Prawo autorskie dla bibliotekarzy

III Międzynarodowa Konferencja Open Access w Polsce
„Otwarta nauka i edukacja”
13-14 marca 2012, Bydgoszcz, Polska
III International Conference Open Access in Poland
“Open learning and education”
March 13-14, 2012, Bydgoszcz, Poland
Daria Gęsicka, Beata Marek, Magdalena Rutkowska
Wydział Prawa i Administracji
Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń
Prawo autorskie dla bibliotekarzy — prezentacja nowej oferty
edukacyjnej dla bibliotekarzy
Streszczenie: Referat przybliży ideę kursu oraz współpracy, która została nawiązana w ramach
realizacji polskiej edycji projektu Copyrights for Librarians. Zostanie również przedstawiona zawartość
merytoryczna materiałów szkoleniowych, która dla bibliotekarzy oraz innych osób zainteresowanych
tematyką prawa autorskiego jest bardzo przydatna, a także struktura kursu i sposób korzystania z
nowej platformy e-learningowej.
Słowa kluczowe: prawo autorskie dla bibliotekarzy, e-learning
1. Idea projektu
Wiek XXI zwany jest erą Internetu, a my sami określamy się mianem społeczeństwa
informacyjnego lub kognitywnego1. Obecnie najcenniejszym dobrem — stanowiącym
na równi z dobrami materialnymi przedmiot obrotu rynkowego — stała się informacja.
Jej dostępność rośnie wraz z popytem na wiedzę. Szczególnego znaczenia nabierają
publikacje elektroniczne. Dzieje się tak z racji możliwości skorzystania z nich w
dowolnym miejscu i o każdej porze — wedle wyboru użytkownika. Znajdziemy je
m.in. w repozytoriach, czyli na szczególnego rodzaju portalach internetowych open
access2, które tworzone są w ramach ogólnoświatowego ruchu na rzecz otwartego
dostępu do nauki.
Open access w praktycznym wymiarze oznacza nieograniczony dostęp do
darmowych publikacji. Dokumenty udostępniane są z zachowaniem praw autorskich,
dzięki czemu twórcy zachowują pełną ochronę prawną swoich dzieł. Rezygnacja z
wynagrodzenia z tytułu korzystania z utworu przynosi korzyści zarówno twórcom —
wpływa bowiem na usprawnienie procesu publikacji oraz zwiększenie liczby cytowań
— jak również społeczeństwu, które uzyskuje łatwy i szybki dostęp do wysokiej
jakości publikacji. W konsekwencji open access przyczynia się do rozwoju
społeczeństwa informacyjnego.
Ruch open access udostępnia zasoby wiedzy w dwóch formach:
1. Po pierwsze, w postaci nieodpłatnie udostępnianych czasopism,
zawierających uprzednio recenzowane publikacje. Zaletą czasopism
1
Por. ZACHER, L. Transformacje społeczeństw od informacji do wiedzy. Warszawa 2007, s. 25-72.
Zob. NAJSAREK, P. Terminologia Open Access — o czym warto wiedzieć? Biuletyn EBIB [on-line].
2006 nr 3 (73) [Dostęp 21.03.2012]. Dostępny w World Wide Web:
http://www.ebib.info/2006/73/najsarek.php.
2
1
III Międzynarodowa Konferencja Open Access w Polsce
„Otwarta nauka i edukacja”
13-14 marca 2012, Bydgoszcz, Polska
III International Conference Open Access in Poland
“Open learning and education”
March 13-14, 2012, Bydgoszcz, Poland
wydawanych w formie elektronicznej i na zasadach open access jest znaczna
redukcja kosztów publikacji, które ograniczają się do nakładów poniesionych w
związku z procesem recenzowania oraz udostępnieniem miejsca na serwerze.
Tego typu wydawnictwa powstają często przy współpracy z uniwersytetami lub
fundacjami.
2. Po drugie, w postaci repozytoriów prac naukowych, które nie podlegają
ocenie merytorycznej ani procedurze recenzowania. Nie są udostępniane
periodycznie, nie zostały również pogrupowane tematycznie3.
Przykładem wykorzystania możliwości oferowanych przez open access w
działalności bibliotekarzy jest projekt pt. Prawo autorskie dla Bibliotekarzy — otwarty
program nauczania z zakresu prawa autorskiego. Stanowi on tłumaczenie projektu
Copyright for Librarians przygotowanego przez Centrum Badań Cyberprzestrzeni
Uniwersytetu Harvarda (Berkman Center for Internet & Society4).
Projekt został zainicjowany przez eIFL (Elektroniczną Informację dla Bibliotek),
działającą od 1999 r. międzynarodową organizację zrzeszającą biblioteki z 60
rozwijających się krajów położonych na czterech kontynentach: w Europie, Azji,
Ameryce Łacińskiej oraz Afryce. Hasłem przewodnim organizacji jest „wiedza bez
barier” (ang. knowledge without boundaries), a misją — udostępnianie wiedzy przez
biblioteki z krajów rozwijających się w celu usprawnienia procesów rozwoju
gospodarczego i społecznego5.
W 2011 i 2012 r. opracowania polskiej edycji kursu podjęli się studenci Wydziału
Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Wydziału
Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. Korzystając z szablonu ustalonego przez
członków Centrum Berkmana, stworzyli platformę e-learningową, która przybliża
bibliotekarzom często niełatwe zagadnienia z dziedziny prawa autorskiego.
Opiekunem merytorycznym projektu była dr Monika Wałachowska (WPiA UMK w
Toruniu). Pracę koordynowała Beata Marek (prezes Studenckiego Koła Naukowego
Prawa Nowych Technologii), a doradcami merytorycznymi były mgr Daria Gęsicka
(doktorantka z WPiA UMK w Toruniu) oraz mgr Magdalena Rutkowska (doktorantka
z WP UWB). Redaktorem merytorycznym była Bożena Bednarek-Michalska z
Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu a redaktorem technicznym — doktorant Dominik
Mirosław Piotrowski również z Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu.
2. Zawartość kursu / Wartości merytoryczne
Kurs składa się z dziewięciu modułów. Poszczególne rozdziały zostały
przetłumaczone z języka angielskiego. Ich treść poszerzono o informacje z zakresu
polskiego prawa autorskiego. Wprowadzono także materiały dodatkowe: filmy,
3
SUBER, P. A very brief introduction to open access [on-line]. [Dostęp 21.03.2012]. Dostępny w World
Wide Web: http://www.earlham.edu/~peters/fos/brief.htm.
4
Wszystkie odesłania do stron internetowych przedstawiają wersję aktualną w dn. 21.03.2012 r.
5
Zob. też: Who we are? [on-line]. [Dostęp 21.03.2012]. Dostępny w World Wide Web:
http://www.eifl.net/who-we-are.
2
III Międzynarodowa Konferencja Open Access w Polsce
„Otwarta nauka i edukacja”
13-14 marca 2012, Bydgoszcz, Polska
III International Conference Open Access in Poland
“Open learning and education”
March 13-14, 2012, Bydgoszcz, Poland
przekierowania do stron internetowych polskich instytucji zajmujących się ochroną
własności intelektualnej i szerzeniem kultury, odesłania do literatury przedmiotu i
orzecznictwa sądów krajowych.
Całość została uzupełniona o wprowadzenie zawierające ogólne informacje o kursie,
słowniczek pojęć przydatnych do zrozumienia poruszanych w nim treści oraz wykaz
aktów prawnych, których regulacje przywoływane są w poszczególnych modułach.
Moduł 1. Prawa autorskie i domena publiczna zawiera omówienie podstawowych
pojęć z zakresu prawa autorskiego. Podkreślone zostały zagadnienia najczęściej
pojawiające się w pracy bibliotekarzy. Kolejne rozdziały w sposób bardziej
szczegółowy omawiają ich istotę.
Moduł 2. Umowy międzynarodowe charakteryzuje system ochrony praw autorskich.
Analizuje go w głównej mierze z punktu widzenia państw rozwijających się.
Wskazuje, w jaki sposób mogą wpływać na kształt międzynarodowych regulacji
prawnoautorskich.
Przedmiotowy i podmiotowy zakres prawa autorskiego został przedstawiony w
module 3. Przybliża on poszczególne rodzaje utworów oraz wskazuje, jaka ochrona
przysługuje im na mocy przepisów prawa, a także do kogo należą prawa autorskie.
Moduł 4. Ograniczenia treści autorskich praw majątkowych — dozwolony użytek
chronionych utworów opisuje poszczególne prawa przysługujące podmiotowi praw
autorskich, jak również obowiązujące w tym zakresie wyjątki i ograniczenia. W
sposób szczegółowy omawia przepisy ustanawiające dozwolony użytek na rzecz
bibliotek, m.in. dopuszczalność zwielokrotniania utworów za pośrednictwem
urządzeń reprograficznych, tworzenia kopii dla czytelników korzystających z usług
bibliotek, udostępniania materiałów chronionych prawem autorskim za
pośrednictwem komputerów bibliotecznych czy wypożyczeń międzybibliotecznych.
W module 5. Zarządzanie prawami autorskimi i module 6. Ruch Creative Commons
oraz inne inicjatywy zostały przedstawione systemy zarządzania prawami autorskimi.
Wyjaśniono regulacje prawne dotyczące zawierania umów przenoszących prawa
oraz udzielania licencji na korzystanie z dzieła. Przybliżono także zasady
funkcjonowania ruchu open access szerzącego idę wolnego i powszechnego
dostępu do treści edukacyjnych.
Tematem modułu 7. są Środki ochrony w razie naruszenia praw autorskich oraz
konsekwencje prawne wynikające z naruszenia tych praw. Znajdziemy w nim
wprowadzenie do zagadnień proceduralnych: kwestii związanych z korzystaniem
przez uprawnionego ze środków ochrony praw autorskich na drodze
postępowania sądowego, przebiegu postępowania, sposobów rozstrzygania
sporów. W module 7. została przedstawiona także rola bibliotek i biblio tekarzy w
procesie egzekwowania praw autorskich.
3
III Międzynarodowa Konferencja Open Access w Polsce
„Otwarta nauka i edukacja”
13-14 marca 2012, Bydgoszcz, Polska
III International Conference Open Access in Poland
“Open learning and education”
March 13-14, 2012, Bydgoszcz, Poland
Moduł 8. Tradycje kultury został poświęcony dziedzictwu kulturowemu. Postawiono tu
pytania: Jak współcześnie postrzegać tradycję? Czy konieczne jest uznanie
dziedzictwa kulturowego za przedmiot prawa własności intelektualnej? Jakie
instrumenty polityki międzynarodowej powinny być stosowane w celu
zagwarantowania ochrony prawnej? Powołując się na przykłady rozwiązań
funkcjonujących w różnych krajach, omawia możliwe rozwiązania tych dylematów.
Ostatni moduł, 9. Aktywizacja społeczna, skierowany jest w głównej mierze do
bibliotekarzy z krajów rozwijających się, którzy chcieliby mieć wpływ na zmieniający
się system prawa autorskiego. Opisano w nim działania, jakie podejmowane były w
przeszłości. Ich analiza powinna skłonić do refleksji i dyskusji nad kształtem
współczesnego prawa własności intelektualnej.
Moduły zostały oparte na wspólnym schemacie. Na początku przedstawiono analizę
przypadku. Rozwiązanie kazusu uzyskuje się dzięki pytaniom pomocniczym
stawianym podczas właściwej lekcji. Po przestudiowaniu materiału jesteśmy w stanie
przedstawić uzasadnienie prawne i faktyczne nurtującego nas problemu. Osoby
chętne do poszerzenia wiedzy uzyskują ponadto dostęp do wykazu zasobów
dodatkowych — spisu literatury i sygnatur orzeczeń dotyczących omawianego w
danym module zagadnienia prawnoautorskiego. Użytkownicy kursu mają także
możliwość sprawdzenia swojej wiedzy za pomocą zadań i pytań kontrolnych.
Zaproponowano im także tematy do dalszej dyskusji.
3. Jak korzystać z platformy e-learningowej?
Materiały szkoleniowe zostały podzielone na pięć poziomów nauczania,
dostosowanych do potrzeb określonych grup uczestników kursu. Układ modułów
został stworzony w taki sposób, by umożliwić zarówno wykładowcom, jak i
użytkownikom samodzielnie korzystającym z kursu znalezienie informacji, które
najbardziej ich interesują.
Poziom 1 przeznaczony jest dla uczestników, którzy chcą zdobyć wiedzę z zakresu
prawa autorskiego oraz dowiedzieć się, jaki wpływ ma ono na pracę bibliotekarzy z
różnych krajów, w tym z Polski. W tym celu powinni przeczytać: moduł 1, moduł 2,
moduł 3, moduł 4, moduł 5, moduł 6, moduł 7 oraz wykonać zadania dodatkowe.
Poziom 2 jest skierowany do osób w większym stopniu zainteresowanych teorią
prawa autorskiego oraz prawem autorskim w ujęciu międzynarodowym. Przydatne
informacje znajdą w modułach 1-9 oraz we wprowadzeniu.
Poziom 3 jest przeznaczony dla studentów, którzy w danym semestrze realizują
przedmiot „Prawo autorskie” lub chętnych do zgłębienia wiedzy z zakresu prawa
autorskiego i kwestii problematycznych pojawiających się w procesie stanowienia
oraz stosowania prawa autorskiego. Powinni oni przeczytać moduły 1-7, moduł 8
(rozdział 1-4, rozdział 7 i 9), moduł 9, wykonać zadania dodatkowe, a także zapoznać
4
III Międzynarodowa Konferencja Open Access w Polsce
„Otwarta nauka i edukacja”
13-14 marca 2012, Bydgoszcz, Polska
III International Conference Open Access in Poland
“Open learning and education”
March 13-14, 2012, Bydgoszcz, Poland
się z wprowadzeniem, słowniczkiem oraz dodatkowymi zasobami oznaczonymi
kolorem czerwonym.
Poziom 4 jest dedykowany użytkownikom, którzy tematyką prawa autorskiego
zajmują się zawodowo. Poleca się im przeczytanie modułów 1-7, modułu 8 (rozdział
1-4, rozdział 7 i 9), modułu 9, wykonanie zadań dodatkowych, a także zapoznanie się
z wprowadzeniem, słowniczkiem oraz dodatkowymi zasobami oznaczonymi kolorem
czerwonym i zielonym.
Poziom 5 jest przeznaczony dla nauczycieli akademickich, którzy przygotowują się
do wykładania przedmiotu „Prawo autorskie”. W tym celu powinni przeczytać moduły
1-9, wykonać zadania dodatkowe, zapoznać się z wprowadzeniem, słowniczkiem
oraz ze wszystkimi dodatkowymi zasobami i linkami.
Kurs jest dostępny po zalogowaniu się na platformie Moodle pod adresem:
https://moodle.umk.pl/BU/login/index.php?loginguest=true.
Z
platformy
mogą
korzystać pracownicy i studenci Uniwersytetu Mikołaja Kopernika posiadający konto
w systemie USOS, a także inne osoby, które nie posiadają indywidualnego konta
(goście).
Z materiałów szkoleniowych można korzystać na trzy różne sposoby. Mogą one
stanowić podstawę do samodzielnej nauki dla bibliotekarzy, być przydatne w
prowadzeniu tradycyjnych zajęć akademickich lub być wykorzystane w ramach nauki
w systemie e-learningu.
Korzystanie z platformy e-learningowej jest możliwe zarówno w trybie on-line, jak i
off-line. Studiowanie kursu bez połączenia z Internetem wymaga uprzedniego
pobrania materiałów szkoleniowych w formacie PDF. Plik ten znajduje się w
informacjach ogólnych na stronie głównej projektu.
Materiały szkoleniowe przygotowane w ramach projektu Prawo autorskie dla
Bibliotekarzy są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa (CC BY).
Licencja ta umożliwia każdemu, kto zgadza się z jej postanowieniami na
wykorzystywanie, rozpowszechnianie, tłumaczenie, modyfikowanie i tworzenie
własnych materiałów na podstawie już dostępnych treści z wyraźnym zaznaczeniem
autorstwa.
4. Podsumowanie
Bibliotekarze są szczególną grupa zawodową, która na co dzień obcuje z utworami w
rozumieniu prawa autorskiego. Udostępnianie zbiorów zarówno w formie tradycyjnej,
jak i za pośrednictwem terminali znajdujących się na terenie tych jednostek, ich
gromadzenie oraz uzupełnianie nie są czynnościami prawnie obojętnymi. Ze względu
na surowe zasady odpowiedzialności z tytułu naruszenia praw autorskich (w
przypadku naruszenia bezpośredniego jest to odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
za sam fakt naruszenia lub w przypadku naruszenia pośredniego odpowiedzialność
5
III Międzynarodowa Konferencja Open Access w Polsce
„Otwarta nauka i edukacja”
13-14 marca 2012, Bydgoszcz, Polska
III International Conference Open Access in Poland
“Open learning and education”
March 13-14, 2012, Bydgoszcz, Poland
na zasadzie winy, art. 422 k.c.), istotne jest, aby bibliotekarze działali z właściwym
rozeznaniem oraz należytą starannością.
Działanie w niewiedzy może zniechęcać do podejmowania inicjatyw na rzecz
otwartego dostępu do wiedzy. Z punktu widzenia bibliotekarzy ogromne znaczenie
ma umiejętność definiowania utworu, praw przysługujących twórcom, środków
ochrony prawnej ich dzieł, dozwolonego użytku osobistego, dozwolonego użytku
publicznego, a także niektórych praw pokrewnych — prawa do pierwszych wydań
oraz prawa do wydań naukowych i krytycznych.
Ze względu na fakt, że biblioteki oferują coraz większy wybór publikacji
zagranicznych, znaczenia nabiera także znajomość zasady terytorializmu oraz aktów
prawa międzynarodowego, których Polska jest stroną. Ponadto niezwykle ważnym
zagadnieniem jest wykorzystywanie i udostępnianie utworów w sieciach
informatycznych. Konieczna staje się świadomość, jakie prawo obowiązuje (jest
właściwe) w Internecie i że fakt udostępniania treści on-line zmienia zakres
zastosowania prawa właściwego dla tradycyjnych form udostępniania. Powyższe
zagadnienia uwzględnili twórcy kursu Prawo autorskie dla Bibliotekarzy.
Dzięki zaangażowaniu oraz współpracy Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika, Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, Studenckiego Koła
Naukowego Prawa Nowych Technologii oraz Koła Naukowego Prawa Własności
Intelektualnej, Mediów i Internetu z Uniwersytetu w Białymstoku powstała polska
platforma e-learningowa wspierająca pracę bibliotekarzy. Podkreślić należy, że kurs
nie stanowi porady prawnej i powinien być traktowany wyłącznie jako poradnik, który
zawiera ogólne informacje na temat zasad prawa autorskiego w Polsce oraz w
innych krajach. Przykłady omówione w kursie są punktem wyjścia do objaśnienia
określonych zagadnień.
Każdy użytkownik kursu może wyrazić opinię na temat funkcjonowania platformy
oraz treści w niej zawartych. Środowisko bibliotekarzy może aktywnie włączyć się w
rozwijanie projektu poprzez przesyłanie informacji o problemach dotyczących prawa
autorskiego, z którymi styka się podczas pracy oraz poprzez przedstawianie
konkretnych kazusów czy przykładów zapadłych rozstrzygnięć.
Bibliografia:
1. ZACHER, L. Transformacje społeczeństw od informacji do wiedzy. Warszawa 2007, s. 25-72.
2. NAJSAREK, P. Terminologia Open Access — o czym warto wiedzieć? Biuletyn EBIB [on-line].
2006 nr 3 (73) [Dostęp 21.03.2012]. Dostępny w World Wide Web:
http://www.ebib.info/2006/73/najsarek.php.
3. SUBER, P. A very brief introduction to open access [on-line]. [Dostęp 21.03.2012]. Dostępny w
World Wide Web: http://www.earlham.edu/~peters/fos/brief.htm.
4. Who we are? [on-line]. [Dostęp 21.03.2012]. Dostępny w World Wide Web:
http://www.eifl.net/who-we-are.
6
III Międzynarodowa Konferencja Open Access w Polsce
„Otwarta nauka i edukacja”
13-14 marca 2012, Bydgoszcz, Polska
III International Conference Open Access in Poland
“Open learning and education”
March 13-14, 2012, Bydgoszcz, Poland
Biogram
Beata Marek — studentka V roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Redaktor naczelna „Przeglądu Prawa
Technologii Informacyjnych — ICT Law Review”, członkini Internet Society (ISOC
Polska) oraz International Cyber Threat Task Force (ICTTF). Koordynowała polską
edycję międzynarodowego projektu „Copyright for Librarians” stworzonego przez
Berkman Center for Internet and Society na Uniwersytecie w Harvardzie przy
współpracy z EIFL.
Aktywnie wspiera ruch naukowy na wielu płaszczyznach jako prelegent, autor
publikacji oraz koordynator projektów. Swoje zainteresowania naukowe koncentruje
na problemach cyberprzestępczości, deliktach internetowych, cyfrowym prawie
autorskim oraz prawie TMT.
Jest autorką blogu Cyberlaw.pl (http://cyberlaw.pl/beatamarek/) i miłośniczką
nowinek technologicznych.
7