Aleksandra Kunkiel-Kryńska Prawo konsumenckie UE – dyrektywy

KAMIENIE MILOWE ORZECZNICTWA
Aleksandra Kunkiel-Kryńska
Prawo konsumenckie UE – dyrektywy oparte
na metodzie harmonizacji minimalnej
– wprowadzenie i wyrok TS z 16.05.1989 r. w sprawie 382/87
R. Buet i SARL Educational Business Services (EBS) v. Ministère public1
W ramach prawa konsumenckiego Unii Europejskiej występują dwie metody harmonizacji
prawa, na których opierane są dyrektywy konsumenckie – metoda harmonizacji minimalnej
oraz zupełnej (pełnej, totalnej, całkowitej). W procesie implementacji dyrektyw konsumenckich
opartych na metodzie harmonizacji minimalnej państwa członkowskie UE mogą stanowić krajowe przepisy prawne przewidujące wyższy poziom ochrony konsumenta, jednak przy respektowaniu traktatowych swobód i zasady proporcjonalności. Prezentowany wyrok TS w sprawie
382/87, Buet, w którym uznano za dopuszczalny krajowy zakaz sprzedaży poza lokalem przedsiębiorstwa materiałów edukacyjnych, dotyczy zarówno charakteru dyrektyw konsumenckich
opartych na metodzie harmonizacji minimalnej, jak i wzorca chronionego konsumenta.
Wprowadzenie
W prezentowanym wyroku TS dokonał oceny – z punktu
widzenia kryteriów określonych w art. 30 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą (dalej jako TEWG,
obecnie art. 34 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej,
dalej jako TFUE) – implementacji dyrektywy 85/577 w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa2 przez Francję. Dyrektywa ta oparta jest na metodzie harmonizacji minimalnej.
Prawo francuskie przewidywało zakaz sprzedaży poza lokalem przedsiębiorstwa materiałów edukacyjnych, co uzasadniano szczególnymi warunkami zawarcia takich umów oraz
potrzebą zwiększenia ochrony konsumentów (tu ryzyko nieprzemyślanego zakupu). Rozpatrywany w tej sprawie problem
sprowadzał się do odpowiedzi na pytanie, czy francuskie rozwiązania prawne (zakaz sprzedaży bezpośredniej) są zgodne
z art. 30 TEWG. Ostatecznie TS uznał, że rozszerzenie
ochrony konsumenta poprzez zakazanie akwizycji materiałów
edukacyjnych nie jest sprzeczne z art. 30 TEWG. Trybunał
Sprawiedliwości stwierdził zatem, że dopuszczalne jest przyjęcie w prawie wewnętrznym surowszych środków ochrony,
polegających nawet na całkowitym zakazie akwizycji (także
wobec towarów importowanych), i nie będzie to kwalifikowane jako naruszenie swobód traktatowych. Uznając środek
1 Wyrok Trybunału Sprawiedliwości (dalej jako TS lub Trybunał) z 16.05.1989 r.
w sprawie 382/87, R. Buet i SARL Educational Business Services (EBS)
v. Ministère public, ECR 1989, s. 1235.
2 Dyrektywa Rady nr 85/577 z 20.12.1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa
(Dz. Urz. WE L 372 z 31.12.1985 r., s. 31–33), dalej jako dyrektywa 85/577.
46 Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2011
krajowy za uzasadniony, TS uwzględnił warunki, w jakich stosowana jest technika sprzedaży, jaką jest marketing bezpośredni, i stwierdził, że potencjalny konsument jest w takiej
sytuacji szczególnie narażony na ryzyko nieprzemyślanego
zakupu.
Metoda harmonizacji minimalnej opiera się na założeniu,
że prawodawca unijny ustanawia w dyrektywie pewien
wspólny minimalny standard, przy czym państwa członkowskie mogą samodzielnie lub grupowo ustanowić surowsze
wymagania (standardy) krajowe w procesie implementacji.
W postanowieniach dyrektywy opartej na metodzie harmonizacji minimalnej zostaje ustanowiony dolny pułap regulacji,
natomiast górny pułap jest ograniczony postanowieniami
traktatowymi (art. 34–36 TFUE, a także ogólnymi zasadami
prawa unijnego) – tym samym swoboda implementacyjna
państw członkowskich mieści się pomiędzy tak wyznaczonymi granicami. W konsekwencji zastosowanie w prawie krajowym zbyt wysokiego poziomu ochrony konsumenta
– np. zakazu sprzedaży/akwizycji danej kategorii produktów
– formalnie zgodnego z charakterem dyrektyw opartych na
metodzie harmonizacji minimalnej, może się spotkać z zarzutem stwarzania niedozwolonych ograniczeń swobodnego
przepływu towarów (tj. środków o skutku równoważnym
z ograniczeniami ilościowymi w imporcie). Konflikt pomiędzy
celami wyrażonymi w prawie pierwotnym (tj. celami odnoszącymi się do funkcjonowania rynku wewnętrznego) a krajowymi regulacjami ochrony konsumenta ma być w głównej
mierze rozwiązywany za pomocą zasady proporcjonalności.
Ponadto, w prezentowanym wyroku TS odniósł się do
modelu konsumenta, który wymaga zwiększonej ochrony.
Zasadniczo w orzecznictwie TS dominuje wzorzec konsumenta należycie poinformowanego, rozsądnego, uważnego,
KAMIENIE MILOWE ORZECZNICTWA
samodzielnego, a także dostatecznie wykształconego. Niemniej jednak w sprawie Buet TS uznał, że niektóre grupy konsumentów, do których kierowany jest dany produkt, a którzy
z różnych powodów, takich jak np. niski poziom wykształcenia, nie są w stanie należycie zadbać o swoje interesy,
a w szczególności zrozumieć kierowanych do nich informacji,
zasługują na szczególną ochronę. Taką grupę stanowią konsumenci dokonujący zakupów materiałów edukacyjnych przeznaczonych w głównej mierze do nauczania zaocznego. Konsumenci tacy są bardziej podatni na ryzyka związane
z zawieraniem umów poza lokalem przedsiębiorstwa, w tym
na ryzyko związane z elementem zaskoczenia właściwym dla
techniki sprzedaży jaką jest akwizycja.
Podsumowując, TS uznał, że w specyficznym sektorze sprzedaży materiałów edukacyjnych poza lokalem przedsiębiorstwa
prawo konsumenta do odstąpienia od umowy, przewidziane
przez dyrektywę 85/577 w sprawie ochrony konsumentów
w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa, nie stanowi wystarczającej ochrony. Tym samym TS
nie uznał francuskiego zakazu akwizycji materiałów edukacyjnych za nieproporcjonalny i sprzeczny z art. 30 TEWG.
Wyrok TS z 16.05.1989 r. w sprawie 382/87
R. Buet i SARL Educational Business Services (EBS)
v. Ministère public
1.
2.
3.
Postanowieniem z 27.11.1987 r., które wpłynęło do TS
23.12.1987 r., Cour d’appel de Paris (Sąd Apelacyjny
w Paryżu) zwrócił się na podstawie art. 177 TEWG
z pytaniem prejudycjalnym w przedmiocie wykładni
art. 30 TEWG, w celu dokonania analizy zgodności
z tym artykułem przepisu zakazującego udawania się do
domu klientów, aby dokonać sprzedaży materiałów
edukacyjnych.
Wniosek o wydanie orzeczenia prejudycjalnego został
złożony w ramach sporu pomiędzy Ministère public oraz
panem Buet, przedstawicielem francuskiej spółki „Educational Business Services” (dalej jako EBS). Przedstawiciele niniejszej spółki udawali się do domów potencjalnych klientów w celu sprzedaży im materiałów do nauki
języka angielskiego. Należy dodać, że 90% obrotów EBS
realizowano przy wykorzystaniu tej techniki marketingowej, a pozostałe obroty realizowano za pośrednictwem
targów i wystaw.
Sąd francuski nałożył na pana Buet karę pozbawienia
wolności i grzywnę oraz orzekł, że EBS ponosi odpowiedzialność cywilną z tytułu naruszenia art. 8 II ustawy
nr 72-1137 z 22.12.1972 r. o ochronie konsumentów
w związku z akwizycją domową3, która zakazywała udawania się do domów potencjalnych klientów w celu
sprzedaży materiałów edukacyjnych (dalej jako ustawa
nr 72-1137). Ustawa ta pozostawała w związku z zakazem akwizycji w celu podpisywania umów dotyczących
kursów, wprowadzonym art. 13 ustawy nr 71-556
z 12.07.1971 r. o ustanowieniu i funkcjonowaniu podmiotów oferujących materiały do nauki w domu oraz
o reklamie i pozyskiwaniu klientów przez jednostki
prowadzące działalność edukacyjną (dalej jako ustawa
3 Dz. Urz. Republiki Francuskiej z 23.12.1972 r., s. 13348.
4.
5.
nr 71-556)4. Niektóre z takich jednostek naruszały
powyższe zakazy i proponowały w czasie spotkań
w domach klientów sprzedaż materiałów edukacyjnych.
Pan Buet, EBS oraz Ministère public wnieśli apelację. Pan
Buet argumentował, że brak nadzoru pedagogicznego ze
strony sprzedawcy powoduje, iż sprzedaż materiałów
edukacyjnych do nauki języków obcych w domach klientów nie jest objęta zakazem przewidzianym w art. 8 II ustawy nr 72-1137. Ponadto, pan Buet podnosił, że zakaz
akwizycji jest sprzeczny z art. 30 i n. TEWG, ponieważ
zmusza go do porzucenia efektywnej metody sprzedaży,
a tym samym wpływa na ograniczenie we Francji sprzedaży produktów z innych państw członkowskich.
Cour d’appel nie podzielił argumentacji zaprezentowanej
przez pana Buet, dotyczącej zakresu zakazu akwizycji,
niemniej jednak zawiesił postępowanie i zwrócił się
z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym o zgodności z art. 30 TEWG zakazu akwizycji,
określonego w art. 13 ustawy nr 71-556 oraz art. 8 II
ustawy nr 72-1137.
(...)
Przeszkody w swobodnym
przepływie towarów
7.
Zgodnie z wyrokiem TS z 15.12.1982 r. w sprawie
286/81, Postępowanie karne v. Oosthoek’s Uitgeversmaatschappij BV, ECR 1982, s. 4575, ograniczenie importu
może nastąpić m.in. wtedy, gdy sprzedawca zostaje zmuszony do rezygnacji ze szczególnie dla siebie korzystnej
reklamy lub techniki sprzedaży. Takie ograniczenie
importu może powstać także wtedy, gdy zakaz krajowy
odnosi się zarówno do produktów krajowych, jak
i importowanych.
(...)
9.
Dlatego też krajowy zakaz udawania się do domów
potencjalnych klientów w celu sprzedaży materiałów do
nauki języków obcych z innych państw członkowskich
powinien zostać uznany za ograniczenie importu.
Uzasadnienie ograniczenia importu
potrzebą ochrony konsumentów
10. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału (zob.
wyrok TS z 20.02.1979 r. w sprawie 120/78, Rewe-Zentral AG v. Bundesmonopolverwaltung für Branntwein,
ECR 1979, s. 649), wobec braku wspólnych uregulowań, przeszkody w wewnątrzwspólnotowym obrocie
handlowym będące wynikiem rozbieżności w krajowych
przepisach muszą zostać zaakceptowane, pod warunkiem że przepisy te odnoszą się w równym stopniu do
produktów krajowych i importowanych i są niezbędne
w celu zadośćuczynienia nadrzędnym wymogom dotyczącym ochrony konsumentów i rzetelności transakcji
handlowych.
4 Dz. Urz. Republiki Francuskiej z 13.07.1971 r., s. 6907.
Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2011
47
KAMIENIE MILOWE ORZECZNICTWA
11. Wprowadzenie przez Francję zakazu akwizycji materiałów edukacyjnych było, niewątpliwie, motywowane
celem ochrony konsumentów przed nieprzemyślanym
zakupem. Jednak, zgodnie z orzecznictwem Trybunału
(zob. w szczególności wyrok TS z 14.07.1988 r. w sprawie 407/85, 3 Glocken GmbH i Gertraud Kritzinger
v. USL Centro-Sud i Provincia autonoma di Bolano,
ECR 1988, s. 4233), takie krajowe regulacje muszą być
proporcjonalne do zakładanego celu. Jeżeli państwo
członkowskie, aby osiągnąć te same cele, może uczynić
użytek ze środków o charakterze mniej restrykcyjnym, to
powinno wybrać takie środki.
12. Akwizycja domowa naraża potencjalnych klientów na
ryzyko dokonania nieprzemyślanego zakupu. Co do
zasady, w celu ochrony przed takim ryzykiem wystarczające jest zapewnienie, że kupujący mają prawo do odstąpienia od umowy zawartej w ich domu.
13. Należy jednak podkreślić, że ryzyko nieprzemyślanego
zakupu jest zwiększone przez szczególny charakter akwizycji domowej, dotyczącej szkoleń i materiałów edukacyjnych. Potencjalni kupujący często należą do grup osób,
które z różnych względów są gorzej wykształcone
i zamierzają uzupełnić swoje braki w edukacji. Takie
grupy osób mogą być szczególnie podatne na namowy
i argumentację akwizytorów o poprawie perspektyw
zatrudnienia dzięki rozprowadzanym przez nich materiałom edukacyjnym (...).
14. Należy podkreślić, że szczególny charakter materiałów
edukacyjnych powoduje, iż nieprzemyślany zakup naraża
kupującego nie tylko na szkodę materialną. Zakup nieodpowiedniego materiału edukacyjnego lub materiału
o niskiej jakości może narazić na szwank szanse konsumenta na dalsze prawidłowe szkolenie (...).
15. W tych okolicznościach prawodawca krajowy może
uznać, że prawo konsumenta do odstąpienia od umowy
nie stanowi wystarczającej jego ochrony, a tym samym, iż
konieczne jest zakazanie akwizycji domowej w prawie
krajowym.
16. Ponadto, zgodnie z dyrektywą 85/577 w sprawie ochrony
konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza
lokalem przedsiębiorstwa, państwa członkowskie są obowiązane zapewnić, że konsumentowi przysługuje prawo
odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa. Natomiast, zgodnie z art. 8 dyrektywy 85/577,
nie stanowi ona przeszkody dla wprowadzenia lub utrzymania w mocy przez państwa członkowskie bardziej
korzystnych przepisów ochrony konsumentów w dziedzinie objętej niniejszą dyrektywą. Ponadto, w ostatnim
motywie preambuły dyrektywy 85/577 stwierdzono, że
państwom członkowskim pozostawia się swobodę utrzymania lub wprowadzenia całkowitego bądź częściowego
zakazu zawierania umów poza lokalem przedsiębiorstwa,
jeśli, ich zdaniem, takie działania leżą w interesie
konsumentów.
17. W tych okolicznościach, w odpowiedzi na pytanie skierowane przez sąd krajowy, należy stwierdzić, że stosowanie do importowanych produktów zakazu akwizycji
w odniesieniu do materiałów edukacyjnych, takiego jak
wprowadzony przepisami ustawy o ochronie konsumentów w związku z akwizycją domową, nie jest sprzeczne
z art. 30 TEWG.
W przedmiocie kosztów
18. Koszty poniesione przez rządy Francji, Danii oraz przez
Komisję nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania
przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem; do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.
Z powyższych względów Trybunał (piąta izba) orzekł, co
następuje:
Stosowanie do importowanych towarów zakazu akwizycji
w odniesieniu do materiałów edukacyjnych, wprowadzonego
prawem krajowym, nie jest sprzeczne z art. 30 TEWG.
Biuro reklamy
Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o.
Izabela Orłowska, tel. 22 535 83 07,
e-mail: [email protected]
48 Europejski Przegląd Sądowy grudzień 2011