do której trzeba w umiejętny sposób „podłączyć się”; do tych dóbr zaczyna się zaliczać „urzeczowione” role
społeczne, które powinny być raczej traktowane jako okazja do aktywności,
a niejako przedmiot dystrybucji (np. stanowiska pracy).
W opisanym modelu państwo więc daje za mało, blokuje za dużo. Nie znaczy to jednak, że udaje się w tym modelu realizować z żelazną konsekwencją
wartości kolektywizmu państwowego. Z biegiem czasu – a zdaniem niektórych
krytyków już od samego początku swego istnienia – okazuje on się niezmiernie
podatny, omalże bezbronny, na nieformalne partykularne naciski grup uznanych za szczególnie preferowane lub szczególnie niebezpieczne dla status quo.
Nie kontrolowany upaństwowiony system, oprócz tego, że źle definiuje interes
ogólnospołeczny, w praktyce realizuje niespójny i źle skoordynowany zbiór
wielu wąskogrupowych interesów. W końcowym efekcie ulegają więc wzmocnieniu istniejące „na wejściu” nierówności społeczne. Zatem społeczeństwo
i w tym modelu dochodzi do głosu – ale jest (w wyniku różnych nieformalnych komeraży i powiązań) ustrukturalizowane w sposób najmniej sprzyjający owemu hipotetycznemu interesowi ogólnospołecznemu. Jednym z efektów
– negatywnie ocenianych z aksjologicznego punktu widzenia – jest podwójZob. J. Supińska, Polityka społeczna a polityka gospodarcza. W: Społeczne aspekty
rozwoju gospodarczego. pod red. J. Daneckiego, Warszawa 1974.
280
264
ność myślenia i działania ludzi zmuszonych do współżycia z tym modelem: za
publicznym uzewnętrznieniem lojalności i postawy biernego wyczekiwania na
świadczenia, obsługę i opiekę kryją się różne „podskórne” zabiegi kompensujące jałowość owego wyczekiwania. Energia ludzka koncentruje się na przetwarzaniu luk i niesprawności systemu w prywatne i grupowe korzyści.
Druga grupa oskarżeń wiąże się z oceną modelu z efektywnościowego punktu widzenia. Silnie scentralizowany system nie jest w stanie skutecznie sterować olbrzymim zbiorem spraw ogólnych i szczegółowych, które zarezerwował
dla swej wyłącznej gestii, nie jest w stanie opanować domeny, z której skutecznie usunął konkurentów. Można nawet twierdzić, że rosnącym w postępie
arytmetycznym kompetencjom centrum towarzyszy szybszy spadek (w tempie
geometrycznym) możliwości działania innych podmiotów, że – zatem – łatwiej
jest poszerzać władzę negatywną niż władzę pozytywną. Niesprawność systemu
w realizowaniu nawet swoich własnych celów z czasem zaczyna frustrować
i zwolenników tego modelu, którzy postulują wówczas dalsze „przykręcania
śruby”, wzmożenie nadzoru; powstaje więc „błędne koło” przyczyn i skutków.
Bardziej konkretne zarzuty dotyczą funkcjonowania instytucji bezpośrednio zajmujących się zaspokajaniem ludzkich potrzeb, instytucji „upaństwowionych”. Oto najczęstsze zarzuty: instytucje te znacznie bardziej liczą się z opinią
swej „centrali” niż klientów; brak dostępu klientów do ośrodka decyzyjnego
instytucji wywołuje u nich poczucie nieufności wobec przyjętych przez nią
celów i środków; aparat tych instytucji nie umie odczytywać potrzeb społecznych, toteż podejmuje działania zbędne, „nietrafione”, w szczególności nie nadąża za ewolucją ludzkich potrzeb; wąsko wyspecjalizowane instytucje zajmują się pojedynczymi, wyizolowanymi z kontekstu, potrzebami ludzkimi, gubiąc
problemy ogólniejsze i utrudniając ludziom orientację w gąszczu instytucji;
aparat ma skłonność do standaryzowania, schematyzowania zarówno celów,
jak i form działania, nie uwzględnia środowiskowych i przestrzennych odrębności potrzeb; aparat biurokratyczny jest kosztowny, koszty jego utrzymania
mogą przekroczyć koszty jego merytorycznej działalności281.
Cechy uspołecznionej polityki społecznej
Elementy tego, co nazywam modelem „uspołecznionej polityki społecznej”
były obecne w myśli społecznej dużo wcześniej, zanim ujawniły się empiryczne podstawy rozczarowania do polityki „upaństwowionej”. Był to drugi nurt tej
samej tradycji krytycznej wobec niesprawiedliwości społecznej. Jednak idee te
zaczęły odżywać ze zdwojoną siłą, zaś oczekiwania niepomiernie rosły wraz
z gromadzeniem negatywnych doświadczeń dostarczanych wciąż przez praktykę polityki społecznej „w starym stylu”.
281
Zob. J. Hrynkiewicz, Instytucje samorządu społecznego, UW, Warszawa 1987.
265
Cechy formalne „uspołecznionej polityki społecznej” są następujące:
1. Nadal ważnym podmiotem polityki społecznej jest państwo. Jednakże
aparat państwowy zostaje zdecentralizowany, wskutek czego społeczności lokalne zyskują partnerów, z którymi mogą współpracować w terenie i współtworzyć politykę społeczną. Zwiększenie samodzielności
funkcjonariuszy aparatu państwowego powinno sprzyjać pojawieniu się
w ich – urzędniczej dotychczas – pracy elementów posłannictwa, przejęcia się ideami społecznymi i nasadami etycznymi. Interioryzując te wartości, będą zarazem kontrolowani z zewnątrz przez swych klientów.
2. Władze państwowe – od lokalnych po centralne – są demokratycznie
wybierane i kontrolowane, przy pełnym i konsekwentnym wykorzystaniu wszystkich sprawdzonych procedur demokracji formalnej. Spójny
i praworządny system społecznej kontroli nad organami władzy sprawi,
że podejmowane przez nie decyzje – nadal państwowe – nie będą „upaństwowione”.
3. Trwałe i wiarygodne poszerzanie gwarancji swobód obywatelskich otworzy pole dla autonomicznych działań jednostek i zbiorowości, umożliwi
aktywność życiową w interesie własnym (przedsiębiorczość nastawioną
na zysk ekonomiczny, zapobiegliwość, przezorność, samopomoc) i aktywność społeczną w interesie innych (zarówno w sformalizowanych samorządach, stowarzyszeniach, fundacjach, jak i w niesformalizowanych
akcjach).
4. Przeistoczenie starych i pojawienie się „nowego typu” podmiotów polityki społecznej pociągnie za sobą – przez sam fakt ich współistnienia
– zmianę stosowanych środków działania, przejście od rygorystycznego
do liberalnego stylu realizacji polityki społecznej, wzbogaconego o elementy stylu opiekuńczego.
Do tych czterech cech formalnych dodać trzeba cechę piątą, nie dającą się
zadekretować, powołać do życia za pomocą aktów prawnych, ale przesądzającą
o tym, czy energia potencjalna zawarta w strukturach formalnych przekształci
się w energię kinetyczną i uruchomi realne zmiany społeczne:
5. W społeczeństwie pojawi się dostatecznie wielu ludzi – ich liczba musi
przekroczyć „masę krytyczną” – którzy chcą, mogą i umieją sięgnąć po
to, co zostało dozwolone w nowych strukturach.
Warto więc tu wrócić do zawartych w VI rozdziale rozważań na temat czynników stymulujących i blokujących wszelką aktywność życiową. Osiągnięcie
niezbędnego poziomu gotowości do aktywizacji życiowej jest po części pochodną ogólnego rozwoju cywilizacyjnego i ekonomicznego, dokonującego
się jakby „obok” polityki państwa, po część zaś jest efektem dotychczasowej
polityki społecznej. Bywa więc nawet efektem ułomnej, obarczonej różnymi
niekonsekwencjami, „upaństwowionej polityki społecznej”, realizującej jednak w pewnej mierze hasła demokracji społecznej. Co nie musi zresztą ozna-
266
czać, że polityka „uspołeczniona” stanowi niezbędny „drugi etap” po – równie
niezbędnym – upaństwowionym „pierwszym etapie”282.
Wszystkie pozostałe hipotetyczne cechy uspołecznionej polityki społecznej
są domeną oczekiwań. Brak bowiem dostatecznego materiału empirycznego, by
te oczekiwania potwierdzić lub obalić. Nie wydaje się słuszne – co czynią niektórzy – weryfikowanie tego modelu na podstawie doświadczeń jugosłowiańskich;
są one próbą realizacji niektórych tylko założeń „uspołecznienia”, ponadto owemu eksperymentowi społecznemu daleko od laboratoryjnej czystości, przebiega
on w bardzo specyficznym i niepowtarzalnym kontekście sytuacyjnym.
Nadzieje
Jakie są więc oczekiwania i nadzieje wiązane z „uspołecznioną polityką
społeczną”? Liczy się na to, że uruchomi ona ciąg doświadczeń, obieg informacji i interakcji, prowadzących do wyboru wartości, celów i środków najbardziej satysfakcjonujących największą liczbę obywateli. Pozwoli ona licznym chętnym uczestniczyć w „systemie porozumień”, w nie kończącym się
nigdy procesie dochodzenia – metodą kolejnych przybliżeń, prób i błędów – do
wspólnej koncepcji rozwoju, i że jednocześnie zachęci każdego do samodzielnego sięgania po cenione przez siebie wartości, do tworzenia ich na własną
rękę i we własnym środowisku. Wyeliminuje „jałowy bieg” życia ekonomicznego i społecznego, usunie instytucjonalne podstawy obłudy i ukaże ludziom
prawdę – choćby niemiłą – o sobie samych i o swym społeczeństwie. A konflikty grupowe będzie łatwiej rozstrzygać, gdy konfrontacja stron stanie się jawna
i bezpośrednia. Ocenia się ponadto, że jest to jedyna formuła uprawiania polityki w społeczeństwie, które zaczynają uwierać więzy „solidarności mechanicznej” i które dojrzało do oparcia się na kooperacji wolnych jednostek – różnych
i potrzebujących się nawzajem właśnie dlatego, że są różne – dojrzało więc do
więzi „solidarności organicznej”. Prędzej czy później nieuchronne więc stanie
się jej przyjęcie. Ocenia się też, że formuła ta jest dobra „jako taka”, gdyż
odzwierciedla optymalne połączenie wartości indywidualizmu z odpowiednią dozą kolektywizmu, i że przekształca ona zbiór jednostek, osamotnionych
w obliczu potężnych instytucji, w społeczeństwo współtworzące politykę społeczną, nadając zarazem tym jednostkom status osoby.
Obawy
Lista obaw i ferowanych z góry oskarżeń pod adresem uspołecznionych procedur jest również długa. Wypowiadają je ci, którzy przywiązani są do status
quo – tego głównego rzecznika „upaństwowionej polityki społecznej” – nie
Zob. J. Supińska, Polityka społeczna – upaństwowiona czy uspołeczniona. W: Polityka społeczna w okresie przemian, pod red. A. Piekary, J. Supińskiej, Warszawa 1985.
282
267
bardzo jednak mogą sobie pozwolić na jego obronę. Bronią go więc przez atak,
budząc lęk przed nieznanym. Uogólniają na cały projektowany i jeszcze nie
zrealizowany model te mankamenty demokratycznego stylu działania, które
udaje się dostrzec już dziś na izolowanych poletkach doświadczalnych. Obawy
te wypowiadają również – choć w tonie dużo mniej kategorycznym – zwolennicy uspołecznienia, którzy nie chcą, by „błędy w sztuce” popełniane przy
pierwszych próbach realizacji zdezawuowały cały projekt.
I tu oskarżenia dotyczą zarówno słuszności, jak i efektywności „uspołecznionych” działań. Wskazuje się więc na następujące niebezpieczeństwa: pokrywanie frazeologią demokratyczną bezkarnej dominacji silnych nad słabymi, większości nad mniejszością; koncentrację uwagi na sprawach doraźnych,
niezdolność do mobilizacji wokół odległych zagrożeń czy szans; rozbudzanie
namiętności, partykularnych, rozjątrzanie konfliktów wskutek ich werbalizowania i „nagłaśniania”; długotrwałość i uciążliwość procesu decyzyjnego, nasilenie zbędnych stresów w relacjach „czynnika społecznego” z instytucjami
państwowymi, a także w relacjach między aktywnymi społecznie jednostkami;
niefachowość, powierzchowność rozpoznania problemów przez ludzi spoza
branży, których pochopnie uprawniono do współdecydowania; opaczne rozumienie przez nich fachowych ekspertyz (o ile takowe w ogóle zechcą zamawiać i czytać); niedobór rutyny, przesadne i czasochłonne indywidualizowanie
spraw, które tego nie wymagają; skłonność do zrywów aktywności tam, gdzie
potrzebna jest systematyczność; pracochłonność i koszty tworzenia nowych
form działania społecznego mimo istnienia form starych (choćby i upaństwowionych); np. u inicjatorów nowych ruchów i inicjatyw permanentne „organizowanie się” może przesłonić działalność merytoryczną, pojawi się nowy
rodzaj „jałowego biegu”.
Większość tych zarzutów odnosi się do udziału „czynnika społecznego”
w lokalnym lub ogólnospołecznym „systemie porozumień”. Niektóre odnoszą
się też do inicjatyw realizowanych „na własnym podwórku”. Im bardziej indywidualny i egoistyczny charakter ma mieć aktywność wyzwalana w modelu uspołecznionej polityki społecznej, tym głośniej odzywają się oskarżenia
o marnotrawienie rozproszonych i sprzecznych wysiłków. Pojawia się więc
problem diametralnie różnie rozstrzygany – czy w modelu tym więcej energii
ludzkiej wyzwala się czy więcej się marnotrawi; czy system porozumień nie
dryfuje ku ładowi policentrycznemu.
Krytycy „uspołecznienia” sądzą najczęściej, że wszystkie te – i liczne inne
– mankamenty będą się nasilać w miarę ekspansji tego modelu. Natomiast krytyczni zwolennicy uspołecznionej polityki społecznej spodziewają się występowania tych zagrożeń raczej w początkowym okresie demokratyzacji i liberalizacji systemu, widząc w nich przejawy przemijającej „choroby wzrostu”,
a nie trwałe atrybuty modelu.
268
Trzecie wyjście?
W ostatnich latach coraz wyraźniej dochodzi do głosu trzeci uczestnik batalii. W przedłużającym się okresie, kiedy to starano się mimo werbalnej akceptach – opóźnić narodziny uspołecznionego modelu lub wypaczyć jego realizację
(traktując go np. jako pretekst dla ograniczenia odpowiedzialności państwa za
warunki bytu swych obywateli) wpływowe środowiska opiniotwórcze zaczęły
kierować swe nadzieje i sympatie ku trzeciej opcji – opcji czysto rynkowej,
w duchu XIX-wiecznego liberalizmu (o ewolucji współczesnego liberalizmu
wspomniałam w ostatnim rozdziale). Dziecku mającemu się narodzić z przenoszonej ciąży grozi to, że stanie się dzieckiem niechcianym.
Ten nurt myślenia początkowo nasilił się w środowisku polityków gospodarczych, którzy coraz częściej przyznają, że ich upodobanie do samorządowego „przedsiębiorstwa społecznego” miało charakter taktyczny; gdy pojawiła się
szansa prawdziwej prywatyzacji środków produkcji, odrzucono samorząd jako
gorszą namiastkę prywatnego właściciela. Od „przedsiębiorstwa społecznego”
do hasła „ekonomizacji polityki gospodarczej” był tylko jeden krok. Nastroje te
udzieliły się wielu politykom społecznym. Zwłaszcza tym, dla których „uspołeczniona polityka społeczna” jest tożsama z polityką prowadzoną wyłącznie
przez altruistycznych działaczy społecznych, co wydaje się zbyt wątłą siłą napędową. Natomiast przedstawiony przeze mnie model „uspołecznionej polityki
społecznej” ma już kompromisowy charakter, bowiem traktuje „egoistyczną”
aktywność życiową i aktywność społeczną jako równie dobre i równie użyteczne. Zdaję sobie jednak sprawę z tego, że cały problem w proporcjach; ponadto
trudno orzec, czy te dwa typy aktywności są w skali społecznej konkurencyjne
(co zaostrzałoby kontrowersje) czy też raczej wzajemnie się wspomagają i pobudzają. To pytanie też już wcześniej rozważałam.
Dodać jeszcze należy, że zwolennikami „urynkowienia polityki społecznej”
powoduje przekonanie, że polityka gospodarcza była w Polsce jeszcze bardziej
fuszerowana niż polityka społeczna, że zatem bez jej uzdrowienia nie mogą
powieść się programy reformatorskie w żadnej dziedzinie życia nawet gdyby
musiała to być końska kuracja.
Resumé – od podmiotów do wartości i instrumentów
Powyższy przegląd stanowisk ma charakter szkicowy, sygnalizuje tylko odmienność ujęć, przesłanek ideowych i typów argumentacji. Aby go pogłębić,
trzeba by się uporać z takimi problemami, jak zasadność uogólnień empirii,
dozwolony rozmiar odstępstw rzeczywistych struktur od ich modelu teoretycznego, rola struktur instytucjonalnych i indywidualności ludzkich w określaniu
kształtu polityki społecznej itd., itd.
Dlaczego zdecydowałam się zasygnalizować tę problematykę na zakończenie pracy poświęconej w znacznej mierze wyborom wartości, celów i środków
269
polityki społecznej? Dlatego, że nie chciałam stworzyć wrażenia, iż jedynie
te wybory są strategiczne, iż realizację optymalnego zestawu wartości, celów
i środków można powierzyć dowolnemu podmiotowi i oczekiwać za każdym
razem równie satysfakcjonujących rezultatów. Wybór podmiotów kształtujących politykę społeczną nie jest problemem trzeciorzędnym, a wręcz przeciwnie – ma charakter pierwotny i kluczowy w stosunku do wszystkich pozostałych
wyborów.
Nie muszę dodawać, że swoje osobiste sympatie i nadzieje wiążę zdecydowanie z uspołecznioną polityką społeczną. Nie wierzę tu jednak w automatyzm, w to, że – jak deus ex machina – model ten wyemituje natychmiast
i bezboleśnie optymalną strategię społeczną. Wierzę natomiast, że stworzy on
elementarne warunki umożliwiające podjęcie rzetelnej publicznej dyskusji nad
wartościami, celami i środkami, umożliwiającej ścieranie się racji, obalanie
uprzedzeń i dochodzenie do kompromisów. I w takim właśnie kontekście społecznym chciałabym widzieć dalszy ciąg dyskusji nad dylematami polityki
społecznej; dyskusji doniosłej teoretycznie i praktycznie, do której przyczynkiem miała stać się ta książka.
Warszawa, październik 1989
9
Bibliografia
Bajda, J., Akt małżeński w nauczaniu Kościoła, „Chrześcijanin w Świecie”, 1987, nr 3
(162).
Becker, H., Barnes, H., Rozwój myśli społecznej od wiedzy potocznej do socjologii,
cz. II, Warszawa 1965.
Bednarski, M., Podstawowe problemy funkcjonowania „gospodarki drugiego obiegu”
w Polsce. W: Człowiek w systemie gospodarowania, t. I, PTE, Warszawa 1986.
Bielicki, T., Światopogląd naukowy i naczelne wartości ludzkiego życia. W: Wizje człowieka i społeczeństwa, Warszawa 1986.
Bortnowski, S., Spór ze szkołą, Kraków 1982.
Borucka-Arctowa, M., O społecznym działaniu prawa, Warszawa 1967.
Buczyńska-Garewicz, H., Sprawiedliwość jako racjonalność, „Etyka” 1981, nr 19.
Bugaj, R., Wywiad, „Tygodnik Powszechny” 1986.
Choroby cywilizacyjne w Polsce do roku 2000, ekspertyza PAN, Warszawa 1979 (materiał powielony).
Czerwiński, M., Przemiany obyczaju, Warszawa 1969.
Danecki, J., Jedność podzielonego czasu. Czas wolny i czas pracy w społeczeństwach
uprzemysłowionych, Warszawa 1970.
Danecki, J., Postęp społeczny a postęp ekonomiczny. W: J. Danecki (red.), Społeczne
aspekty rozwoju gospodarczego, Warszawa 1974.
Danecki, J., Przesłanki długookresowej polityki podziału dochodów. W: J. Danecki
(red.), Perspektywiczna polityka społeczna, Warszawa 1981.
Dąbrowski, J. Rozważania o modelu spożycia, Warszawa 1975.
Dąbrowski, K., Trud istnienia, Warszawa 1975.
de Tocqueville, A., O demokracji w Ameryce, Warszawa 1976.
Dmoch, T., Wpływ społecznych funduszów spożycia na rozkłady dochodów ludności.
W: Tendencje rozwoju społecznego, GUS, Warszawa 1979.
Dodziuk-Lityńska, A., Markowska, D., Współczesna rodzina w Polsce, Warszawa
1975.
271
Bibliografia
Drążkiewicz, J., Uwagi o aktywności społecznej i zróżnicowaniu społecznym, „Studia
Socjologiczne” 1974, nr 4.
Elementy problemu patologii społecznej w Polsce, PAN, Warszawa 1975.
Encyklika „Humanae Vitae”, Warszawa 1982.
Frąckiewicz, L., Polityka ochrony zdrowia, Warszawa 1981.
Friedman, M., Friedman, R., Free to Choose: A Personal Statement, New York 1980.
Frieske, K., Regulski, J., Studia nad metodologią ekspertyz naukowych, „Polska 2000”
nr 1, Komitet Badań i Prognoz PAN, Warszawa 1984.
Galbraith, J. K., Społeczeństwo dobrobytu. Państwo przemysłowe, Warszawa 1973.
Gałęski, B., Styl życia i jakość życia – próba systematyzacji pojęć, „Studia Socjologiczne”, 1977, nr 1.
Gasidło, W., Moralna ocena biomedycznych eksperymentów, „Chrześcijanin w Świecie” 1987, nr 3(162).
Geiger, T., Ideologia i prawda. Socjologiczna krytyka myślenia. W: Problemy socjologii wiedzy, Warszawa 1985.
Gellner, E., Społeczne korzenie egalitaryzmu, „Etyka” 1981, nr 19.
Goffman, E., Charakterystyka instytucji totalnych. W: Elementy teorii socjologicznych,
Warszawa 1975.
Goryński, J., O potrzebie humanistycznego (mieszkaniowo-usługowego) wariantu prognozy sieci osadniczej. W: J. Danecki (red.), Społeczny rozwój Polski w pracach
prognostycznych, Warszawa 1974.
Granice wzrostu, Warszawa 1973.
Grzegorczyk, A., Wartości moralne a postawy grup społecznych. W: B. Suchodolski
(red.), Społeczeństwo wychowujące. Rzeczywistość i perspektywy, Wrocław–Warszawa 1983.
Gurycka, A. (red.), Aktywność i aktywizacja społeczna, Warszawa 1976.
Hall, E. T., Ukryty wymiar, Warszawa 1976.
Hołówka, T., Myślenie potoczne. Heterogeniczność zdrowego rozsądku, Warszawa
1986.
Hryniewicz, J., Egalitaryzm a ruchliwość społeczna, „Studia Socjologiczne” 1974,
nr 3.
Hrynkiewicz, J., Instytucje samorządu społecznego, UW, Warszawa 1987.
Illich, I., Społeczeństwo bez szkoły, Warszawa 1976,
Iwanowska, A., Federowicz, M., Żukowski, T., Ład administracyjny w zarządzaniu gospodarką. W: Człowiek w systemie gospodarowania, t. I, PTE, Warszawa 1986.
Jarzębowski, W., Fikcje organizacyjne i działania pozorne. W: W. Kieżun (red.), Bariery sprawności organizacji, Warszawa 1978.
Jawłowska, A., Pawełczyńska, A., Mechanizmy makrospołeczne a zróżnicowania stylu
życia. W: A. Siciński (red.), Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, Warszawa 1978.
272
Bibliografia
Józefowicz, A. (red.), Demografia społeczna, Warszawa 1974.
Józefowicz, A., Demograficzne uwarunkowania wyborów rozwoju społecznego, „Polska 2000”, nr 1, Komitet Badań i Prognoz PAN, Warszawa 1981.
Kantecki, A., Elementy metodyki perspektywicznego planowania rozwoju konsumpcji.
W: J. Danecki (red.), Perspektywiczna polityka społeczna, Warszawa 1981.
Kantecki, A., Supińska, J., Społeczne problemy konsumpcji. W: A. Rajkiewicz (red.),
Polityka społeczna, wyd. III, Warszawa 1979.
Karta prywatnej przedsiębiorczości gospodarczej, „Ład” 1987, nr 13.
Keynes, J. M., Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Warszawa 1965.
Kępiński, A., Motywy polskiego pijaństwa i środki zaradcze. W: J. Górski, K. Moczarski (red.), Alkohol w kulturze i obyczaju, Warszawa 1972.
Kielanowski, T., Rozważania o przemijaniu, Warszawa 1973.
Kłoskowska, A., Społeczne ramy kultury, Warszawa 1972.
Kłoskowska, A., Uwagi na temat modelu wykształconego Polaka. W: B. Suchodolski
(red.), Model wykształconego Polaka, Wrocław 1980.
Kocowski, T., Globalna koncepcja potrzeb ludzkich, „Polska 2000”, nr l, Komitet Badań i Prognoz PAN, Warszawa 1979.
Kocowski, T., Taktyka i strategia sterowania motywacją ludzką w skali masowej. W:
A. Podgórecki (red.), Socjotechnika. Style działania, Warszawa 1972.
Komai, J., Niedobór w gospodarce, Warszawa 1985.
Komas-Biela, D., Rozwój psychofizyczny przed urodzeniem, „Chrześcijanin w Świecie”, 1987, nr 3(162).
Koralewicz-Zębik J., System wartości a struktura społeczna, Wrocław–Warszawa 1974.
Kordaszewski, J., Kierunki humanistycznej racjonalizacji systemu pracy. W: J. Danecki (red.), Perspektywiczna polityka społeczna, Warszawa 1981.
Kos, C., Układy preferencji konsumpcji żywności. W: K. Ryć, R. Zabrzewski (red.),
Polityka żywnościowa PRL, Warszawa 1975.
Kosewska, A., Kosewski, M., Osobowościowe czynniki zachowań dewiacyjnych. „Dojrzewanie” przestępcze i jego terapeutyka. W: A. Podgórecki (red.), Zagadnienia
patologii społecznej, Warszawa 1976.
Kostowska, E., Idea równości społecznej, Warszawa 1983.
Kowalak, T., Demokracja przemysłowa, UW, Warszawa 1985.
Kowalewski, S., Typowe przejawy patologii w administracji państwowej. W: W. Kieżun (red.), Bariery sprawności organizacji, Warszawa 1978.
Krawczuk, A., Wywiad, „Przegląd Tygodniowy” 1987, nr 31.
Krukowski, A., (red.), Prawne podstawy resocjalizacji i zapobiegania przestępczości,
Warszawa 1979.
Krzeczkowski, K., Problemat polityki społecznej. W: Polityka społeczna. Wybór tekstów teoretycznych, Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauk Politycznych,
Warszawa 1984.
273
Bibliografia
Kulpińska, J., Społeczna aktywność pracowników przedsiębiorstwa przemysłowego,
Wrocław–Warszawa 1969.
Kurczewski, J. (red.), Umowa o kartki, IPSiR, Warszawa 1985.
Kurowski, S., Spór o wzorzec konsumpcji, „Ekonomista” 1971, nr 6.
Kwaśniewski, J., Sobiech R., (red.), Zaradność społeczna, Wrocław 1990.
Kwaśniewski, J., Społeczeństwo wobec dewiacji, Warszawa 1983.
Lamentowicz, W., Społeczne uwarunkowania zachowań przedsiębiorczych. W: Człowiek w systemie gospodarowania, t. I, PTE, Warszawa 1986.
Lernell, L., Współczesne zagadnienia polityki kryminalnej. Problemy kryminologiczne
i penologiczne, Warszawa 1978.
Leś, E., Aktywność społeczna w stowarzyszeniach, IPS UW, Warszawa 1985, maszynopis.
Liberalism, hasło w: International Encyclopedia of the Social Science, London 1968.
Libura, U., Konsumpcja a wykorzystanie możliwości produkcyjnych w gospodarce socjalistycznej, Warszawa 1979.
Lipset, S., Political Man. The Social Bases of Politics, New York 1960.
Łopato, J., Kwestie społeczne a polityka społeczna. Przegląd teorii. W: A. Piekara,
J. Supińska (red.), Polityka społeczna w okresie przemian, Warszawa 1984.
Małkowski, S., List do „Sztandaru Młodych” datowany 13 V 1981, maszynopis.
Markowska, D., Opinia publiczna wobec polityki ludnościowej na przykładzie dokumentów międzynarodowych i programów wybranych krajów, maszynopis w archiwum IGS, Warszawa 1978.
Markowska, D., Przesłanki i hipotezy perspektywicznej polityki społecznej wobec rodziny. W: J. Danecki (red.), Perspektywiczna polityka społeczna, Warszawa 1981.
Markowska, D., Wywiad stanowiący załącznik do raportu: J. Supińska, Cele i środki
polityki ludnościowej w świetle opinii ekspertów, maszynopis w archiwum IGS,
Warszawa 1978.
Maslow, A. H., Teoria hierarchii potrzeb. W: Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej, Warszawa 1964.
Matkowski, S., Apel w sprawie nie narodzonych, maszynopis, Warszawa 1981.
Mądrzycki, T., Psychologiczne prawidłowości kształtowania się postaw, Warszawa 1970.
Merton, R. K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Warszawa 1982.
Mesarovic, M., Pestel, E., Ludzkość w punkcie zwrotnym. Drugi raport dla Klubu
Rzymskiego, Warszawa 1977.
Mishan, E. J., Spór o wzrost gospodarczy, Warszawa 1986.
Mlicki, M. K., Z zagadnień socjotechniki humanistycznej w skali globalnej. W: J. Rudniański, K. Murawski (red.), Na krawędzi epoki, Warszawa 1985.
Modzelewski, W., Walka bez użycia przemocy, UW, Warszawa 1986.
Morawski, W., Nowe społeczeństwo przemysłowe. Analiza i krytyka koncepcji, Warszawa 1975.
274
Bibliografia
Morecka, Z., Społeczne aspekty gospodarowania, Warszawa 1981.
Narojek, W., Struktura społeczna w doświadczeniu jednostki, Warszawa 1982.
Nieciuński, W., Demokracja i samorządność w państwie socjalistycznym. W: Instytucje
samorządowe jako przedmiot badań, UW, Warszawa 1987.
Nieciuński, W., Polityka społeczna a deformacje i zjawiska patologiczne. W: A. Piekara, J. Supińska (red.), Polityka społeczna w okresie przemian, Warszawa 1985.
Nowak, S., Kryteria wartościowania, „Polska 2000”, nr 1, Komitet Badań i Prognoz
PAN, Warszawa 1981.
Nowak, S., System wartości społeczeństwa polskiego, „Studia Socjologiczne” 1979,
nr 4.
Nowicka, E., Bunt i ucieczka. Zderzenie kultur i ruchy społeczne, Warszawa 1972.
O nowy ład międzynarodowy. Raport dla Klubu Rzymskiego, Warszawa 1978.
Obuchowski, K., Psychologia dążeń ludzkich, Warszawa 1983.
Obuchowski, K., Tezy do opracowania pt. Nowy indywidualizm (maszynopis).
Okólski, M., Pajestka, J., Ludność i gospodarka świata, Warszawa 1978.
Olędzki, M., Wstęp do teorii polityki społecznej. Propozycja wyjścia z kryzysu, Warszawa 1981.
Ossowska, M., Normy moralne, próba systematyzacji, Warszawa 1985.
Ossowski, S., Ku nowym formom życia społecznego. W: S. Ossowski, Dzieła, t. V,
Warszawa 1968.
Ossowski, S., O osobliwościach nauk społecznych. Dzieła, t. IV, Warszawa 1967.
Pajestka, J., Determinanty postępu, Warszawa 1975.
Paschalska, M., Koncepcja kształcenia ogólnego z punktu widzenia postulatu „uczyć się,
aby być”. W: B. Suchodolski (red.),, Model wykształconego Polaka, Wrocław 1980.
Piłka, M., Nie zabijaj, „Przegląd katolicki”, 1986, nr 50.
Piotrowski, J., Zabezpieczenie społeczne. Problematyka i metody, Warszawa 1966.
Podgórecki A., (red.), Socjotechnika. Praktyczne zastosowania socjologii, Warszawa
1968.
Podgórecki, A., Socjologia prawa, Warszawa 1962.
Podgórecki, A., Zasady socjotechniki, Warszawa 1966.
Pohorille, M., Potrzeby. Podział. Konsumpcja, Warszawa 1985.
Pomoc społeczna w Polsce, cz. I, Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego,
Warszawa 1984.
Problemy mierników poziomu życia ludności, „Biblioteka Wiadomości Statystycznych”
t. 23, GUS, Warszawa 1974.
Rajkiewicz, A., Polityka społeczna – problemy i zadania, „Polityka Społeczna” 1975,
nr 10.
Rakowski, M., Efektywność wzrostu wolnego czasu a programowanie wzrostu społeczno-gospodarczego, Materiały Instytutu Planowania nr 5, Warszawa 1976.
275
Bibliografia
Rakowski, M., Pojęcie, wycena i analiza poziomu życia, „Ekonomista” 1976, nr 3.
Raport o stanie oświaty w PRL, Warszawa 1973.
Rawls, J., A Theory of Justice, Cambridge Mass. 1977.
Rokeach, M., From Individual to Institutional Values. W: M. Rokeach (red.), Understanding Human Values. Individual and Societal, New York 1979.
Rokeach, M., Nature of Human Values, New York 1973.
Rosner, J., Poziom życia i jego mierniki. W: Polityka gospodarcza a polityka społeczna,
Warszawa 1971.
Rosset, E., Trwanie życia ludzkiego, 1979.
Rychliński, S., Gospodarcze oblicze przeludnienia. W: S. Rychliński, Wybór pism,
Warszawa 1976.
Rychliński, S., Wybór pism, Warszawa 1976.
Saint Marc, P., Przyroda dla człowieka, Warszawa 1979.
Sauvy, A., Ogólna teoria ludności, maszynopis w archiwum IGS, Warszawa.
Schumacher, E. F., Small is Beautiful. A Study of Economics as if People Mattered,
London 1975.
Siciński, A., (red.), Styl życia. Koncepcje i propozycje, Warszawa 1976.
Siciński, A., Społeczeństwo istniejące a społeczeństwo pożądane. W: B. Suchodolski
(red.), Społeczeństwo wychowujące. Rzeczywistość i perspektywy, Wrocław 1983.
Siciński, A., Społeczeństwo istniejące a społeczeństwo pożądane. W: B. Suchodolski
(red.), Społeczeństwo wychowujące. Rzeczywistość i perspektywy, Warszawa 1983.
Smoliński, Z., Transformacja demograficzna w Polsce, „Polityka Społeczna”, 1986
nr 11–12.
Sokołowska, M., Oddziaływanie na proces społecznej rehabilitacji pacjentów, „Studia
Socjologiczne” 1969.
Spates, J.L., The Sociology of Values, “Annual Review of Sociology” 1983, vol. 9.
Społeczeństwo wobec przemocy, raport Komitetu Badań nad Przemocą, Zbrodnią i Występkiem, Warszawa 1982.
Staniszkis, J., Własność – racjonalność – dynamika – struktura. Próba zrozumienia
realnego socjalizmu, „Przyjaciel Nauk”, Poznań–Wrocław 1985, nr 1–2.
Suchodolski, R., (red.), Model wykształconego Polaka, Wrocław 1980.
Supińska, J., Budżety rodzin a budżety gospodarstw-domowych, maszynopis w archiwum Biura Studiów Komitetu Badan i Prognoz „Polska 2000” PAN, Warszawa
1978.
Supińska, J., Jugosłowiańska strategia społeczno-gospodarcza a zróżnicowanie warunków bytu narodów Jugosławii, IPS, Warszawa 1974 (maszynopis).
Supińska, J., Polityka społeczna – upaństwowiona czy uspołeczniona. W: A. Piekara,
J. Supińska (red.), Polityka społeczna w okresie przemian, Warszawa 1985.
Supińska, J., Polityka społeczna a polityka gospodarcza. W: J. Danecki (red.),, Społeczne aspekty rozwoju gospodarczego, Warszawa 1974.
276
Bibliografia
Supińska, J., Ruch konsumencki w Polsce – zarys problematyki. W: J. Kwaśniewski,
R. Sobiech (red.), Zaradność społeczna, Wrocław 1990.
Szacki, J., Dylematy idei dobra wspólnego, „Więź” 1985, nr 10–11–12.
Szacki, J., Historia myśli socjologicznej, t. I i II, Warszawa 1981.
Szawarski, Z., (red.), W kręgu życia i śmierci, Warszawa 1987.
Szczepański, J., Konsumpcja a rozwój człowieka. Wstęp do antropologicznej teorii
konsumpcji, Warszawa 1981.
Sztompka, P., Teoria socjologiczna końca XX wieku. Wstęp do książki J. H. Turnera,
Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 1985.
Szubert, W., Od walki z bezrobociem do polityki pełnego zatrudnienia. W: W. Szubert,
Studia z polityki społecznej, Warszawa 1973.
Szubert, W., Studia z polityki społecznej, Warszawa 1973.
Szumlicz, J., Niepieniężne świadczenia społeczne, „Polityka Społeczna”, 1986, nr 4.
Świda-Zięmba, H., O technikach rozbijania grup, referat na sesję o manipulacji zorganizowaną w UW w 1981 r., maszynopis.
Tobiasz, H., Aktywność społeczna w instytucjach społecznych działających w sferze
zabezpieczenia społecznego, IPS, Warszawa 1984, maszynopis.
Toczyski, W., Echa eksperymentu koszalińskiego, „Polityka Społeczna” 1985, nr 11–12.
Toffler, A., Szok przyszłości, Warszawa, 1974.
Tomaszewski, T., Struktura i funkcja regulacyjna informacji. W: Opinia publiczna
i środki masowego przekazu a ujemne zjawiska społeczne, Warszawa 1981.
Trawińska, M., Model polityki społecznej, Rada d.s. Rodziny, Warszawa 1982, (mat.
powielony).
Turnau, J., Kościół Katolicki a regulacja urodzeń, „Chrześcijanin w Świecie” 1987, nr 2.
Tymowski, A., Budżet pieniężny a budżet czasu, cz. I i II, Roczniki IHW, 1972, z. 2
i 3.
Urbanek, A., Między egoizmem, altruizmem i agresją: spór o socjobiologię. W: Wizje
człowieka i społeczeństwa, Warszawa 1986.
Wesołowski, W., Teoria. Badania. Praktyka. Z problematyki struktury klasowej, Warszawa 1978.
Wesołowski, W., Uwarstwienie i merytokratyczna sprawiedliwość, „Studia Socjologiczne” 1980.
Widerszpil, S., Ku równości startu, „Argumenty” 1971.
Wierzbicki, Z. T., Badania amerykańskie nad aktywizacją społeczności lokalnej, „Studia Socjologiczne” 1969.
Wójcik, P., Położenie klasy robotniczej w Polsce. Kwestia mieszkaniowa, ANS, Warszawa 1983.
Wrong, D. H., Przesocjalizowana koncepcja człowieka w socjologii współczesnej. W:
E. Mokrzycki (red.),, Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii
współczesnej, t. I, Warszawa 1984..
277
Bibliografia
Wróblewski, J., Opinia publiczna a polityka prawa, wybrane zagadnienia teoretyczne.
W: Opinia publiczna i środki masowego przekazu a ujemne zjawiska społeczne,
Warszawa 1981.
Zieliński, T., Idea zbiorowego prawa pracy w socjalistycznym porządku prawnym,
„Państwo i Prawo” 1980.
Zieliński, T., Zbiorowe spory pracy a współczesne koncepcje ładu społecznego, „Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1984.
Ziembiński, Z., Związki między sprawiedliwością a równością, „Etyka” 1981, nr 19.
Znaniecki, F., Nauki o kulturze, Warszawa 1971.
Żechowski, Z. A., Aktywność społeczna jako problem socjologiczny i polityczny. W:
Z.A. Żechowski, J. Wódz, K. Wódz, Z zagadnień aktywizacji społecznej. Trzy szkice socjologiczne, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 466, Katowice 1982.
Żeleński (Boy), T., Reflektorem w mrok. Wybór publicystyki, Warszawa 1985.
Żukowski, T., Rola przedsiębiorstw w tworzeniu lokalnej infrastruktury społecznej,
„Polityka Społeczna” 1985.

Dylematy polityki społecznej

Transkrypt

Podobne dokumenty

cennik zajęć odpłatnych

kurs przygotowawczy z matematyki dla kandydatów na studia

Nadmierne nierówności spowalniają wzrost gospodarczy

problem możliwy do rozwiązania za sprawą edukacji

STRATYFIKACJA SPOŁECZNA - WPROWADZENIE Społeczeństwa

Nazwa przedmiotu Matematyka szkolna z wyższego stanowiska

Równe jest lepsze