Metoda integracji sensorycznej we wczesnym wspomaganiu

Teoria integracji sensorycznej.
Sensory integration to integracja czynności zmysłowo – ruchowych, to współpraca
narządów zmysłów zakończona zachowaniem najintensywniej obserwowana od urodzenia do
zakończenia okresu przedszkolnego, kształtowana zaś już w okresie prenatalnym. Jest to
organizowanie informacji, które odbiera nasze ciało w celu zaplanowanego wykorzystania.
Sformułowanie tej teorii, opartej na neurofizjologicznych podstawach, obserwacjach
klinicznych, standaryzowanych testach należy do profesor pedagogiki, pedagogiki specjalnej i
terapii zajęciowej oraz doktor psychologii wychowawczej w jednej osobie Jean Ayres,
związanej pracą naukową z Uniwersytetem Południowej Kalifornii. Pracowała ona również
bezpośrednio z dziećmi i dorosłymi z różnymi zaburzeniami. Obecnie jej pracę kontynuuje
współpracownica - Violet Maas również terapeutka zajęciowa, międzynarodowa
wykładowczyni i konsultantka z zakresu Sensory Integration, która wielokrotnie odwiedzała
Polskę i kształciła przyszłych terapeutów.
Koncepcja integracji sensorycznej i zaburzeń SI sformułowana została w latach 60. ubiegłego
wieku. Rewolucja koncepcji integracji sensorycznej, która rozpoczęła się w Europie w latach
dziewięćdziesiątych XX wieku zawiera w sobie wiele elementów wcześniej określanych jako
koncepcja rozwoju psychomotorycznego.
Za dr Ayres: „Integracja sensoryczna nie jest lekarstwem na wszystko i nie może dokonać
cudu. Nie można stosować jej we wszystkich przypadkach. Jest efektywna w przypadku
pewnych typów zaburzeń. Integracja sensoryczna może poprawić uczenie się i sprawić, że
będzie łatwiejsze”. Uczenie się jest tu traktowane bardzo szeroko, jako proces przebiegający
już od od łona matki aż do końca życia: uczenie się jako zdobywanie i przetwarzanie
informacji i zastosowanie w codziennych czynnościach, w odniesieniu do wszystkich
dziedzin życia.
Zasada działania, czyli jak się to odbywa.
Informacje napływające do ośrodkowego układu nerwowego odbieramy za pomocą zmysłów.
Systemy zmysłowe zewnętrzne (odbierające sygnały spoza ciała) to zmysł powonienia,
smaku, wzroku, słuchu i dotyku.
Systemy zmysłowe wewnętrzne (somatosensoryczne, odbierające informacje z ciała) to:
- zmysł interoceptywny – który dostarcza informacji z organów wewnętrznych. Reguluje
m.in. uczucie głodu, pragnienia, nastrój, temperaturę ciała, stan pobudzenia,
- zmysł przedsionkowy – odbiór wrażeń następuje przy pomocy ucha wewnętrznego, a
dostarcza informacji dotyczących położenia ciała wobec powierzchni ziemi, ruchu ciała w
przestrzeni i równowagi.
- zmysł proprioceptywny – informacje dotyczą pozycji ciała i ruchów poszczególnych części
ciała, a identyfikowane są za pomocą rozciągania i kurczenia się mięśni.
Nad zmysłami zewnętrznymi mamy pewną kontrolę (zatkanie nosa, zamknięcie oczu),
jesteśmy ich świadomi. Odwrotnie jest ze zmysłami wewnętrznymi, których jesteśmy
nieświadomi i nie możemy ich wyłączyć.
Dr Ayres podkreślała fundamentalne znaczenie trzech z ww. systemów: dotykowy,
przedsionkowy i proprioceptywny stanowiące podłoże zdrowego rozwoju dziecka. „Kiedy
działają wydajnie i automatycznie, dziecko kieruje swoje oczy, uszy i uwagę na świat
zewnętrzny” (Kranowitz, 2012, s. 67).
Definicja wg Jean Ayres (1991):
„Integracja sensoryczna to proces, w którym mózg informacje ze zmysłów przyjmuje,
przesiewa i eliminuje, rozpoznaje, interpretuje oraz integruje z już posiadanymi, aby
następnie odpowiedzieć właściwą reakcją ruchową, działaniem, czyli „zastosować je do
użytku”.
Przetwarzanie to „ma charakter dynamiczny, nieprzerwany i cykliczny” (Kranowitz, 2012, s.
67), a odbywa się w układzie nerwowym za pomocą neuronów (100 mld). Efektywne
przetwarzanie wrażeń wyzwala automatyczne reakcje, które pozwalają nam odnajdywać się i
panować nad otoczeniem.
Rozwój integracji zmysłów odbywa się w sposób zaplanowany, według określonej kolejności.
Czynności niższego rzędu przechodzą w czynności bardziej skomplikowane. Rozwój
integracji zmysłów angażuje różne zmysły w różnym stopniu.
za pomocą zmysłów odbywa się odbiór wrażeń
które w trakcie rozwoju integrowane są w czynności ssania, jedzenia, budowania więzi
uczuciowej matki z dzieckiem, odczuwania przyjemności z bodźców dotykowych, ruchy
gałek ocznych, utrzymania postawy, równowagi, napięcia mięśniowego, dostosowania się do
wpływu wywieranego przez siłę grawitacji
które następnie integrowane są w bardziej złożone produkty jak czucie własnego ciała,
koordynację między dwiema stronami ciała, planowanie ruchu, aktywność własną,
koncentrację uwagi, stabilność emocjonalną
które dalej budują poziom jeszcze bardziej skomplikowanych układów czynności jak
koordynacja wzrokowo-ruchowa, percepcja wzrokowa, celowa aktywność ruchowa, mowa,
język
aby dalej, w wyniku integracji rozwinęła się zdolność do koncentracji, do organizacji i
porządkowania wrażeń, samokontroli, samozaufania i szacunku do siebie, zdolność do nauki,
myślenia abstrakcyjnego, myślenia i rozumowania, dominacji jednej ze stron ciała i półkuli
mózgu
Przedszkolak, wg Ayres, powinien:
1 poziom, najniższy, czyli na bazie pierwotnych systemów sensorycznych (dotyk, równowaga
i ruch, pozycja ciała, system wzroku i słuchu) przejść na poziom 2 – umiejętności
sensoryczno – motoryczne (świadomość ciała, skoordynowane korzystanie z obu stron ciała,
preferowanie jednej ręki, planowanie motoryczne), aby na razie zatrzymać się na poziomie 3
- umiejętności percepcyjno – motoryczne (dyskryminacja słuchowa, dyskryminacja
wzrokowa, koordynacja wzrokowo – ruchowa).
Uczeń powinien osiągnąć poziom 4 – gotowość szkolną czyli umiejętności szkolne, złożone
umiejętności motoryczne, regulację uwagi, zorganizowane zachowanie, poczucie własnej
wartości i samokontrola.
Przedstawiony schemat przechodzenia od czynności niższego do wyższego rzędu to jak
budowa domu: jeżeli cegły wyżej nie będą opierały się na całym rzędzie cegieł niżej –
budowla będzie się chwiała.
Dziecko im jest mniejsze tym bardziej liczy się wpływ otoczenia na jego rozwój. Gdy
dostarczane są nowe bodźce, aktywność mózgu wzrasta – tym samym zwiększa się liczba
połączeń nerwowych. Mózg malucha został tak zaprogramowany, aby uczyć się i rozwijać.
Dziecko odkrywa świat, bada właściwości przedmiotów za pomocą wszystkich zmysłów
(dzięki temu ulegają one zestrojeniu). Poznaje prawa przyrody w oparciu o proste
doświadczenia. Bardzo ważne jest wobec tego dostarczanie dziecku różnorodnych bodźców
stymulujących jego rozwój i pozwalających na wykorzystywanie w pełni swoich możliwości.
Niepotrzebne są drogie zabawki, aby dziecko zdobywało wiedzę i harmonijnie się rozwijało wystarczy wsparcie kochających opiekunów i pomysły na wykorzystanie przedmiotów i
sprzętów z otoczenia.
Ciekawość poznawcza, którą posiada każde dziecko oraz potrzeba zbierania doświadczeń są
naturalnymi regulacjami dla przechodzenia do bardziej złożonych systemów, do
zintegrowania.
Zaburzenia integracji sensorycznej.
„Zaburzenie przetwarzania sensorycznego to trudność sposobie odbierania, organizowania i
wykorzystywania przez mózg informacji sensorycznej, w wyniku czego codzienne interakcje
z otoczeniem danej osoby są nieefektywne. Stymulacja sensoryczna może wywołać trudności
w ruchu, emocjach, uwadze lub reakcjach adaptacyjnych” (Kranowitz, 2012, s. 77). SPD
świadczy o „niestrawności mózgu” (termin za J. Ayres).
Istnieje wiele czynników, zagrożeń, które mogą spowodować zaburzenia w rozwoju integracji
sensorycznej na każdym z kolejnych etapów rozwojowych. Nie może wytworzyć się
wówczas fundament do budowy dalszych, bardziej skomplikowanych i złożonych
umiejętności. „Im niższy, bardziej bazowy, czyli podstawowy jest poziom uszkodzenia, tym
rozleglejsze są jego skutki” (A. Kałużna, 2004, s. 142).
Dysfunkcje integracji sensorycznej występują u osób z trudnościami w uczeniu się (również z
dysleksją), z zaburzeniami regulacji, osobami z ADHD, autyzmem, w tym z Zespołem
Aspergera, a także innymi opóźnieniami rozwojowymi. Inną grupę stanowią dzieci, u których
nie stwierdza się znaczących lub diagnozowalnych problemów (mogą to być dzieci nazywane
jako niegrzeczne, przeszkadzające, zaczepiające się o własne nogi, nie pamiętające kolejności
wykonywania czynności, zaczepiające rówieśników, mające problemy emocjonalne lub w
kontaktach społecznych), ale które mogą doświadczać przykrych konsekwencji swojego
zachowania i pomimo wielu negatywnych doświadczeń i częstych pouczeń nie potrafią tego
zmienić. Tzw. „normalne” dzieci. Z takimi dziećmi skutecznie mogą pracować nauczyciele,
pedagodzy, którzy nie są terapeutami integracji sensorycznej, i którzy mogą wykorzystywać
w swojej pracy dostępne w literaturze przykłady zabaw i ćwiczeń. Z pozostałymi osobami z
zaburzeniami SI pracują certyfikowani terapeuci, którzy ukończyli ponad 170 godzinny kurs
2 stopnia i legitymują się certyfikatem, który wyraźnie informuje, że mogą oni prowadzić
terapię integracji sensorycznej.
Bardzo ogólnie mówiąc:
Pierwsza komplikacja: zaburzony któryś z systemów.
Druga komplikacja: zaburzony proces: odbioru lub eliminacji lub rozpoznawania lub
interpretacji lub integracji.
Trzecia komplikacja: nie zintegrowane wrażenia niższego rzędu.
Przyczyny, czynniki ryzyka (za: M. Karga, 2012):
W czasie ciąży:
 lekarstwa, substancje chemiczne, używki, toksyny,
 zakażenia, zarażenia wirusowe, infekcje, zatrucie ciążowe,
 długotrwały lub gwałtowny stres,
 mikrouszkodzenia korowe,
 ciąża zagrożona,
 ciąże mnogie,
 konieczność długotrwałego leżenia, unieruchomienie (fotel bujany!).
W okresie okołoporodowym:







wcześniactwo,
niedotlenienie dziecka,
trauma okołoporodowa,
cesarskie cięcie,
poród przedwczesny lub opóźniony (więcej niż 14 dni),
poród bardzo szybki lub długotrwały,
poród z interwencją.
Czynniki poporodowe:
 niska waga urodzeniowa,
 hospitalizacja,
 długotrwała żółtaczka,
 zanieczyszczenie środowiska, niewłaściwa dieta (nadmierna ilość konserwantów,
wzmacniaczy i barwników zatruwająca organizm i upośledzająca wchłanianie
ważnych witamin i mikroelementów),
 nadmierna, nieodpowiednia lub niewystarczająca stymulacja (przebodźcowanie –
hipermarkety!),
 zaburzona relacja: rodzic – dziecko (niechciana ciąża, nieakceptacja społeczna).
Ważne: kołyska!
Wybrane przykłady zaburzeń integracji sensorycznej (za: Emmons, Anderson, 2007;
(Kranowitz, 2012,):
1. Nadwrażliwość na dotyk, ruch, bodźce wzrokowe i słuchowe.
Objawy: dziecko zakrywa oczy, uszy, zatyka nos, krztusi się, wymiotuje, krzyczy lub
zastyga w bezruchu, odmawia uczestnictwa w niektórych zajęciach czy zabawach (np.
omija szeroko karuzelę), nie pozwala obcinać włosów, paznokci, nie lub kąpać się, myć
zębów, czesać włosów. Wycofuje się z pomieszczeń, aktywności.
2. Niedowrażliwość (podwrażliwość) czyli zbyt mała wrażliwość na dotyk, ruch, bodźce
wzrokowe lub słuchowe.
Objawy: dziecko tarza się po podłodze, turla, uderza innych, zderza się, „obija” o ściany,
kręci się jak bąk, biega „na oślep”, potrząsa różnymi częściami ciała, macha rękoma przed
oczami, stuka w stół, ostukuje uszy, jedną zabronioną aktywność natychmiast zastępuje
drugą, lubi być mocno przytulane, może być hałaśliwe, może nie zauważać i nie reagować
na nawet silniejsze stłuczenia.
3. Zbyt wysoki lub zbyt niski poziom aktywności.
Objawy: dziecka jest „wszędzie pełno” lub zachowuje się w sposób wysoce ostrożny,
asekuracyjny, potrafi wysmarować się kremem lub inną substancją wielokrotnie, tarzać
się w różnych materiałach i substancjach.
4. Opóźnienia, problemy w rozwoju zdolności ruchowych, planowania motorycznego
(dyspraksja).
Objawy: problemy z koordynacją, swobodnym poruszaniem się, swobodą ruchów,
prezentuje niepewne, niezręczne ruchy, w zakresie rozwoju siły (prezentujące się np.
niemożnością utrzymania i prawidłowego prowadzenia narzędzia piszącego), trudność z
operowaniem zwykłymi narzędziami, bałagan w miejscu pracy, podczas jedzenia.
5. Kłopoty z zachowaniem.
Objawy: dziecko nie słucha opiekunów, ucieka, reaguje agresją lub wycofaniem, unika
bliskości, nie toleruje zachowań innych osób, ma kłopot z powtarzaniem tych samych
zachowań.
6. Dysfunkcja układu dotykowego.
Objawy: unikanie najczęściej delikatnego dotyku, dotykanie tylko wybranych
powierzchni, noszenie wybranych ubrań, ale także dotykanie wszystkiego, co pojawia się
w zasięgu ręki, chowanie dłoni w kieszenie, zwijanie w pięści, nadmierne reagowanie na
przypadkowy dotyk, poszturchnięcie przez inną osobę, dzieci takie mają problem z
uspołecznieniem, ponieważ unikają rówieśników z obawy przed dotykiem.
7. Dysfunkcja układu przedsionkowego.
Objawy: problem z równowagą, koordynacją i planowaniem ruchów, dziecko wydaje się
niezdarne, nie lubi zajęć WF, może preferować jeden rodzaj aktywności (huśtawka), a
unikać innego (karuzela, jazda na rowerze), choroba lokomocyjna, mdłości przy ruchu
obrotowym, nadmierne pobudzenie podczas ruchów głowy i oczu, szybka męczliwość,
toleruje ruch wymyślony przez siebie, nie lubi oderwania od podłoża np. skoków, porusza
się niepewnie, jakby się chwiał, kładzie głowę na stole, popiera się, osuwa na krześle.
8. Dysfunkcja układu proprioceptywnego.
Objawy: układ ten wspiera naukę chodzenia, poprawne siedzenie, utrzymanie długopisu,
używanie sztućców, odejmowanie kogoś z odpowiednią siłą, korzystanie z placu zabaw,
dziecko niezamierzenie wpada na wszystko i na wszystkich, rozlewa płyny, ma za silny
lub za mocny nacisk, tupie, żeby zapewnić mięśniom i stawom dodatkową informację,
posługuje się wzrokiem w celu kontrolowania czynności ubierania się, by się zorientować
jak poruszyć ciałem, ruchy prawej i lewej ręki nie są synchroniczne, może być sztywne,
napięte, nie rozróżnia stron ciała.
Podobne do wypisanych objawów mogą wskazywać na inne zaburzenia, dlatego w przypadku
złożonych trudności, dużej intensywności, ryzyka zagrożenia sobie i innym, a także
utrudnionego funkcjonowania wśród rówieśników ważna jest konsultacja z certyfikowanym
terapeutą.
Przedstawione zaburzenia pierwotne mogą powodować wystąpienie zaburzeń wtórnych i w
momencie gdy jedne nałożą się na drugie są trudne do rozpoznania (np. pomimo dużego
wysiłku wkładanego w wykonanie czynności dziecko nie radzi sobie, zauważa, że odstaje od
rówieśników, co powoduje frustrację i dalej zaburzenia emocjonalne).
Wskazówki:
- uważnie obserwować dziecko – samo pokaże, co lubi, a czego unika,
- dziecko z zaburzeniami węchowymi może mieć obniżoną pamięć wzrokową,
- ćwiczenia równoważne poprawiają słuch (ślimak i zmysł równowagi unerwione są tym
samym nerwem),
- ważna jest sekwencja (kolejność) umiejętności, a nie opóźnienie w rozwoju np. o 3 miesiące
względem rówieśników,
- ruch na czworakach wskazany dla wszystkich dzieci,
- przy nieprawidłowościach w rozwoju mowy wskazane intensywne ćwiczenia rąk,
- ważna jest zasada, aby najpierw nie eliminować dysfunkcjonalnego zachowania, ale
pokazywać zachowanie funkcjonalne, wówczas dziecko samo zastąpi to pierwsze tym
drugim,
- zapisywanie przy jakiej okazji, jakich warunkach zewnętrznych pojawia się zachowanie
odmienne od większości rówieśników,
- włączanie ćwiczeń śródlekcyjnych do codziennego programu zajęć.
Kilka przykładów dopasowania przedszkola (szkoły) i dziecka z SPD.
1. Komunikacja z nauczycielem (wyjaśnienie rodzaju problemu i strategii wsparcia: np.
żucie gumy pomaga w organizacji nauki, przerwy na rozciągnięcie mięśni).
2. Ograniczenie lub dostarczenie bodźców (w miarę możliwości np. zajęcia plastyczne
bez malowania rękoma maczanymi w farbie, zapewnienie większej ilości miejsca
dziecku z zaburzeniami dotyku, OGRANICZENIE ILOŚCI GAZETEK ŚCIENNYCH
- przebodźcowanie).
3. Przekazywanie wzajemnie informacji: „Potrafi się skoncentrować, gdy …”, „Jego
koordynacja poprawia się, gdy …”.
4. Uwaga na zmianę wrażliwości dziecka na bodźce – to, co dziś drażniło jutro może nie
być dostrzegane przez dziecko.
5. Dziecko z nadwrażliwością słuchową drażni dzwonek – przypominanie o zbliżającym
się dźwięku, posadzenie z dala od akwarium, dziecko z nadwrażliwością wzrokową
nie może siedzieć blisko okna, ani w miejscu, gdzie światło się mieni (odblaski) – tam
może siedzieć dziecko podwrażliwe wzrokowo. Ważne jest też wyeliminowanie
zakłóceń węchowych (doznania płynące ze stołówki, malowanego korytarza) w celu
poprawienia koncentracji większości dzieci.
6. Na karcie pracy biała przestrzeń wokół zadań do wykonania pomaga dziecku skupić
się na jednej rzeczy. Może otrzymywać dodatkową białą kartkę do zakrywania
pozostałych zadań.
7. Sprawdzenie, czy cicha muzyka klasyczna płynąca w tle łagodzi doznania słuchowe i
pomaga się zorganizować.
8. Opracowanie stałego planu dnia i przypominanie o nim dzieciom (stała pora wyjścia
na spacer, odbierania przez rodziców, wyjaśnianie struktury zajęć). Plan dnia lub
tygodnia umieszczony w formie schematycznych obrazków w rogu sali. Wcześniejsze
zapowiadanie zmian.
9. Dbanie o zapewnienie poznawania świata jak największą ilością zmysłów (zajęcia
angażujące kilka zmysłów).
10. Dziecko z SPD dłużej niż inni przetwarza nowe informacje, należy zapewnić mu
więcej czasu lub wrócić do tłumaczenia później.
11. Zadania złożone należy rozbijać na mniejsze elementy.
12. Dawanie możliwości ograniczonego wyboru spowoduje wybór bezpiecznej czynności
dla dziecka, a nauczycielowi da informację o preferencjach.
13. Dzieci z zaburzeniami koncentracji muszą mieć informacje krótkie, wskazujące na
czynność do wykonania lub zaprzestania, najlepiej nawiązać kontakt wzrokowy,
dotknąć dziecka, mówić po imieniu.
Przykłady zabaw do wykorzystania w prezentowanej poniżej literaturze.
Literatura:
Integracja sensoryczna – teoria:
1. Ayres J., Sensory integration and learning disorders. Western Psychological Services,
1972, Los Angeles.
2. Ayres J., Sensory integration and the child. Western Psychological Services, 1991,
Los Angeles.
3. Kranowitz C. S., Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego –
diagnoza i postępowanie. Harmonia Universalis, 2012, Gdańsk.
4. Maas Violet. F., Uczenie się przez zmysły. WSiP, 1998, Warszawa.
5. Odowska-Szlachcic B., Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju
mowy u dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego. Wydawnictwo
Harmonia, 2010, Gdańsk.
6. Sadowska L. (red.), Neurofizjologiczne metody usprawniania dzieci z zaburzeniami
rozwoju. Wyd. AWF we Wrocławiu, 2004, Wrocław.
Integracja sensoryczna – praktyka (przykłady zabaw):
1. Borkowska M., Wagh K., integracja sensoryczna na co dzień. Wydawnictwo
Lekarskie PZWL, 2011 (dodruk), Warszawa.
2. Emmons P. G., Anderson L. M., Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej. Liber,
2007, Warszawa.
3. Kranowitz C. S., Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw. Harmonia Universalis,
2012, Gdańsk.
4. Kuleczka-Raszewska M., Markowska D., Uczę się poprzez ruch. Harmonia
Universalis, 2012, Gdańsk.
Przypisy:
1. Kałużna A., Zasady diagnostyki i terapii zaburzeń rozwoju integracji sensorycznej u
dzieci. W: L. Sadowska (red.), Neurofizjologiczne metody usprawniania dzieci z
zaburzeniami rozwoju. Wyd. AWF we Wrocławiu, 2004, Wrocław.
2. Kranowitz C. S., Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego –
diagnoza i postępowanie. Harmonia Universalis, 2012, Gdańsk.
3. Karga M., Neurofizjologiczne podstawy procesów integracji sensorycznej. Mat. dla
uczestników kursu, 2012, Warszawa.