Nr wniosku: 155439, nr raportu: 7082. Kierownik (z rap.): dr Mateusz

Nr wniosku: 155439, nr raportu: 7082. Kierownik (z rap.): dr Mateusz Piotr Salwa
W swoim projekcie przeanalizowałem fenomen ogrodu z perspektywy współczesnej estetyki. Szczególnie interesujące okazały się
konteksty estetyki środowiskowej (environmental aesthetics) i estetyki krajobrazu jako te dziedziny, które problematyzują relacje
między sztuką i naturą. Z jednej strony bowiem strony elementem konstytutywnym dla ogrodu jest natura, której doświadcza się
w nim estetycznie, z drugiej strony – ogrody są skondensowaną formą architektury krajobrazu i jako takie należą do sztuki.
Badania nad ogrodami mają długą tradycję, przy czym dominującą perspektywą jest perspektywa historyczna, w myśl której
analizuje się style ogrodów, ich znaczenia, intencje ich twórców i użytkowników. Badacze ogrodów często przyjmują przy tym za
rzecz oczywistą, że w ogrodzie dochodzi do styku sztuki (kultury) i natury. Panuje przy tym zgoda co do tego, że w ogrodzie
relacja ta nabiera swoistego charakteru powodującego, że ogrody są miejscami innymi niż wszystkie. Mało kto jednak próbuje
bliżej przyjrzeć się tej cesze ogrodów i przeanalizować ową relację między człowiekiem a naturą, która zawiązuje się w ogrodzie
czy to wtedy, gdy ogród się zakłada, a potem uprawia, czy to wtedy, gdy się go odwiedza. W moim przekonaniu jednak to właśnie
relacja sztuka/natura jest kluczowa dla zrozumienia fenomenu ogrodu. Zbadać ją zaś można posługując się instrumentarium
filozoficznym. Dzięki temu można ją ująć jako pewien schemat, który w dziejach wypełniał się rozmaitą treścią w zależności od
tego, jak pojmowano sztukę, a jak – naturę.
Wzorem takich filozofów jak R. Assunto, G. Böhme, D.E. Cooper, M. Miller, S. Ross, podszedłem do ogrodu jako do zagadnienia
filozoficznego. Związki ogrodów z filozofią sięgają starożytności, lecz zwykło się je interpretować w taki sposób, że ogrody były
traktowane jako celowy lub mimowolny wyraz pewnej filozofii (ogrody francuskie – kartezjanizm; ogrody krajobrazowe – XVIIIwieczna filozofia natury). Jako takie wydawały się mało interesujące ze stricte filozoficznego punktu widzenia. W moim
przekonaniu ogrody jednak prowokują do namysłu filozoficznego i to nie tylko filozofów, ale także każdego, kto się w nich
znajdzie i zacznie się zastanawiać, skąd płynie genius loci ogrodu. Ogrody więc stanowią doskonały przedmiot analiz dla
humanistyki ekologicznej. Wypada zauważyć, że w pewnym momencie – za sprawą wyżej wymienionych filozofów –
wykształciła się refleksja, którą można by opatrzyć mianem „filozofii ogrodów” (wyrazem tego jest np. fakt, że hasło ogród
zaczęło pojawiać się w rozmaitych słownikach i encyklopediach filozoficznych). Filozoficzny wymiar ogrodu ma przede
wszystkim charakter estetyczny (w szerokim znaczeniu aisthesis, tzn. jako doświadczenia zmysłowego) i z tej racji podstawowym
kontekstem filozoficznym, w którym należy ją osadzić jest właśnie estetyka.
Ogrody są miejscami, w których dochodzi do głosu estetyczny wymiar natury, przez co rozumiem to, że w ogrodach na plan
pierwszy wychodzi natura. Ogrody to miejsca stworzone przez człowieka po to, by doświadczać natury jako czegoś, co posiada
swoją samoistną wartość. Oznacza to, że w ogrodzie człowiek traktuje naturę jako równorzędnego partnera. Nie można więc
uznawać, że twórcą ogrodu jest człowiek, a natura jedynie biernym medium, za pomocą którego wyraża on swą koncepcję. Tym
samym, ogród jawi się jako miejsce, w którym na plan pierwszy wychodzi sprawczość natury, której człowiek doświadcza
estetycznie, tj. zmysłowo i która daje człowiekowi estetyczną przyjemność. Z tego względu ogrody jako miejsca, w których natura
jest uprawiana, ale zarazem jest traktowana jako posiadająca wartość niewynikającą z jej użyteczności dla człowieka, sytuują się
w połowie drogi między wsią a dziką naturą. Można zatem na ogrody patrzeć jako na dzieła, w których dochodzi do głosu
postawa poszanowania natury, postawa ekologiczna, polegająca na zawiązaniu z naturą wspólnoty, w której w której człowiek
współdziała z naturą tak, by z jednej strony realizować swoje interesy, a z drugiej – uwzględniać wewnętrzną wartość natury.
Centralną kategorią, którą proponuję i która pozwala opisać zarówno estetyczność natury w ogrodach, jak i jej sprawczość, jest
kategoria performansu, Tradycyjnie ogrody porównuje się do architektury, malarstwa i poezji. W moim przekonaniu można je
porównywać ze sztukami performatywnymi (teatr, taniec, muzyka, performans), ponieważ to one oferują kategorie pozwalające
we właściwy sposób uchwycić relację człowiek/natura. Potraktowanie ogrodu jako performansu wydobywa też określone cechy
ogrodu, przede wszystkim zmienność i procesualność, co ma z kolei wpływ np. na restaurowanie i konserwowanie ogrodów
historycznych.
W polskiej literaturze filozoficznej ogrodem niemal nikt się nie zajmował, podobnie też niewielu estetyków zajmowało się
estetyką środowiska naturalnego czy estetyką krajobrazu. Z tej racji projekt ten wprowadza na polski grunt problematykę prawie
nieobecną. W literaturze zagranicznej nigdzie nie pojawia się propozycja, by ogród interpretować w kategoriach performansu, tj.
procesu, w którym ludzie i natura (nie-ludzie) funkcjonują na równych prawach. Taka koncepcja z kolei pozwala uchwycić
sprawczość natury i spojrzeć na ogród jako na miejsce będące wzorem ekologicznej wspólnoty, która może zaistnieć również
poza murami ogrodu – ogrody więc sprzyjają np. idei zrównoważnego rozwoju. Zarazem jednak ogrody – z racji swego
procesualnego charakteru – pozwalają w inny sposób spojrzeć na dziedzictwo przeszłości, które nazbyt chętnie bywa postrzegano
jako statyczne i niezmienne. Interdyscyplinarne ujęcie ogrodu – korzystające m.in. z dorobku prężnie rozwijających się dziedzin
estetyki (estetyka natury, estetyka krajobrazu) oraz takich współczesnych ujęć jak posthumanistyka i performatyka – pozwala
wskazać na filozoficzny potencjał ogrodu, który sprzyja przemyśleniu zarówno tego, jak myślimy o kulturze, jak i tego jak
myślimy o naturze.
W ramach projektu przygotowałem także antologię tekstów włoskiego filozofa, pioniera filozofii ogrodów, Rosario Assunto – po
antologii francuskiej (2007) i wcześniejszych przekładach na rumuński i serbski jest to pierwsze opracowanie tego rodzaju.