historia - Joanna Wieczorek
Transkrypt
historia - Joanna Wieczorek
HISTORIA Vademecum maturzysty to 7 książek, opracowanych na podstawie obowiązującego programu nauczania, do 7 maturalnych przedmiotów: język polski matematyka fizyka chemia biologia geografia historia VADEMECUM MATURZYSTY HISTORIA Praca zbiorowa pod redakcja ANDRZEJA CHOJNOWSKIEGO i HALINY MANIKOWSKIEJ WYDAWNICTWO „OŚWIATA" • WARSZAWA 1995 Okładkę i stronę tytułową projektowała Katarzyna Pacanowska © Copyright by Wydawnictwo „Oświata" Warszawa 1995 ISBN 83-85394-39-7 Wydawnictwo „Oświata" Warszawa 1995 Wydanie pierwsze Korekta i łamanie: COMPTEXT SPIS TREŚCI Słowo wstępne 19 ŚREDNIOWIECZE (Halina Manikowska) I. PAŃSTWO I DZIEJE POLITYCZNE 22 Rozdział 1. Państwo wczesnośredniowieczne 1. Monarchia Franków Koronacja Karola Wielkiego i Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego (800) Podział monarchii i jej rozpad 2. Drugie Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie i kształtowanie się Rzeszy Niemieckiej Koronacja cesarska Ottona I i zwierzchność cesarza rzymskiego . . . 3. Feudalizm i system wasalno-lenny Definicje feudalizmu Stosunki polityczno-prawne Stosunki społeczno-prawne 4. Polska wczesnośredniowieczna Najstarsze państwa na terenie Słowiańszczyzny Powstanie państwa polskiego Charakter władzy, organizacja państwa Koronacje królewskie Kryzysy państwa piastowskiego 5. Polska w Europie od pół. X do pół. XII w Stosunki z Niemcami Rozdział 2. Epoka pełnego średniowiecza l. Walki cesarstwa z papiestwem o zwierzchnictwo nad światem chrześcijańskim Spór o inwestyturę - Grzegorz VII i synod 1075 r Rywalizacja w XII i XIII w 22 22 24 25 26 27 28 28 30 31 31 33 34 35 36 37 39 41 43 43' 44 45 2. Wyprawy krzyżowe a. Krucjaty do Ziemi Świętej Przyczyny wypraw krzyżowych I krucjata i Królestwo Jerozolimskie Bilans krucjat b. Inne krucjaty w Europie c. Rekonkwista 3. Monarchie europejskie pełnego średniowiecza a. Anglia Dynastia Plantagenetów Organizacja państwa b. Francja Dynastia Kapetyngów c. Władza królewska 4. Epoka rozbicia dzielnicowego w Polsce Rozbicie dzielnicowe w Europie Testament Bolesława Krzywoustego (1138) Wygnanie Władysława i hołd w Krzyszkowie (1157) Czynniki odśrodkowe i pogłębienie rozbicia dzielnicowego Walki o tron krakowski Przemiany ustrojowe Rozdział 3. Epoka późnego średniowiecza 47 47 47 48 50 50 51 51 52 52 52 53 53 54 55 55 56 57 57 57 58 61 1. Królestwo Polskie za ostatnich Piastów. Procesy zjednoczeniowe . . . . 61 Panowanie Władysława Łokietka 62 Panowanie Kazimierza Wielkiego 63 2. Polityka zagraniczna Polski w dobie panowania ostatnich Piastów . . . 63 3. Rządy andegaweńskie w Polsce 66 4. Polska Jagiellonów . 67 Unie Polski z Litwą 68 Unia lubelska 69 5. Organizacja państwa w XIV w 70 Urzędy centralne i administracja lokalna 70 Wojsko 72 Prawo i statuty Kazimierza Wielkiego 72 6. Przemiany ustrojowe w Polsce pierwszych Jagiellonów 72 Sejmiki ziemskie 73 Sejm walny 74 Rada królewska 74 7. Społeczeństwo stanowe w Polsce 75 8. Polska w Europie od ppl. XIV do końca XV w 77 Monarchie Europy Środkowej 77 Reorientacja polityki polskiej i zerwanie sojuszu z Węgrami 78 Wielka wojna z Zakonem i wojna trzynastoletnia 78 Polityka dynastyczna Jagiellonów 79 9. Wojna stuletnia 84| Przebieg wojny 10. Monarchia stanowa w Europie Zgromadzenia stanowe 11. Republiki miejskie we Włoszech Ustrój miasta-państwa Powstanie państw terytorialnych 85 88 89 90 90 91 II. LUDNOŚĆ I GOSPODARKA 94 Rozdział 1. Wieś i społeczeństwo wiejskie 94 1. Wieś i rolnictwo do X w Regres demograficzny i gospodarczy w V-VII w Wielki majątek ziemski 2. Włość senioralna 3. Wzrost gospodarczy i demograficzny w X-XIII w Postęp w rolnictwie Typy rolnictwa i osadnictwa Położenie ludności wiejskiej 4. Kryzys i przebudowa gospodarki wiejskiej na Zachodzie Czarna śmierć Spadek wartości renty feudalnej Przebudowa gospodarki wiejskiej Powstania chłopskie 5. Gospodarka wiejska w Polsce do XIII w Opola Postęp w rolnictwie Wielka własność 6. Osadnictwo na prawie niemieckim 7. Wieś i społeczeństwo wiejskie w Polsce w XIV-XV w Rozdział 2. Miasto i jego gospodarka 94 94 95 96 97 97 97 98 99 99 99 100 100 101 101 101 102 102 104 105 1. Narodziny średniowiecznego miasta 105 Sieć miejska 106 2. Rozwój rzemiosła 107 Sukiennictwo, metalurgia, budownictwo 108 Nowe gałęzie produkcji i system nakładczy 108 3. Handel 109 Rozwój handlu w X-XIII w 109 Obrót pieniężny 110 4. Regiony gospodarcze 110 Włochy 110 Nadrenia, Niderlandy, płn.-zach. Francja, płd.-wsch. Anglia . . . . 1 1 1 Hanza Niemiecka 111 "Południe Francji i Katalonia 111 Jarmarki szampańskie 112 5. Społeczeństwo miejskie 112 Ustrój miast 6. Miasto i mieszczaństwo w Polsce średniowiecznej Początki miast Lokacje na prawie niemieckim Samorząd miasta i społeczeństwo miejskie Rozkwit miast w późnym średniowieczu Polityka antymiejska szklachty III. KOŚCIÓŁ 113 113 113 114 116 116 117 ,118 1. Organizacja kościelna Schizma Wschodnia Biskupstwo i parafia 2. Misje chrystianizacyjne Misje państwowe 3. Synkretyzm religijny 4. Państwo Kościelne 5. Reformy Kościoła i ruchy religijne Kryzys papiestwa w X w. i programy reform Synod w 1075 r. i reforma gregoriańska Ruch dobrowolnego ubóstwa i nowe zakony Reforma laterańska 6. Niewola awiniońska 7. Wielka Schizma Zachodnia i kryzys chrześcijaństwa w dobie przedreformacyjnej Ruch soborowy Husytyzm Jan Wiklef 8. Zakony Początki zakonów Eremici i cystersi Mendykanci: franciszkanie i dominikanie Zakony rycerskie 118 118 118 119 119 120 120 121 121 122 122 123 124 124 124 125 125 126 126 126 126 127 ERA NOWOŻYTNA (Łukasz Kądzielą) I. PAŃSTWO NOWOŻYTNE 130 Rozdział 1. Monarchie absolutne 130 1. 2. 3. 4. 5. Przeobrażenia monarchii stanowej Cechy państwa absolutnego Absolutyzm oświecony Francja Monarchia Habsburgów Domena Habsburgów w XVI w 130 130 132 132 134 135 Powstanie i rozwój absolutyzmu w państwach Habsburgów Absolutyzm oświecony w państwach Habsburgów 6. Hiszpania 7. Prusy 8. Rosja Rozdział 2. Parlamentarna monarchia angielska 1. Próby wprowadzenia władzy absolutnej za panowania Tudorów i pierwszych Stuartów 2. Zmiany ustrojowe dokonane przez rewolucję angielską 3. Zmiany ustrojowe w Anglii w końcu XVII i w XVIII w Rozdział 3. Rzeczpospolita Obojga Narodów 1. Szlachta i ustrój demokracji szlacheckiej Przywileje szlacheckie Sejm i senat Demokracja szlachecka 2. Ruch egzekucyjny 3. Wolne elekcje i ustrój monarchii elekcyjnej Artykuły henrykowskie Pacta conventa Konfederacja warszawska (1573) 4. Zmiany w ustroju Rzeczypospolitej w XVII w Dezintegracja ruchu egzekucyjnego Rokosz Zabrzydowskiego (1606-1609) Rokosz Lubomirskiego (1665-1666) Wojsko Oligarchia magnacka Sejmiki Liberum veto 5. Unia z Saksonią Reformy sejmu „niemego" (1717) Polityka dynastyczna Wettynów Upadek państwa za panowania Augusta III 6. Panowanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Przeciw reformom (1766-1772) Reformy sejmu rozbiorowego z lat 1773-1775 Reformy z lat 1776-1788 Reformy Sejmu Czteroletniego (1788-1792) Konstytucja 3 maja Powstanie kościuszkowskie Rozdział 4. Republika we Francji Rewolta uprzywilejowanych Stany Generalne Konstytuanta Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela 136 137 138 139 141 144 146 147 147 149 149 149 149 150 151 153 154 154 155 155 155 156 157 157 158 159 160 161 162 .162 162 163 164 164 165 165 166 167 168 168 168 169 169 Konstytucja z 1791 r Legislatywa Obalenie monarchii Konwent Najważniejsze ugrupowania polityczne rewolucji francuskiej Kalendarz rewolucyjny i kult Najwyższej Istoty Konstytucja z 1793 r Dyktatura jakobińska Zamach stanu 9-10 thermidora Konstytucja z 1795 r Demokratyczna spuścizna rewolucji francuskiej 170 17! 171 171 171 173 173 174 175 175 176 II. GŁÓWNE KONFLIKTY W EUROPIE NOWOŻYTNEJ 178 Rozdział 1. Walka o hegemonię w Europie Zachodniej w XVI w 178 1. Układ sil w Europie u progu XVI stulecia 2. Wojny włoskie w XVI w 178 17J Rozdział 2. Powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów 180 Rozdział 3. Konflikt Anglii z Hiszpanią w II pół. XVI w 181 Rozdział 4. Zagrożenie tureckie w XVI-XVII w 182 1. Podboje tureckie w XVI w 2. Stosunki polsko-tureckie 3. Walki z Turcją w XVII w Rozdział 5. Walka o panowanie nad Bałtykiem w XVI-XVII w 1. Wojny o Inflanty w II pół. XVI w 2. Konflikt polsko-szwedzki w I pół. XVII w 3. „Potop" szwedzki (1655-1660) Rozdział 6. Rywalizacja polsko-rosyjska w XVI-XVII w 1. 2. 3. 4. 5. 6. Stosunki Litwy z Moskwą w końcu XV i na początku XVI w Konflikt Rzeczypospolitej z Moskwą w II pół. XVI w Interwencje polskie w Moskwie na początku XVII w Powstania kozackie Powstanie Bohdana Chmielnickiego Wojna z Rosją 1654-1667 Rozdział 7. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Okres czeski (1618-1620) Okres duński (1625-1629) Okres szwedzki (1630-1635) Okres francuski (1635-1648) Zmiany w sztuce wojennej Tak zwany traktat westfalski (1648) Skutki wojny trzydziestoletniej 182 183 184 184 184 185 186 188 188 189 189 191 191 192 193 193 194 195 195 195 196 197 Rozdział 8. Przewaga francuska w Europie w II poł. XVII w 197 Rozdział 9. Zmiana polityczno-militarnego układu sił w Europie w ciągu XVI i XVII w 199 Rozdział 10. Sytuacja w Europie w XVIII w 201 1. 2. 3. 4. 5. Wojna Wojna Wojna Wojna Wojna o sukcesję hiszpańską (1702-1714) północna (1700-1721) o sukcesję polską (1733-1735) o sukcesję austriacką (1740-1748) siedmioletnia (1756-1763) Rozdział 11. Kryzys wschodni lat 1768-1774 i I rozbiór Polski 1. 2. 3. 4. Międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej Przebieg wojny wschodniej (1768-1774) a I rozbiór Polski I rozbiór Polski (1772) Międzynarodowe konsekwencje I rozbioru Polski 20! 202 204 205 206 208* 208 210 210 211 Rozdział 12. Europejski teatr wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych . 211 Rozdział 13. Kryzys wschodni lat 1787-1792 oraz II i III rozbiór Polski . . . 212 1. 2. 3. 4. 5. 6. Geneza kryzysu Wojna turecko-rosyjska a wydarzenia w Rzeczypospolitej Konfederacja targowicka (1792-1793) II rozbiór Polski (1793) Powstanie kościuszkowskie (1794) III rozbiór Polski (1795) 212 213 213 214 215 216 Rozdział 14. Wojny rewolucyjnej Francji z. Europą (1792-1797) 216 III. EUROPA A RESZTA ŚWIATA 218 1. Odkrycia geograficzne 2. Budowa imperiów kolonialnych 3. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki 218 220 223 IV. SPOŁECZEŃSTWO l GOSPODARKA 225 Rozdział 1. Ludność Rozdział 2. Wieś europejska w XVI-XVIII w 1. Dualizm rozwoju gospodarczego Europy 2. Rewolucja cen 3. Grodzenia w Anglii 4. Nowe uprawy w rolnictwie 5. Rewolucja agrarna 6. Nowa szlachta Rozdział 3. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana 1. Folwark pańszczyźniany 2. Handel zbożem 225 226 227 227 227 228 229 229 229 229 231 3. Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej Rozdział 4. Społeczeństwo wiejskie Rzeczypospolitej 1. Szlachta 2. Magnateria 3. Duchowieństwo 4. Chłopstwo Rozdział 5. Miasta w Europie Zachodniej 1. Urbanizacja 2. Rzemiosło 3. Nakład 4. Manufaktura 5. Regiony gospodarcze 6. Handel 7. Spółki akcyjne 8. Banki i pieniądz 9. Merkantylizm 10. Fizjokratyzm 11. Liberalizm ekonomiczny Rozdział 5. Narodziny kapitalizmu i rewolucja przemysłowa 1. Narodziny kapitalizmu 2. Rewolucja przemysłowa Rozdział 6. Miasta w Rzeczypospolitej 1. Czynniki hamujące rozwój miast 2. Produkcja i handel 3. Spóźnione próby reform 232 234 234 235 236 237 237 237 238 239 239 240 240 242 243 244 244 245 245 245 246 247 248 250 251 V. KOŚCIÓŁ 1. Reformacja (reforma protestancka) Luteranizm Kalwinizm Anglikanizm Reformacja we Francji Najważniejsze zasady protestantyzmu odróżniające go od katolicyzmu 2. Reformacja w Rzeczypospolitej 3. Kontrreformacja (reforma katolicka) Sobór trydencki Inkwizycja i „Indeks ksiąg zakazanych" Jezuici Wprowadzenie w życie uchwał soboru trydenckiego Misje 4. Oświecenie przeciw Kościołowi Kryzys świadomości europejskiej 252 252 253 255 257 259 260 261 263 263 264 265 265 266 266 267 Wolnomyślicielstwo Deizm i religia naturalna Rozwój nauki a religia 5. Kasacja zakonu jezuitów 6. Kościół unicki 267 268 268 269 269 DZIEJE NAJNOWSZE (Andrzej Chojnowski, Tomasz Nałęcz, Anna Rosner) I. WIEK XIX 272 Rozdział 1. Główne linie rozwoju 272 1. 2. 3. 4. 5. 6. Cezury epoki Oświecenie a romantyzm Konserwatyzm Liberalizm Socjalizm utopijny Nauka i technika Rozdział 2. Teoria państwa i ustroje polityczne 1. 2. 3. 4. Prawa obywatelskie Trójpodział władzy Konstytucje Prawo 272 272 273 274 275 276 277 278 278 279 280 Rozdział 3. Naród 280 1. Suwerenność narodu 280 2. Dążenia do niepodległego bytu narodowego i powstania narodowe . . 281 3. Kwestia narodowa w okresie Wiosny Ludów 282 4. Problem narodowy na ziemiach polskich 282 Rozdział 4. Przeobrażenia społeczne 1. 2. 3. 4. 5. Burżuazja Klasa robotnicza Ustawodawstwo socjalne Likwidacja zależności feudalnych na wsi Przeobrażenia społeczne na ziemiach polskich Szlachta Chłopi Miasta: rozwój nowej struktury społecznej Rozdział 5. Przemiany ekonomiczne 1. Wzrost demograficzny 2. Rewolucja agrarna 284 284 285 286 286 286 287 288 290 291 292 293 3. Rozwój przemysłu 4. Wymiana handlowa Rozdział 6. Epoka napoleońska . 294 295 296 v 1. Francja Napoleona 2. Hegemonia Francji w Europie 3. Ziemie polskie w latach 1795-1807 Konsekwencje rozbiorów Postawa społeczeństwa Legiony Polskie 4. Księstwo Warszawskie 296 297 299 299 300 301 302 Rozdział 7. W dobie Świętego Przymierza 305 1. Kongres wiedeński '. 2. Europa po kongresie wiedeńskim Austria Prusy Rosja Francja Anglia Polityka kolonialna Królestwo Polskie, 3. Powstanie listopadowe Spisek podchorążych Wojna polsko-rosyjska 4. Polityka państw zaborczych Sytuacja Królestwa i ziem zaboru rosyjskiego Położenie pozostałych ziem polskich Praca organiczna 5. Ruchy niepodległościowe po 1831 r Ruchy spiskowe Powstanie 1846 r 6. Wiosna Ludów 7. Emigracje polityczne w l pół. XIX w 8. Ziemie polskie po 1848 r Zabór pruski Zabór austriacki Królestwo Polskie 9. Powstanie styczniowe 10. Stany Zjednoczone Ameryki 11. Wydarzenia w Europie w II pół. XIX w Wojna krymska - 305 307 307 307 308 308 308 309 c 309 311 311 . 312 313 , . 313 314 315 316 316 316 317 322 325 325 325 326 327 330 332 332 Zjednoczenie Włoch Zjednoczenie Niemiec Wydarzenia we Francji „ 333 334 335 II. NARODZINY WIEKU XX 337 Rozdział 1. Rewolucja przemy słów o-naukowa i jej konsekwencje 337 1. Druga faza rewolucji przemysłowej 2. Nowe społeczeństwo 3. Państwo Monarchie konstytucyjne Despotyzm 4. Demokracja w społeczeństwie masowym Prawa wyborcze Partie polityczne Początki partii politycznych na ziemiach polskich 5. Kwestia narodowa i narodziny nacjonalizmu 6. Ruch socjalistyczny Ruch socjalistyczny na ziemiach polskich 337 339 340 340 342 342 342 343 344 345 349 350 Rozdział 2. Sytuacja polityczna na przełomie XIX i XX w 351 1. 2. 3. 4. Zbrojny pokój w Europie Kolonialny podział świata Nowe mocarstwo: Stany Zjednoczone Sytuacja na ziemiach polskich Polityka państw zaborczych Przemiany gospodarczy Życie polityczne Zmiany w polskim życiu politycznym w przededniu I wojny światowej Rewolucja 1905-1907 na ziemiach polskich Rozdział 3. Wielka wojna 1914-1918 1. 2. 3. 4. 5. Przyczyny I wojny światowej Przebieg działań militarnych Konsekwencje wojny Rewolucja rosyjska Sprawa polska w okresie I wojny światowej 353 355 357 357 357 359 361 363 363 365 365 .366 367 368 373 III. MIĘDZY WIELKIMI WOJNAMI 377 Rozdział 1. System wersalski 377 1. Układy pokojowe 377 2. Państwa i terytoria 3. Liga Narodów 4. Odrodzenie państwa polskiego Powstawanie zalążków państwowości polskiej Organizacja władz państwowych Ustalenie granic i Rozdział 2. Kryzys systemu liberalno-demokratycznego . 1. Europa po I wojnie światowej 2. Erozja systemu wersalskiego 3. Kryzys demokracji parlamentarnej 4. Rządy totalitarne (komunizm, faszyzm) i autorytarne Komunizm ( Faszyzm Autorytaryzm 5. Wielki kryzys gospodarczy (1929-1935) 6'. Druga Rzeczpospolita Terytorium, ludność, struktura narodowościowa Ustrój polityczny Życie polityczne Sytuacja gospodarcza . . Położenie międzynarodowe 379 380 381 381 383 384 ,387 ,387 ;' 388 ; 390 391 392 395 397 _.__. 397 ,399 399 400 403 407 409 IV. LATA II WOJNY ŚWIATOWEJ (1939-1945) 411 Rozdział 1. Geneza II wojny światowej 411 1. Skutki traktatów pokojowych z lat 1919-1920 2. Plany nowego podziału świata 3. Bezpośrednie okoliczności wybuchu II wojny światowej Przygotowania do wojny z Polską Rozdział 2. Przebieg działań militarnych 411 412 414 414 416 1. Okres niemieckich sukcesów (wrzesień 1939 - grudzień 1941) 417 2. Zatrzymanie ofensywy państw „Osi" (styczeń 1942 - sierpień 1943) . . 419 3. Klęska państw „Osi" (wrzesień 1943 - sierpień 1945) 421 Bitwa o Niemcy i kapitulacja III Rzeszy 424 Koniec wojny na Dalekim Wschodzie 424 4. Wojskowe rezultaty wojny 426 5. Polski udział w zmaganiach wojennych 426 Rozdział 3. Sytuacja podbitych narodów 1. Status prawny krajów pokonanych Formy panowania państw „Osi" na zajętych terenach 429 429 429 Działania ZSRR na zdobytych terenach (1939-1941) . . .' 431 Wykorzystywanie miejscowej ludności do legalizacji podbojów (kwestia kolaboracji) 435 2. Zamierzenia państw ekspariśjonistycznych wobec zajętych terytoriów 435 Niemieckie koncepcje „nowego ładu" 435 „Generalny Plan Wschodni" 436 „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej" 436 3. Metody zniewalania i eksploatacji zajętych terenów 438 a. Postępowanie Niemiec 438 Eksploatacja gospodarcza 438 Przesiedlenia 439 Wykorzystywanie antagonizmów między podbitymi narodami . 439 Germanizacja 440 Oddziaływanie na ludność podbitą w dziedzinie kultury 441 Terror i eksterminacja 442 b. Polityka radziecka na zaanektowanych terenach 443 4. Ruch oporu 444 Opór cywilny 445 Wojskowy ruch oporu 446 Państwo podziemne 448 Rozdział 4. Aspekt polityczno-dyplomatyczny II wojny światowej .448 1. Uczestnicy wojny 448 Blok państw „Osi" 449 Koalicja antyfaszystowska 449 Wewnętrzne konflikty w państwach uczestniczących w wojnie . . . . 450 2. Porozumienia międzynarodowe 451 Sojusze militarne 451 Porozumienia polityczne 452 Współpraca gospodarcza 452 Konferencje wielkich mocarstw alianckich 453 3. Polityczne konsekwencje wojny 455 Losy bloku „Osi" 455 Rozstrzygnięcia w sprawach terytorialnych 457 Powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych 459 V. ŚWIAT PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ 461 Rozdział 1. Obraz statystyczny 461 1. Demografia Demografia a poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego 2. Ekonomia 461 462 463 Biedni i bogaci ,.. 463 Przemysł 464 Energia -, 466 Rolnictwo t 467 Ekonomia i ekologia 469 Rozdział 2. Obraz sytuacji politycznej .' 470 1. Problemy narodowościowe i religijne 471 2. Dekolonizacja , 476 3. Prawa polityczne i swobody obywatelskie ' 479 4. Rozwój i upadek systemu komunistycznego .482 5. Rywalizacja dwóch bloków na arenie międzynarodowej 496 a. Trzydziestoletnia „zimna wojna" między supermocarstwami (1945-1975) . ; . . 496 Podział świata na dwa bloki (1945-1953) '. . 496 Współistnienie i konfrontacja (1953-1962) 498 Próby odprężenia i zmierzch dwubiegunowości w polityce światowej (1962-1975) 500 b. Powrót „zimnej wojny" i ponowne odprężenie (1975-1989) . . . . . . 504 Rezultaty polityki odprężenia 504 Powrót „zimnej wojny" 505 Zwycięstwo polityki odprężenia i rozpad imperium radzieckiego . . 506 Wykaz tablic chronologicznych 509 Słowo wstępne Historia, podobnie jak inne pozycje z serii Yademecum maturzysty, nie jest klasycznym podręcznikiem i czytelnik nie powinien szukać tu całościowego wykładu wiedzy historycznej na poziomie szkoły średniej. Książka została napisana z myślą o uczniach przygotowujących się do matury i egzaminów wstępnych na wyższe uczelnie. Wypełniają ją wykłady przekrojowe z dziejów państwa, wydarzeń międzynarodowych, historii Kościoła, ideologii oraz problematyki społeczno-gospodarczej, ułożone według wielkich epok historycznych i ogólnie przyjętych cezur chronologicznych. Powtórzenie i zapamiętanie materiału ułatwią liczne tabele - zestawienia chronologiczne wypadków politycznych, ich przyczyn i skutków, najważniejszych procesów i zjawisk. Wyróżnione też zostały rozbudowane definicje niektórych pojęć, terminów i nazw, co powinno wzbogacić język, którym posługiwać się będzie kandydat na studia wyższe. Dodatkowo autorzy sygnalizują niektóre z prowadzonych przez historyków sporów i dyskusji, pokazujących wielość interpretacji poszczególnych kwestii. Staraliśmy się, by nasze wykłady były zwięzłe, a jednocześnie zawierały wszystkie informacje niezbędne do zrozumienia problemu. Dzieje państwa i prawa oraz historia społeczno-gospodarcza przedstawiane są niekiedy obszerniej niż w podręcznikach szkolnych - w ten sposób chcieliśmy ułatwić przygotowanie się do egzaminów wstępnych na prawo i nauki ekonomiczne. W pracy dominuje problematyka z zakresu historii powszechnej - nie bierze się to z naszego przekornego antypolonocentryzmu, lecz z chęci uświadomienia czytelnikowi, iż wydarzenia przeszłości naszego kraju mają przeważnie swój ogólnoeuropejski kontekst, a czasem wręcz odpowiednik w historii innych społeczeństw. Autorzy poszczególnych rozdziałów starali się dostosować wykład do wymagań programów szkolnych, zarazem jednak Yademecum jest propozycją modyfikacji tych programów, często przeładowanych szczegółowymi informacjami. Pominięto historię starożytną, ponieważ pytań z tego okresu nie ma ani na egzaminach maturalnych, ani wstępnych na wyższe uczelnie. Z innego powodu opuszczono historię kultury - jest ona w podręcznikach szkolnych potraktowana przekrojowo, nie wymaga więc powtórnego opracowania w Yademecum. W obecnym wydaniu nie zamieszczono map, w związku z tym niezbędną pomocą w korzystaniu z tej książki jest atlas historyczny. ŚREDNIOWIECZE l. PAŃSTWO l DZIEJE POLITYCZNE Rozdział 1. Państwo wczesnośredniowieczne Państwo patrymonialne Powstałe na gruzach cesarstwa rzymskiego, a następnie na terenach germańskich i słowiańskich monarchie dały początek nowym typom społeczeństwa, nowym formom państwa. Powstało wczesnośredniowieczne państwo patrymonialne. Sprawujący w nim władzę monarchowie (królowie, książęta)dzielili podległy ich panowaniu obszar między spadkobierców, mogli też nim swobodnie dysponować, oddając część we władanie innym osobom. W okresie tworzenia się państwa władca był wodzem dominującego plemienia (ludu), które podbiło bądź podporządkowało sobie inne. Władcy (wodzowie) i elita przywódcza plemion podbitych zostali albo całkowicie odsunięci od władzy, albo włączeni do elity władzy zwycięskiego ludu (ułatwiały to małżeństwa). Silnie związane z podbojem początki państw wczesnośredniowiecznych określiły wyjątkową pozycję oddziałów zbrojnych (np. drużyn w państwach słowiańskich). Strukturę aparatu władzy tworzyły zaś nie tyle instytucje, co więzi osobiste z władcą, pokrewieństwo z nim i w obrębie grupy rządzącej. 1. Monarchia Franków Najbardziej stabilne państwo spośród tych, które powstały na gruzach imperium rzymskiego, stworzyli Frankowie - lud germański, który podbił Galię. Budowa monarchii została dokończona w drugiej połowie V w., wieńczyło ją przyjęcie przez króla Chlodwiga (Klodwiga) w 496 r. chrztu w obrządku katolickim (większość ludów germańskich, które wdarły się na terytorium cesarstwa rzymskiego, wyznawała arianizm, potępiony w IV w. i wyparty z terenów cesarstwa). Kierunki ekspansji Franków, VI-VIII w. : Akwitania, Alemania, Burgundia, Bawaria, Bretania, Saksonia Typowe dla państwa patrymonialnego podziały terytorium i władzy, silne tendencje odśrodkowe, które wypływały z odmienności tradycji i kultur (plemiennych, między Frankami a Rzymianami, arianami a katolikami itp.) utrudniały utrzymanie jednolitej, scentralizowanej monarchii. W VII w. rozpadła się ona faktycznie na Neustrię (płn.-zach. Galia), Austrazję (płn.-wsch. Galia), Akwitariię i Burgundię. W ostatniej ćwierci VII w. majordom (najwyższy urzędnik) Austrazji, Pepin z Heristalu, pozbawił faktycznie Merowingów (dynastia rządząca Frankami od początku istnienia monarchii, wywodząca się od legendarnego Merowiusza) władzy w Austrazji i Neustrii. Jego syn Karol Młot umocnił i rozszerzył swoją władzę, a jego następca Pepin Krótki koronował się (751) na króla Franków. Za panowania Karola Wielkiego (772-814) państwo Franków rozszerzyło swoje granice: na południowym zachodzie powstrzymało ekspansję Arabów i uszczupliło zajmowany przez nich obszar na Półwyspie Pirenejskim (Marchia Hiszpańska, po rzekę Ebro), na wschodzie podporządkowało sobie znaczne obszary Germanii, podbijając i chrystianizując Sasów (772-804), umacniając władzę nad Bawarią; objęto wpływami słowiańskich sąsiadów, zniszczono państwo Awarów; na południu, po pokonaniu Longobardów i odparciu pretensji Bizancjum, Królestwo Italii (pomocne i środkowe Włochy) włączone zostało do domeny karolińskiej. Władca Franków stał się protektorem papieża i opiekunem jego państwa. Podboje Karola Wielkiego płn. część Płw. Pirenejskiego, Królestwo Italii, Bawaria, Saksonia , ziemie Chorutan ( Marchia Awarska, między Bawarią a Panonią), ziemie Wieletów, Serbów Połabskich, Kotlina Czeska Za panowania Karola Wielkiego został znacznie rozbudowany i scentralizowany aparat państwowy, rozwinięto również ideę państwa chrześcijańskiego, mającą istotny wpływ na losy polityczne Europy. Władcy z dynastii Karolingów Karol Młot, majordom królestwa; Pepin Krótki, król Franków; Karol Wielki, cesarz; Ludwik Pobożny, cesarz W państwie Franków co roku zbierało się zgromadzenie ludzi wolnych (połączone z dorocznym przeglądem wojsk), grupujące arystokrację kościelną i świecką. Uprawomocniało ono i akceptowało decyzje monarchy wydawane potem w formie ustaw (kapitularzy). Ośrodkiem sprawowania władzy była rezydencja władcy (palatium). Wraz z postępującym rozrostem terytorium monarchii i centralizacją władzy rosła liczebnie grupa urzędników monarchy. Władzę w terenie sprawowali hrabiowie (ok. 700 hrabstw), a na terenach przygranicznych i świeżo zdobytych margrabiowie i książęta (wodzowie - duces). Utrzymywał się partykularyzm prawą: różne odłamy Franków, Sasi, Bawarowie, Rzymianie rządzili się swoim własnym prawem. Ważną funkcję pełnili posłańcy królewscy (missi dominict) nadzorujący lokalną administrację i przestrzeganie prawa. Reforma sądownictwa w czasach karolińskich zmierzała do ograniczenia władzy sądowej hrabiego i uczynienia z sędziego funkcjonariusza publicznego (królewskiego). W sprawy zarządu państwem zaangażowanych było ok. 3000 osób. Ważnym elementem podjętych reform była reforma monetarna (i jednocześnie rachunkowa), wprowadzająca stałe relacje między jednostkami (funt = 20 soldów, l sold = 12 denarów), która przetrwała we Francji aż do rewolucji francuskiej. Uporządkowanie modelu oświaty i systemu szkolnictwa towarzyszyło tzw. renesansowi karolińskiemu. Koronacja Karola Wielkiego i Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego (800) Od czasów wypraw Pepina Krótkiego przeciwko Longobardom i utworzenia zaczątków Państwa Kościelnego (s. 120), władca Franków był protektorem papieża. Interweniował w Italii przeciwko Longobardom także Karol Wielki, ostatecznie podbijając północne i środkowe Włochy. W 800 r. przebywając w Rzymie (na prośbę papieża Leona III), król Franków został koronowany na cesarza rzymskiego. Akt ten nazwano Odnowieniem Cesarstwa Rzymskiego, mimo iż w Konstantynopolu rezydował inny spadkobierca starożytnego imperium, cesarz bizantyjski. Dopiero w 812 r. uznał on tytuł cesarski Karola Wielkiego. Koronacja cesarska w 800 r. ponownie wiązała tytuł cesarza z Rzymem, co miało swoje konsekwencje w późniejszych stuleciach, gdy sięgnęli po tę godność władcy Niemiec. Mimo iż to papież koronował Karola, co można było odczytać jako akt wyższości władzy duchowej, w rzeczywistości Karol występował jako protektor papieża i Państwa Kościelnego. Odnowione Imperium Romanum było monarchią chrześcijańską, w której religijny pierwiastek władzy cesarza silnie był związany z pierwiastkiem świeckim. Karol wypowiadał się na synodach kościelnych, nawet w sprawach kultu (zwalczał ikonoklazm bizantyjski, czyli walkę z kultem obrazów), sam synody zwoływał, przewodniczył im, mianował biskupów i opatów, którym powierzał funkcje administracyjne. Był inicjatorem reformy kościelnej (rozwój sieci diecezjalnej i parafialnej, uregulowanie dziesięciny itp.). Podział monarchii i jej rozpad Ogromny wysiłek centralizacji państwa nie sprostał wszystkim przeciwdziałającym jej czynnikom: najazdom, procesom feudalizacyjnym, podziałom obszaru państwa między dziedziców korony. Spośród licznych paktów i podziałów, do których doszło po śmierci Karola Wielkiego (a nawet jeszcze za jego życia), najtrwalsze konsekwencje miał podział w Yerdun (843) pomiędzy trzech synów Ludwika Pobożnego. Podział monarchii karolińskiej w Yerdun (843) Lotar - obszary centralne (z Akwizgranem), od Morza Północnego po Prowansję; Królestwo Włoch Ludwik Niemiecki - Królestwo Wschodniofrankijskie (od Saksonii po Bawarię ) - tu zaczną kształtować się Niemcy Karol Łysy - Królestwo Zachodniofrankijskie - tu zacznie kształtować się Francja Podział opracowany przy udziale ok. 100 ekspertów brał pod uwagę nie tyle względy etniczno-językowe, co przede wszystkim osadniczo-gospodarcze. Każda z części miała regiony odpowiednio zagospodaro- wane, bogate w saliny oraz oliwę i przez każdą przebiegały główne szlaki komunikacyjne i handlowe. Jedynie na krótko (pod koniec IX w.) doszło do zjednoczenia państwa karolińskiego. Władza Karolingów wygasła w 987 r. w zachodniej części, już poważnie rozbitej na drobniejsze państewka, we wschodniej - w 911 r., w Italii-w 888 r. 2. Drugie Odnowienie Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie i kształtowanie się Rzeszy Niemieckiej Jedną z ważniejszych przyczyn dezintegracji królestw, które wyłoniły się z podziału w Yerdun, były najazdy Normanów (zwłaszcza na Królestwo Zachodniofrankijskie i Nadrenię), Węgrów ( na Królestwo Wschodniofrankijskie i Italię) oraz grasujących na wybrzeżach Morza Śródziemnego korsarzy arabskich. Konieczną obronę mogły podjąć tylko lokalne ośrodki władzy,'ludność i wojsko organizowane przez hrabiów czy biskupów. Najazdy w Europie, IX - pocz. XI w. Normanowie: Anglia, Irlandia i wyspy na Morzu Północnym i Atlantyku, Królestwo Zachodniofrankijskie i Wschodniofrankijskie, płd. i wsch. część Płw. Pirenejskiego, Prowansja, Sycylia i płd. Włochy, płd. wybrzeże Bałtyku, Ruś Węgrzy: Królestwo Wschodniofrankijskie, płn.-wsch. część Płw. Apenińskiego, Cesarstwo Bizantyjskie Arabowie: Sycylia, Sardynia, Korsyka, zach. wybrzeże Płw. Apenińskiego, Prowansja, wybrzeża Morza Adriatyckiego, Kreta, wybrzeża Morza Egejskiego Drugi zespół przyczyn tkwił w procesach społecznych i politycznych. W państwie średniowiecznym ścierały się ze sobą dwie tendencje: odśrodkowa, popierająca partykularyzm (rozbicie dzielnicowe, rozdrobnienie feudalne) oraz integracyjna, prowadząca najpierw do centralizacji władzy, wzmocnienia pozycji monarchy, następnie do wykształcenia się monarchii stanowej. W Królestwie Wschodniofrankijskim separatyzmy dzielnicowe wynikały jeszcze z podziałów plemiennych, odmiennej historii poszczególnych jego części, zwyczajowych w dynastii karolińskiej działów po śmierci władcy (Ludwik Niemiecki podzielił Królestwo zgodnie z granicami dawnych państw plemiennych). W okresie słabnięcia władzy Karolingów (IX/X w.) na czele tych państw stali wybierani przez możnych dowódcy wojskowi - książęta (Herzóge). Została jednak utrzymana jedność monarchii, którą uosabiał wybierany król. Wzmocniła tę jedność dynastia saska, powiększając ponadto obszar podległy jej władzy o: Lotaryngię (za panowania Henryka I), Italię północną i środkową (za panowania Ottona I), wreszcie Burgundię. Na wschodzie podjęto walkę z pogańskimi Słowianami Połabskimi, tworząc marchie i placówki misyjne (m.in. w Magdeburgu). Przyjęcie zasady elekcyjności tronu oznaczało zerwanie z karolińską tradycją podziałów państwa między spadkobierców. Tradycja ta mogła być respektowana tylko w obrębie dziedzicznych księstw. Książę saski, wybrany na króla całego państwa, rozporządzał tylko domeną saską. Od elekcji Ottona I Wielkiego wybór i koronacja (na kamiennym tronie Karola Wielkiego) odbywały się w Akwizgranie. Niemcy tego okresu (pojęcie Królestwo Niemiec, Regnum Teutonicum, zaczyna się upowszechniać w XI w.) były państwem, które określa się jako imperialne królestwo, to znaczy jednoczące pod władzą „króla królów" (cesarza) liczne królestwa i księstwa plemienne. Od czasów Henryka III (pół. XI w.) władca nosił tytuł króla rzymskiego, a po koronacji cesarskiej w Rzymie - cesarza rzymskiego (tytuł cesarz niemiecki oraz pojęcie cesarstwo niemieckie są błędne). Władcy z dynastii saskiej przeciwstawiali się partykularyzmom książąt i królów, wykorzystując podporządkowany monarchii Kościół - mianowani przez nich biskupi i opaci mieli stanowić przeciwwagę dla lokalnych dynastii i możnowładztwa. Koronacja cesarska Ottona l i zwierzchność cesarza rzymskiego Koronacja Ottona I na cesarza w Rzymie w 962 r. otwierała okres budowy uniwersalistycznego cesarstwa chrześcijańskiego i potwierdzała zwierzchnictwo cesarza nad Kościołem powszechnym (papież musiał składać cesarzowi przysięgę). Wnuk Ottona I, Otton III jeszcze silniej nawiązywał do karolińskiej idei Odnowienia Cesarstwa Rzymskiego. Zmierzał - we współpracy z papieżem - do stworzenia jednego imperium chrześcijańskiego, obejmującego także Bizancjum. Centrum politycznym i duchowym tego cesarstwa miał być Rzym, cesarz zaś jego zwierzchnikiem, wchodzące w jego skład - na równych prawach - ludy chrześcijańskie tworzyłyby rodzaj „federacji". Zjazd gnieźnieński i utworzenie niezależnej metropolii kościelnej w Polsce (1000) oraz podobna polityka wobec Węgier (powstanie metropolii, koronacja Stefana Węgierskiego) były posunięciami realizującymi te projekty. Idea imperium christianum nie została jednak urzeczywistniona. Otton III, zmuszony do opuszczenia wrogiego mu Rzymu, zmarł z dala od stolicy imperium; kolejni władcy Niemiec, by koronować się na cesarzy, musieli prowadzić wojny we Włoszech, gdzie ich panowanie budziło niechęć i opór, podsycany przez papieży od czasów pontyfikatu Grzegorza VII i sporu o inwestyturę. Szczególnie silny był on wobec Fryderyka Barbarossy (XII w.), który usiłował uniemożliwić współdziałanie walczących o swoją suwerenność komun północnych Włoch, burząc m.in. Cremonę i Mediolan. Komuny zawiązały Ligę Lombardzką, której wojska pokonały w 1176 r. armię cesarską. W 1183 r. pokój z cesarzem potwierdzał ich autonomię, ale władza zwierzchnia pozostała przy cesarzu. W XII w. uzasadnieniu pretensji cesarza do zwierzchnictwa nad innymi monarchami europejskimi zaczęły służyć przepisy prawa rzymskiego (przez to pojęcie rozumiano dokonaną w VI w. na polecenie cesarza Justyniana Wielkiego kodyfikację prawa rzymskiego), komentowane specjalnie dla Fryderyka Barbarossy przez prawników bolońskich. Nie chcieli jednak uznać w nim najwyższego autorytetu nie tylko papieże, ale i świeccy monarchowie (ostro zwłaszcza na pretensje cesarza zareagował król Anglii Henryk II). Na przełomie XII i XIII w. ukształtowała się ostatecznie Rzesza Niemiecka, do której należały władztwa polityczne Niemiec. Cesarstwo (rzymskie) miało zasięg szerszy i obejmowało obok Niemiec także północno-środkowe Włochy i Czechy. Władzę zwierzchnią miał w Niemczech król, któremu książęta składali przysięgę wierności. 3. Feudalizm i system wasalno-lenny Definicje feudalizmu Termin feudalizm wprowadzony w XVII w. jest wieloznaczny, używa się go na określenie stosunków politycznych, gospodarczo-społecznych, prawnych. Karol Marks w swojej koncepcji dziejów ludzkości zastosował go, by określić formację społeczno-gospodarczą - mieszczącą się między ' formacją antyczną (niewolnictwem), charakterystyczną dla społeczeństw starożytnych, a kapitalizmem, właściwym dla społeczeństwa nowożytnego - w której decydujące znaczenie miało posiadanie ziemi. Cechami charakterystycznymi feudalizmu były: 1. ustrój społeczno-gospodarczy oparty na podzielonej własności ziemi (własność pełna, zwierzchnia, przysługująca panu feudalnemu i użytkowa, którą posiadali chłopi); 2. wielka własność ziemska; 3. eksploatacja ziemi przez uzależnionych ekonomicznie i prawnie od właściciela majątku chłopów; 4. przejmowanie znaczącej części lub całości zysków z tej eksploatacji przez właściciela (renta feudalna); 5. system społeczno-prawny, który utrzymywał w poddaństwie chłopów i blokował awans społeczny stanom niższym. Ten ustrój kształtował się stopniowo w Europie wczesnośredniowiecznej i doprowadził do znacznego zaniku wolnego majątku ziemskiego na rzecz włości senioralnej, przynosząc jednocześnie uzależnienie ekonomiczne i prawne chłopów (poddaństwo). W XII w. pod wpływem przemian gospodarczo-społecznych włość senioralna uległa rozkładowi, upowszechniły się dzierżawy i system czynszowy, co przyniosło chłopstwu wolność prawną i znaczne swobody ekonomiczne (zanik poddaństwa). W późnym średniowieczu i w początkach epoki nowożytnej pod wpływem rozwoju gospodarki folwarcznej w Europie Środkowowschodniej doszło do procesów refeudalizacyjnych (wtórne poddaństwo). Tzw. klasyczna definicja feudalizmu, wypracowana w XIX w. i stosowana także przez współczesną historiografię, jest węższa. Określa się tym terminem specyficzny, charakterystyczny dla średniowiecza zachodnioeuropejskiego ustrój społeczno-prawny, regulujący więzi społeczno-prawno-polityczne między wyższymi warstwami społeczeństwa: arystokracją i rycerstwem. Dla odróżnienia jej od definicji pierwszej, często stosuje się termin węższy niż feudalizm, a mianowicie system wasalno-lenny. Najważniejszymi elementami tego systemu były: 1. bezpośrednie więzi osobowe łączące wasala z seniorem; 2. hołd lenny składany przez wasala seniorowi i określający ich wzajemne zobowiązania; 3. lenno (feudum) - ziemia nadana przez seniora wasalowi; 4. specyficzne stosunki polityczne między władcami - przykładem może być tu zależność lenna od króla Francji należących do króla Anglii księstw francuskich; 5. drabina feudalna; 6. władztwo gruntowe - poddane władzy feudała terytorium, nad którym sprawował on władzę ekonomiczną i sądową. System wasalno-lenny wykształcił się na zachodzie Europy na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia n.e. Jego geneza jest złożona, historycy podkreślają znaczenie takich czynników, jak: 1. wykształcenie się tego systemu na terenach (Galia) zetknięcia się społeczeństw germańskich z późnoantycznymi strukturami społeczno-prawnymi i gospodarczymi (latyfundia); 2. dominacja we wczesnym średniowieczu gospodarki naturalnej, opartej na wzajemnych świadczeniach i zobowiązaniach (zasada ta znajdzie szczególny wyraz w hołdzie lennym); 3. słabość wspólnot wiejskich, niezdolnych do stawienia skutecznego oporu możnym; 4. brak poczucia bezpieczeństwa, którego nie zapewniało ani państwo, ani wspólnota lokalna, zwłaszcza w okresie najazdów w IX-XI w. Konieczną wówczas obronę mogli zapewnić tylko lokalni hrabiowie czy biskupi; 5. słabość struktur państwowych, konieczność istnienia szczebla pośredniego między władzą najwyższą a poddanymi; 6. konieczność zapewnienia sobie przez władcę grupy wykwalifikowych wojowników (jazda), wynagradzanych za służbę nadaniami ziemskimi (beneficja), zwolnionych od innych świadczeń na rzecz monarchy; 7. feudalizacja urzędów postępująca od czasów panowania Karola Wielkiego; urzędnicy wynagradzani byli beneficjami, które w okresie słabości władzy karolińskiej stawały się stopniowo dziedziczne, tak jak i same urzędy, co ułatwiło przejęcie przez posiadaczy beneficjów świadczeń należnych państwu. Stosunki polityczno-prawne Charakterystyczną cechą średniowiecznego feudalizmu europejskiego było rozdrobnienie władzy publicznej; szczególnie silnie wystąpiło ono we Francji i w pómocno-środkowych Włoszech. Hrabiowie i margrabiowie przejęli w IX-XI w. znaczną część przysługujących monarsze świadczeń i zdołali podporządkować swojej bezpośredniej władzy ludność zamieszkującą na terenie ich hrabstw. Najpotężniejsi z tych urzędników uzależnili od siebie także słabsze hrabstwa, tworząc udzielne władztwa (proces ten wystąpił także w Niemczech); niektóre z nich stały się całkowicie niezależnymi księstwami, a nawet królestwami. By zachować nad nimi władzę zwierzchnią, dążący do odbudowy władzy centralnej monarchowie (np. Fryderyk Barbarossa, Kapetyngowie) wykorzystali prawo lenne, czyniąc z władców lokalnych własnych lenników, usuwalnych (w praktyce niezwykle trudno) z lenna za niewywiązywanie się z obowiązków lennika. Zależność lenna była stosowana także w stosunkach międzynarodowych (np. zależność lenna, z całości terytorium lub tylko jego części, władców Polski od cesarza, księstw śląskich od króla Czech, Zakonu Krzyżackiego od Polski itp). Ekstremalne rozdrobnienie władzy publicznej i wynikająca z niego krwawa niekiedy rywalizacja między feudałami określane są mianem anarchii feudalnej. Przeciwdziałała jej silna władza królewska (np. w Anglii), która ograniczała proces „prywatyzacji państwa" przez feudałów. Stosunki społeczno-prawne Ustrój wasalno-lenny upowszechnił się przede wszystkim w zachodniej Europie i doprowadził tam do wykształcenia się tzw. drabiny feudalnej - skomplikowanego systemu zależności osobowych między seniorami a wasalami. Najwyższym seniorem był król. Jego lennicy, dysponujący rozległymi władztwami terytorialnymi (książęta, hrabiowie, margrabiowie), stanowili współuczestniczącą w sprawowaniu najwyższej władzy grupę baronów (we Francji nazywanych parami - równymi). Wasale królewscy byli jednocześnie seniorami swoich wasali - feudałów podlegających ich władzy. Walki polityczne między seniorami oraz dążenia feudałów do posiadania jak największej liczby lenn powodowały, że senior mógł być wasalem (z tytułu posiadania lenna) nawet człowieka stojącego niżej w hierarchii społeczno-politycznej. Ta komplikacja stosunków społeczno-prawnych doprowadziła do zamazania wynikającej z drabiny feudalnej-hierarchii i wykształcenia się zasady, że wasal mojego wasala nie jest moim wasalem (obowiązującej zwłaszcza we Francji). Mianem lenna określa się wszystkie nadania ziemskie obciążone świadczeniami na rzecz seniora, dysponującego własnością zwierzchnią. Lennami były więc zarówno wielkie władztwa terytorialne (np. Akwitania), jak i drobne majątki ziemskie rycerstwa. Składany przez wasala hołd lenny wiązał przysięgą lennika oraz seniora i stosowany był zarówno w stosunkach międzynarodowych (hołd pruski), jak i w domenie feudała obdarzającego nadaniem służących mu rycerzy. Wasal przysięgał całkowite oddanie seniorowi, wierną mu służbę, do której należały przede wszystkim: udział w radzie oraz służba wojskowa. Senior zobowiązywał się do zapewnienia wasalowi opieki i obrony. Hołd najczęściej był powiązany z nadaniem lenna, określanym mianem inwestytury. Symbolem przekazania lenna była chorągiew (lub włócznia), a w przypadku nadania majątku biskupiego - pastorał. Śmierć seniora oznaczała obowiązek złożenia hołdu jego następcy. System feudalny wpłynął nie tylko na więzi społeczne, określił relacje między władzą publiczną a poddanymi, ale także przesądził o charakterze cywilizacji europejskiej pełnego i późnego średniowiecza. 1. Spowodował wykształcenie się odrębnego w rodach feudalno-rycerskich modelu rodziny (klan feudalny). By nie rozdrabniać posiadanych lenn, tytuł i władztwo feudalne dziedziczył tylko najstarszy syn (we Francji) albo rodzina wspólnie dzierżyła własność feudalną (we Włoszech). W zasadzie system wykluczał z dziedziczenia kobiety (część majątku przechodziłaby wówczas w posiadanie innej rodziny). 2. Świadomość wyższości społecznej, dysponowanie pełnią praw oraz konieczność utrzymywania w poddaństwie ludności zależnej wytworzyły wśród feudałów najpierw silne poczucie więzów krwi, a następnie przekonanie o szlachetności urodzenia. Posiadane środki materialne pozwalały na demonstrowanie swojej pozycji i swojego prestiżu kosztownym strojem i wystawnością życia (inne warstwy społeczne były nie tylko z powodu braku środków, ale także ze względów prawnych tej możliwości pozbawione). 3. Wyróżnienie spośród ludności wolnej zobowiązanego do służby konnej w ciężkiej zbroi rycerstwa, demonstrowanie przez nie siły, wartość, jaką w dobie wypraw krzyżowych niósł udział w wojnie świętej, zaowocowały wykształceniem się silnie nacechowanego religijnie (rytuał pasowania na rycerza) etosu rycerskiego. 4. Powstała, mająca zasięg ogólnoeuropejski, kultura rycerska i feudaIno-dworska. 5. Budowa władztw gruntowych, konieczność posiadania feudalnych formacji wojskowych do obrony i egzekwowania władzy spowodowały, że Europę pokryła gęsta sieć zamków - centrów władztwa i kultury, symbolu panującego w średniowiecznej Europie systemu feudalnego. 4. Polska wczesnośredniowieczna Najstarsze państwa na terenie Słowiańszczyzny Założyciel (legendarny lub historyczny) Nazwa i data (okres istnienia) Zasięg Chrystianizacja Państwo Samona I pół. VII w. Samo, kupiec frankijski najszerszy: Morawy, Czechy, Karyntia Wielkie Morawy pocz. IX w. - pocz. X w. Mojmir I Morawy, Słowacja, Czechy, 831, Mojmir; działalGórny Śląsk, Panonia, ność Cyryla i Metokraj Wiślan - najszerszy za dego (II pół. IX w.) panowania Świętopełka I, koniec IX w. Asparuch, wódz Bułgaria od końca VII w. po Protobułgarów, ludu podboju Słowian pochodzenia turecnaddunajskich kiego najszerszy w IX/X w. za pano- 865, Borys Michał wania Borysa Michała i Symeona: od górnej Cisy na płn. po Macedonię na płd. Ruś od II pół. IX w. Ruryk i jego następca od Zat. Fińskiej, jeż. Ładoga 988, Włodzimierz Oleg (Waregowie) i Onega na płn. po ziemie Wielki graniczące z Połowcami i Pieczyngami na płd. (Ruś Nowogrodzka i Kijowska) Czechy od II pół. IX w. Borzywój I Węgry od pół. X w. Arpad - wódz Węg- Nizina Panońska, od pocz. 974, Gejza rów, ludu pochodze- XI w. Słowacja nia ugrofińskiego, IX/Xw. Czechy, od I pół. XI w. Mora- 845 w Ratyzbonie 14 wy, przejściowo Śląsk, kraj książąt czeskich oraz Wiślan przed 885 Borzywój I Plemiona polskie Śląsk: Śleżanie, Dziadoszanie, Opolanie, Golęszyce, Bobrzanie, Trzebowianie; Małopolska: Wiślanie. Ledzianie (1). Bużanie. Dulebowie Wielkopolska: Lubuszanie. Polanie. Goplanie (Kuiawianie^: Mazowsze: Mazowszanie; Pomorze: Pyrzyczanie, Wolinianie, Kaszubi Powstanie państwa polskiego Dzieło stworzenia państwa na zajętym przez Słowian Zachodnich obszarze między Odrą a Bugiem podjęli z sukcesem usadowieni wokół Gniezna Polanie. Data przybycia Słowian - ludu indoeuropejskiego - do Europy Środkowowschodniej i Południowej jest przedmiotem nie rozstrzygniętego do dzisiaj sporu w nauce. Nazwa Słowianie i informacje o nich w źródłach pisanych pojawiają się dopiero w VI w. Ostatnie interpretacje archeologów także skłaniają się ku hipotezie późnego (V-VIw.) ich przybycia na te tereny. W historiografii polskiej za najpopularniejszy należy uznać pogląd, iż ok. II w.n.e. ziemie polskie zamieszkiwali Prasłowianie, identyczni z notowanymi w źródłach tego okresu Wenetami (Wenedami). Gród w Biskupinie, datowany na VIII w. p.n.e., należy do kultury łużyckiej, która nie miała nic wspólnego ani ze Słowianami, ani z Prasłowianami. W końcu IX w. (875-880) ekspansja najsilniejszego państwa w tym regionie, monarchii wielkomorawskiej, prawdopodobnie objęła ziemie zajmowane przez Wiślan, być może również Śląsk. Po rozpadzie Wielkich Moraw w X w. oba terytoria znalazły się pod panowaniem czeskich Przemyślidów. Pierwszym, zanotowanym przez źródła współczesne, władcą Polan był Mieszko I, ale znaczna część historyków uznaje za wiarygodną „listę dynastyczną" Piastów przekazaną przez Galia Anonima, zawierającą imiona: Siemowita, Leszka i Siemomysła (domniemany ojciec Mieszka), wskazując na nich jako na bezpośrednich przodków pierwszego historycznego księcia. Ekspansja Polan na sąsiednie terytoria, zajmowane przez Goplan (Kujawy), Mazowszan, Lędzian, przypadła na połowę X w. Kolejno podbijane obszary, zajmowane przez tzw. plemiona polskie, powiększyły się o zdobyty w wojnie z Czechami Śląsk. Piastowie w latach 90. sprawowali władzę nad terytorium zbliżonym do obszaru dzisiejszej Polski (poza płn.-wsch. terytorium Prusów). Nie została ostatecznie rozstrzygnięta przez historyków kwestia przynależności Krakowa i ziemi krakowskiej do państwa Mieszka. W wydanym między 990 a 992 r. dokumencie, stanowiącym akt donacji Stolicy Apostolskiej władztwa Mieszka (Dagome iudex), nie jest wymieniony syn, Bolesław Chrobry, Kraków zaś leży poza granicami kraju. Najpóźniej zaraz po śmierci Mieszka Bolesław, obejmując władzę w Polsce, przyłączył do państwa Piastów także tę ziemię. Ukształtowanie się państw słowiańskich umożliwiło szybką ich chrystianizację (z wyjątkiem Połabia, gdzie nie doszło do powstania stabilnej władzy państwowej). Chrzest Mieszka w 966 r., poprzedzony sojuszem z Czechami i ślubem z księżniczką Dąbrówką, włączał jego państwo do grona państw chrześcijańskich. Przyjęcie chrztu wzmacniało władzę wewnętrzną Mieszka, powstanie organizacji kościelnej utrwalało słabe struktury państwowe, monarsze fundacje kościołów murowanych służyły podkreśleniu jego majestatu, zapewnić miały opiekę Boga i pomyślność kraju. Monarcha bowiem, tak jak przedtem wódz plemienia, ponosił winę za klęski spadające na podległy jego władzy lud. Charakter władzy, organizacja państwa Władza książęca nosiła charakter autorytarny, ale nie była absolutna. Ważny głos miała elita państwa - możni (principeś) sprawujący funkcje urzędnicze w powoli rozwijającej się administracji. W tzw. pierwszej (Mieszko I - Mieszko II) oraz drugiej (Kazimierz Odnowiciel - Bolesław Krzywousty) monarchii wczesnopiastowskiej obowiązywała prawdopodobnie elekcja na tron książęcy, faktycznie jednak ograniczona do rodziny panującej. Prawo książęce (ius ducale) - całokształt uprawnień monarchy do sprawowania władzy sądowej nad ludnością, pobierania danin oraz posług i korzystania z regaliów zastrzeżonych (jako monopole) dla książęcego skarbu (np. regale ziemi). Ośrodkiem władzy był dwór monarchy, skupiający poza rodziną władcy dostojników kościelnych i najwyższych urzędników, funkcjonariuszy niższego szczebla, pisarzy oraz drużynę, wreszcie skarb. Dwór objeżdżał kraj, co było typowym sposobem sprawowania władzy we wczesnośredniowiecznej Europie. Przyczyną były m.in. trudności aprowizacyjne, niemożność wyżywienia dworu przez cały rok w jednym miejscu. Objazdy służyły ponadto kontroli i sprawowaniu władzy sądowej. Podstawą administracji była sieć grodowa. Wokół grodu rozciągał się okręg grodowy (później kasztelania), na czele którego stał pan grodowy (kasztelan). Okręgi grodowe (ok. 90) były zgrupowane w prowincje (7 lub 8). Na czele prowincji stał komes - wojewoda. Stosunki między monarchą a poddanymi regulował system prawa książęcego. Większość ludności podlegała tylko władzy księcia i musiała ponosić ciężary na rzecz państwa. Urzędnicy byli wynagradzani częścią dochodów monarchy z danin. Najważniejsze świadczenia i daniny w Polsce pierwszych Piastów stróża - danina ustanowiona w miejsce strzeżenia grodu, który to obowiązek przejęło rycerstwo; powolowe - poradlne lub podymne - płacone od wielkości majątku (para wołów obrabiała obszar 1 radła) lub od dymu, czyli rodziny; podworowe - coroczna danina w bydle, prawdopodobnie ściągana od całej wsi; narzaz - za wypas trzody w lasach władcy, z reguły w nierogaciźnie; stan - przewóz, obowiązek goszczenia urzędników i dostarczenia im środków transportu; szron - danina łowiecka Najważniejsze urzędy w Polsce wczesnośredniowiecznej urzędy dworskie: wojewoda (palatyn) - zarząd dworu monarchy, sprawowanie sądów w zastępstwie księcia, dowództwo wojskowe, nadzór nad ściąganiem świadczeń i administracją terenową; podkomorzy (komornik) - zarząd gospodarczy dworu i państwa (skarb książęcy i państwowy nie były rozdzielone); włodarz - zarząd majątkami księcia; cześnik, strażnik, miecznik, koniuszy, łowczy - nadzór nad powierzoną im częścią gospodarstwa dworskiego; kanclerz (od XII w.) — duchowny, zwierzchnik kancelarii i kaplicy monarszej, szybko stał się obok wojewody głównym dostojnikiem państwa; administracja terytorialna: komesi grodowi (kasztelanowie) - zarząd grodem i okręgiem grodowym (kasztelanią), funkcje policyjne (ochrona miru drogowego i targowego), wojskowe, pobieranie od miejscowej ludności świadczeń. Koronacje królewskie Przed 1320 r. (koronacja Władysława Łokietka) koronacja władców Polski odbyła się tylko pięć razy. Akt ten, związany z uroczystą obrzędowością kościelną (namaszczenie świętymi olejami) i państwową wzmacniał pozycję monarchy na arenie międzynarodowej, wywyższał panującego, sakralizował jego władzę, sankcjonował panowanie dynastii. Koronacje we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej wymagały zgody cesarza rzymskiego lub (i) przyzwolenia papieża. Obietnica wyniesienia Polski do rzędu królestw została być może złożona przez cesarza Ottona III w 1000 r. na zjeździe w Gnieźnie. Dwie pierwsze koronacje, Bolesława Chrobrego i Mieszka II (1025), odbyły się w momencie zmiany na tronie niemieckim, po śmierci cesarza Henryka II, i przez nowego władcę Konrada II zostały odebrane jako akt wrogi; uważał on Mieszka II za uzurpatora. Koronacja młodszego syna (starszym był Bezprym) Chrobrego miała wzmocnić jego pozycję wobec brata. Trzecia koronacja - Bolesława Szczodrego (1076) odbyła się z pogwałceniem roszczeń, jakie wysuwali władcy Niemiec, uważający się za szafarzy koron królewskich. Książę Polski wykorzystał zarówno konflikt Henryka IV z Grzegorzem VII, jak i przychylność tego ostatniego, którego legaci, wysłani do Polski, pomagali odbudować zniszczoną w latach 30. metropolię gnieźnieńską. Burzliwe panowanie Bolesława Krzywoustego, które doprowadziło do ingerencji cesarskich w sprawy polskie, oraz okres rozbicia dzielnicowego uniemożliwiły władcom piastowskim sięganie po koronę. Jednym z głównych twórców odnowienia królestwa i promotorem koronacji królewskich był na przełomie XII i XIII w. arcybiskup Jakub Świnka, zdecydowany przeciwnik wpływów niemieckich w Polsce i ekspansji książąt Rzeszy (przede wszystkim władców Brandenburgii). W 1295 r. koronował Przemyśla II, księcia Wielkopolski, na króla Polski (Przemysł wywiózł z Krakowa, nad którym na krótko przejął władzę jako sukcesor Henryka Probusa, insygnia koronacyjne Szczodrego). Król został wkrótce potem zamordowany. Następna koronacja odbyła się jednak szybko, gdy zwycięzcą w walce o władzę nad Polską został król czeski Wacław II. Koronował go na króla Polski w 1300 r. Świnka. Koronacja ta oznaczała zawiązanie unii personalnej między Polską a Czechami. Następca Wacława II, Wacław III do Polski nie dojechał, zginął zamordowany (1306). Po odbudowie władzy centralnej, chociaż nad bardzo uszczuplonym terytorium, koronacja Władysława Łokietka w 1320 r. zapoczątkowała regularne już odtąd koronowanie wszystkich władców Polski. Kryzysy państwa piastowskiego Charakter patrymonialny monarchii piastowskiej (traktowanie państwa jako własnego majątku, dzielenie władzy i kraju między synów), słabe ugruntowanie władzy dynastii, procesy odśrodkowe, powolna chrystianizacja, ciężary świadczeń nałożonych na ludność i związane z wyprawami wojennymi powodowały, że każdy z władców, od Bolesława Chrobrego poczynając, stawał przed problemem kryzysu władzy. Najczęściej jego bezpośrednią przyczyną był konflikt między uprawnieniami dziedzicznymi wszystkich (męskich) członków dynastii a dążeniami jednego z nich do jedynowładztwa. Starano się temu zapobiegać, dzieląc kraj na dzielnice, ale jednocześnie ustanawiając władzę naczelną. Bolesław Chrobry wykorzystał jednak tę władzę szybko i zdecydowanie, wyganiając braci i oślepiając przywódców opozycji możnowładczej. Prowadzone przez niego od 1002 r. wojny, postępująca rozbudowa aparatu państwowego (dwór i organizacja grodowa) i świadczeń na jego rzecz, energiczne wspieranie misji chrystianizacyjnej, która niszczyła tradycyjne wierzenia poddanych, przyniosły narastanie niezadowolenia i pierwsze rozruchy ludowe w ostatnich latach panowania Chrobrego. Zorganizowanie się po wstąpieniu na tron Mieszka II opozycji wokół odsuniętego od władzy Bezpryma, który ponadto pozyskał do swoich planów księcia kijowskiego, Jarosława Mądrego, oraz wyprawa cesarza na Milsko i Łużyce doprowadziły do załamania władzy króla (1031). Powrót Mieszka II z Czech w 1032 r. (siedział tam w więzieniu władcy czeskiego) został opłacony rezygnacją z tytułu królewskiego i koniecznością podziału kraju (dzielnice otrzymali brat Otton i kuzyn Dytrych, Bezprym już nie żył). Silnej władzy nie był w stanie odbudować jego następca Kazimierz, zwany później Odnowicielem, wygnany z kraju (ok. 1036). Władza znalazła się wówczas w rękach możnych, z których jeden - Miecław - umocnił swoje panowanie nad Mazowszem. Wybuchły powstania ludności przeciwko władzy państwowej, możnym (najsilniejsze prawdopodobnie w Wielkopolsce) i przeciwko Kościołowi. Kulminacyjnym momentem upadku monarchii był najazd księcia czeskiego Brzetysława, który zniszczył Wielkopolskę (w tym Gniezno) i przyłączył do Czech Śląsk. Kazimierz uzyskał pomoc Henryka III. Władca Niemiec obawiał się m.in. rosnącej potęgi Czech. Powrót księcia do Polski z wojskiem niemieckim (500 rycerzy) oraz wspomagające uderzenie niemieckie na Czechy, wreszcie sojusz z Jarosławem Mądrym ubezpieczały dzieło odbudowy władzy piastowskiej w Polsce. Kazimierz stosunkowo szybko pozyskał stronników wśród możnych, w sojuszu z Jarosławem pokonał Miecława. W 1054 r. zjazd w Quedlinburgu zatwierdził panowanie księcia nad Śląskiem (odzyskanym w 1050 r.), z którego musiał jednak płacić Czechom trybut. Nie do końca udała się odbudowa organizacji kościelnej. Gniezno ponownie uzyskało prawa metropolii dopiero za Bolesława Szczodrego (Śmiałego). Powrót do władzy i odbudowa organizacji państwowej wiązały się z jej reformowaniem. Okręgi grodowe przekształciły się w kasztelanie, centrum władzy przeniosło się ze zniszczonego Gniezna do Krakowa, rozpoczęło się nadawanie majątków ziemskich jako wynagrodzenia za zasługi dla władcy i udział w sprawowaniu rządów. W porównaniu z całkowitym załamaniem się władzy państwowej w latach 30. upadek Bolesława Szczodrego nie miał tak poważnych następstw dla państwowości polskiej. Przyczyny wygnania króla Bolesława (1079) nie zostały ostatecznie przez historyków wyjaśnione. Zwraca się uwagę na takie okoliczności, jak: zaniepokojenie cesarza koronacją, działanie opozycji politycznej prawdopodobnie związanej z młodszym bratem króla Władysławem Hermanem, stracenie biskupa krakowskiego Stanisława (1079). Po wypędzeniu króla władcą został Władysław, który musiał zrezygnować z godności królewskiej, a ponadto przez całe niemal panowanie zmagał się z opozycją możnych. Występowała ona zwłaszcza przeciwko palatynowi Sieciechowi i jego polityce, a także przeciw wszelkim zamierzeniom centralizacyjnym. Doprowadziła do podziału kraju (1097): Zbigniew, starszy syn, otrzymał Wielkopolskę i Kujawy, Bolesław Krzywousty Śląsk i Małopolskę, Herman pozostawił sobie władzę zwierzchnią oraz Mazowsze. Po śmierci ojca dążenia Bolesława do jedynowładztwa spowodowały ostry konflikt między braćmi. Trwał on w latach 1106-1112 i naraził Polskę na interwencje zbrojne cesarza (wojna w 1109 r.). Oślepienie Zbigniewa i jego rychła śmierć (1112) spowodowały wystąpienie przeciwników Bolesława, któremu udało się rozwiązać kryzys pokojowymi środkami (pokuta, obdarowanie Kościoła). Pokonał także bunt potężnego palatyna Skarbimira (1117). 5. Polska w Europie od pół. X do pół. XII w. Chrystianizacja Polski oraz wejście jej w bliższe (często wrogie) stosunki z Niemcami oraz z Czechami wprowadziły państwo Polan na arenę polityczną tej części Europy i na karty współcześnie spisywanych kronik. Polityka pierwszych Piastów, Mieszka i Bolesława, podyktowana była przede wszystkimi dążeniami ekspansywnymi podporządkowania własnej władzy jak najrozleglejszego terytorium. Doprowadzić to musiało do konfliktów z równie ekspansywnymi sąsiadami: Czechami, z którymi walczono o Śląsk i Morawy, książętami niemieckimi i cesarstwem o Milsko, Łużyce i Miśnię, z plemionami nadbałtyckimi o Pomorze Zachodnie, z Rusią Kijowską o Grody Czerwieńskie. Polityka władców Polski nie różniła się od polityki innych ówczesnych monarchów. Cechy charakteryzujące politykę wewnętrzną i międzynarodową 1. Wyprawy miały charakter łupieżczy, gdyż łupy oraz uprowadzana do niewoli ludność (osadzana na roli bądź sprzedawana kupcom zaopatrującym zachodnią i południową Europę oraz świat islamu w niewolników) były jednym z ważniejszych źródeł bogactwa księcia, jego drużyny i elity rządzącej. 2. Sojusze polityczne miały często krótkotrwały charakter - np. z Czechami w pół. X w.; z Jarosławem Mądrym najpierw walczono (w 1018 r., 1030/31), a następnie zawarto sojusz, by pokonać Miecława. 3. Metody walki z przeciwnikami politycznymi były niezwykle brutalne; pokonanych lub zdradzonych władców: a) oślepiano (Bolesław Chrobry oślepił swojego brata ciotecznego Bolesława Rudego czeskiego i zagarnął tron praski, Bolesław Krzywousty oślepił Zbigniewa, czym spowodował jego śmierć), b) wyganiano (wygnani zostali: bracia Bolesława Chrobrego, Bezprym, Mieszko II, Kazimierz Odnowiciel, Bolesław Szczodry, Zbigniew), c) mordowano (z polskich władców z pewnością zamordowani zostali: Bezprym, Leszek Biały, Przemysł II), d) więziono (m.in. Mieszko II, Zbigniew), e) kastrowano (Mieszko II). Dla zagwarantowania warunków pokoju brano zakładników (zakładnikiem cesarza był Chrobry). Szczyt ekspansji państwa polskiego przypadł na okres panowania Bolesława Chrobrego, ale jego zdobycze terytorialne nie zostały utrzymane przez następcę, gdyż okrzepłe w tej części Europy państwa (Niemcy, Czechy, Ruś, Węgry) zaczęły starać się chronić tę dosyć kruchą równowagę i zabiegać o utrzymanie granic, jakie ustaliły się między państwami w końcu X i pierwszej połowie XI w. Stosunki z Niemcami Problemem trudnym do pełnego wyjaśnienia z powodu enigmatyczności źródeł, a także drażliwym dla polskiej świadomości historycznej jest charakter stosunków państwa polskiego z Niemcami, a ściślej z cesarstwem rzymskim. Przez większą część tego okresu władca Polski był w jakimś stopniu podporządkowany władcy Niemiec. W stosunku lennym (trybutarnym) do cesarza przez część swojego panowania znajdował się Mieszko I, z korony i tytułu królewskiego zrezygnować i uznać ponadto zwierzchność cesarza musiał Mieszko II. Cesarz był rozjemcą w sporach polsko-czeskich w latach 50. XI w. oraz zwierzchnikiem lennym Kazimierza Odnowiciela. Cesarz interweniował w czasie walki o władzę w Polsce za panowania Bolesława Krzywoustego i mimo przegranej w 1109 r. wojny utrzymał prawdopodobnie zwierzchność nad księciem, a w 1138 r., być może z tego właśnie tytułu, był obok papieża gwarantem dotrzymania układu o podziale kraju na dzielnice. Mimo tych zależności, między połową X a połową XII w. władcy Polski zapewnili sobie większą samodzielność działania niż władcy Czech. Polska miała własną prowincję kościelną obejmującą wszystkie jej ziemie, a Bolesław Chrobry i Bolesław Szczodry potrafili wykorzystać sytuację polityczną w Niemczech, by - wbrew woli i interesom ich władców - przeprowadzić koronacje. Główne wydarzenia polityczne w dziejach Polski wczesnopiastowskiej Mieszko I (ok. 960-992) 960-967 walki z Pomorzanami i Wolinianami, podporządkowanie części ziem pomorskich 965 sojusz z Czechami, małżeństwo Mieszka z Dąbrówką -Too chrzest Mieszka I, następnie początki organizacji kościelnej w Polsce, utworzenie w Poznaniu biskupstwa misyjnego 968-979 przed 990 wojny z Wieletami i margrabiami niemieckimi (klęska margrabiego Hodona w bitwie pod Cedynią w 972 r.) zakończone układem z cesarstwem, podbój Śląska 990-992 oddanie Polski pod opiekę papiestwa (Dagome iudex) 992 przejęcie władzy w Polsce, wypędzenie braci; być może dopiero wówczas przyłączenie Krakowa i Małopolski do państwa Piastów Bolesław Chrobry (992-1025) 997 wyprawa misyjna św. Wojciecha do Prus i jego męczeńska śmierć 1000 zjazd w Gnieźnie z pielgrzymującym do grobu św. Wojciecha cesarzem Ottonem III, utworzenie metropolii (arcybiskupstwa) w Gnieźnie, biskupstw w Kołobrzegu, Krakowie, Wrocławiu 1002-1018 interwencja w Czechach i przejściowe ich opanowanie wraz z Morawami, wojny z Niemcami zakończone pokojem w Budziszynie; Milsko i Łużyce włączone do Polski 1018 wyprawa na Kijów, przyłączenie Grodów Czerwieńskich 1025 koronacja Bolesława Chrobrego oraz jego następcy, Mieszka II 1029-1030 wojny z Niemcami 1031 wojna domowa, poparcie Bezpryma przez cesarza i ks. kijowskiego, wygnanie Mieszka 1032 powrót Mieszka do władzy, zrzeczenie się korony i oddanie Łużyc ok. 1035-1039 ' załamanie się władzy Piastów, wygnanie Kazimierza, utworzenie przez Miecława państwa na Mazowszu, powstanie ludowe w Wielkopolsce, utrata Pomorza, najazd na Wielkopolskę ks. czeskiego Brzetysława, przyłączenie Śląska do Czech ok. 1040 sojusz Kazimierza z władcą Niemiec Henrykiem III i ks. kijowskim Jarosławem Mądrym ok. 1040-1047 pokonanie Miecława i odzyskanie władzy przez Kazimierza nad Polską, stolica w Krakowie ok. 1050 odzyskanie Śląska za cenę płacenia z niego trybutu Czechom Mieszko II (1025-1034) Kazimierz Odnowiciel (1034-1058) Bolesław Szczodry (Śmiały, 1058-1079) lata 60. i 70. utrata Pomorza Nadwiślańskiego, interwencje zbrojne w walki wewnętrzne na Węgrzech i na Rusi, ponowne przyłączenie Grodów Czerwieńskich (utraconych w 1031 r.), odbudowa metropolii w Gnieźnie 1076 koronacja Bolesława Szczodrego na króla 1079 spisek przeciwko władzy króla, skazanie na śmierć biskupa krakowskiego Stanisława, wygnanie króla z kraju Władysław I Herman (1079-1102) ok. 1097 podział kraju na dzielnice pomiędzy synów Bolesława i Zbigniewa, zachowanie przez Hermana władzy zwierzchniej. Bolesław Krzywousty (1102-1138) ok. 1106-1112 walki Bolesława ze Zbigniewem o władzę nad Polską zakończone oślepieniem i śmiercią Zbigniewa 1109 interwencja zbrojna cesarza w obronie Zbigniewa, najazd na Śląsk i odparcie wyprawy niemieckiej 1119-1125 podbój Pomorza Zachodniego (uzyskanie władzy zwierzchniej nad lokalnym księciem), ponowna chrystianizacja Pomorza, opanowanie i włączenie do Polski Pomorza Gdańskiego 1135 zjazd w Merseburgu z cesarzem, potwierdzenie praw metropolitalnych Gniezna 1138 podział kraju między synów (testament Bolesława Krzywoustego) Rozdział 2. Epoka pełnego średniowiecza 1. Walki cesarstwa z papiestwem o zwierzchnictwo nad światem chrześcijańskim Monarchia uniwersalistyczna Idea uniwersalistycznej monarchii, jednej i obejmującej cały lud chrześcijański (w niektórych koncepcjach także Bizancjum), odwoływała się do tradycji starożytnego imperium rzymskiego. Istniało tylko jedno cesarstwo w świecie łacińskim i konsekwentnie nazywano je rzymskim, ogłaszając jego odnowienie po raz pierwszy w 800 r. Najważniejsze jednak były koncepcje polityczne, które narodziły się w okresie karolińskim i ottońskim. Monarcha chrześcijański, jakim był Karol Wielki, miał nie tylko dzierżyć władzę świecką, ale także być przewodnikiem poddanego sobie ludu (a więc także kleru) w jego drodze ku zbawieniu. Otton III snuł plany przywrócenia jedności w podzielonym świecie chrześcijańskim, którego byłby zwierzchnikiem. Katastrofalna sytuacja papiestwa w X w. nie pozostawiała wątpliwości, że rolę tę pełnić może tylko cesarz. Podejmując jednak reformy, środowiska kościelne wybrały całkowicie przeciwstawną orientację, upatrując przyczyn zła i upadku moralnego właśnie we władzy świeckiej i uwikłaniu w nią kleru, a zwłaszcza dostojników Kościoła. Według tej koncepcji jedność i odrodzenie miała przynieść rzeczywista władza Papieża nad całym światem chrześcijańskim i podporządkowanie jej władzy świeckiej. Spór o inwestyturę - Grzegorz VII i synod 1075 r. Tak zwany spór o inwestyturę wybuchł w drugiej połowie wieku XI, w momencie gdy reformujący Kościół papieże, a zwłaszcza Grzegorz VII, sformułowali postulat suwerenności papiestwa i wyższości władzy duchowej papieża nad władzą świecką cesarzy rzymskich. Oznaczało to obalenie idei, jaka ukształtowała się w czasach karolińsko-ottońskich, według której cesarz był zwierzchnim władcą wszystkich ludów chrześcijańskich w łacińskiej Europie. Wydany przez Ottona I edykt (962) przewidywał złożenie przez każdego z papieży przysięgi cesarzowi. Przedmiotem najostrzejszego sporu było prawo panujących do mianer,wania,biskupó.w.JLo4iatÓJK (inwestytura). Obejmując te godności, przejmowali oni zarazem zarząd nad ogromnymi majątkami kościelnymi (powstałymi w wyniku nadań władców i donacji możnych), z czym wiązała się władza nad ludźmi i potężne wpływy w państwie. Cesarze nie chcieli więc rezygnować z kontroli nad nimi, a ponadto w Niemczech od czasów Ottonów biskupi i najważniejsi opaci stanowili istotne ogniwo władzy i podporę monarchii. Przebieg konfliktu Henryka IV, władcy Niemiec, z papieżem Grzegorzem VII 1075-1084 wprowadzenie przez papiestwo zasady kanonicznego wyboru biskupów i opatów oraz ogłoszenie na synodzie w 1075 r. zakazu przyjmowania inwestytury z rąk świeckich pod groźbą ekskomuniki (klątwy kościelnej) dla władców, którzy kontynuowaliby nadawanie godności kościelnych; nieprzestrzeganie przez Henryka IV tego zakazu, klątwa papieska i ogłoszenie przez Grzegorza VII detronizacji Henryka IV; wykorzystanie ekskomuniki przez opozycje antykrólewską w Saksonii oraz przez Bolesława Szczodrego, który koronował się na króla Polski; Henryk IV, by odzyskać pełnię władzy w Niemczech i uwolnić się od klątwy, ukorzył się przed papieżem w Canossie; detronizacja Henryka IV w Niemczech (1077) i dalszy ciąg wojny domowej zakończonej zwycięstwem Henryka i ogłoszeniem detronizacji papieża (1080) oraz wyborem antypapieża; wkroczenie Henryka IV do Italii, koronacja cesarska (1084), śmierć Grzegorza VII na wygnaniu (1086). Walkę o zwierzchnictwo nad ludem chrześcijańskim i kontrolę nad Kościołem kontynuowali następcy obu adwersarzy. Pierwszą próbą załagodzenia konfliktu był układ zawarty między Henrykiem V a papieżem (11H)> w którym władca Niemiec zrzekał się inwestytury, Kościół zaś zrzec się miał praw do lenn biskupich i opackich. Jako zupełnie nierealistyczny nie mógł zadowolić żadnej ze stron. Rzeczywisty kompromis został zawarty dopiero w 1122 r. na synodzie w Wormacji (konkordat wormacki). Postanowienia konkordatu wormackiego (1122) 1. władca zrzeka się nadawania godności biskupów i opatów (wręczania pastorału i pierścienia); 2. wybór kanoniczny opatów i biskupów, ale w uzgodnieniu z cesarzem; 3. władca zatrzymuje w swoim ręku nadawanie dostojnikom kościelnym lenn (inwestytura przez wręczenie berła); 4. wybór papieża ma pozostać poza wpływem władz świeckich (wybór kanoniczny przez kardynałów rzymskich, od XIII w. obradujących w zamknięciu, czyli konklawe). Postanowienia konkordatu, które dotyczyły Niemiec i Włoch, zostały w następnym roku rozszerzone na inne państwa, na pierwszym zwołanym do Rzymu soborze powszechnym Kościoła zachodniego (I^ob^rjajtejański, 1123V Przestrzeganie tych postanowień w poszczególnych krajach zależało od faktycznej pozycji Kościoła w każdym z nich i od władzy monarchy. W Polsce pierwszy wybór kanoniczny przeprowadzono dopiero na początku XIII w. (Wincentego Kadłubka na biskupstwo krakowskie). W Anglii za panowania Henryka II Plantageneta zdecydowany opór arcybiskupa Canterbury, Thomasa Becketa, przeciwko ograniczaniu praw Kościoła (m.in. praw sądowych, naruszaniu zasady wyboru dostojników kościelnych) doprowadził do tragicznego finału - arcybiskup został zamordowany przez rycerzy Henryka przy ołtarzu w katedrze (l 170). Król Henryk musiał jednak zrezygnować z narzucenia zwierzchnictwa Kościołowi. Rywalizacja w XII i XIII w. Konkordat wormacki nie zakończył rywalizacji*!' otwartych wojen Prowadzonych między cesarzami a papieżami. Te|cpem bezpośredniego starcia stały się przede wszystkim środkowe i północne Włochy, w tym Państwo Kościelne (s. 120). Szczególnie ostrą formę przybrały one za panowania Fryderyka Barbarossy, który zmierzał do faktycznego, a nie tylko formalnego panowania nad bogatymi komunami włoskimi. Ich dążenia do niezależności poparło papiestwo. Z wojny z komunami i papieżem Fryderyk wyszedł pokonany (pokój wenecki, 1177), i mimo sukcesów odniesionych w następnych latach w Niemczech i we Włoszech, idea przewodzenia całemu chrześcijaństwu łacińskiemu była już nie do zrealizowania. Nie zamierzali się jej podporządkować ani inni władcy chrześcijańscy, ani papieże. Innocenty III (pontyfikat w latach 1198-1216) ogłaszając się wikariuszem (zastępcą) Chrystusa - papież najczęściej uważał się za następcę św. Piotra - interweniował w spory wewnętrzne państw (m.in. w Polsce), głosił prawo papieży do dysponowania koroną cesarską (przesądził o zdobyciu korony niemieckiej przez Fryderyka II), realizował pretensje do zwierzchnictwa lennego nad monarchiami europejskimi (lennem Stolicy Apostolskiej stała się Anglia), wydał bezwzględną walkę herezjom (krucjata na południu Francji przeciwko albigensom), inspirował IV wyprawę krzyżową. Ugruntowaniem jego teokratycznych zamierzeń miała stać się reforma Kościoła, ogłoszona na IV soborze laterańskim (1215, s. 123). Następcy Innocentego, by utrzymać tę pozycję w świecie chrześcijańskim, musieli przeciwstawić się rosnącej we Włoszech władzy cesarza Fryderyka II, który - przekazawszy panowanie w Niemczech synowi - sam przebywał na Sycylii. Królestwo Sycylii i Neapolu bowiem od końca XII w. znajdowało się we władaniu dynastii Hohenstaufów. Otwarta wojna między papiestwem a cesarstwem prowadzona była w latach 1227-1250, aż do śmierci cesarza, i spowodowała głęboki podział polityczny we Włoszech (w tym także w Państwie Kościelnym) na zwalczające się miasta-państwa gibelińskie (gibelini, stronnicy cesarza) i gwelfickie (gwelfowie, stronnicy papieża). W drugiej połowie XIII w. ambicje budowania monarchii uniwersalistycznej czy narzucenia Europie zwierzchnictwa jednego ośrodka stawały się anachronizmem. Okrzepłe monarchie europejskie (poza Niemcami, przeżywającymi w II pół. XIII w. okres politycznego rozbicia zwany Wielkim Bezkrólewiem) przechodziły procesy centralizacyjne, władca stawał się niekwestionowanym arbitrem w sprawach wewnętrznych i zmierzał także do podporządkowania sobie we własnym państwie Kościoła. Soór jaki rozgorzał w ostatnich latach XIII w. między papieżem Bonifacym VIII a królem Francji Filipem IV Pięknym, tylko z pozoru przypominał dawną walkę cesarzy i papieży o zwierzchnictwo nad światem. W istocie władcy francuskiemu chodziło o kontrolę nad Kościołem we Francji oraz - w sytuacji ciągłych pustek w skarbcu _ o opodatkowanie kleru i pozbawienie kurii papieskiej opłat, jakie ściągała ona z terenu królestwa. Walka zakończyła się całkowitym zwycięstwem króla. Bonifacy VIII został uwięziony przez włoskich stronników króla, od wyboru zaś Klemensa V (1305) papieże, najczęściej Francuzi, byli zakładnikami władców francuskich i przez kilkudziesiąt lat (od 1309) osiadali w Awinionie (s. 124). 2. Wyprawy krzyżowe a. Krucjaty do Ziemi Świętej Przyczyny wypraw krzyżowych Bezpośrednią przyczyną narodzin ruchu krucjatowego w Europie było zwrócenie się cesarza bizantyjskiego Aleksego II do papieża Urbana II o pomoc. Bizancjum czuło się zagrożone szybkimi postępami ekspansji Turków Seldżuckich, którzy zagarniali coraz to rozleglejsze obszary na Bliskim Wschodzie. Zdobywszy Palestynę, zagrodzili dostęp chrześcijanom do Grobu Świętego (Arabowie tolerowali pielgrzymki chrześcijan do Ziemi Świętej). Ale przyczyn wezwania papieskiego na synodzie w Clermont w 1095 r. do podjęcia wojny świętej z muzułmańskimi Turkami i zwycięstwa idei krucjatowej było więcej. Przyczyny ruchu krucjatowego 1. Obserwowany w tym czasie, pod wpływem podjętej reformy Kościoła, wzrost religijności, inspirowany przez rzesze wędrownych kaznodziejów, i spodziewany wkrótce koniec świata (przewidywano go m.in. na rok 1033). 2. Spodziewane korzyści papiestwa zaangażowanego w ostry konflikt z cesarstwem - dzięki krucjatom pozycja i rola papieża na Zachodzie mogły Wzrosnąć, zaś zdobyte na Turkach terytoria miały być podporządkowane autorytetowi Stolicy Apostolskiej. 3. Fala głodu, która dotknęła znaczne tereny w Europie w latach 90., przyczyniała się do poszukiwania przez ludzi nowych miejsc osiedlenia i nowych sposobów polepszenia sobie bytu. 4. Krucjaty były jednym z objawów i elementów ekspansji europejskiej X-XIII w., która charakteryzowała się m.in. rozszerzeniem granic Europy chrześcijańskiej (włączenie państw słowiańskich i skandynawskich), silnym wzrostem demograficznym, migracjami, wielką ruchliwością ludzi. 5. Po wygaśnięciu wojen feudalnych i ustaniu najazdów znacznie wzrosła liczba rycerstwa, które nie miało stałego zajęcia i środków do życia. Tam zaś, gdzie jak we Francji, działała zasada majoratu (dziedziczenie przez pierworodnego, starszego), wzrastała liczba feudałów bez lenn i bez możliwości przejęcia tytułu po ojcu. 6. Nadzieja na bogactwo, wielkie łupy, których zawsze się spodziewano, gdy wyruszano gdziekolwiek na Wschód, przedstawiany w opowieściach i legendach jako kraina bajecznych bogactw (to ze Wschodu sprowadzano do średniowiecznej Europy towary luksusowe). 7. Warunkiem sprzyjającym były też intensywne już w XI w. kontakty handlowe z Lewantem, rozwijane przez miasta włoskie, i w związku z tym dobrze poznane szlaki morskie i drogi lądowe. l krucjata i Królestwo Jerozolimskie Pierwsza wyprawa w 1096 r. w istocie obejmowała dwie, całkowicie różne. „Chłopska" (ok. 60 tyś. ludzi, w tym dzieci i kobiety), pod wodzą kaznodziei Piotra z Amiens, ciągnęła lądem, dopuszczając się po drodze grabieży i prowokując, zwłaszcza w Niemczech, pogromy Żydów. Nie dotarła do celu, dziesiątkowana w starciach z miejscową ludnością, z powodu chorób, rozproszona w końcu w Azji Mniejszej. Po jej niepowodzeniu zorganizowana została przez rycerstwo następna, która doprowadziła do zdobycia znacznych obszarów nad Morzem Śródziemnym (od półwyspu Synaj po ziemie nad górnym Eufratem), utworzenia Królestwa Jerozolimskiego i mniejszych, podporządkowanych mu państewek. Powstały w ten sposób państwa o klasycznie feudalnym ustroju społeczno-politycznym, zależne jednak od stałego dopływu pielgrzymów i krzyżowców, dobrej łączności z Europą, którą z ogromnym zyskiem zapewniały porty włoskie. Siłą zbrojną tych kolonialnych państewek było rycerstwo, m.in. to zorganizowane w zakony krzyżowe, które powstały z bractw, zawiązanych w Ziemi Świętej do obsługi i niesienia pomocy pielgrzymom. Stosunki wewnątrz chrześcijańskiej społeczności nie układajy się najlepiej. Potomkowie pierwszych zdobywców Ziemi Świętej i najstarszych osadników czuli się zagrożeni ze strony świeżych przybyszów. Nie ominęły też państw krzyżowców typowe choroby systemu lennego: konflikty zbrojne i anarchia. We wszystkich wyprawach dochodziło do rywalizacji i konfliktów między ich przywódcami, co utrudniało osiągnięcie celów i ułatwiło stopniowe odzyskiwanie przez islam utraconych pozycji. Chronologia i przebieg wypraw krzyżowych Data Przebieg Przywódcy I wyprawa 1096 zdobycie Jerozolimy (1099), utworzenie Królestwa Jerozolimskiego, powstanie zakonu templariuszy (1118) Gotfryd z Bouillon, Robert, ks. Normandii, Boemund, syn Roberta Guiscarda, Rajmund hr. Tuluzy 1144 upadek hrabstwa Edessy zdobytego przez muzułmanów II wyprawa 1147-1149 bez większych rezultatów, konfli- Konrad III (Niemcy), Ludwik VII kty między przywódcami (Francja) 1187 Saladyn, sułtan Egiptu, zdobywa Jerozolimę III wyprawa 1189-1192 śmierć Fryderyka Barbarossy, zdobycie Cypru przez krzyżowców IV wyprawa 1202-1205 złupienie Konstantynopola, utwo- Bonifacy di Monferrato, inicjator rzenie Cesarstwa Łacińskiego (do - papież Innocenty III i Wenecja 1261 r.), zagwarantowanie interesów Wenecji w Dalmacji i Grecji V wyprawa 1217-1221 bez większych rezultatów VI wyprawa 1228-1229 opanowanie drogą układów przez Fryderyka II Jerozolimy, jego koronacja na króla Jerozolimy 1244 zdobycie Jerozolimy przez muzułmanów cesarz Fryderyk Barbarossa, król Anglii Ryszard Lwie Serce, król Francji Filip August Andrzej II węgierski, Leopold VI austriacki Data Przebieg Przywódcy VII wyprawa 1248-1254 krótkotrwałe opanowanie przez Ludwika IX twierdzy Damietty w Egipcie król Francji Ludwik IX VIII wyprawa 1270 1292 śmierć Ludwika IX w Tunisie król Francji Ludwik IX upadek ostatniej twierdzy krzyżowców, Akkon Bilans krucjat Negatywnymi zjawiskami towarzyszącymi krucjatom, poza pogromami Żydów, były: narastanie nienawiści między „łacinnikami" a „grekami", której kulminacją było zdobycie przez krzyżowców w 1204 r. Konstantynopola, połączone z grabieżą i rzezią mieszkańców; spustoszenia moralne, do jakich prowadziło niebywałe okrucieństwo cechujące obie zaangażowane w wojnę świętą strony, oraz rehabilitacja łotrów i złoczyńców, którzy udziałem w wyprawie kupowali sobie odpuszczenie win i zbawienie. Od IV wyprawy idea krucjat traciła zwolenników, a po upadku Jerozolimy (1244) jej orędownikiem pozostawał już tylko władca Francji, Ludwik IX. Największe korzyści wynosiły z wypraw papiestwo oraz miasta włoskie: Wenecja i Genua zdołały zbudować własne „imperia" kolonialne w basenie Morza Śródziemnego i Czarnego. Na Morzu Śródziemnym rozwinęła się na ogromną skalę żegluga morska, rozkwitł handel z Lewantem i północną Afryką. Aż do IV wyprawy rósł dzięki krucjatom prestiż papiestwa, a także majątek Kościoła, który w zamian za udzielane krzyżowcom pożyczki na wyprawę przejmował ich majątki ziemskie. b. Inne krucjaty w Europie I pół. XII w. - pocz. XIII w. krucjaty niemieckie przeciwko Słowianom Połabskim, podbój ich terytoriów, powstanie Marchii Brandenburskiej, kolonizacja niemiecka pocz. XIII w. wyprawy krzyżowe Duńczyków przeciw pogańskiej Estonii I pół. XIII w. szwedzkie przeciwko Finom, Bałtom i Estom XIII w. Krzyżaków i kawalerów mieczowych przeciw Prusom, Litwinom, Łotyszom I poi. XIII w. francuskie przeciw albigensom w Akwitanii i Langwedocji, podbój południa Francji c. Rekonkwista Wjpoczątkach VIII w. Arabowie, dzięki zwycięstwom odniesionym naćf Wizygotami, opanowali niemal cały PółwysepJ^renejski. Przekroczywszy Pireneje, weszli do Akwitanii. Walki, jakie wydali im FrankjQWJe_pad wodzą Karola Młota (bitwa pod Poitiers, 732 r.), jego syna Pepina Krótkiego i jego wnuka Karola Wielkiego (zdobycie w latach 797-811 terenów po rzekę Ebro, utworzenie Marchii Hiszpańskiej, późniejszego Hrabstwa Barcelony), zahamowały podboje muzułmanów.. Na pomocnym zachodzie półwyspu zdołali utrzymać się Wizygoci, których państwo zwało się Królestwem Asturii, a później Leonu. Nie opanowali Arabowie również środkowych Pirenejów, gdzie powstało Królestwo Nawarry. jOd początku XI w. trwało powolne, ale ciągłe wypieranie Arabów z zajętych przez nich w Europie terenów (nazwane rekonkwistą), czemu sprzyjały: rozpad Kalifatu Kordoby na liczne drobne emiraty oraz napływ osadników z Francji - chłopstwa i rycerstwa. Wielka krucjata dowodzona przez króla Kastylii Alfonsa VIII (1212 r., bitwa pod Navas de Tolosa) wyparła Arabów ze środkowej części półwyspu, w połowie XIII w. ich posiadłości skurczyły się do południowego skrawka półwyspu, emiratu Granady, którego zwierzchnikiem lennym był król Kastylii. W czasie walk z Arabami na półwyspie utworzyło się kilka królestw: Portugalii, Kastylii (powstało z Królestwa Leonu), Aragonii i Nawarry. W 1479 r. doszło do unii Kastylii z Aragonią, w wyniku której powstało Królestwo Hiszpanii. 3. Monarchie europejskie pełnego średniowiecza W okresie walk pomiędzy cesarstwem a papiestwem i niejako w cieniu go konfliktu ukształtowały się nowe monarchie europejskie i nowa mapa Polityczna Europy. te Wielkim sukcesem zakończyły się podboje przedsięwzięte przez osiadłych na północy Francji, nad kanałem La Manche, Nprmanów, którzy utworzyli tam swoje państwo, księstwo Normandii. W ciągu XI-XII w. podbili południe Włoch i Sycylię, które w 1130 r. zjednoczyli w usankcjonowanym przez papiestwo królestwie. W 1076 r. książę Normandii Wilhelm, zwany Bastardem, a potem Zwycięzcą, podbił Anglię, zapoczątkowując tam panowanie dynastii normandzkiej. a. Anglia Dynastia Plantagenetów W połowie XII w. Normandia należała do Henryka ;'z rodu Plantagenetów, który oprócz tego posiadał liczne inne domeny we Francji (całą zachodnią część kraju). W 1153 r. opanował on tron angielski. T£rń]_Ang]ii był więc jednocześnie władcą kilku księstw i hrabstw we Francji, których zwierzchnikiem lennym (często tylko formalnie) był król Francji. Sytuacja ta stanowiła zarzewie konfliktu między obydwiema monarchiami. Własne zdolności Henryka II, sprawna administracja odziedziczona po dynastii normandzkiej oraz potrzeba zbudowania silnej władzy centralnej i sformułowania jej wszystkich prerogatyw, po to by móc rządzić tak rozległym obszarem, zaowocowały oryginalną budowlą państwowości angielskiej. Ustrój Anglii różnił się od ustroju monarchii na kontynencie, mimo iż także na wyspie podstawą porządku prawno-społeczno-politycznego był system lenny (s. 29) Organizacja państwa Najważniejszym urzędnikiem administracji lokalnej był szeryf mianowany przez króla (często spośród niższego rycerstwa), pobierający podatki, sprawujący funkcje policyjne i sądowe. Na kraj został nałożony podatek powszechny, służbę wojskową lenników zastąpiono podatkiem tarczowym (nałożonym także na dobra kościelne), z którego opłacano wojska najemne. Po władcach normandzkich przejęto też sprawną organizację skarbu królewskiego, którym zarządzał i kontrolował wybieranie podatków trybunał zwany Szachownicą. Odmienna niż we Francji była sytuacja prawna ludności. Wolni mieli prawo do sądu królewskiego, w którym obowiązywało jednolite prawo, a sprawy rozpatrywali sędziowie przysięgli (lokalni) pod prze- wodnictwem objeżdżających hrabstwo sędziów królewskich. Próba podporządkowania Kościoła władzy królewskiej (s. 45) zakończyła się połowicznym sukcesem. Następcy Henryka II stanęli przed trudnym zadaniem utrzymania spójności państwa, którego części francuskie zagrożone były dążeniami do przywrócenia jedności w całej Francji, wysuwanymi i stopniowo realizowanymi przez umacniających się u władzy Kapetyngów. Pechowe i kosztowne wyprawy krzyżowe Ryszarda Lwie Serce, przegrana wojna z królem Francji, zatarg z papiestwem nie przysparzały królowi autorytetu, zaś narastający ucisk podatkowy wzmagał opozycję. W 1215 r. Jan bez Ziemi został zmuszony do wydania przywileju zwanego Wielką Kartą Swobód (Magna Charta Libertatum). Wielka Karta Swobód - najważniejsze postanowienia 1. nakładanie nowych podatków tylko za zgodą Wielkiej Rady, złożonej z baronów i biskupów; 2. potwierdzenie i rozszerzenie praw sądowych ludności wolnej (zakaz więzienia i konfiskaty dóbr bez sądu); 3. obdarzenie przywilejami handlowymi kupców; 4. możliwość skarżenia nadużyć popełnianych przez urzędników królewskich. Podobne przywileje wywalczyło w tym czasie także możnowładztwo innych krajów, natomiast szeroki zasięg społeczny angielskiej Karty Swobód torował drogę kształtującej się powoli monarchii stanowej. W 1264 r. po raz pierwszy zostało zwołane zgromadzenie stanowe baronów, prałatów, przedstawicieli rycerstwa i miast. Do XIV w. zwoływano je dosyć nieregularnie, przede wszystkim dla nałożenia nowych podatków. W późnym średniowieczu uformował się dwuizbowy parlament. Zapoczątkowane wXIIw. wojny .z Francją-O_pjosiadłQŚci angiejskje na kontynencie zakończyły się dopiero w XV w. wyparciem Anglii z jej domen francuskich. b. Francja Dynastia Kapetyngów Centralizacja monarchii francuskiej przebiegała trudniej i była dłuższym procesem. Rozpad państwa w X w., partykularyzm po- szczególnych księstw i hrabstw, odrębność cywilizacyjna, ale przede wszystkim językowa południa nie sprzyjały budowie jednolitego państwa i utrudniały wzmocnienie władzy królewskiej. Od X w. dzierżył ją, na niewielkim jednak obszarze, ród władców Paryża, Kapetyngowie (z tej dynastii wywodzą się także Walezjusze i Burbonowie). Zyskali oni przychylność Kościoła nękanego - jak cała ludność - nieustannymi wojnami feudalnymi i anarchią polityczną. Pod koniec XII w. królowie Francji rozpoczęli walki z Plantagenetami o odzyskanie domen angielskich znajdujących się we Francji, a w połowie XIII w., po krucjacie przeciwko albigensom, udało się im zdobyć władzę nad południem Francji. Panujący na przełomie XII i XIII w. Filip August posłużył się systemem lennym, by osłabić niekorzystne dla monarchii skutki rozdrobnienia władzy - podporządkował sobie bezpośrednio wielu drobnych feudałów świeckich i duchownych. Szybki rozwój gospodarczy Francji w XII i XIII w. oraz rozkwit miast spowodowały napełnienie skarbu królewskiego. Za panowania Ludwika IX (1226-1270) monarchia Kapetyngów przeżywała okres szczególnej pomyślności. Król wzmocnił swoją władzę, podporządkował sobie Kościół (decydował o obsadzie biskupstw, ograniczył jurysdykcję sądową duchowieństwa i przywileje sądowe kleru). Wprowadzono zakaz wojen prywatnych, zreorganizowano dwór, administrację centralną i lokalną, której głównym ogniwem był bajlif (odpowiednik angielskiego szeryfa). c. Władza królewska Obserwowane w XII i XIII w. procesy centralizacyjne przyniosły nie tylko upadek idei uniwersalistycznej monarchii chrześcijańskiej, ale także ogromnie przyspieszyły rozwój państwowości europejskich. Władcy - wykorzystując m.in. prawo rzymskie - stawiali się na równym poziomie z cesarzami „król jest cesarzem we własnym królestwie", podkreślając suwerenność swojej władzy. Zdezaktualizowały się stare idee karolińskie: król, pomazaniec Boży, obdarzony władzą sakralną (co podkreślał m.in. rytuał koronacyjny), był przede wszystkim władcą świeckim, najwyższym sędzią, dysponującym dochodami z własnej domeny i podatkami od ludności, uosobiającym dobro ogółu (co dawało mu prawo do kontroli nad Kościołem). Dwór królewski wyłonił wyspecjalizowane instytucje zarządzające skarbem, administracją, wymiarem sprawiedliwości. Procesy społeczno .gospodarcze tej epoki wzrostu i ekspansji przyniosły ludziom wolność, większą swobodę ekonomiczną i lepszą pozycję prawną. Z poddanych feudała stawali się poddanymi króla, z przypisanych do ziemi chłopów pańszczyźnianych - przedsiębiorczymi dzierżawcami. Władza królewska w średniowieczu nigdy jednak nie była absolutna, a jej wzmocnienie w XII-XIII w. najczęściej wywoływało opór, który prowadził do kompromisu. Gdy typowo feudalne więzi osobiste władcy z jego urzędnikami i elitami społecznymi zastąpiła budowa aparatu państwowego, a rozproszoną władzę zaczął skupiać w swoim ręku monarcha, pojawiły się układy z całymi grupami społecznymi, przede wszystkim najsilniejszymi. Przygotowywały one powstanie w późnym średniowieczu społeczeństwa stanowego i monarchii stanowej. Jedna z najważniejszych decyzji - o wysokości świadczeń na rzecz monarchii - została władcy odebrana. 4. Epoka rozbicia dzielnicowego w Polsce Rozbicie dzielnicowe w Europie Decyzja Bolesława Krzywoustego o wydzieleniu synom dzielnic miała być kompromisem między potrzebą utrzymywania jedności państwa a dążeniami odśrodkowymi, próbą zachowania władzy centralnej w sytuacji nieuchronnego jej zagrożenia bardzo prawdopodobną wojną między braćmi. Podobne procesy - decentralizacji władzy i rozbicia dzielnicowego - przechodziły w stuleciach wcześniejszych bądź współcześnie inne państwa zachodniej i środkowowschodniej Europy. Na Zachodzie główną ich przyczyną było kształtowanie się systemu feudalnego oraz najazdy Normanów czy Węgrów, wszędzie zaś czynnikiem sprzyjającym osłabieniu władzy centralnej był w niewielkim jeszcze stopniu rozwinięty aparat państwowy wczesnośredniowiecznych monarchii, trudności w scaleniu w jeden organizm obszarów o różnych tradycjach i odmiennej historii (podziały plemienne), czasem także językowo zróżnicowanych (tak we Francji, w Niemczech). Na Rusi, która kształtowała się wokół dwu ośrodków: Kijowa i Nowogrodu, tylko nielicznym władcom udawało się narzucić całemu temu ogromnemu obszarowi swoją władzę. W Niemczech jednolitość monarchii uosabiał wybierany król, ale tworzyły ją dziedziczone w ramach lokalnych dynastii księstwa i marchie. Kapetyngowie przez ponad trzysta lat panowania we Francji nie zdołali, mimo ogromnych sukcesów, odbudować jej politycznej jedności, jaką cieszyła się za panowania Karola Wielkiego. Prawo własności i zasady dziedziczenia także stanowiły istotną przeszkodę w pojawieniu się idei państwa jako dobra publicznego. Testament Bolesława Krzywoustego (1138) Treść testamentu nie została przekazana w całości przez żadne źródło historyczne, a co za tym idzie, charakter dokonanego podziału na dzielnice oraz zasady ustanowienia władzy zwierzchniej są przedmiotem dyskusji historyków. Dominuje pogląd o ustanowieniu w Polsce senioratu-władzy zwierzchniej najstarszego członka dynastii - oraz o wydzieleniu mu z tytułu władzy naczelnej odrębnej dzielnicy senioralnej, a podzieleniu reszty kraju na dzielnice dziedziczne synów Bolesława Krzywoustego. (Wysuwany jest także inny pogląd: w Polsce wprowadzono nową, nie stosowaną wcześniej zasadę primogenitury, czyli obdarzenia władzą naczelną najstarszego syna Bolesława Krzywoustego, Władysława. Miała być ona dziedziczona przez jego potomków. Z tytułu tej władzy otrzymał najważniejsze centra polityczne: Kraków, Gniezno i Wrocław oraz ziemie: Śląsk, krakowską, sieradzką, wschodnią Wielkopolskę, część Kujaw i jako lenno Pomorze. Pozostałe ziemie stały się podstawą do wydzielenia dzielnic młodszym synom.) Prawdopodobny podział na dzielnice dziedziczne i dzielnicę senioralną dzielnica senioralną - ziemia krakowska, ziemia sieradzka, wschodnia Wielkopolska z Gnieznem, część Kujaw, Pomorze jako lenno, Władysław - Śląsk, Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze i część Kujaw, Mieszko - zachodnia Wielkopolska z Poznaniem, Henryk - ziemia sandomierska, Salomea, wdowa po Bolesławie - ziemia łęczycka jako oprawa wdowia Przypuszcza się, że najmłodszy z synów, Kazimierz, był pogrobowcem. Gwarantami testamentu byli cesarz (zwierzchnik lenny Bolesława) oraz papież. Wygnanie Władysława i hołd w Krzyszkowie (1157) Okres rozbicia dzielnicowego trwał w Polsce do końca XIII w. i przyniósł zasadnicze zmiany ustrojowe. Założony w podziale z 1138 r. kompromis między władzą centralną, zwierzchnią seniora a ambicjami politycznymi juniorów nie przetrwał nawet kilku lat. W wyniku wojny domowej Władysław został wygnany (1146), zastąpił go jako senior Bolesław Kędzierzawy. Zmianę tę zakwestionowali cesarz Fryderyk Barbarossa (wyprawa przeciwko Polsce) oraz papież (klątwa). W zawartej w Krzyszkowie ugodzie (1157), połączonej jednak z upokorzeniem Bolesława Kędzierzawego, uznano jego władzę zwierzchnią w Polsce. Czynniki odśrodkowe i pogłębienie rozbicia dzielnicowego Jakiekolwiek próby przywrócenia silnej władzy zwierzchniej, szerszego egzekwowania uprawnień seniora napotykały także sprzeciw ze strony możnowładztwa. Musiał opuścić Kraków Mieszko Stary (1177), który po śmierci Bolesława Kędzierzawego został seniorem. Opór budziły bowiem próby skuteczniejszego ściągania świadczeń i lepszej kontroli domeny książęcej, mianowania urzędników wbrew interesom najpotężniejszych rodzin możnych. Wreszcie za czasów zasiadania na trCtaie krakowskim Kazimierza Sprawiedliwego zwiększyła się odrębność dzielnic i rola możnowładztwa dzielnicowego. Kazimierz Sprawiedliwy - władca całej Małopolski i Mazowsza - zachował jednak władzę zwierzchnią. Do pogłębienia rozbicia dzielnicowego prowadziło również rozrodzenie się dynastii piastowskiej. Najsilniej wystąpiło ono na Śląsku, który w drugiej połowie XIII w. rozpadł się na wiele mniejszych księstw. Wielkopolska rządzona była przez jednego lub dwu władców (poznańskiego i kaliskiego). Nie ulegała natomiast działom ziemia krakowska. Walki o tron krakowski Tron w Krakowie był jednak przedmiotem ostrych walk pomiędzy "astarni, szczególnie na początku XIII w., a następnie w początkach XIV stulecia. Osadzenie na tym tronie przez możnowładztwo i rycerstwo Małopolskie oraz biskupa krakowskiego Pełkę po śmierci Kazimierza Prawiedliwego (1194) jego małoletniego syna, Leszka Białego, doprowa- dziło do wojny domowej między stronnikami nowego władcy a dwukrotnie już wygnanym Mieszkiem Starym (bitwa nad Mozgawą, 1195). Po śmierci tegoż pretendentem do Krakowa stał się Władysław Laskonogi, a także najstarszy żyjący Piast, książę raciborski Mieszko Plątonogi. Próba ułożenia stosunków między Piastami, podjęta na zjeździe w Gąsawie (1227), skończyła się zamordowaniem Leszka Białego i zranieniem Henryka Brodatego. Zamach został zorganizowany przez księcia Władysława Odonica oraz Świętopełka pomorskiego. Gdy po śmierci Władysława Laskonogiego tron krakowski objął Henryk Brodaty, jego władztwo było najrozleglejsze - obejmowało także dziedziczny Śląsk i część Wielkopolski. Władzę tę zdołał utrzymać jego syn Henryk Pobożny, ale po śmierci w bitwie pod Legnicą (1241) jego domena rozpadła się na drobniejsze działy, odpadła też Małopolska, w której władał syn Leszka Białego, Bolesław Wstydliwy. Po śmierci jego stryja, Konrada Mazowieckiego, także Mazowsze zaczęło ulegać podziałom. Tak więc tylko kilku władcom udało się zdobyć, zwłaszcza w XII w., i utrzymać przez jakiś czas władzę zwierzchnią. Dzierżyli ją po Władysławie Wygnańcu: Bolesław Kędzierzawy, Mieszko Stary, a pod koniec stulecia Kazimierz Sprawiedliwy. Próbą jej odbudowy był zjazd w Gąsawie. W drugiej połowie XIII w. sytuacja się zmieniła, a rozbicie dzielnicowe pogłębiało się. Przemiany ustrojowe Dwóchsetlecie rozbicia dzielnicowego przyniosło ważne przeobrażenia gospodarczo-społeczne oraz ustroju politycznego i prawnego. Osadnictwo na prawie niemieckim i związana z nim akcja immunitetowa oraz powstanie miast i ich samorządu zmieniło położenie prawne ludności. Zaczął kształtować się stan kmiecy (wolnych chłopów) oraz mieszczański. Właściciele gruntów (w XIII i XIV w. najczęściej byli nimi władcy) , na których lokowano miasta, mieli początkowo znaczny wpływ na bieg spraw w mieście i egzekucję w nim prawa - ich interesy reprezentował wójt (sołtys). Gdy - najwcześniej w największych ośrodkach - miasta wykupiły wójtostwa, gmina miejska stała się rządzącą się swoim prawem wspólnotą. W przeciwieństwie jednak do wsi, mieszkańcy miasta nie mieli równych praw. Tylko ok. 20% cieszyło się pełnią praw publicznych jako wpisani do księgi prawa miejskiego obywatele miasta. W okresie rozbicia dzielnicowego odrębną pozycję prawną zyskało duchowieństwo. Podlegało ono własnemu, kanonicznemu prawu i własnemu sądownictwu (privilegium fori). W początkach XIII w. Kościół osiągnął sukcesy w walce z władzą książęcą o autonomię - przeprowadzał wybory biskupów (choć nie bez wpływu na ten obiór książąt)- Szczególnym orędownikiem wolności Kościoła był arcybiskup Henryk Kietlicz (przywileje w Borzykowej w 1210 r, i w Wolborzu, 1215 r.)- Immunitety stworzyły gospodarcze i prawne podstawy potęgi możnowładztwa. Nadania majątków ziemskich stały się główną formą wynagrodzenia za sprawowane urzędy i oddane władcy usługi. Immunitet gospodarczy zwalniał od ciężarów na rzecz państwa (świadczenia przechwytywał teraz właściciel majątku), a sądowy przynosił dodatkowe dochody z wymierzania sprawiedliwości. Uprzywilejowana pozycja prawna była także udziałem rycerstwa, które w zamian za konną służbę wojskową, wymagającą sporej inwestycji (koszt uzbrojenia i konia), posiadało ziemię na prawie rycerskim. Prawo to gwarantowało zwolnienie od większości świadczeń na rzecz władcy oraz pełnię praw dziedzicznych. Rycerstwo podlegało sądownictwu księcia. W rozbitym na dzielnice kraju powstało wiele ośrodków władzy - dworów książęcych. W każdym z księstw wytworzyła się odrębna administracja i warstwa urzędnicza, sądownictwo i skarb, odrębnie również rozwijało się prawo. Realna władza księcia zależała od wielu czynników: wielkości dzielnicy, którą dysponował, od liczby (lub ich braku) i siły pretendentów do tronu, potęgi dzielnicowego możnowładztwa, możliwości współpracy z nim i z Kościołem, wreszcie od osobistych zdolności, ambicji i zasobności dzielnicowego skarbu. Henryk Brodaty był znacznie bardziej samodzielny w swoich decyzjach na Śląsku, którego był dziedzicznym władcą, niż w Małopolsce, gdzie pozycja możnowładztwa oyła znacznie silniejsza, a tron krakowski elekcyjny. Większość książąt niusiała układać się z biskupem i dzielnicowym możnowładztwem na zjazdach dzielnicowych, płacąc za realizację swoich planów przywilejami »nadaniami ziemskimi. *"ówne wydarzenia polityczne w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego "38-1146 seniorat Władysława ok. 1142-1146 wojna domowa zakończona wygnaniem Władysława (nazwanego w związku z tym Wygnańcem) 1146-1173 seniorat Bolesława Kędzierzawego 1146, 1157 interwencje władców Niemiec w obronie praw Władysława 1157 po klęsce Bolesława, hołd złożony w Krzyszkowie cesarzowi Fryderykowi Barbarossie 1173-1177 seniorat Mieszka III, zakończony wypędzeniem go po raz pierwszy z Krakowa w 1177 r. 1177-1194 władza Kazimierza Sprawiedliwego w Krakowie i zwierzchnia w Polsce 1180 zjazd w Łęczycy: za poparcie władzy Kazimierza i jego praw do tronu krakowskiego ograniczenie prerogatyw urzędników, wolne dziedziczenie nadanych majątków, szeroki przywilej dla Kościoła 1194 elekcja na tron krakowski małoletniego Leszka Białego i w następstwie wojna Leszka z Mieszkiem Starym, a po jego śmierci w 1202 r. z Władysławem Laskonogim o tron krakowski XII/XIII upadek władzy zwierzchniej księcia krakowskiego 1226 nadanie przez Konrada Mazowieckiego ziemi chełmińskiej zakonowi krzyżackiemu za obronę Mazowsza przed najazdami Prusów 1227 zjazd książąt polskich w Gąsawie dla ułożenia stosunków między nimi, napad Władysława Odonica i Świętopełka pomorskiego, zabójstwo Leszka Białego i zranienie Henryka Brodatego 1228 przywilej Władysława Laskonogiego w Cieni: potwierdzenie odrębności poszczególnych dzielnic, przyznanie możnym szerokich prerogatyw w stanowieniu prawa 1232-1241 panowanie książąt śląskich, Henryka Brodatego, a po nim Henryka Pobożnego, w Krakowie 1241 najazd Tatarów na Polskę, zniszczenie Krakowa, bitwa pod Legnicą, śmierć Henryka Pobożnego 1249 sprzedaż ziemi lubuskiej przez księcia śląskiego Bolesława Rogatkę arcybiskupowi magdeburskiemu 1259 najazd Tatarów na południową Polskę 1230-1286 podbój Prus i budowa państwa krzyżackiego nad Bałtykiem Rozdział 3. Epoka późnego średniowiecza 1. Królestwo Polskie za ostatnich Piastów. Procesy zjednoczeniowe Przyczyny zjednoczenia 1. Przebudowa gospodarcza ziem polskich, jaka postępowała wskutek procesów kolonizacji i osadnictwa na prawie niemieckim (s. 102), sprzyjała ich integracji. Odrębność i izolację osłabiała także rozbudowa wielkiej własności ziemskiej (kościelnej i możnowładczej), która wykraczała poza wytyczone granice polityczne. Interesy szybko rozwijających się miast sięgały jeszcze dalej, wiążąc największe ośrodki Śląska i Małopolski z Czechami. 2. Ważnym czynnikiem procesów zjednoczeniowych było narastające w XIII w. zagrożenie zewnętrzne: najazdy mongolskie na południu kraju, ekspansja Marchii Brandenburskiej na północnym zachodzie, napady Litwinów i Jaćwięgów na pomocnym wschodzie. Czynnikiem jednoczącym, zwłaszcza rycerstwo i duchowieństwo, był masowy napływ obcych przybyszów z Niemiec. Przybywało w ten sposób rodzimemu rycerstwu i klerowi konkurentów do łask książęcych, nadań ziemskich, prebend. 3. Utrzymywała się przez cały okres rozbicia dzielnicowego jedność organizacyjna Kościoła, metropolii gnieźnieńskiej, a granice diecezji nie były identyczne z granicami dzielnic. Pojawiające się dążenia separatystyczne w Kościele, najsilniejsze na Śląsku (klasztory franciszkańskie przyłączyły się tam do prowincji saskiej), były więc dla władz Kościoła polskiego groźnym sygnałem. 4. W drugiej połowie XIII w. przybrała na sile ideologia zjednoczeniowa, podtrzymywana i rozwijana przez wywodzącą się z kręgów duchowieństwa elitę intelektualną. Znalazła ona wyraz w kronikarstwie i żywotach świętych. Patronem Polski stał się kanonizowany w 1254 r. biskup krakowski Stanisław ze Szczepanowa, zamordowany w 1079 r. Podczas uroczystego otwarcia jego grobu okazało się, że poćwiartowane - jak przekonywała kronika Kadłubka - ciało „zrosło się cudownie". Miał to być znak, że tak samo połączy się w jedno podzielone na dzielnice Królestwo Polski. Pierwsze próby zjednoczeniowe wyszły z najlepiej gospodarczo rozwiniętych, najludniejszych dzielnic: Śląska i Małopolski. Po bezpotomnej śmierci księcia krakowskiego Leszka Czarnego (1288) w *adzę w jego dzielnicy objął, na podstawie zawartej wcześniej umowy ° Dziedziczeniu, książę wrocławski Henryk Probus. Utrzymał się przy niej dzięki poparciu udzielonemu mu przez Kraków. Do walki z nim o tron stanął bowiem brat Leszka Czarnego, Władysław Łokietek. Zabiegi Probusa o koronę przerwała jego śmierć. Jego następcą - znowu na mocy umowy - został książę wielkopolski Przemysł II. Walcząc z Łokietkiem, ostatecznie zrzekł się swoich praw do Krakowa na rzecz króla Czech Wacława II (1291). Koronacja Przemyśla II w 1295 r. -mimo nieutrzymania się w Krakowie - a jednocześnie poparcie udzielone przez południową Polskę Wacławowi czeskiemu wskazywały na istnienie konfliktu między dwiema opozycyjnymi wobec siebie koncepcjami zjednoczeniowymi: północną - z decydującą rolą Wielkopolski, oraz południową, wysuwającą na pierwsze miejsce Kraków. Antagonizm małopolsko-wielkopolski będzie wpływał na losy Polski przez całe późne średniowiecze. Przemysł wkrótce został zamordowany, ale jego koronacja otworzyła drogę do odbudowy zjednoczonej monarchii polskiej. Odtąd elity polityczne, nawet rywalizując ze sobą, będą zmierzały do utrzymania jedności; z jednym, znaczącym jednak, wyjątkiem - Śląska, który od tendencji zjednoczeniowych wyraźnie się separował. W 1300 r., po pokonaniu Łokietka, na króla koronował się Wacław II, wzmacniając swoje prawa do Polski małżeństwem z córką Przemysła II. Hołdy książąt śląskich, które wkrótce nastąpiły, złożone zostały Wacławowi jako królowi czeskiemu. Panowanie Wacława przyniosło ważne zmiany ustrojowe. Została odbudowana i znacznie wzmocniona administracja centralna. Najważniejszym przedstawicielem króla w terenie był starosta, pod czeskim wpływem znalazło się także prawo górnicze, a w państwie wprowadzono grosz praski. Powiodła się pacyfikacja ogarniętego przez kilkanaście lat wojną domową kraju. Nie przyniosła natomiast zadowolenia polityka personalna Wacława: urzędnikami mianował Czechów, Niemców, na biskupstwie krakowskim posadził Ślązaka Muskatę (Niemca z pochodzenia). Panowanie Władysława Łokietka Władysław Łokietek zyskiwał tym samym coraz więcej zwolenników w walce o tron polski, która zaostrzyła się po śmierci Wacława III. W Wielkopolsce jednak powołano na księcia Henryka III głogowskiego, w Małopolsce, nie bez wpływu biskupa Muskaty, buntował się Kraków (1311, bunt wójta Alberta), w latach 1308-1309 Pomorze Gdańskie zostało zajęte przez Zakon Krzyżacki, z pretensjami do tronu polskiego wystąpił sukcesor Przemyślidów, Jan Luksemburski. Dopiero w 1314 r. Łokietek zdołał podporządkować sobie Wielkopolskę, a uwieńczeniem długoletnich walk o tron polski stała się koronacja w 1320 r. W granicach królestwa znalazły się tylko Małopolska! Wielkopolska.;aemk sieradzka i łęczycka. Kujawy zagarnęli Krzyżacy w czasie wojny z Polską, która toczyła się pod koniec panowania Łokietka. Poza władzą Łokietka pozostało Mazowsze (którego część zhołdował Jan Luksemburski), Śląsk oraz zagarnięte przez Krzyżaków Pomorze Gdańskie. Koronacja w 1320 r. kładła kres walce a tron, kończyła etap odbudowy jedności państwa i przywracała na arenie międzynarodowej byt Królestwa Polskiego. Panowanie Kazimierza Wielkiego Umocnienie Królestwa Polskiego, powiększenie jego terytorium i połączenie ziem w jednolity organizm przyniosło panowanie Kazimierza Wielkiego. Odzyskane zostały utracone uprzednio na rzecz Krzyżaków Kujawy (1343) i ziemia dobrzyńska, oderwano od Śląska ziemię wschowską, ściślej związano z Polską Mazowsze (zwierzchność lenna), którego część włączono do Królestwa, opanowano ważne na linii noteckiej zamki (Santok, Drezdenko i inne), wreszcie w latach 1340-1366 wyprawy zbrojne przyniosły opanowanie Rusi halicko-włodzimierskiej. W 1333 r. Polska Kazimierza Wielkiego obejmowała obszar ledwie 100 tyś. km2 (40% terytorium Polski w 1138 r.), u schyłku jego panowania była dwuipółkrotnie większa, tak pod względem obszaru, jak i zaludnienia. Uporządkowane zostały podstawowe dziedziny zarządu państwem: skarb, administracja, wojsko, prawo. Wyrazem zmian ustrojowych było pojawienie się pojęcia Korony Królestwa Polskiego (podobnie w Czechach i na Węgrzech w tym czasie). Oznaczało ono zarazem państwo i jego obszar, którym rządził, ale nie jako właściciel, król. Królestwo było wspólnym dobrem, którym władca nie mógł swobodnie dysponować, nie Mógł np. uszczuplać jego terytorium dowolnymi nadaniami na rzecz mnych władców, musiał natomiast działać dla jego dobra. 2- Polityka zagraniczna Polski w dobie panowania ., ostatnich Piastów Polityka zagraniczna państwa w dobie panowania dwu ostatnich astow podporządkowana została głównemu celowi, jakim były: najpierw "*^01Ukffla iedności państwa, a potem centralizacja monarchii. Największe zagrożenie dla Polski stanowiło okrążenie luksembursko-brandenbursko-krzyżackie, współdziałanie trzech potężnych i ekspansywnych sąsiadów (w 1327 r. zaatakowali Polskę z trzech stron). Najpewniejszy w tej sytuacji był sojusz z władcą Węgier. Łokietek wykorzystywał ponadto rywalizację Habsburgów i Wittelsbachów z Luksemburgami, w walkach z Brandenburgią (1315-1317) zagwarantował sobie poparcie państw skandynawskich i zachodniopomorskich oraz Litwy. Najściślejsze związki polityczne (które zresztą prowadziły do częściowego podporządkowania interesów Polski polityce Andegawenów zasiadających na tronie w Budzie) łączyły Polskę i Węgry w dobie panowania Kazimierza Wielkiego. Król Węgier Karol Robert (szwagier Kazimierza) był głównym rozjemcą w sporach z Luksemburgami i Krzyżakami. Najważniejsze układy międzynarodowe Polski w dobie panowania Kazimierza Wielkiego 1335 traktat w Wyszehradzie 1339 traktat w Wyszehradzie 1343 pokój wieczysty z Zakonem Krzyżackim w Kaliszu 1352 układ w Pradze z cesarzem Karolem IV Postanowienia dotyczące stosunków z Luksemburgami 1335 Wyszehrad: Jan Luksemburski w zamian za 20 tyś. kop groszy praskich rezygnuje z pretensji do korony polskiej; Kazimierz obiecuje uznać zwierzchnictwo czeskie nad Śląskiem i księstwem płockim 1339 Wyszehrad: potwierdzenie wcześniejszego układu 1343 zagarnięcie przez Kazimierza ziemi wschowskiej 1348 Namysłów: pokój z Czechami, przyrzeczenie przez Karola IV popierania Polski w jej ewentualnej wojnie z Krzyżakami i Marchią Brandenburską 1352 Praga: Kazimierz zrzeka się wszelkich praw do inkorporowanego do Czech (1348) Śląska 1356 Praga: Kazimierz uznaje prawa Karola IV do księstwa świdnickiego, w zamian cesarz zrzeka się praw do Mazowsza Tjfcłady Kazimierza Wielkiego z Karolem Robertem 1339 Wyszehrad: za sojusz z Węgrami przewidziano dziedziczenie tronu polskiego - w razie bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego (brak potomka męskiego) - przez Karola Roberta lub jego potomka 1350 w razie niedojścia do sukcesji andegaweńskiej w Polsce, Węgry mają prawo do wykupu Rusi Spory z Krzyżakami były rozsądzane zarówno na drodze wytaczanych im procesów kościelnych, jak i układów międzynarodowych. Kazimierz Wielki nie kontynuował bowiem prowadzonych przez Łokietka wojen (1327-1332) z Krzyżakami. Procesy kościelne odbyły się w Inowrocławiu (1320-1321 - nakaz zwrócenia przez Krzyżaków Pomorza i wypłacenia odszkodowania), w Warszawie (1339 - przysądzenie Polsce Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej, nakaz zwrotu Kujaw, ziemi dobrzyńskiej imichałowskiej oraz wypłacenia odszkodowań za niszczycielskie najazdy). Żaden jednak z ich wyroków nie został wykonany. Większą skuteczność miały układy międzynarodowe, mediowane głównie przez Karola Roberta, ale także Jana Luksemburskiego. Najważniejsze układy z Zakonem Krzyżackim 1335 Wyszehrad: zwrot Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w zamian za uznanie panowania krzyżackiego na Pomorzu i w ziemi chełmińskiej; Polska nie zaakceptowała tych warunków, Krzyżacy zwrócili część Kujaw 1343 Kalisz: pokój wieczysty, zwrot Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, uznanie króla Polski za dobrodzieja Zakonu; stosunki Polski z Zakonem układały się przez resztę panowania Kazimierza i w okresie władzy Ludwika Węgierskiego poprawnie, przez następne 60 lat nie było incydentów militarnych W stosunkach wewnętrznych ważną sprawą była trwającajywalizacja ^fdzy^Wielkopolską a Małopolską o przywództwo w królestwie oraz ° kierunki polityki zagranicznej. W Wielkopolsce ani możnowładztwo (częściowo powiązane z Brandenburgią) i rycerstwo, ani - w początkowym Przynajmniej okresie - miasta nie były zainteresowane podbojem Rusi, znacznie bardziej interesowało ich Pomorze. W latach 50. XIV w. Rycerstwo wielkopolskie zawiązało skierowaną przeciwko królowi i jego ^ałaniom centralizacyjnym konfederację pod wodzą Maćka Borkowica. Po nieudanych staraniach o odzyskanie Pomorza Gdańskiego Kazimierz Wielki rozpoczął walkę o zdobycie wpływów na Pomorzu Zachodnim. Zawarł sojusz z księciem wołogojskim Bogusławem V, który poślubił córkę króla, a pod koniec panowania adoptował syna księcia, Kazka słupskiego (który jako zięć księcia mazowieckiego, Siemowita III, miał szansę panować także na Mazowszu). Kazkowi zapisał w testamencie wszystkie (poza Wielkopolską, Małopolską i Rusią) ziemie królestwa. Zapis ten został obalony po śmierci króla. Zwyciężyło stronnictwo andegaweńskie. 3. Rządy andegaweńskie w Polsce Po śmierci Kazimierza Wielkiego (1370) o objęciu tronu polskiego przesądziło zwycięstwo stronnictwa andegaweńskiego (małopolskiego) i zwolenników utrzymania jedności państwa, której zagrażał testament zmarłego króla (darowizny na rzecz Kazka słupskiego). Ludwik, król Węgier, nie sprawował w Polsce rządów osobiście. Regentką była jego matka Elżbieta Łokietkówna, a potem sprawami Polski kierowali jego namiestnicy - starostowie i wielkorządcy. Ruś została oddana w zarząd Władysławowi Opolczykowi, a potem starostom węgierskim, co było przekroczeniem zawartych z Polską układów. Dwunastoletni okres panowania Ludwika i poprzedzające sukcesję andegaweńską umowy z rycerstwem polskim były ważnym momentem kształtowania się monarchii stanowej. W 1355 r. wydany w Budzie przywilej w zamian za sukcesję andegaweńską gwarantował rycerstwu zachowanie ich dotychczasowych praw: król nie mógł nałożyć nadzwyczajnych podatków, domagać się stacji w ich dobrach. Po objęciu tronu postanowienia te potwierdził przywilej koszycki (1374), w którym obciążenie podatkowe dóbr rycerskich sprowadzało się do poradlnego (2 groszy z łana). Przywilej został nadany całej szlachcie, w 1381 r. objęto podobnym duchowieństwo. Zarezerwowano też dla rycerstwa polskiego dzierżenie zamków i piastowanie urzędu starosty. Ugruntowała się zasada elekcyjności tronu. Objęcie tronu przez Ludwika było efektem wyboru dokonanego przez silniejsze stronnictwo. Jego następczynią miała zostać starsza córka Maria, zaręczona z Zygmuntem Luksemburskim. Kandydaturę tę w Polsce odrzucono, choć pozostano przy dynastii andegaweńskiej. Wybór padł na jedenastoletnią siostrę Marii, Jadwigę. Jej elekcja (1384) oznaczała zerwanie unii personalnej Węgrami (tam królem została Maria). Jadwigę zmuszono do zerwania jej małżeństwa z Wilhelmem Habsburgiem i poślubienia pogańskiego władcy Litwy, Władysława Jagiełły, co zatwierdzono w umowie zawartej w Krewię z (1385). 4. Polska Jagiellonów Przyczyny unii polsko-litewskiej 1. Zabezpieczenie Litwy przed agresją krzyżacką. W interesie Polski leżało osłabienie Zakonu, dawało to bowiem możliwość odzyskania zagarniętych przez Krzyżaków ziem. 2. Dążenia możnowładztwa małopolskiego do utrzymania i rozszerzenia wpływów na Rusi Halickiej - konieczne do tego było zerwanie sojuszu z Węgrami. Polskie elity polityczne obawiały się również polityki luksemburskiej. 3. Związana z unią chrystianizacja Litwy odsuwała groźbę zdominowania jej przez prawosławną Ruś (podbite przez Litwę ziemie ruskie stanowiły większość terytorium Wielkiego Księstwa). Misją chrystianizacyjną zainteresowany był Kościół polski. 4. Atrakcyjność przywilejów stanowych szlachty polskiej dla feudałów litewskich. Warunki umowy krewskiej (1385) 1. chrzest Jagiełły i Litwy; 2. poślubienie Jadwigi i objęcie tronu polskiego; 3. wcielenie (wg interpretacji panów polskich) Litwy i jej ogromnego władztwa ruskiego (Ruś Kijowska) do Korony Królestwa Polskiego; 4. zobowiązanie Jagiełły do odzyskania utraconych przez Polskę ziem. Zawarcie unii, ostatecznie tylko personalnej, z Litwą przyniosło ^sadniczą znjiąne^ układu politycznego w tej części Europy oraz reorienta^K polityki polskiej. Mimo zawieranych na krótko przez Łokietka sojuszy z ~*twą przeciw Krzyżakom, Polacy - po najazdach litewskich nękających Północne ziemie Polski (Mazowsze 1350,1376)-byli nastawieni antylitewW>> Po serii natomiast zawartych pokojów stosunki z Krzyżakami układały się poprawnie. Tymczasem doszło do unii z wrogiem, unii, która miała wyraźnie antykrzyżacki wydźwięk, zwłaszcza w sytuacji zagrożenia Litwy przez Zakon (w 1382 r. Zakon zajął Żmudź). Unia z Litwą wciągała również Polskę w bardzo prawdopodobny konflikt z Moskwą, która rywalizowała z Litwą w podboju wyzwalających się spod jarzma mongolskiego ziem ruskich. Unie Polski z Litwą 1385 unia krewska: otwiera listę odnawianych, modyfikowanych przez cały XV w. umów-unii zawieranych między Polską a Litwą. Niezrealizowanie w pełni przez Jagiełłę umowy krewskiej (strona polska stała na stanowisku, iż Litwa zostanie do Polski wcielona) i oddanie w 1392 r. władzy nad Litwą księciu Witoldowi, oznaczało zachowanie odrębności politycznej i ustrojowej obu państw 1401 unia wileńsko-radomska: potwierdzenie odrębności politycznej i ustrojowej Polski i Litwy 1413 w Horodle: zatwierdzono odrębność Litwy z warunkiem konieczności porozumiewania się z Polską co do obsady tronu wielkoksiążęcego po śmierci Witolda i niełączenia się Litwy sojuszem z wrogami Polski. Miarą postępującego zbliżenia między obydwoma krajami były jednak następne punkty: objęcie przywilejami szlachty polskiej bojarstwa katolickiego Litwy i przyjęcie 50 rodów litewskich do herbów szlachty polskiej. Na Litwie struktura administracyjna zaczęła czerpać z wzorców polskich, pojawiły się urzędy wojewodów, kasztelanów, starostów. Unia polsko-litewska została zerwana po śmierci Witolda (1430). Mianowany przez Jagiełłę na wielkorządcę Litwy jego brat Świdrygiełło, reprezentujący interesy bojarstwa ruskiego poważnie zagrożonego ekspansją polską na Wołyniu i Podolu, sprzymierzył się z Krzyżakami. Doszło do wojny, w której zwycięstwo odniosła Polska. Opozycja litewska wysunęła na tron brata Witolda, Zygmunta Kiejstutowicza. Po jego śmierci (został zamordowany w 1440 r.) Litwini powołali na tron wielkoksiążęcy Kazimierza Jagiellończyka, nie było więc mowy o unii personalnej między obu państwami, gdyż w Polsce rządził Władysław III Jagiellończyk. Dopiero po jego śmierci pod Warną wybór Kazimierza na tron Polski (objął go faktycznie dopiero w 1447 r.) przywrócił unię personalną między Polską a Litwą. 1446 r. - akt wydany przez Kazimierza Jagiellończyka regulujący stosunki miedzy obydwoma państwami: gwarancja odrębności Litwy i jej równorzędności w stosunkach z Polską. Postępował jednak proces zbliżenia ustrojowego, ogromne wpływy miało duchowieństwo katolickie pochodzące z Polski, szybko rozwijały się kontakty gospodarcze. Nie przerwały tych procesów zmiany na obu tronach po śmierci Kazimierza (1492). Wybór na tron królewski w Polsce Jana Olbrachta, a na wielkoksiążęcy tron litewski Aleksandra oznaczał ponowne zerwanie unii personalnej z Litwą. Powrócono do niej jednak po śmierci Olbrachta, wybierając Aleksandra na króla (1501). 1499 r. - umowa wileńska: obie strony zagwarantowały sobie wzajemny udział w elekcjach władców 1501 r. - unia mielnicka: bliższy związek między Litwą a Polską (została obalona na sejmie w Radomiu, 1505) Unia lubelska Od objęcia tronu przez Aleksandra unia personalna była trwałym elementem stosunków między obydwoma, zachowującymi odrębność, państwami. Zniesienie tej odrębności i połączenie obu państw było trudne do zrealizowania także ze względu na niejednolitość państwa litewskiego. Na obszarze ruskim, który stanowił największą część Wielkiego Księstwa, dominująca ludność prawosławna traktowana była przez Kościół katolicki jako schizmatycka, a bojarstwo prawosławne nie otrzymało równouprawnienia ani politycznego, ani religijnego z katolikami. Szybc Mj postępowało ujednolicenie ustroju państwa, w XVI w. ukształtował *«? parlamentaryzm litewski. Magnateria litewska mająca znacznie silniejszą (także prawnie) pozycję niż możnowładztwo polskie przestała °yc w XVI w. zainteresowana bliższym związkiem z Polską. Unia realna tyte natomiast jednym z postulatów ruchu egzekucyjnego (s. 151). ^ygfflunt August na sejmie 1563-1564 przelał swoje prawa dziedziczne do ^jrtwy na Koronę. Na sejmie w Lublinie w 1569 r. zawarta została unia 'fcMna między Polską i Litwą. Główne przesłanki unii lubelskiej 1. Perspektywa zerwania związku między obydwoma państwami po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta. 2. Doświadczenia wojen z Moskwą, którym sama Litwa nie mogła podołać. 3. Dążenie magnaterii i szlachty koronnej do ekspansji na wschód. 4. Dążenie szlachty litewskiej i ruskiej do uzyskania takich przywilejów, jakie posiadała szlachta koronna. 5. Reformy administracyjne (utworzenie województw i powiatów, w których powołano samorząd szlachecki) oraz agrarne (tzw. pomiara włóczna) dokonane na Litwie w pół. XVI w., które zbliżyły organizacyjnie oba państwa do siebie. Sejm lubelski 1569 r. upłynął pod znakiem oporu magnaterii litewskiej wobec unii. Aby złamać tę opozycje, Zygmunt August przychylił się do próśb szlachty województw kijowskiego, bracławskiego, wołyńskiego oraz podlaskiego i przyłączył je do Korony. Postanowienia unii lubelskiej Litwa i Polska miały pozostać oddzielnymi państwami: odrębna administracja, urzędy, wojsko, skarb, prawo, ale połączonymi: wspólnym władcą, wspólną jego elekcją, posiadającymi wspólny sejm, prowadzącymi wspólnie politykę zagraniczną i wojny. 5. Organizacja państwa w XIV w. Z okresu rozbicia dzielnicowego wychodziła Polska z nierównomiernym rozwojem gospodarczym i kulturalnym poszczególnych dzielnic, zróżnicowana pod względem ustroju prawnego. System prawa książęcego uległ w XII-XIII w. rozkładowi m.in. pod wpływem akcji immunitetowej i kolonizacji na prawie niemieckim, przestała również istnieć organizacja kasztelańska. Urzędy centralne i administracja lokalna Centrum sprawowania władzy była kancelariaJcrólęwjska, którą kierowali kanclerz (duchowny) i podkanclerzy. Skarbem państwa (do którego należał także skarb dworski) kierował podskarbi królewski flcoronny). Dopiero w XV w. wydzielono majątek monarchy, którym zarządzał podskarbi nadworny. Dworem króla zarządzał marszałek dwbru, od końca XIV w. zwący się marszałkiem koronnym, w XV w. powstał odrębny urząd marszałka nadwornego. Ta podwójna, w XV w. już wyraźnie odrębna hierarchia urzędów centralnych świadczyła o rozwoju i unowocześnianiu się struktur państwowych. Dwór oddzielał się od instytucji zajmujących się wyłącznie sprawami publicznymi całego państwa. Bardzo ważna dla organizacji państwa była instytucja starościńska, wprowadzona w większości ziem Królestwa Polski. Nadane starostom kompetencje pozbawiły większości uprawnień dawny aparat urzędniczy dzielnic (same urzędy jednak się utrzymały). Starostowie: urzędnicy mianowani przez króla, którzy reprezentowali go j zastępowali w poszczególnych dzielnicach (małe dzielnice nazywano zjgmiąmi). Oddano im sadownictwo w sprawach spornych, nadzór policyjny (np. nad przestrzeganiem tzw. miru, czyli pokoju drogowego i targowego), 3>rawy tyczące obrony, kraju L zwoływanie pospolitego ruszenia, wreszcie zarząd nad domeną królewską. Starostami byli często średni rycerze, nie powiązani z miejscowym możnowładztwem. Od czasów panowania Kazimierza Wielkiego zaczęto powoływać V*rOStÓW generalnych najpierw dla Wielkopolski, potem dla Rusi, w XV w. także dla Podola. Starosta generalny był namiestnikiem króla w całej prowincji. W związku z obecnością w Krakowie króla, urzędnika tego nie powoływano w^Małopolsce. Poza administracją centralną istniała dobrze ugruntowana w okresie dzielnicowym hierarchia urzędów dzielnicowych, czyli ziemskich. Znaczna cźifść tych urzędów straciła swoje znaczenie, stając się tytułem honorowym loKalnej szlachty. W XV w. jednak ich znaczenie zaczęło ponownie rosnąć, prowadząc do powstania równoległej w stosunku do administracji państ"owej struktury urzędów ziemskich, piastowanych wyłącznie przez szlach"?«możnych, a będących trzonem lokalnego samorządu szlacheckiego. Do Wa żniejszych należały urzędy: wojewody, kasztelana (wyjątkową pozycję "Ń" kasztelan krakowski), sędziego ziemskiego, podkomorzego ziemsr^8°> chorążego ziemskiego. Urzędnicy ziemscy byli mianowani przez **&a dożywotnio. s Wojsko W pospolitym ruszeniu konno służyć musieli wszyscy posiadacze ziemi na prawie rycerskim, zobowiązani do służby wojskowej w wojnie prowadzonej na terytorium Polski, a za ich zgodą i zwrotem kosztów służby (5 grzywien od kopii, czyli jednostki organizacyjnej jazdy) - za granicą. Do konnej służby zobowiązani byli też sołtysi i wójtowie osad lokowanych na prawie niemieckim. Pospolite ruszenie podzielone zostało na chorągwie (jedna chorągiew na jedną ziemię); osobno wystawiane były chorągwie możnowładztwa (pod herbem pana chorągwi). Prawo i statuty Kazimierza Wielkiego Tylko częściowo mogła powieść się próba ujednolicenia prawa. Przed wydaniem kodyfikacji prawa rozwijało się ono w obrębie dzielnic jako prawo zwyczajowe. Statuty Kazimierza Wielkiego, będące pierwszą kodyfikacją prawa w Polsce, zostały zredagowane i ogłoszone osobno dla Wielkopolski (statut piotrkowski) i dla Małopolski (statut wiślicki). Obejmowały one przede wszystkim prawo sądowe, w pierwszym rzędzie karne. Podstawowe decyzje władcy zapadały na zjazdach ogólnokrajowych, w których brali udział możni, rycerstwo, ale także przedstawiciele największych miast. 6. Przemiany ustrojowe w Polsce pierwszych Jagiellonów Dwa pierwsze pokolenia nowej dynastii rządziły w Polsce przez ponad 100 lat (1386-1492). Przyniosły ukształtowanie się stanów i monarchii sianowej, oraz powstanie polskiego systemu parlamentarnego. Przywileje szlacheckie, które określiły pozycję prawną szlachty w Polsce, zostały wydane między drugą połową XIV w. a początkami XVI w. dla całego stanu, nie różnicując go na szlachtę wyższą (magnateria, arystokracja) i niższą. Na Zachodzie to zróżnicowanie było konsekwencją ustroju lennego, którego w Polsce nie wprowadzono nigdy na szerszą skalę. Dzięki przywilejom ukształtował się stan szlachecki, wywodzący się z rycerstwa, czyli warstwy społecznej zobowiązanej do konnej służby wojskowej i posiadającej w zamian za tę służbę ziemię na prawie rycerskim. Przywileje zagwarantowały szlachcie dominującą pozycję w państwie: polityczną i gospodarczą oraz lepszą niż wszystkich innych stanów pozycję prawną. Miasta, mimo szybkiego rozwoju w XIV i XV w., odgrywały poważniejszą rolę polityczną tylko na silnie zurbanizowanym Pomorzu Gdańskim (Prusy Królewskie), w pozostałych częściach Królestwa - obecne jeszcze na zjazdach ogólnokrajowych w XIV w. i początku XV w. _ w końcu stulecia przestały się liczyć. Przyczyn tego stanu rzeczy było kilka: niewielka liczba miast dużych, ich partykularna polityka (dbały przede wszystkim o swoje interesy i przywileje dla siebie), niewielka liczebność (a więc i słaby globalny potencjał) bogatego mieszczaństwa, które mogłoby stanowić oparcie (także finansowe) dla króla w jego zabiegach o wzmocnienie swojej władzy. Takim oparciem w XIV, XV w. było średnie rycerstwo i rekrutująca się z jego szeregów „nowa magnateria". W XV w. prosperity miast zaniepokoiło szlachtę, która zdecydowała się na politykę antymiejską oraz antymieszczańską i skutecznie ją przeprowadziła. Uzyskała w ten sposób w drugiej połowie XV w. pozycję bliską roli hegemona w państwie. ^słabła rola mianowanych przez króla starostów, co uniemożliwiło panującym politykę centralizacyjną i wzmocnienie władzy królewskiej. Starosta w XV w., podobnie jak inni urzędnicy lokalni, powinien był być terrigeną (tzn. posiadać majątek w ziemi, w której sprawował urząd), a u schyłku stulecia stał się urzędnikiem dożywotnio sprawującym swoją funkcję, a więc nieusuwalnym. Przedstawicielami lokalnego możnowładztwa byli wojewodowie. Doszło do podziału sądownictwa na królewskie, sprawowane przez sądy grodzkie (sądził w nich starosta, m.in. ciężkie zbrodnie), oraz ziemskie sprawowane przez wybieranego przez szlachtę sędziego ziemskiego (majątkowe sprawy szlachty, ale także sprawy kryminalne). Sejmiki ziemskie Administracja terenowa i sprawy skarbowe podlegały regulacjom sejmików ziemskich. Ich kompetencje były wyrazem wzrostu roli samorządu lokalnego szlachty w poszczególnych ziemiach i jednoczesnego słabnięcia władzy centralnej, najwcześniej w Wielkopolsce, a w drugiej Połowie XV w. także w Małopolsce. Sposób wyłaniania reprezentantów na sejmiki nie jest znany. Zajmowały się one sprawami lokalnymi: administracyjnymi, porządkowymi, 8 Wowyrni (w sprawach trudniejszych). W przywilejach cerekwicko-nieszawskich (1454) uzyskały ogromnej wagi uprawnienia - wydawanie ^ody na uchwalanie nowych praw, podatków i zwoływanie pospolitego ruszenia. Te kompetencje przyspieszyły powstanie sejmu walnego, na którym reprezentanci sejmików ziemskich mogli powiadomić o podjętych decyzjach. Sejm walny Wyłonił się ze zjazdów ogólnopaństwowych (które zwoływane były w poprzednich stuleciach) oraz tych, które gromadziły reprezentantów tylko kilku dzielnic. Na tych zjazdach w XIV w. zatwierdzano umowy i traktaty międzynarodowe, kodyfikacje prawa itd. Brali w nich udział członkowie rady królewskiej, prawdopodobnie wyżsi urzędnicy ziemscy, przedstawiciele szlachty. Najczęściej uczestniczył w nich król. Sejm walny w XV w. składający się już tylko z reprezentantów szladily i wyższego duchowieństwa (też szlacheckiego pochodzenia) nie był więc zgromadzeniem reprezentantów różnych stanów, jak w zachodnioeuropejskich monarchiach stanowych, choć także tam do wyjątków należało uczestnictwo delegatów chłopstwa. Znaczenie sejmu walnego rosło wraz z ograniczaniem władzy królewskiej (zwłaszcza w tym, co dotyczyło nakładania podatków i stanowienia prawa) oraz ugruntowaniem się zasady elekcyjności tronu i powtarzającymi się okresami bezkrólewia (po śmierci Ludwika Węgierskiego, Władysława Warneńczyka). Oprócz sejmu walnego działały podtrzymywane rywalizacją Wielkopolski i Małopolski sejmy generalne dla obu tych prowincji (wielkopolski zwoływany był w Kole, małopolski w Nowym Mieście Korczynie). Znaczenie zapadających na nich uchwał ograniczało się do terytorium danej prowincji. U schyłku XV w. (dosyć umownie przyjmuje się datę sejmu w Piotrkowie, 1493 r.) ukształtował się dwuizbowy sejm polski, złożony z senatu oraz izby poselskiej. Rada królewska Król otoczony był radą królewską, powoływaną przez niego, ale nie w pełni swobodnie, wiele bowiem zależało od osobowości władcy i możliwości przeciwstawienia się przez niego dyktatowi możnowładztwa małopolskiego. W XV w. utrwalił się (nigdy jednak nie sformalizowany) jej skład: biskupi, znaczniejsi wojewodowie i kasztelanowie, najwyżsi urzędnicy dworscy. Z tej to rady wykształcił się senat. 7. Społeczeństwo stanowe w Polsce Przywileje szlacheckie Rok i miej- Wystawca sce wydania Treść przywileju i okoliczności wydania Ludwik Węgierski zagwarantowanie sukcesji w Polsce obietnica nienakładania nadzwyczajnych podatków, rezygnacja ze stacji Ludwik Węgierski zagwarantowanie sukcesji w Polsce potwierdzenie zwolnienia majątków rycerskich z podatków z wyjątkiem poradlnego z łanów chłopskich, 2 gr z łana rocznie 1388 Piotrków Władysław Jagiełło zagwarantowanie sukcesji w Polsce zatwierdzenie praw i przywilejów rycerstwa 1422' Czerwińsk Władysław Jagiełło zgoda szlachty na udział w wojnie przeciwko Krzyżakom nietykalność mająjtku_rycerskiego bez wyroku sądowego, ograniczenie władzy starostów, zakaz łączenia przez nich urzędu sędziego ziemsskiego 1355 Buda 1423(statut) Władysław Jagiełło Warta ugruntowanie pozycji gospodarczej szlachty ustalanie przez wojewodów maksymalnych cen na produkty miejskie (tzw. taksy wojewodzińskie), sankcje karne na sołtysów nie wywiązujących się z obowiązków - możliwość ich usuwania z majątku, ograniczenie wychodźstwa ze wsi 1430 i 1433 Jedlnia, Kraków Władysław Jagiełło zagwarantowanie sukcesji Jagiellonom nietykalność osobista szlachty bez wyroku sądowego (neminem captivabimus), ograniczenie nieszlachcie (przywilej krakowski) dostępu do najwyższych godności kościelnych 1454 Ccrkwica, Nieszawa Kazimierz Jagiellończyk zgoda pospolitego ruszenia na udział w wojnie trzynastoletniej zwoływanie pospolitego ruszenia, wydawanie nowych praw i nakładanie nowych podatków tylko za zgodą sejmików ziemskich, całkowita wolność handlu w państwie; podstawa funkcjonowania sejmików ziemskich 1493 Piotrków Jan Olbracht po objęciu władzy ograniczenie praw chłopskich do opuszczania wsi 1496 Piotrków Jan Olbracht - uchwalenie podatków na wyprawę antyturecką potwierdzenie wcześniejszych przywilejów, dalsze ograniczenie praw chłopskich do opuszczania wsi, zwolnienie szlachty z opłat celnych na własne towary, taksy wojewodzińskie Rok i miej- Wystawca sce wydania Treść przywileju i okoliczności wydania senat - najwyższym organem władzy 1501 Mielnik Aleksander - elekcja na tron polski 1504 Piotrków Aleksander - walka z ma- ograniczenie rozdawnictwa dóbr koronnych, gnaterią i senatem zakaz łączenia w jednym ręku kilku urzędów (incompatibilitas), zwłaszcza wysokich godności 1505 Radom Aleksander - walka z ma- anulowanie ustawy mielnickiej, konstytucja gnaterią Nihil novi - „nic nowego nie można postanowić w dziedzinie prawodawstwa i skarbu bez obu izb"; potwierdzenie roli sejmu dwuizbowego W Polsce stany zaczęły się kształtować w dobie rozbicia dzielnicowego, gdy władcy dzielnicowi, zwłaszcza w walce o tron krakowski, zaczęli obdarzać przywilejami duchowieństwo i możnowładztwo. Między schyłkiem XII w. a XV w. określono przysługujące prawa tylko wobec dwu stanów: duchowieństwa i szlachty. Duchowieństwo najwcześniej wykształciło się jako odrębny stan, zyskując w pierwszej połowie XIII w. własne sądownictwo oparte na prawie kanonicznym. Stan szlachecki rozwijał się stopniowo z rycerstwa (posiadającego ziemię na prawie rycerskim i dysponującego pełną jej własnością) i możnowładztwa. Do XIV w. utrzymywała się różnica w ich położeniu prawnym (np. w wysokości główszczyzny, czyli odszkodowania za zabicie), przez całe średniowiecze był też różny udział obu tych grup we władzy. Decydujące dla wykształcenia się jednolitego prawnie stanu szlacheckiego były przywileje generalne, w których nie wprowadzano rozróżnienia na wyższe i niższe rycerstwo. Przed XV w. szlachta nie była stanem zamkniętym, przenikali doń zarówno mieszczanie, jak i chłopi nabywający majątki ziemskie. U schyłku średniowiecza i w dobie nowożytnej stan szlachecki był w Polsce wyjątkowo liczny i obejmował ok. 10% ludności. Płynne społecznie było także możnowładztwo - dzięki nadaniom monarszym i piastowaniu wysokich urzędów awansowali do tej grupy przedstawiciele średniego rycerstwa. W XIII-XIV w. na skutek kolonizacji niemieckiej ujednoliciło się położenie prawne kmieci, początkowo we wsiach lokowanych zbliżone także pod względem majątkowym (równe nadziały ziemi, równe świadczenia na rzecz właściciela wsi). W ciągu XV w. zaczęła pogarszać się pozycja prawna chłopów - zyskiwało na znaczeniu sądownictwo pat- rymonialne (pana feudalnego), ograniczono swobodę chłopów przez obwarowanie licznymi warunkami prawa wychodźstwa. Mieszczaństwo jako stan prawny wyodrębniło się m.in. dzięki lokacjom na prawie niemieckim. Mieszczanie podlegali miejskiemu prawu 1 miejskiemu sądownictwu, wszyscy także cieszyli się wolnością osobistą. W XIV w. i pierwszej połowie XV w. niektóre, najważniejsze w poszczególnych ziemiach, miasta miały prawo wysyłania swoich reprezentantów na zjazdy ogólnokrajowe, gdy jednak ukształtował się polski parlamentaryzm, nie znalazły w nim miejsca. Miasta nie były objęte żadnym przywilejem generalnym, każde zdobywało dla siebie gwarancję swobód handlowych. Jedynie w silnie zurbanizowanych Prusach Królewskich przedstawiciele miast zasiadali w lokalnym sejmie. 8. Polska w Europie od pół. XIV do końca XV w. Monarchie Europy Środkowej W tym samym czasie, gdy Królestwo Polski powróciło na mapę polityczną Europy, następnie powiększyło swoje terytorium (zdobycie Rusi), wreszcie zawarło unię z Litwą, wzrosła potęga trzech innych państw Europy Środkowej: Czech^WjggieriZakonu. Wszystkie one w drugiej połowie stulecia przeżywały okres świetności, podobnie jak na wschodzie Litwa. Cesarstwo i papiestwo utraciły pozycję arbitrów politycznych, utraciła znaczenie idea uniwersalistycznej monarchii chrześcijańskiej. Po wyborze Karola IV na cesarza rzymskiego centrum polityczne cesarstwa znalazło się w Pradze, jednocześnie jednak słabła polityczna spójność Rzeszy Niemieckiej, której poszczególne części rozwijały się nie tylko niezależnie, ale też w różny sposób. , ^Boczna linia dynastii Kapetyngów, Andegawenowie zdobyli w począt**& XTV w. tron węgierski i za panowania Ludwika Wielkiego, po unii 2 Polską, zbudowawszy rozległe władztwo dynastyczne, skutecznie rywali^OiWali z Luksemburgami o hegemonię w Europie Środkowej. .£• • Po zwycięskich w pierwszej połowie XIV w. wojnach z Polską, Zakon *M?yzacki zapewnił sobie w drugiej połowie stulecia pokojowe z nią wpswnki i dzięki rozkwitowi gospodarki przeżywał apogeum swojej potęgi. łfft^ył do chrystianizacji i podboju Litwy. «;• Państwo na Litwie ukształtowało się w XIII w., w pierwszej połowie flas *?Pnego stulecia, za panowania Giedymina, zdobyło znaczne terytoria nMld e. Wielkich podbojów dokonał też Olgierd (1345-1377), który rozciągnął swoją władzę na obszary po Morze Czarne na południu i Ruś Zaleską na wschodzie. Na Morzu Bałtyckim niekwestionowanym hegemonem była Hanza Niemiecka. Zagrożone postępami jej ekspansji państwa skandynawskie zawiązały w 1397 r. na zjeździe w Kalmarze unię trzech królestw (Danii, Szwecji i Norwegii); wspólnym władcą został syn księcia słupskiego, Eryk Pomorski. Reorientacja polityki polskiej i zerwanie sojuszu z Węgrami Głównym problemem polityki polskiej pierwszej połowy XIV w. była obrona suwerenności Królestwa Polskiego i piastowskiego w nim panowania oraz zagrażająca tym celom ekspansja krzyżacka. Półwiecze pokojowego rozwiązywania konfliktu z Zakonem w dobie panowania Kazimierza Wielkiego i przyjaznego sąsiedztwa w czasach królowania Ludwika Węgierskiego ustąpiło miejsca nowej polityce, jaką zapoczątkował Władysław Jagiełło. Z objęciem przez Jadwigę i jej męża tronu wiązała się jeszcze inna zasadnicza zmiana orientacji politycznej, dotycząca stosunków z Węgrami. W 1387 r. władcą Węgier został Zygmunt Luksemburski, a z Luksemburgami ostatni Piastowie mieli najczęściej złe stosunki. W tym też roku Jadwiga wkroczyła zbrojnie na Ruś Halicką i przywróciła tam panowanie władcy Polski. Odnowiony został wówczas sojusz luksembursko-krzyżacki, który umacniał działaniami przeciwko Polsce książę Władysław Opolczyk. Gdy na początku XV w. Nowa Marchia znalazła się pod władzą Zakonu, stosunki Polski z Krzyżakami zaostrzyły się. W 1409 r. wybuchło antykrzyżackie powstanie na Żmudzi. Wielka wojna z Zakonem i wojna trzynastoletnia Kulminacyjnym momentem narastania konfliktu między Polską a Krzyżakami i Luksemburgami była wielka wojna z Zakonem w latach 1409-1411, która przyniosła zwycięstwo Polsce (15 lipca 1410 r. bitwa pod Grunwaldem). Mimo nierozstrzygnięcia w niej problemu spornych terytoriów, ekspansja Zakonu została zahamowana, a państwo krzyżackie znalazło się w kryzysie. Toczone w następnych latach wojny z Zakonem znalazły finał w prowadzonej przez Kazimierza Jagiellończyka wojnie trzynastoletniej. Inkorporacja Prus do Polski (1454), a następnie ich podział (1466) wyznaczyły kres potęgi Zakonu nad Bałtykiem. Polityka dynastyczna Jagiellonów W XV w. doszło także do innych poważnych zmian politycznych w Europie Środkowej. Narastanie fermentu religijnego i społecznego w Czechach oraz spalenie na stosie w 1415 r. w Konstancji głównego reformatora czeskiego Jana Husa, doprowadziło do wybuchu rewolucji husyckiej i utraty przez Luksemburgów władzy nad Czechami. Po raz pierwszy w latach dwudziestych Jagiellonowie stanęli przed szansą zdobycia tronu czeskiego. Ostatecznie pod wpływem m.in. zdecydowanie wrogiej husytyzmowi postawie biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego odrzucił koronę czeską Władysław Jagiełło, nie zdołał jej zdobyć także Witold (popierali jednak dyskretnie antyluksemburskie powstanie). W prowadzeniu aktywnej polityki międzynarodowej przeszkodą był również neofityzm Jagiełły, który zręcznie rozgrywali w antypolskiej propagandzie Krzyżacy. W pierwszym okresie swojego panowania Jagiełło musiał przede wszystkim zapewnić sobie prawa do tronu polskiego, zagrożone po śmierci Jadwigi w 1399 r., u schyłku panowania zaś - zagwarantować sukcesję w Polsce swoim synom. Ceną, którą musiał zapłacić, były przywileje szlacheckie. Własną pozycję przetargową próbował jednak wzmocnić, popierając pomysł, nie zrealizowany, koronowania bezpotomnego Witolda na króla Litwy. Jego następcą byłby bowiem albo sam Jagiełło, albo jego syn, ale już nie jako dziedziczni książęta Litwy, lecz jako jej władcy koronowani. Były to początki polityki dynastycznej Jagiellonów. W 1434 r. utrakwiści (umiarkowane skrzydło husytów) odnieśli zwycięstwo nad taborytami i do władzy w Czechach mógł powrócić Zygmunt Luksemburski. Po jego śmierci tron w Czechach i na Węgrzech objął jego zięć Albrecht II Habsburg. Spotkało się to w Czechach z silną opozycją, która wysunęła kandydaturę Kazimierza Jagiellończyka. Te starania nie powiodły się, ale zmiany dynastyczne na obu tronach przyspieszyły ugruntowanie się zasady ich elekcyjności. Po śmierci Habsburga na Węgrzech zwyciężyła opcja jagiellońska; królem został wybrany Władysław, król Polski. Rzecznikiem tego kierunku polityki Polski był biskup Oleśnicki, który w dobie małoletności Władysława sprawował faktyczną władzę (przeciwko niej wystąpiła w 1439 r., bez powodzenia, konfederacja pod wodzą magnata małopolskiego Spytka z Melsztyna). "bjecie przez Jagiellonów tronu czeskiego i węgierskiego nie tylko Przyniosłoby wzrost potęgi Polski i gwarantowałoby jej pozycję hegemona w tej części Europy, ale także przesądziłoby o klęsce husytyzmu w Cze- chach. Oleśnicki - zwolennik soboru (w czasie walki soboru bazylejskiego z papieżem Eugeniuszem IV) - nie wsparł jednak antytureckiej wyprawy Władysława, do której zachęcał króla papież. Klęska warneńska i śmierć króla (1444) spowodowały powrót Habsburga na tron węgierski i unii personalnej między Czechami i Węgrami. Politykę dynastyczną Jagiellonów rozwinął Kazimierz Jagiellończyk. Obdarzony licznym potomstwem chciał zapewnić synom nie tylko panowanie na Litwie i w Polsce, ale także na kilkakrotnie już obiecywanym tronie czeskim i zajmowanym niegdyś przez brata tronie węgierskim. Do obu Jagiellonowie mogli zgłaszać pretensje - synowie Kazimierza byli bowiem siostrzeńcami zmarłego (1457) bezpotomnie Władysława Pogrobowca, syna Albrechta. Na obu tymczasem zasiedli przedstawiciele możnowładztwa: husyta Jerzy z Podiebradu w Czechach i Maciej Korwin na Węgrzech. Sukcesję czeską Kazimierz zapewnił Jagiellonom w układzie zawartym z Jerzym z Podiebradu. W 1469 r. sejm czeski wybrał na króla Władysława Jagiellończyka, który w dwa lata później, po śmierci Jerzego, zasiadł na tronie w Pradze. Przegrał jednak wojnę z pretendującym do tronu czeskiego Maciejem Korwinem i musiał mu oddać Śląsk, Morawy i Łużyce. Po śmierci Korwina (1490) Kazimierz usiłował osadzić na tronie węgierskim faworyzowanego Jana Olbrachta, magnateria węgierska wolała jednak Władysława. Wojna, którą bracia toczyli między sobą, przyniosła zwycięstwo Władysławowi. Dystansował się on od polityki ojca, nie zainteresowanego unią czesko-węgierską, a pragnącego każdego z synów obdarzyć koroną (co w Polsce doprowadziło do zerwania w 1492 r. unii personalnej z Litwą). Toteż w 1491 r. zawarł Władysław sprzeczny z interesem Jagiellonów układ o sukcesji z Habsburgami. Politykę Kazimierza kontynuował natomiast Jan Olbracht, który poprzez wyprawę wołoską (1497) usiłował przywrócić faktyczne panowanie Jagiellonów nad Mołdawią i powierzyć władzę w niej bratu Zygmuntowi. Polityka dynastyczna Jagiellonów nie różniła się od ówczesnych sposobów budowania władztw dynastycznych, przede wszystkim przez zawieranie małżeństw i układów o sukcesji, które niekiedy trzeba było wspierać wyprawami militarnymi. O ile jednak Habsburgowie na przełomie XV i XVI w. wybrali koncepcję stworzenia jednolitej monarchii, o tyle Jagiellonowie naśladowali raczej politykę prowadzoną w XIV w. przez Andegawenów (władali oni także na południu Włoch). Europa Środkowa miała stać się domeną Jagiellonów, ale nie jednym państwem. Sukcesje na wielu tronach zapewniałoby zaś albo liczne potomstwo, albo wynikające z praw dziedziczenia pretensje krewnych. Rozległe władztwo Jagiellonów, które wydźwignęło Polskę w II pół. XV w. do pozycji najsilniejszego państwa w środkowej Europie, jednocześnie spowodowało jej zaangażowanie się w narastające w tej części kontynentu konflikty. Litwa toczyła wojny z Moskwą, dążącą do opanowania całej schedy ruskiej (przegrane wojny z Moskwą w latach 1492-1494 i 1500-1503), Węgry zagrożone zostały ekspansją turecką, a wyprawa mołdawska była nieudaną próbą włączenia się Polski w rywalizację habsbursko-węgiersko-turecką o opanowanie Bałkanów. Habsburgowie w końcu XV w. stali się najgroźniejszym konkurentem Jagiellonów w Europie Środkowej; w tej rozgrywce wykorzystywali także Krzyżaków. Już wojna Polski z Maciejem Korwinem uaktywniła antypolską politykę Zakonu (tzw. wojna popia w 1478/9 o obsadę biskupstwa warmińskiego). Na przełomie XV i XVI w. Habsburgowie poparli dążenia Krzyżaków do zrzucenia zależności lennej od Polski, a do grona ich sojuszników dołączyła Moskwa. Wojna, która wybuchła między Polską a Zakonem, toczyła się w latach 1519-1521: konflikt został rozwiązany przez sekularyzację Prus i złożenie w Krakowie hołdu (1525) Zygmuntowi Staremu przez Albrechta Hohenzollerna. Groźny sojusz habsbursko-krzyżacko-moskiewski udało się Jagiellonom rozbroić przez zawarcie w 1515 r. układu z cesarzem Maksymilianem (korona cesarska znajdowała się w posiadaniu Habsburgów od połowy XV w.), dotyczącego sukcesji w Czechach i na Węgrzech, przypieczętowanego dwoma małżeństwami. W jego to wyniku, po bezpotomnej śmierci Ludwika Jagiellończyka w wygranej przez Turków bitwie pod Mohaczem (1526), na tronie czeskim>węgierskim zasiedli ponownie, tym razem już na trwałe, Habsburgowie. Z dawnego władztwa Jagiellonów pod panowaniem tej dynastii pozostały Polska i Litwa. Główne wyda rżenia polityczne w Polsce od końca XIII do końca XV w. Odbudowa Kjólestwa Polskiego ^291 zdobycie (układ z Przemysłem II) władzy nad Krakowem i Małopolską przez króla Czech Wacława II, wydanie przywileju dla duchowieństwa, rycerstwa i mieszczaństwa "1295 przyłączenie Pomorza Gdańskiego do Wielkopolski, koronacja Przemyśla II w Gnieźnie 1296-1300 panowanie Łokietka w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim 1300 wygnanie Łokietka z Wielkopolski, powołanie na władcę tej dzielnicy Wacława II, koronacja jego na króla Polski, unia personalna z Czechami 1305-1306 śmierć Wacława II, następnie Wacława III, powrót Łokietka do Polski 1306-1314 walka Łokietka o władzę w Polsce i przywrócenie jedności politycznej 1308 najazd Brandenburgii na Pomorze Gdańskie, odparcie go przez Krzyżaków i zagarnięcie przez nich Pomorza Gdańskiego, zniszczenie Gdańska 1311-1312 bunt Krakowa pod wodzą wójta Alberta i z poparciem biskupa Muskaty, pacyfikacja miasta przez Łokietka 1314 zdobycie przez Łokietka Wielkopolski 1315-1317 walki z Brandenburgią 1320 koronacja Łokietka 1321 proces kościelny w Inowrocławiu przeciwko Krzyżakom: nakaz zwrotu Pomorza i wypłacenia Polsce odszkodowania 1325 sojusz Łokietka z Litwą (małżeństwo Kazimierza Wielkiego z Aldoną Giedyminówną) od 1326 walki z Brandenburgią 1327 sojusz Brandenburgii, Czech i Zakonu i najazd na Polskę 1327-1331 zhołdowanie przez Jana Luksemburskiego książąt śląskich i części Mazowsza 1327-1332 wojny z Czechami i Krzyżakami, zagarnięcie przez Zakon Kujaw 1331 bitwa pod Płowcami Panowanie Kazimierza Wielkiego (1333-1370) 1335 Zjazd w Wyszehradzie, zrzeczenie się przez Jana Luksemburskiego pretensji do tronu polskiego 1337 częściowy zwrot Kujaw przez Krzyżaków 1339 drugi Zjazd w Wyszehradzie, potwierdzenie pierwszego, układ z Andegawenami o ich sukcesji na tronie polskim, zrzeczenie się przez Kazimierza pretensji do zhołdowanych przez Jana Luksemburskiego księstw śląskich 1339 proces warszawski przeciwko Krzyżakom: przyznanie Polsce Pomorza i ziemi chełmińskiej 1343 pokój wieczysty w Kaliszu z Krzyżakami: zwrot całych Kujaw, ziemi dobrzyńskiej, uznanie króla Polski za dobroczyńcę Zakonu 1340-1366 __ — . 1348 _ inkorporacja księstw śląskich do Korony Królestwa Czech konfederacja Maćka Borkowica w Wielkopolsce przeciwko polityce Kazimierza 1352 , 1355 podbój Rusi Halickiej, którą książę Bolesław Jerzy Trojdenowic przyznał Kazimierzowi jako swojemu następcy • 1364 układ w Budzie między szlachtą polską a królem Węgier akt fundacyjny uniwersytetu w Krakowie Panowanie Ludwika Węgierskiego (1370-1382) 1372 oderwanie Rusi od Polski przez Ludwika 1374 przywilej koszycki Panowanie Jadwigi (1384-1399) i Władysława Jagiełły (1386-1434) 1384 koronacja Jadwigi na króla Polski 1385 układ w Krewię z Władysławem Jagiełłą: małżeństwo Jadwigi z Jagiełłą, chrystianizacja Litwy, zapowiedź przyłączenia Litwy do Polski, unia personalna z Litwą 1387 wyprawa Jadwigi na Ruś Halicką i podporządkowanie jej Polsce 1392-1400 rządy Witolda na Litwie 1399 śmierć Jadwigi 1400 odnowienie uniwersytetu w Krakowie 1401 unia z Litwą w Wilnie i Radomiu 1409-141 1 15 VII 1410 1411 wojna Polski z Zakonem Krzyżackim - bitwa pod Grunwaldem - pokój w Toruniu: zwrot Litwie Żmudzi, rezygnacja Zakonu z pretensji do ziemi dobrzyńskiej 1413 unia z Litwą w Horodle 14*47 wojny z Zakonem zakończone pokojem w Mielniku, zatwierdzenie przy Litwie Żmudzi, drobne nabytki terytorialne Polski M19-1422 ,1420-1423 .>.'•' . . 1431-1435 Ł — --— - propozycje husytów objęcia przez Jagiełłę, a następnie Witolda tronu czeskiego wojna z księciem litewskim Świdrygiełłą i sprzymierzonym z nim Zakonem Panowanie Władysława III Warneńczyka (1434-1444) 1440 objęcie władzy na Węgrzech przez Władysława III, unia personalna z Węgrami 1440 opozycja miast krzyżackich przeciwko władzy i polityce wielkiego mistrza, powstanie Związku Pruskiego 1440 wybór Kazimierza Jagiellończyka na wielkiego księcia Litwy 1444 wyprawa antyturecka Władysława, bitwa pod Warną, śmierć króla Panowanie Kazimierza Jagiellończyka (1447-1492) 1447 koronacja Kazimierza na króla Polski, przywrócenie unii personalnej z Litwą 1454-1466 1454 1466 wojna trzynastoletnia z Zakonem inkorporacja Prus i zagwarantowanie im autonomii, przywileje cerekwickie, bitwa pod Chojnicami i klęska pospolitego ruszenia pokój w Toruniu: podział państwa krzyżackiego: Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska, michałowska, Malborg i Elbląg (zwane Prusami Królewskimi) oraz Warmia przypadły Polsce, pozostała część (tzw. Prusy Krzyżackie) stały się lennem Polski 1460-1463 konflikt z papiestwem o obsadę biskupstw w Polsce 1471 Władysław Jagiellończyk królem Czech 1490 Władysław Jagiellończyk królem Węgier, unia personalna Czech i Węgier 1492 śmierć Kazimierza Jagiellończyka Jan Olbracht (1492-1501) 1493 Sejm piotrkowski obraduje w dwu izbach 1497 wyprawa mołdawska zakończona klęską 9. Wojna stuletnia Wojną stuletnią nazywa się konflikty polityczne i militarne miedzy Anglią i Francją w latach 1337-1453. Była to wojna o leżące we Francji lenna, należące do dynastii Plantagenetów, które od końca XIII w. stopniowo przechodziły we władanie królów francuskich. Na początku wojny stuletniej z posiadłości Plantagenetów na kontynencie pozostał w ich ręku obszar na południowym zachodzie Francji, tzw. Księstwo Gujenny (obejmujące Akwitanię). przyczyny wojny 1. Jedną z ważniejszych przyczyn wojny były zmiany na tronach obu królestw. W 1327 r. został zamordowany król Anglii Edward II. Tron objął jego syn Edward III, ale faktycznie rządy sprawowała królowa-wdowa Izabela, córka króla Francji Filipa IV, której polityka - uznanie niepodległości Szkocji popieranej przez Francję - doprowadziła do odsunięcia jej od władzy. Zaogniło to stosunki z Filipem VI, który objął tron francuski w 1328 r., po wygaśnięciu głównej linii Kapetyngów. Jego interwencje w Gujennie oraz popieranie Szkocji spowodowały, że Edward III zdecydował się na wysunięcie pretensji do tronu francuskiego. W odpowiedzi Filip VI ogłosił w 1337 r. konfiskatę posiadłości angielskich we Francji. 2. Inną przyczyną wojny była rywalizacja francusko-angielska o bogatą Flandrię (lenno francuskie), wiodący w Europie obszar produkcji sukienniczej, do której sprowadzano wełnę z Anglii. Obaj władcy (Filip VI i Edward III) starali się wykorzystać napięcia społeczne i powstania, jakie wybuchły w hrabstwie Flandrii w latach 20. i 30. W 1339 r. zwycięstwo odniósł Edward III, uznany przez miasta flandryjskie za króla Francji. 3. Poza przyczynami politycznymi do długotrwałości i gwałtowności konfliktu przyczyniły się warunki społeczno-gospodarcze, tzw. kryzys feudalizmu. Rycerstwo, którego dochody zaczęły poważnie spadać, upatrywało w wojnie, w spodziewanych łupach możliwość powetowania sobie strat, jakie przyniósł spadek wartości renty feudalnej. Przebieg wojny I okres - bitwa pod Grecy. Kulminacją pierwszego okresu wojny - toczącej się na ziemiach północnej Francji i we Flandrii - była bitwa pod Crecy (1346), w której łucznicy angielscy (piechota) pokonali pospolite ruszenie rycerstwa francuskiego. W bitwie zginął niewidomy już Wówczas król Czech, Jan Luksemburski (walczył po stronie francuskiej). Anglicy zdobyli ważny strategicznie port Calais. Odzyskanie przez Francję władzy nad Flandrią (1349) oraz czarna śmierć (epidemia dżumy) Zakończyły pierwszy okres wojny, która toczyła się jeszcze jedynie W Bretanii. II okres - pokój w Bretigny (1355-1360). Walki toczyły się na ziemiach francuskich sąsiadujących z księstwem Gujenny, skąd wyprawy organizował książę Walii Edward, zwany Czarnym Księciem (od koloru zbroi). Zwycięstwo Anglików pod Poitiers (1356) i wzięcie do niewoli króla Francji Jana Dobrego; pokój w Bretigny (1360): Anglia poszerzyła swoje posiadłości w zachodniej Francji (Gujenna, Gaskonia, Poitou), które ponadto zrzuciły zwierzchność lenną króla Francji. Położenie Francji, pustoszonej przez nie opłacone oddziały wojsk najemnych, pogorszyło zbudowanie przez Filipa Śmiałego, młodszego syna króla, własnego państwa w Burgundii (powiększonego w latach 80. o Flandrię, Artois, Franche-Comte ). Dla opanowania groźnej sytuacji oddziały najemników zostały wyprowadzone za Pireneje, gdzie trwały walki o tron Kastylii. Także tam dokonywały one ogromnych spustoszeń, tym bardziej że w walki na Półwyspie Pirenejskim wmieszał się Czarny Książę. III okres (1365-1375). Rozpoczął się od pretensji króla Francji Karola V do zwierzchnictwa nad Akwitanią i Gaskonia. Pokój w 1375 r. pozostawiał w rękach Anglików zaledwie niewielką część dawnego księstwa Gujenny i port Calais. Francuzi po 40 latach wojny wychodzili z niej zwycięsko. W obu krajach konsekwencją wojny, która swój straszny teatr urządziła w świecie dotkniętym apokaliptyczną klęską (czarna śmierć, 1348-1350), były bunty społeczne, powstania (żakieria we Francji, Wata Tylera w Anglii), walka o władzę w łonie dynastii i między popierającymi zwalczające się strony ugrupowaniami arystokratycznymi. Na przełomie XIV i XV w. Francja stanęła w ogniu wojny domowej toczonej między burgundczykami (skupionymi wokół władców Burgundii: regenta Francji Filipa Śmiałego oraz jego następcy Jana bez Trwogi) a armaniakami (stronnictwo Ludwika Orleańskiego, brata odsuniętego od tronu chorego umysłowo Karola VI). IV okres - bitwa pod Azincourt i okupacja angielska. Sytuację wykorzystał król Anglii Henryk V, który w 1415 r. uderzył na Francję. W tej długiej wojnie doszło do kolejnej wielkiej bitwy, pod Azincourt (1415), która skończyła się rzezią rycerstwa francuskiego. W 1420 r., opanowawszy Normandię i zdobywszy poparcie Burgundii, Henryk V objął władzę nad Francją jako prawowity, uznany przez Stany Generalne następca obłąkanego Karola VI. Śmierć Henryka (1422), narastający opór przeciwko panowaniu angielskiemu i wystąpienia w obronie odsuniętego od sukcesji tronu Karola VII, wreszcie pojawienie się Joanny d'Arc zmieniły charakter konfliktu, który z wojny dwu królów i ich wojsk stał się wojną dwu narodów. Ostatnie etapy wojny - Joanna d'Arc i wyparcie Anglików z Francji. Joanna d'Arc, wiejska dziewczyna, która uwierzyła, że otrzymała od Boga misję wyzwolenia Francji spod okupacji angielskiej, w 1429 r. stanęła na czele wojsk spieszących na pomoc oblężonemu Orleanowi. Następnie wyzwoliła Reims, gdzie odbyła się koronacja Karola VII. W trakcie walk została pojmana i wydana Anglikom. Uznana za czarownicę i spalona na stosie w Rouen stała się bohaterką narodową Francji. Podjęte na nowo w latach 50. działania militarne doprowadziły do prawie całkowitego wyparcia Anglików z kontynentu. Ponadstuletnich zmagań nie kończył żaden układ pokojowy. Przebieg wojny stuletniej był inny niż wcześniejszych konfliktów militarnych. W niewielu bitwach, które stoczono, feudalne rycerstwo francuskie poniosło dotkliwe klęski i zostało zdziesiątkowane. Rola decydująca w tej wojnie przypadła piechocie (łucznicy angielscy) oraz dobrze wyszkolonym wojskom najemnym, a potem zaciężnym, które przesądziły o zwycięstwie Francji w ostatnim okresie działań militarnych. Dużą rolę zaczęła też odgrywać artyleria. Dowódcy oddziałów najemnych - zwłaszcza w okresie niepowodzeń francuskich i niepłacenia im żołdu - prowadzili własną politykę grabieży. Ich niszczycielskie działania oraz fala powstań i rewolt społecznych, które wybuchły w obu państwach, charakteryzują tę wojnę lepiej niż nieliczne starcia bitewne. Angielskie rycerstwo, które rzeczywiście bogaciło się na wyprawach na kontynent, w końcowym bilansie nie zyskało zwycięstwa. Anglia utraciła posiadłości we Francji, została ogarnięta wielką rewoltą społeczną, a u schyłku wojny stuletniej pogrążyła się w wojnie domowej, która jpfiiyniosła zagładę starej arystokracji i rycerstwa. 30-letnią wojnę Dwóch jRóź wywołały stronnictwa skupione wokół rodów: Yorków (biała róża) l Lancasterów (czerwona róża). Zwycięzcą został potomek obu rodów, Henryk Tudor, który jako Henryk VII w 1485 r. rozpoczął panowanie dynastii Tudor ó w w Anglii. Francja, po dramatycznych klęskach i spustoszeniach w XIV w., Wojnie domowej i okupacji angielskiej w pierwszej ćwierci XV w., dzięki zwycięstwom Karola VII zmierzała do budowy scentralizowanej nowożytP^J monarchii. Walkę ze wzmocnionymi w czasie wojny stuletniej książętaOu. a zwłaszcza z władcą Burgundii, kontynuował Ludwik XI, któremu 'Mało się scalić i powiększyć obszar państwa. Walki o przejęcie całości Dziedzictwa burgundzkiego dały królowi Francji nowego wroga, Maksymiliana Habsburga. Konflikt francusko-habsburski spowoduje nowe, ™«gotrwałe i krwawe wojny w Europie (s. 178). _ _ W dziedzinie ustrojowej okres wojny stuletniej przyniósł ważne •"•Siany. W obu państwach wzrosła rola reprezentacji stanowej społeczeńst- wa - Stanów Generalnych we Francji, zwoływanych kilkakrotnie w czasie trwania konfliktu, oraz parlamentu w Anglii. Władza królewska, zwłaszcza we Francji, po okresie chaosu i załamania stała się mocniejsza. Karol VII potrafił wykorzystać ruch soborowy (s. 124), by utwierdzić niezależność kościoła francuskiego (zwanego gallikańskim) od papiestwa i narzucić mu własne zwierzchnictwo. 10. Monarchia stanowa w Europie Monarchia stanowa była typem ustroju polityczno-prawnego, który wykształcił się w późnośredniowiecznej Europie. Podstawą procesu tworzenia nowego typu państwa była ewolucja ustroju feudalnego i powstanie stanów. Stan oznacza grupę społeczną o takim samym statusie prawnym, który wyznaczały: osiągnięte przywileje, zakres świadczeń na rzecz państwa, podległość prawu i wymiarowi sprawiedliwości (np. odrębne, własne sądownictwo), udział w sprawowaniu władzy, zdolność wyłaniania reprezentancji do zgromadzeń stanowych. Najważniejsze zasady ustrojowe monarchii stanowej 1. zastąpienie więzi osobistych (przywilejów i nadań jednostkowych) unormowaniem prawnym (przywilejem) dla całej grupy; 2. powstanie reprezentacji poszczególnych grup, które zostały dopuszczone do decyzji władczych - najważniejszą z nich było nakładanie podatków; 3. wyłączenie najbardziej uprzywilejowanych grup z niektórych świadczeń o charakterze podatkowym; O nierównym położeniu prawnym stanów decydowały ponadto: 4. podleganie różnemu prawu (np. karnemu, gdy za to samo przestępstwo trzeba było wypłacić wyższe odszkodowanie, jeśli ofiara była stanu wyższego) oraz różnemu sądownictwu; 5. zdobycie monopoli gospodarczych (np. zdobycie w wielu krajach przez szlachtę monopolu na posiadanie ziemi czy przez miasta przywilejów handlowych, zwolnień celnych); 6. prawo do wyższego prestiżu społecznego (obwarowane np. przepisami antyzbytkowymi, które zakazywały niektórym grupom noszenia strojów zarezerwowanych dla grup wyższych). Decydujący jednak w tym wszystkim był dostęp do władzy. Układy zbiorowe zawierane przez władcę z grupami społecznymi i wyłanianie reprezentacji stanowych zaczęło się upowszechniać w Europie w XII w. Mogły one nawiązać do tradycji współudziału ludności wolnej (a przede wszystkim elit społecznych) w decyzjach podejmowanych przez władcę, co realizowało się na różnego typu wiecach, zjazdach ogólnokrajowych. Współudział ten polegał wówczas bardziej na wyrażaniu aprobaty dla postanowień monarchy niż współdecydowaniu. Układy z monarchią miały już jednak bardziej sformalizowany charakter, czego przykładem - symbolem jest Wielka Karta Swobód (1215), w której określono dokładnie ograniczenia władzy królewskiej w Anglii. Na kształt pstrojowy monarchii europejskiej w późnym średniowieczu wpływała też idea, przypomniana wraz z odrodzeniem się prawa rzymskiego w XII w., iż „co wszystkich dotyczy, przez wszystkich powinno być przyjęte". Zgromadzenia stanowe Bardzo ważnym elementem procesu powstawania w państwach europejskich reprezentacji stanowych był udział w nich przedstawicieli miast (w Leonie na Półwyspie Pirenejskim już w XII w.). Tam, gdzie nie zdobyły one trwałego miejsca w zgromadzeniach stanowych (jak w Polsce czy na Węgrzech), doszło do wykształcenia się specyficznego systemu parlamentarnego. Udział poszczególnych stanów w zgromadzeniach stanowych był różny. W izbach wyższych, które tworzyli magnaci świeccy i duchowni (Izba Lordów w Anglii, senat w Polsce), reprezentacja całej grupy społecznej była najpełniejsza: zasiadali w nich wszyscy najwyżsi godnością reprezentanci kleru oraz najwyżsi urzędnicy (jak w Polsce) lub nawet Wszyscy dziedzice tytułów arystokratycznych (w Anglii). Szlachta, znacznie liczniejsza, wyłaniała swoją reprezentację (z reguły terytorialną). Afieszczańscy przedstawiciele pochodzili zaś najczęściej z miast, które miały przywilej bycia reprezentowanymi na zgromadzeniach stanowych. Najczęściej przywoływane w podręcznikach szkolnych zgromadzenia stanowe, stanowiące ich przykład, to: hiszpańskie kortezy, francuskie Stany Generalne i angielski parlament. Kortezy mają najodleglejsze początki, wywodzi się je z nadanej w 1188 r. Przez króla Leonu Alfonsa I Wielkiej Karty Leonu. Postanowiono w niej, że wól będzie się kierował radą biskupów, rycerstwa i mądrych ludzi przy Podejmowaniu decyzji dotyczących pokoju i wojny, co wiązało się z nak•Waniem podatków. Już wówczas na te zjazdy miasta wysyłały swoje l^dstawicielstwa. Stany Generalne zostały po raz pierwszy zwołane w 1302 r. przez króla Filipa IV. W ich skład wchodzili przedstawiciele duchowieństwa, szlachty i tzw. stanu trzeciego (w praktyce miast). Był to inny niż parlament angielski typ zgromadzenia - tworzyły go „kurie", każdej przysługiwał jeden głos. Rola Stanów Generalnych w systemie władzy ogromnie wzrosła w czasie wojny stuletniej. Były wówczas często zwoływane - zarówno z racji konieczności uchwalania podatków na wojnę, jak i niestabilności politycznej (zmiany na tronie). Straciły one na znaczeniu wraz z wprowadzeniem po wojnie stałych podatków oraz kształtującym się w XVI w. absolutyzmem (w tym stuleciu zwoływano je jedynie w związku z wojnami religijnymi). Proces kształtowania się parlamentu angielskiego był długi - od nieregularnych i o nie ustalonej na trwałe strukturze zgromadzeń do powstania Izby Lordów i Izby Gmin upłynęło ponad sto lat. Izba Gmin wyłaniana była spośród szlachty i mieszczaństwa. W XV w. ustalono wysoki cenzus majątkowy dla wybieranych reprezentantów szlachty z poszczególnych hrabstw, mieszczanie zaś pochodzili tylko z miast obdarzonych przywilejem wysyłania swoich reprezentantów. W Izbie Lordów zasiadali baronowie i dostojnicy Kościoła. Zgromadzenia stanowe działały również jako trybunały sądowe: w Anglii - Wysoki Sąd Parlamentu, we Francji - Parlament Paryski. 11. Republiki miejskie we Włoszech Ustrój miasta-państwa Specyficzna sytuacja polityczna pomocnych i środkowych Włoch podzielonych między rywalizujące ze sobą cesarstwo i papiestwo, najwcześniejszy w Europie i burzliwy rozwój miast, które należały do największych centrów handlu i produkcji w średniowiecznej Europie, oraz silne w X-XI w. rozdrobnienie feudalne przyczyniły się do powstania na tym obszarze nietypowej dla epoki formy ustrojowej, jaką było miasto-państwo. Najwcześniej niezależność polityczną zdobyły bogacące się na handlu z Bizancjum, Lewantem, a potem obsłudze krzyżowców porty: Amalfi, Wenecja, Piza i Genua. Nieco później zdobyły ją centra produkcji i handlu, w tym Mediolan i Florencja, ta ostatnia szybko bogacąca się od XIII w. na operacjach finansowych (kredytowanie przedsięwzięć handlowych i produkcyjnych, przesyłanie pieniędzy i ich wymiana). Wszędzie w Europie miasta między XI a XIII w. walczyły o swobody, przywileje (zwłaszcza w handlu) i o własny samorząd. Komuny włoskie, wzorując się na niektórych rozwiązaniach rzymskich,które przetrwały w części bizantyjskiej półwyspu (Wenecja), powoływały własne władze, najpierw (do XII w.) złożone z konsulów wybieranych spośród bogatych kupców i osiadłych w miastach feudałów, a następnie powoływały podestę, wybieranego spośród mieszkańców innych komun, otoczonego także wybieraną, ale spośród własnych obywateli, radą lub radami. W Wenecji wybierano na dożywotni urząd dożę. W wielu komunach w XIII w. doszło do przejęcia władzy przez tzw. lud (popolo), czyli reprezentantów cechów i do odsunięcia od władzy dawnych rodów feudalnych osiadłych w miastach. Niewielkie terytorialnie miasta-państwa stworzyły wyjątkowo w średniowieczu rozwinięty aparat biurokratyczny. Urzędnicy byli wybierani (najczęściej drogą losowania) spośród wyłanianych w przeprowadzanych co kilka lat wyborach kandydatów, urzędy były kolegialne i sprawowane jedynie przez krótki, kilkumiesięczny okres. Władza wykonawcza oraz sądownicza i policyjna od XIII w. znajdowała się w rękach urzędników powoływanych z innych komun: podestów, kapitanów ludu itp., podobnie władza nad milicją miejską (czyli wojskiem) oraz wojskami najemnymi w czasie kampanii wojennych (odmienna ustrojowo była Wenecja). Powstanie państw terytorialnych Włoskie komuny pokonawszy w X/XI w. lokalnych biskupów lub hrabiów, rozszerzały stopniowo terytorium swojego posiadania, podbijając okoliczne wsie i władztwa feudalne. Ekspansja ta powodowała liczne wojny miedzy komunami, z których zwycięsko wychodziły największe miasta. Do ciągłych wojen przyczyniał się także podział na miasta-państwa popierające papieży (komuny gwelfickie) oraz cesarzy (gibelińskie). Władza cesarza, papieża bądź (w XIII i XIV w.) króla Neapolu nad poszczególnymi nuastami-państwami często była jedynie nominalna. W XIV-XV w. najpotężniejsze republiki przystąpiły do budowania P|IB§twrterytorialnych drogą podboju (rzadziej zakupu) sąsiednichlćomun. ftocesowi temu sprzyjał kryzys papiestwa, zaangażowanie cesarzy w sprawy Puropy Środkowej, upadek ustroju komunalnego, najwcześniej w Lombar< ui. Na czele komun stanęli tam tyrani wywodzący się bądź z najpotężniejszych rodzin, bądź spośród podestów lub kondotierów (dowódców wojsk ^ajemnych), którzy siłą przejmowali władzę. W innych, jak Siena czy fwrencja, rządy zostały zagarnięte przez oligarchię kupiecko-bankierską. ! XV w. najrozleglejsze i najsilniejsze państwa stworzyły: Wenecja, «8?diolan, Florencja. Główne wydarzenia polityczne w Europie, XIV-XV w. 1309-1377 od pontyfikatu Klemensa V (wybrany w 1305 r.) siedzibą papiestwa Awinion 1308 Karol Robert Andegawen na tronie węgierskim 1310 Jan Luksemburski, syn władcy Niemiec Henryka VII, obejmuje władzę w Czechach 1337-1453 1346 1356 wojna stuletnia między Francją a Anglią: bitwa pod Crecy, zwycięstwo Anglików, zwycięstwo Anglików pod Poitiers, wzięcie do niewoli króla Francji, Jana Dobrego, bitwa pod Azincourt i okupacja płn. Francji przez Anglików, koronacja króla Anglii na króla Francji, wystąpienie Joanny d'Arc 1415 1420 1429 1342^1382 panowanie Ludwika Wielkiego na Węgrzech 1348-1350 epidemia dżumy (czarna śmierć) w Europie, śmierć ponad 1/3 ludności 1346-1378 Karol IV Luksemburski królem Czech (od 1355 r. cesarz rzymski), szczyt potęgi Czech 1356 Złota Bulla Karola IV regulująca ustrój cesarstwa, wzajemne stosunki między cesarzem a książętami Rzeszy, sposób wyboru cesarza przez 7 elektorów, którymi byli: arcybiskupi (moguncki, koloński i trewirski), książęta (saski i bawarski lub palatyn Renu), margrabia brandenburski i król Czech 1360 1453 lata 60-80. XV w. 1526 początek podboju Bizancjum i Bałkanów przez Turków osmańskich; zdobycie Konstantynopola; podbój prawie całości terytorium bizantyjskiego i krajów bałkańskich, zhołdowanie Wołoszczyzny i Mołdawii; bitwa pod Mohaczem, śmierć króla węgierskiego Ludwika Jagiellończyka 1378-1417 Wielka Schizma Zachodnia (obiór dwu papieży, awiniońskiego i rzymskiego) II pół. XIV i XV w. osłabienie spójności Rzeszy Niemieckiej: odrębność Niderlandów, usamodzielnienie się powstałej w 1315 r. Konfederacji Szwajcarskiej XIV/XVw. 1415 1419-1434 ruch husycki w Czechach; śmierć Jana Husa na stosie w Konstancji; powstanie husyckie, podział na radykalnych taborytów pod wodzą Jana Żiżki i umiarkowanych utrakwistów, detronizacja Zygmunta Luksemburskiego zwycięstwo utrakwistów pod Lipanami, ponowne objęcie tronu w Pradze przez Zygmunta Luksemburskiego, następnie uznanie przez sobór w Bazylei wyznania husyckiego 1421 1434 1397 unia państw skandynawskich w Kalmarze, Eryk Pomorski władcą trzech królestw (Danii, Norwegii, Szwecji) 1409 sobór powszechny w Pizie i początki ruchu soborowego (koncyliaryzm) 1414-1418 1415 sobór powszechny w Konstancji; spalenie Jana Husa; wybór papieża Marcina I, koniec Wielkiej Schizmy; ogłoszenie wyższości władzy soboru nad władzą papieża (koncyliaryzm) 1431-1449 1439-1449 sobór w Bazylei; nowa schizma na tle walki soboru bazylejskiego z papieżem 1438 Habsburgowie po raz pierwszy na tronie czeskim i węgierskim 1440 Władysław III Jagiellończyk (zwany później Warneńczykiem), król Polski obrany królem Węgier druga wyprawa antyturecka, bitwa pod Warną, śmierć króla 1444 1457 objęcie tronu czeskiego przez Jerzego z Podiebradu, a węgierskiego przez Macieja Korwina 1462-1505 rządy w Moskwie Iwana III, zerwanie przez niego zależności od Złotej Ordy, podbój Nowogrodu Wielkiego (1471), ekspansja na sąsiednie terytoria ruskie, pojawienie się idei, wg której Moskwa jest spadkobierczynią Bizancjum (trzeci Rzym) 1469 małżeństwo Izabeli Kastylijskiej z Ferdynandem Aragońskim, początek kształtowania się królestwa Hiszpanii Od 1469 wojna Polski z Maciejem Korwinem o koronę czeską, utrata przez Czechy Śląska, Moraw, Łużyc 1471 objecie przez Władysława Jagiellończyka tronu czeskiego 1490 objecie przez Władysława tronu węgierskiego, unia personalna Czech z Węgrami 1485 zwycięstwo w wojnie domowej Henryka Tudora w Anglii (Dwóch Róż) i zdobycie przezeń korony angielskiej (Henryk VII) 1492 upadek Granady, ostatniego skrawka władztwa arabskiego na Płw. Pirenejskim, wygnanie Żydów z Hiszpanii, wyprawa Kolumba i odkrycie Ameryki 1499 ogłoszenie niepodległości Konfederacji Szwajcarskiej II. LUDNOŚĆ l GOSPODARKA Rozdział 1. Wieś i społeczeństwo wiejskie 1. Wieś i rolnictwo do X w. Gospodarka wiejska - uprawa roli, hodowla, eksploatacja lasów - dominowała w średniowieczu. Urbanizacja osiągnęła większe rozmiary tylko na niektórych obszarach Europy: we Włoszech i na południu Francji, w Nadrenii i Niderlandach. Przeważająca część ludności mieszkała na wsi. We wczesnym średniowieczu zaludnienie Europy było nierównomierne i rozproszone. Północną jej część, rozległe obszary Germanii i Słowiańszczyzny pokrywały puszcze, osadnictwo skupiało się w dolinach rzek. Przed upowszechnieniem się w pełnym średniowieczu trójpolówki i przed wprowadzeniem płodozmianu połowa, a nawet większa część uprawianych pól musiała być okresowo odłogowana, by nie ulec całkowitemu wyjałowieniu. Rolnictwo i hodowla były mało wydajne. Płytka orka radłem umożliwiała eksploatację jedynie lżejszych gleb i z reguły mniej żyznych. Gospodarstwo, by wyżywić rodzinę, musiało być więc duże. Wyjałowione gleby były opuszczane, stąd wczesnośredniowieczne osadnictwo miało charakter nietrwały, ludność na niektórych terenach prowadziła półkoczowniczy tryb życia. Plagą były klęski nieurodzaju, które przynosiły głód, zwiększoną śmiertelność (statystycznie życie ludzkie trwało ok. 30-40 lat), nieodporność na choroby. We wczesnym średniowieczu Europa była często nawiedzana przez epidemie. Regres demograficzny i gospodarczy w V-VII w. Epoka wędrówek ludów i pierwsze stulecia kształtowania się królestw barbarzyńskich na gruzach imperium rzymskiego przyniosły wchodzącym w jego skład obszarom głęboki regres demograficzny i gospodarczy. W połowie VI w. dżuma zdziesiątkowała ludność południowej Europy. Na niektórych terenach zniszczenia wojenne i śmiertelność były tak duże, że całe obszary opustoszały, a pola uprawne zmieniły się w ugory. Między początkiem III w. a końcem VI w. zaludnienie europejskich prowincji cesarstwa spadło, jak się szacuje, z ok. 200 min do ok. 24 min osób. Kryzys gospodarczy i demograficzny, rozpad jedności świata śródziemnomorskiego oraz polityka władców germańskich prowadziły do zerwania więzi ekonomicznych między poszczególnymi częściami imperium. Miasta padały ofiarą grabieży najeźdźców, niszczały drogi, zanikał na Zachodzie zawód kupca, handel i gospodarka towarowo-pieniężna kurczyły się. We Włoszech część latyfundiów została skonfiskowana i przydzielona wodzom najpierw ostrogockim, a potem longobardzkim, część pozostała jednak W rękach Rzymian, powiększał swoją własność Kościół. Wchodzące w skład tych majątków ziemie uprawiali dzierżawcy (koloni), którzy płacili właścicielom daniny. ' Na terenach germańskich, w północnej i wschodniej Galii, wolna ludność wieśniacza tworząca wspólnoty osadnicze uprawiała ziemię i zajmowała się hodowlą, płacąc świadczenia na rzecz państwa. Kurczenie się handlu zmuszało zarówno gospodarstwo chłopa, jak i latyfundium do samowystarczalności. Dopiero powolna stabilizacja polityczna w VI i VII w. stworzyła podstawy do stopniowego rozwoju gospodarczego. W jego efekcie poprawiło się wyżywienie ludności i jej odporność biologiczna. W czasach Karola Wielkiego mnisi benedyktyńscy mogli spożywać pięciokrotnie więcej chleba (1,5 kg dziennie) i wypijać trzykrotnie więcej wina (1,5 l dziennie) niż przewidywała to ułożona przez ŚW. Benedykta z Nursji na początku VI w. reguła zakonu. Dietę wzbogacał sejf i warzywa. Wielki majątek ziemski Podstawę wczesnośredniowiecznej gospodarki stanowiła eksploatacja Ziemi. W państwie Karola Wielkiego dominowały gospodarczo wielkie majątki ziemskie, zarówno królewskie, jak i należące do możnych i Kościoła. Podzielone one były na dwie części: ziemie dworskie, uprawiane przez Dowolnych i zobowiązanych do pańszczyzny kolonów, oraz dzierżawy. Ł/Zierżawcy mieli także własne gospodarstwa obciążone daniną (głównie w Baturaliach). Upowszechnienie się pańszczyzny było wynikiem malejącej ftczby niewolników. Całkowicie wolna własność chłopska odgrywała ważną l? przede wszystkim na terenach nowego osadnictwa i karczunków oraz na •2^zwacb Germanii podbitych i włączonych do monarchii karolińskiej. *™uszeni jednak do świadczeń na rzecz państwa, a zwłaszcza do służby JSkowej, wolni chłopi stopniowo popadali w zależność ekonomiczną od możnych. W konsekwencji kształtowania się ustroju feudalnego utracili również wolność osobistą, podlegali sądownictwu feudała. Różnice między ludźmi wolnymi a obciążonymi pańszczyzną i świadczeniami kolonami zacierały się. Wielka własność ziemska organizowała nie tylko eksploatację ziemi, ale także niezbędną do zaspokojenia potrzeb właściciela i ludności wiejskiej produkcję rzemieślniczą. 2. Włość senioralna W wyniku procesów feudalizacyjnych na zachodzie i południu Europy ukształtował się nowy typ własności i związków między ludźmi - włość senioralna, czyli wielki majątek ziemski feudała (pana gruntowego), który sprawował władzę nad ludnością zamieszkującą będące w jego posiadaniu lenno. Włość senioralna na niektórych terenach (zwłaszcza we Francji i we Włoszech) wchłonęła znaczną część ziem uprawnych i eksploatowanych lasów, prowadząc do zaniku alodiów, czyli samodzielnych majątków rycerskich czy gospodarstw chłopskich („nie ma ziemi bez seniora"). Podstawą dochodów pana feudalnego były świadczenia uiszczane przez wszystkich jego poddanych, które składały się na tzw. rentę (dochód) feudalną. Renta feudalna: pańszczyzna, daniny składane najczęściej w naturze oraz różnorodne świadczenia okolicznościowe (m.in. gdy feudał wydawał córkę za mąż). Feudałowi przypadały także grzywny sądowe, często zagarniał należną Kościołowi, płaconą przez ludność dziesięcinę. Daniny, grzywny i inne świadczenia przypadały feudałowi z tytułu nadania mu lenna przez władcę oraz obdarzenia jego dóbr immunitetem ekonomicznym i sądowym. W Anglii, Niemczech ludność nie została zwolniona od świadczeń na rzecz państwa (służba wojskowa, podatki), co gwarantowało jej większą wolność - ludność wolna podlegała np. sądownictwu królewskiemu, a nie patrymonialnemu (czyli pana feudalnego). Włość senioralna we Francji podporządkowała sobie znaczną część majątków rycerskich. Ich właściciele oddawali się w opiekę feudałowi (ich seniorowi), w zamian przekazując mu swój majątek. Otrzymywali go z powrotem, ale obciążony świadczeniami. Czasami sprowadzały się one tylko do obowiązku służby wojskowej na rzecz seniora. 3. Wzrost gospodarczy i demograficzny w X-XIII w. Postęp w rolnictwie Po ustaniu na Zachodzie niszczycielskich najazdów Normanów, Węgrów, Saracenów od X w. rozpoczął się najszybszy w dziejach średniowiecznych rozwój gospodarczy i demograficzny. Zaludnienie Europy w ciągu trzech stuleci wzrosło z ok. 42 min do 73 min osób. Wzrostowi gospodarczemu sprzyjały: zmiana klimatu (na wilgotniejszy), która miała miejsce na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia, postęp techniczny, szybki rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, wzrost demograficzny i zanik niewolnictwa, wreszcie zanik poddaństwa. Wszystkie te czynniki były ze sobą powiązane. By wyżywić więcej ludzi, trzeba było przeznaczyć pod uprawę nowe, dotąd ugorowane bądź porośnięte lasem tereny. Potrzebni byli zatem nowi osadnicy, lepsze narzędzia, a więc musiał dokonać się postęp techniczny; rozwinąć się musiało rzemiosło. Trzeba było znaleźć środki na sfinansowanie tych przedsięwzięć, pojawiły się nowe umiejętności i zawody. Rozpoczęła się era wielkich karczunków i melioracji (osuszanie bagien, wydzieranie morzu, jak w Niderlandach, jego terenów). Postępy w metalurgii, potanienie jej wyrobów umożliwiły upowszechnienie się żelaznych narzędzi: pługów, bron, siekier, kos. Krajobraz Europy urozmaiciły powszechnie budowane młyny i wiatraki. Odbudowywano stare drogi rzymskie, wytyczano nowe szlaki (m.in. bite drogi przez przełęcze alpejskie). Obok karczunków (i wypaleń) oraz melioracji nowe techniki rolne: trójpolówka, nawożenie gleb, głęboka orka ciężkim pługiem żelaznym oraz nowe uprawy (rośliny strączkowe bogate w białko), hodowla bydła mlecznego i owiec doprowadziły do wzrostu produkcji rolnej, która nie tylko zapewniła wyżywienie ludności wiejskiej, ale przyniosła nadwyżki, które mogły być nerowane na rynek. Na najlepszych glebach plony pszenicy dochodziły do 13—15 kwintali z hektara. T Ypy rolnictwa i osadnictwa , ^ Osadnictwo - zarówno stare wsie, jak i nowe - zyskało trwały ^rakter i zachowało się do XIX-wiecznej eksplozji urbanizacyjnej. Wopa była zróżnicowana regionalnie pod względem typu i gęstości ^dnictwa, charakteru upraw, typów własności itd. Struktura upraw, podział ziemi ornej i pastwisk zależały od klimatu, jakości gleb, gęstości osadnictwa, stosowanych technik uprawy. W północno-zachodniej, środkowej i południowo-wschodniej Europie preferowano eksploatację ziemi w systemie trójpolowym, na dużych, długich (dla wygody orki pługiem) rolach, tworzących otwarte pola. Lasy, pastwiska, zbiorniki wodne były użytkowane przez całe wspólnoty wiejskie. Na niektórych obszarach, np. intensywnej hodowli owiec w Europie północnej, wytworzył się tzw. system celtycki - dominowały pastwiska, role były niewielkie, uprawa intensywna, często bez ugorowania. Wyraźnie wyodrębnił się region śródziemnomorski, z ciepłym klimatem, uprawą oliwek i winogron, górzysty, a więc z trudno dostępnymi polami, o zróżnicowanym dostępie do wody i z gęstym osadnictwem. Tu stosowanie trójpolówki było ograniczone (także z powodów klimatycznych). Pola były zamknięte (grodzone żywopłotem, rzędami drzew oliwkowych, murem kamiennym). Upowszechniający się od XIII w. system połownictwa, czyli dzierżawienia ziemi od feudała za połowę (lub w innej ustalanej w kontrakcie wysokości) zbiorów, zmienił charakter osadnictwa, do czego przyczyniło się później także całkowite wyludnienie wielu wsi w XIV w. w wyniku czarnej śmierci. Powstawały rozrzucone w terenie gospodarstwa połowników, wspólnota wiejska nie odgrywała w gospodarce takiej roli jak na północy, nie decydowała o kolejności upraw, nie eksploatowała wspólnie pastwisk i lasów. W rezultacie szybciej rozwinęła się tutaj indywidualna przedsiębiorczość. Na południu w VIII w. zaczęto uprawiać sprowadzony przez Arabów ryż, a w XV/XVI w. kukurydzę sprowadzoną z Ameryki. Hodowla owiec opierała się na letnim wypasie na wzgórzach i halach. Położenie ludności wiejskiej Przeprowadzenie karczunków, melioracji (także na południu, np. w dolinie Padu), a przede wszystkim szybko wzrastająca dochodowość gospodarki wiejskiej i rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej przyczyniły się do zasadniczej poprawy położenia ludności. Feudałowie rezygnowali z pańszczyzny, wypuszczając ziemie dworskie w dzierżawę, która upowszechniła się w XIII w. Zanikało poddaństwo, do czego przyczyniło się także wzmocnienie władzy królewskiej, a we Włoszech przejęcie władzy nad wsiami przez miejskie komuny. 4. Kryzys i przebudowa gospodarki wiejskiej na Zachodzie Czarna śmierć Wzrost gospodarczy Europy zaczął napotykać przeszkody już na początku XIV w. Coraz gorsze gleby brane pod uprawę dla zaspokojenia potrzeb wzrastającej liczby ludności; jałowienie gleb, kurczenie się wielkości gospodarstw chłopskich, dzielonych między spadkobierców, spowodowały spadek plonów. W połowie XIII w. wystąpiła niekorzystna zmiana klimatu, powtarzały się lata nieurodzaju. Europę zaczęły nękać fale głodu, zboże wówczas gwałtownie drożało, co pogłębiało trudności w zaopatrzeniu, wzrastała śmiertelność i podatność na choroby. W 1348 r. czarna śmierć (epidemia dżumy), która w wielu rejonach Europy wybuchła tuż po okresie nieurodzaju, spowodowała straszliwą śmiertelność i pogłębiła kryzys demograficzny, który zarysował się w pierwszej ćwierci XIV w. W miastach zmarło od 1/3 do 2/3 ludności, ale na wsi spustoszenia były niewiele mniejsze. Do 1350 r. dżuma dotarła wszędzie (nawet do Rosji i Norwegii), omijając jednak Europę Środkową, w tym szczególnie Polskę (niewielkie ogniska jedynie na Śląsku). Od połowy XIV do drugiej połowy XV w. epidemie dżumy powracały Cb 10-15 lat. W efekcie zaludnienie Europy spadło z ok. 73 min do 45 min osób. i Masowa śmiertelność pogłębiła zjawisko, które zaznaczyło się kilkadziesiąt lat wcześniej - wyludnienie wsi, najpierw spowodowane nieurodzajami i wycofywaniem się ludności wiejskiej do miast w celu znalezienia tam środków do życia, po każdej kolejnej epidemii jeszcze się nasilało, gdyż ludzie, którzy przeżyli, migrowali do wyludnionych miast. ij&'! Spadek wartości renty feudalnej -. Opustoszenie wsi spowodowało drastyczny spadek dochodów feuda*ów. Renta feudalna traciła na wartości także dlatego, że kryzys ekonoOuczay powodował psucie monety przez monarchów. Po epidemii ceny «X>ża i ziemi spadały, natomiast brak rąk do pracy windował w górę płace Wbotników rolnych. W latach 60. i 70. odczuli dzięki temu poprawę swego *** ci, którzy żyli z pracy najemnej (zjawisko wysokich płac wystąpiło ta ^że w mieście). Spadek wartości renty feudalnej określa się jako kryzys feudalizmu. ^rujnował on przede wszystkim drobne i średnie rycerstwo, które m.in. w wyprawach wojennych oraz w zbójnictwie (raubritterstwo) widziało sposób na ratowanie budżetu. Liczne konflikty zbrojne, jak wojna stuletnia czy wojny na Półwyspie Apenińskim, stwarzały okazję zatrudnienia się w wojskach najemnych. Historycy, którzy jeszcze niedawno malowali kryzys XIV w. wyłącznie czarnymi barwami, dziś ujmują rzecz inaczej. Gospodarka europejska okazała się na tyle rozwinięta, że załamanie trwało względnie krótko i już w XV w. zaczęła się przebudowa struktur gospodarczych, która umożliwiła wykorzystanie szans, jakie w XVI w. przyniosła kolonizacja Ameryki i gwałtowny wzrost handlu. Przebudowa gospodarki wiejskiej Przed połową XV w. zaczęto zagospodarowywać opustoszałe wsie. Na terenach mniej urodzajnych powstały pastwiska bądź rósł las. Europa nauczyła się zabezpieczać przed głodem, magazynując nadwyżki zboża, a przede wszystkim sprowadzając je z nie przeżywającej kryzysu środkowowschodniej Europy. Rozwinięto hodowlę owiec, która nie wymagała tylu rąk do pracy, co produkcja roślinna. Wełna zaś znajdowała zbyt w szybko rozwijającej się produkcji sukienniczej. Szczególnie w Anglii i w Hiszpanii przeznaczano na pastwiska ogromne obszary. Rozwinięto też uprawę roślin przemysłowych: barwników dla sukiennictwa, lnu i konopi potrzebnych w przemyśle okrętowym, rozpoczęto hodowlę jedwabników. Wszystkie te zmiany zaowocowały zwiększeniem dochodowości gospodarki wiejskiej i wzrostem cen ziemi, w którą zaczęło lokować swoje kapitały mieszczaństwo. Powstania chłopskie Na dłuższą metę okazało się niemożliwe zwiększanie obciążeń chłopskich takich, jak: czynsz, pańszczyzna, wyznaczanie maksymalnych płac, zakaz opuszczania gospodarstw. W regionach dobrze rozwiniętych, w momencie gdy po krótkim ożywieniu próbowano zatrzymać wzrost dochodów chłopskich, doszło do wybuchu powstań. We Francji dodatkową przyczyną były zniszczenia spowodowane wojną stuletnią. Powstanie chłopskie, żakieria, w 1358 r. zakończyło się tam klęską militarną, ale niemożliwe się stało dalsze wzmaganie ucisku. W Anglii, gdzie bunt wybuchł później (1381 r., powstanie Wata Tylera), dołączyły do niego miasta. 5. Gospodarka wiejska w Polsce do XIII w. Opola Podstawę gospodarki osiadłych na terytorium Polski plemion słowiańskich stanowiła uprawa ziemi i hodowla. Wolna ludność tworzyła związki sąsiedzkie, opola, które wspólnie użytkowały pastwiska i lasy. W państwie pierwszych Piastów opole było odpowiedzialne za zbieranie świadczeń na rzecz państwa, musiało zagwarantować bezpieczeństwo na swoim terenie i współdziałać z wymiarem sprawiedliwości (ujęcie bądź wskazanie winnego ciężkiego przestępstwa). Powstałe do obsługi grodów osady służebne zajmowały się wyspecjalizowaną hodowlą (np. koni) i produkcją rzemieślniczą. Najliczniejszą warstwę społeczną tworzyli wolni dziedzice uprawiający własne gospodarstwa. Były one własnością tzw. małych rodzin (rodzice i dzieci), czasami posiadali je i użytkowali wspólnie krewni, którzy nie dzielili między siebie gospodarstwa (tzw. niedziały braterskie). W majątkach władcy osadzano do uprawy roli i hodowli ludność niewolną, Uprowadzoną w czasie wypraw wojennych (organizacja dziesiętna lub setnicza). Osadnictwo skupiało się w dolinach rzek, gdzie lekkie, choć Z reguły mało wydajne gleby były łatwe w uprawie. Osada liczyła najczęściej lalka, rzadziej kilkanaście gospodarstw. Postęp w rolnictwie W XII w. dokonał się w rolnictwie znaczny postęp, który w następnym stuleciu przyspieszyło osadnictwo na prawie niemieckim. Wprowadzony został system trójpolowy (jedna część roli była przeznaczona pod zboża ozime, jedna pod jare, jedna ugorowała). Pod koniec XII w. młyny zaczęły "fcfypierać ręczne żarna. Zwiększyło się zastosowanie żelaza. Pozwoliło to Uprawiać urodzajniejsze gleby, wymagające głębszej orki. Wzbogacił się asortyment upraw. Obok prosa powszechniejsze stały się zasiewy pszenicy 1 żyta, wprowadzono uprawy ogrodowe i roślin strączkowych, hodowla Obejmowała bydło (woły były wykorzystywane do prac polowych), trzodę t owce. Konie przeznaczano na potrzeby władcy i możnych. Bardzo ważne nucjsce w gospodarce wczesnośredniowiecznej zajmował las - tu wypasano ~*°d?, zbierano runo leśne, zakładano i utrzymywano barcie, polowano *** zwierzynę, stąd czerpano główny materiał budowlany i surowiec ^^rgetyczny. Futra, miód były - obok niewolników - głównym towarem eksportowym. Karczunki, które doprowadziły do znacznego powiększenia areału upraw, miały więc także negatywne konsekwencje, odczuwane jednak przede wszystkim na zachodzie i południu Europy. Wielka własność W XI-XII w. zaczęła się tworzyć w Polsce wielka własność ziemska. Od XII w. właściciele przejęli świadczenia ludności na rzecz państwa, a także uzyskali dostęp do niektórych regaliów (prawo do polowania we własnych lasach, zakładania targów). Majątek ziemski stał się głównym źródłem dochodów możnowładcy świeckiego i Kościoła. Wydajniejsze rolnictwo pozwoliło na znaczny wzrost nadwyżek i skierowanie ich na rynek. Szybciej zaczął się kształtować społeczny podział pracy, powiększała się liczba ludności rezygnującej z zajęć rolniczych. 6. Osadnictwo na prawie niemieckim W XIII w. wszystkie te procesy zyskały nowe impulsy dzięki osadnictwu na prawie niemieckim. Osadników sprowadzali w początkowym okresie przede wszystkim władcy (książęta dzielnicowi) oraz Kościół. Akcję kolonizacyjną zapoczątkował Henryk Brodaty na Śląsku, a w ciągu XIII i XIV w. objęła ona wszystkie ziemie polskie. Szczególnie masowy charakter przybrała w państwie krzyżackim. Na wykarczowanych bądź osuszonych terenach zakładano nowe osady, stare reorganizowano. Zaludnienie ziem polskich wzrosło i stało się znacznie bardziej równomierne. Wysiłek inwestycyjny władcy przynosił korzyści dopiero po kilkunastu - kilkudziesięciu latach. W ciągu XIII w. Śląsk stawał się w Polsce przodującą gospodarczo dzielnicą. Osadnictwo na prawie niemieckim organizował zasadźca, który zawierał umowę (akt lokacyjny) z właścicielem ziemi. Zobowiązywał się w niej bądź do sprowadzenia kolonistów, bądź do zreorganizowania istniejącej już osady. Często zostawał w tej wsi sołtysem (wójtem). Wszyscy osadnicy otrzymywali działki jednakowej wielkości (o powierzchni l łana, czyli 16 lub 25 ha) i o zbliżonej jakości gleb. Ziemia pozostawała własnością pana, ale chłopi mieli zagwarantowane pełne prawo do niej i do jej dziedziczenia. Te zasady zmieniły wygląd osady - zabudowania grupowały się w jej centrum (często wzdłuż przebiegającej przez nią drogi), a pola tworzyły regularną siatkę (szachownicę). Na obrzeżach pozostawiano las, użytkowany przez wieś wspólnie, podobnie jak pastwiska i łowiska. Świadczenia Z tytułu własności ziemi pan pobierał od chłopów świadczenia - czynsz, zarówno w naturaliach, jak i w pieniądzu. Były one ściśle określone i przez pierwszych kilkanaście lat zagospodarowywania wsi ich nie pobierano (tzw. wolnizna). Pańszczyzna, w bardzo ograniczonym wymiarze, utrzymała się tylko na niektórych terenach. Po uregulowaniu wszystkich świadczeń i wywiązaniu się z innych, określonych w umowie zobowiązań, chłop miał prawo opuścić wieś. Był osobiście wolny. Istotnym gospodarczym wzmocnieniem wsi było gospodarstwo sołtysa-znacznie większe, wolne od czynszu (sołtys miał udział w dochodach właściciela, np. grzywnach sądowych), z prawem wybudowania własnej karczmy, niekiedy młyna. Samorząd wiejski. Wieś otrzymała samorząd; chłopi wybierali spośród siebie sąd wiejski (ławę, której przewodniczył sołtys), rozsądzający spory majątkowe i inne sprawy cywilne między mieszkańcami oraz lżejsze sprawy kryminalne. Większe wsie (a na Śląsku, gdzie osadnictwo było gęste, Wszystkie) stały się siedzibami parafii, które były jedną z najważniejszych struktur społecznych pełnego i późnego średniowiecza. W wyniku kolonizacji niemieckiej większe skupiska ludności przybyłej ź Niemiec (także Walonowie z północy) powstały na Śląsku, wzdłuż Pogórza Karpackiego, na całym Pomorzu i w państwie krzyżackim, W zachodniej Wielkopolsce. ^' Liczne wsie pozostawały jeszcze w późnym średniowieczu na "prawie polskim". Stosowano w nich polskie zwyczaje prawne, a sądowi wiejSrcfemu przewodził nie sołtys, lecz albo pan feudalny, albo wyznaczony przez niego chłop (zwany także sołtysem). Pod wpływem lokacji na prawie uMJtaieckim również w tych wsiach zachodziły podobne przemiany ustrojowe! gospodarcze, a ich właściciele zawierali z chłopami umowy, regulujące wzajemne zobowiązania ( częste na Mazowszu , gdzie akcja lokacyjna na prawie niemieckim nie przybrała większych rozmiarów). , Stosunkowo późno do akcji reorganizacji wsi i sprowadzania osadników dołączyły majątki rycerskie, zdecydowanie słabsze od własności *-%żęcej i możnowładczej. Rycerstwo, które zaczęło otrzymywać od Wadcy nadania ziemskie od II połowy XI w., dzierżyło majątki na tzw. w i ff* ie rycerskim. Zobowiązane do służby konnej, niezwykle kosztownej Iwon, zbroja i koń kosztowały więcej niż 20 krów), zwolnione było od świadczeń na rzecz państwa. W majątkach rycerskich pracowała początkowo ludność niewolna, a także uzależnieni ekonomicznie chłopi. Tylko jednak wielkie majątki możnowładcze dysponowały dostatecznymi środkami, by w XIII i XIV w. przeprowadzić akcję lokacyjną w swoich dobrach. 7. Wieś i społeczeństwo wiejskie w Polsce w XIV-XV w. Dochody właścicieli ziemskich nie spadły w XIV w. tak jak renta feudalna na Zachodzie. W dalszym ciągu rozwijała się akcja kolonizacyjna i osadnictwo na prawie niemieckim, które objęło także takie regiony jak Mazowsze czy Ruś. Wzrost produkcji rolnej pobudzał rozwój lokalnego handlu, rosła rola pieniądza w gospodarce całego kraju. Chłopi byli nie tylko biorcami kredytu, ale i sami udzielali pożyczek. Inwestycjami w rolnictwie zainteresowane były miasta, mieszczanie zaczęli nabywać majątki ziemskie. Rósł eksport polski, w którym dominujący udział miały towary rolne oraz produkty gospodarki leśnej. W późnym średniowieczu zaczął się kształtować ogólnoeuropejski handel i podział kontynentu na regiony według specjalizacji produkcji. Europie Środkowowschodniej przypadła rola dostawcy produktów rolnictwa i leśnictwa. Lasy Polski, Litwy, Białorusi dostarczały w XV w. budulca na okręty, futer, węgla drzewnego i smoły, rozpoczął się też na masową skalę eksport zboża oraz wołów (z Ukrainy). Wojna trzynastoletnia była także wojną o panowanie nad portami bałtyckimi i dolnymi odcinkami spławu zboża. Na terenie Prus Królewskich gospodarstwa chłopskie przynosiły wysokie zyski i tu powstała warstwa zamożnych chłopów. Zróżnicowanie majątkowe chłopów pogłębiło się u schyłku średniowiecza. Bogaci chłopi, do której to warstwy należeli także sołtysi, oprócz własnego gospodarstwa dzierżawili dodatkowe role i to oni brali udział w operacjach kredytowych i w handlu płodami rolnymi. Rosła jednak liczebność warstwy chłopów małorolnych i bezrolnych, których gospodarstwa skurczyły się w wyniku m.in. działów rodzinnych. Najmowali się oni do różnych prac polowych i rzemieślniczych, zatrudniali sezonowo w mieście, emigrowali tam. Szlachta nie stanowiła pod względem majątkowym jednolitej warstwy. W późnym średniowieczu nie istniały jeszcze wielkie „państwa" magnatów niskich czy litewskich i poza władcą olbrzymią domeną dysponował orzede wszystkim Kościół, na czele z biskupem krakowskim. Zdobyte jjetoie ruskie otwierały drogę rodom małopolskim do otrzymywania lam nadań monarszych i budowania wielkich latyfundiów liczących po kilkadziesiąt wsi. Średnia szlachta dysponowała własnością obejmującą od jednej do kilku wsi, najmniejsze były majątki szlacheckie na Mazowszu gdzie szlachcic często dysponował jedynie cząstką wsi. Przekształcenia własnościowe i gospodarcze w końcu XV w. (powstawanie folwarku gdacheckiego) przyniosły pogorszenie się położenia prawnego ludności (Chłopskiej. Rozdział 2. Miasto i jego gospodarka 1, Narodziny średniowiecznego miasta ;,;, ,Na terytoriach, które należały do cesarstwa rzymskiego, w Hiszpanii, Włoszech, Galii, miasta i gospodarka miejska wyszły w nie najlepszym stanie z kryzysu, jaki przyniosła wędrówka ludów. Prawie wjsaystkie jednak ośrodki przetrwały. Największe z nich w okresie średniowiecza nie były wcale najważniejszymi centrami życia miejskiego W, starożytności. Rzym, wielka metropolia ze swoimi wspaniałymi budowlami, był po kilkakrotnych najazdach i grabieżach wielkim nu&owiskiem. Liczba ludności spadła drastycznie, ruiny służyły za Kwaieniołomy, z których wydobywano budulec na nowe gmachy. W-znacznej części wczesnośredniowiecznej Europy miasto nie było ztiane. iĄ/Wśród historyków, socjologów, geografów nie ma zgody ani co do ^WiKgi miasta, ani co do jego genezy. Najogólniej dla średniowiecza W«Mi wskazać następujące czynniki miastotwórcze i okoliczności rozy^jtt miast: a ii V ^' ^ terenach dawnego imperium rzymskiego została zachowana ~|pość municypalna, nawet jeśli wskutek wędrówek ludów miasta ^toczyfy się do niewielkich rozmiarów. Mieli w nich swoją siedzibę ^f*0!*, hrabiowie, ich dwory i garnizon wojskowy. ^: 2. W Europie Środkowej i Wschodniej czynnikiem miasto twórczym ^*Jy grody, najpierw plemienne, potem państwowe - ośrodki admini***^Wne i kościelne, wokół których powstawały rzemieślniczo-handlowe podgrodzia. Najważniejsze i największe z nich związane były najczęściej z głównym szlakiem handlowym (Praga, Kraków, Kijów). 3. Położenie nadmorskie, na skrzyżowaniu morskich dróg handlowych. Porty były pierwszymi wielkimi miastami średniowiecznej Europy, nie tylko na południu (Amalfi, Piza, Wenecja, Genua), ale także na północy (Wolin, Hedeby, Birka - wszystkie trzy straciły swoje znaczenie w okresie rozkwitu gospodarki średniowiecznej). 4. Położenie na skrzyżowaniu dróg lądowych, zarówno o znaczeniu międzyregionalnym (jarmarki szampańskie, Mediolan, Florencja, Norymberga), jak i lokalnym. W Europie Środkowej w XII-XIII w. osady targowe uznaje się już za miasta przedlokacyjne, funkcjonujące na podstawie prawa rodzimego. 5. Świadoma działalność władcy, feudała, przyspieszająca rozwój lub przekształcenie się ośrodka handlowego w miasto (lokacje na starym korzeniu) bądź też prowadząca do powstania miasta (lokacje na surowym korzeniu). 6. Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, od X w. na Zachodzie, od drugiej połowy XI w. w Europie Środkowej, i w jego konsekwencji pogłębienie się społecznego podziału pracy, rozwój zwłaszcza handlu. 7. Wydobycie kruszców ; w Polsce pierwsza lokacja miejska dotyczyła osady górniczej (Złotoryja). Sieć miejska Skoro zróżnicowana była geneza miasta średniowiecznego, nie wykształcił się też jeden typ miasta. Pierwsza europejska urbanizacja, która na Zachodzie dokonała się między X a XIII w., a w Europie Środkowej między XIII a XV w., zaowocowała powstaniem gęstej sieci miast, ośrodków handlu i produkcji rzemieślniczej. Różniło to je od miast starożytnych, które były przede wszystkim ośrodkami konsumpcji. Tę sieć tworzyły głównie miasta małe, liczące od kilkuset do kilku tysięcy mieszkańców, niewiele różniące się od okolicznych wsi, obsługujące rynek lokalny. W końcu XIII w. było w Europie jedynie ok. 60 miast, które przekroczyły liczbę 10 tyś. mieszkańców. Regionami największej urbanizacji były północne i środkowe Włochy (tu też było najwięcej miast dużych, osiągających lub przekraczających liczbę 100 tyś. mieszkańców), Flandria i Niderlandy oraz Nadrenia. W końcu średniowiecza największym miastem Europy był Paryż. W Europie Środkowej - Praga. & Rozwój rzemiosła W średniowieczu społeczny podział pracy dokonał się w niewielkim stopniu, wyraźniejszy był tylko w miastach średnich i dużych. Duże znaczenie miało przez cały ten czas rzemiosło wiejskie, w tym niewyspecijlizowane (tkanie płótna, przędzenie wełny); wiejscy kowale, cieśle, bednarze, garncarze nie przestawali być rolnikami. W mieście, nawet dużym, uprawiano ziemię (ogrody, poza murami - miejskie pastwiska ^miejskie winnice). Mimo to dokonało się zróżnicowanie na podstawowe zajęcia ludności wiejskiej (uprawa roli, hodowla) i takież ludności miejskiej Rzemiosło, handel), stanowiące główne źródło jej utrzymania. W dużych ośrodkach przemysłowych dochodziło do powstania wąskiej specjalizacji zawodowej: rzemiosła budowlane, metalowe, związane z obróbką skóry, sukiennictwo, przetwórstwo spożywcze liczyły po kilkanaście ł więcej zawipdów. , Miejscem produkcji rzemieślniczej był warsztat mistrza - właściciela lokalu, narzędzi i materiału do produkcji, którą wykonywali czeladnicy, uczniowie i robotnicy najemni. Samodzielność zawodową (mistrzostwo) i finansową zdobywało się po latach nauki i w sprzyjających okolicznościach (dziedziczenie warsztatu, przejęcie go dzięki małżeństwu). Cech rzemieślniczy obejmował rzemieślników zajmujących się produkcją tego samego wyrobu (np. szewcy) bądź tą samą gałęzią produkcji (np. rzemiosła metalowe). Pełnoprawnymi członkami cechu (czynne i bierne prawo ipfjsfeoicze władz cechu) byli mistrzowie. Początki tej organizacji sięgają $1 *p. Celem jej powołania i działania była obrona interesów mistrzów Olchowych, z czasem strzeżenie monopolu ich produkcji. Cechy stanowiły S^fiJ* własne prawa (statuty cechowe), które regulowały technikę produkcji, zasady i sposoby kontrolowania jej jakości, nadzór nad nauką zawodu, flfpawanie uprawnień czeladniczych i mistrzowskich, wybór władz i ich uprawnienia itd. Cech organizował lub przynajmniej kontrolował dostawę Sttfowca, ustalał ceny produktów, dążył do ograniczenia liczby warsztatów i&tstrzowskich. ;7 * Te ograniczenia, uprawnienia i wymogi z czasem zaczęły hamować H$*W>j rzemiosła, a cechy (jedna z podstawowych struktur społecznych ""Wtaiowiecznych miast) uległy skostnieniu. Dziedziczono mistrzostwo, łfWano się przeciwdziałać jakimkolwiek zmianom w hierarchii cechów v*$cny miały swoją hierarchię ze względu na starszeństwo i zamożność) .śW składzie społecznym rządzących elit (bogaci rzeźnicy np. aspirowali do zasiadania we władzach miasta, okupowanych przez kupców). Było to jednym z powodów wybuchu konfliktów społecznych i rebelii, do których doszło w późnym średniowieczu. Sukiennictwo, metalurgia, budownictwo Z różnorakich rzemiosł trzy gałęzie produkcji stały się bardziej niż inne motorem rozwoju gospodarczego Europy: sukiennictwo, budownictwo i metalurgia. Zatrudniano w nich znaczną liczbę robotników najemnych. O ile we wczesnym i pełnym średniowieczu w handlu międzynarodowym przeważało sukno luksusowe (szczególnym uznaniem cieszyło się sukno flandryjskie, a w XIV w. także florenckie), to w późnym średniowieczu masowym towarem wymiany stały się gorsze gatunki materiałów wełnianych (produkowanych w Anglii, ale także w innych regionach, np. na Śląsku), które znajdowały zbyt w miastach i na wsi. W późnym średniowieczu wzrosło znaczenie płóciennictwa (północna Francja, Nadrenia, Niderlandy), które szybko przekształcało się z rzemiosła domowego w przemysł, oraz produkcji i handlu luksusowymi tkaninami jedwabnymi wyrabianymi w północnych i środkowych Włoszech. Metalurgia - obejmująca wydobycie rud i ich obróbkę (do końca średniowiecza wyczerpano europejskie zasoby złota), przede wszystkim żelaza, srebra, ale także metali kolorowych - umożliwiła postęp techniczny w rzemiośle, transporcie, rolnictwie, dostarczała kruszców na potrzeby handlu (masowe bicie monety srebrnej) i przesądziła o bogactwie takich regionów jak południowe Niemcy czy Czechy, zasobnych w złoża srebra. Budownictwo pobudzało rozwój wielu innych gałęzi produkcji: tu stosowano maszyny, wymagano najlepszej ciesielki, zamawiano wspaniałe witraże, a mistrzowie (często jednocześnie projektanci budowli) znać musieli geometrię. Budowa kościoła, murów miejskich, ratusza wymagała materiałów. Wokół miasta wyrastały cegielnie, ale także ubywało drzew w okolicznych lasach. Nowe gałęzie produkcji i system nakładczy Nową gałęzią produkcji było wytwarzanie papieru - bardzo w XIII w. ulepszone (dzięki czemu zachowały się od tego czasu dokumenty i księgi papierowe), a od XV w. drukarstwo oraz produkcja broni palnej. W sukiennictwie, płóciennictwie, w metalurgii produkcja w późnym średniowieczu uzależniła się od kapitałów kupieckich, co nazwano systemem nakładczym. Kupcy-nakładcy inwestowali w wydobycie (pozys- kiwanie) surowca, opłacali i organizowali produkcję (przekazując surowiec do obróbki), dyktowali ceny zbytu. We Włoszech ten nowy system zmieścił się w organizacji cechowej, w Europie północnej stał się konkurencją dla cechów (wykorzystywał m.in. rzemiosło wiejskie) i był zwalczany. 3. Handel We wczesnym średniowieczu wymiana handlowa na międzynarodową afcalę była ograniczona, objęła natomiast tereny, które znajdowały się poza Starożytnymi drogami handlowymi. Towarem były przede wszystkim firodukty luksusowe oraz niewolnicy. Handel międzynarodowy połączył świat arabski i bizantyjski z Zachodem i Słowiańszczyzną. Organizowali go i' uczestniczyli w nim Żydzi z Hiszpanii, Fryzowie, a potem także Waregowie (na pomocy i wschodzie Europy), w narastającym stopniu Włosi. Ze wschodu Europy sprowadzano drewno, futra, niewolników, z Arabii i Bizancjum luksusowe tkaniny, korzenie i przyprawy, wino, konie. Rozwój handlu w X-XIM w. Szybki rozwój handlu rozpoczął się u schyłku pierwszego tysiąclecia, po ustaniu najazdów Normanów i Węgrów oraz po wytępieniu na Morzu Śródziemnym korsarstwa saraceńskiego. Po raz pierwszy od czasów Starożytnych przedsięwzięto poważne inwestycje drogowe - Europa pokryła się siecią dróg handlowych, którą tworzyły drogi bite, spławne Jf!Ę?ici, przeprawy mostowe. Początek tego ożywienia wiąże się z rozwojem ha#41u z Lewantem (jeszcze przed wyprawami krzyżowymi), który Bpyniósł bogactwo i potęgę portom włoskim, a kupiectwu włoskiemu wŚlBinującą przez całe średniowiecze pozycję. W XIII w. docierali oni do ftlflii i Chin. / Typowy dla wczesnego średniowiecza handel juczny (kupców nazywaBO, wówczas „zakurzonymi stopami") zastąpiły dobrze zorganizowane Jfaijąwany przedsiębiorstw kupieckich. Umożliwił to postęp w transporcie: JlPPze drogi, ciężkie wozy ciągnięte przez zaprzężone w nowożytny zaprzęg SRGW.^ Między XI a XIII w. kupiectwo stało się najbogatszą warstwą ^fftteście i zdobyło w nim władzę. Organizowało się ono w gildie i spółki fw»eckie, gdyż zakup towarów i środków transportu wymagał znacznych *wduszy, zaś ryzyko z handlem związane (bandytyzm na drogach, utrata ***tku podczas burzy itp.) rozkładało się na więcej osób. Obrót pieniężny Rozwinął się handel, zwiększyła się różnorodność towarów. Od XIII w. miasta zaczęły bić złotą monetę, która była niezbędna w wymianie o dużym wolumenie. Dla bezpieczeństwa przesyłki pieniężnej, a także przyspieszenia obrotu pieniężnego, wprowadzono w pełnym średniowieczu weksel. Wymianą pieniędzy i realizacją weksli zajmowały się banki, które powstały we Włoszech, a zwłaszcza w dwu miastach: Genui i Florencji. Szybko rósł udział operacji kredytowych w gospodarce, przynosiły one kupcom-bankierom (oskarżanym zresztą 0 lichwę) ogromne zyski, ale narażały też na straty, gdy władcy - najważniejsi odbiorcy pożyczek - nie płacili zobowiązań. Dochodziło wówczas do bankructw, które mogły nawet spowodować kryzys gospodarczy w mieście (tak w połowie XIV w. we Florencji). W pełnym średniowieczu ważne miejsce w tych operacjach zajmowali Żydzi, m.in. ze względu na ograniczenia, jakimi objęto chrześcijan (zakaz lichwy). 4. Regiony gospodarcze Włochy Najwcześniej i najintensywniej rozwijały się we wczesnym i pełnym średniowieczu północne i środkowe Włochy. Był to region o antycznej tradycji miejskiej, tu znajdowało się najwięcej miast dużych, w których liczba ludności przekraczała kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców. Obok portów morskich rozwijały się także miasta usytuowane wzdłuż przecinających półwysep dróg lądowych (Pawia, Mediolan) oraz te, które rozkwit gospodarczy zawdzięczały przede wszystkim produkcji rzemieślniczej (Florencja, Lukka). Rozwój tego regionu był silniej niż innych części kontynentu zależny od handlu. Bogaty bowiem w takie surowce, jak żelazo 1 kamień, odczuwał dotkliwie brak innych: drewna, skór, dobrej wełny, przede wszystkim zaś zboża. Braki te potęgowały trudności komunikacyjne na półwyspie przeciętym z północy na południe górami; pchało to kupców włoskich na morza. Do Lewantu i Maghrebu wywozili sprowadzane także z innych krajów drewno, żelazo, broń, sukno, skóry; przywozili ałun, bawełnę, jedwab, złoto, cukier, przyprawy. Z. północy Europy sprowadzali wełnę i sukno (które potem uszlachetniali i sprzedawali jako towar luksusowy), srebro, szkło, futra i skóry, a wywozili obok luksusowego sukna także żelazo, oliwę, wino. Nadrenia, Niderlandy, płn.- zach. Francja, płd.-wsch. Anglia Drugi region charakteryzujący się gęstym zaludnieniem i dużą liczbą miast rozciągał się po obu stronach kanału La Manche i obejmował także dolną i środkową Nadrenię. Na zachodzie graniczył zaś z również szybko rozwijającym się obszarem Normandii i Basenu Paryskiego. Rozwinęło się tutaj bardzo wydajne jak na warunki średniowiecza rolnictwo, a region był bardzo bogaty w surowce: żelazo, miedź, cynę, sól, drewno, skórę, bardzo dobrą wełnę. Ok. 1300 r. było tu 20 dużych, Uczących ponad 10 tyś. mieszkańców miast (Brugia, Gandawa, Kolonia, Londyn). Cechowała ten region samowystarczalność, sprowadzano więc przede wszystkim towary luksusowe: oliwę, jedwab, futra, przyprawy. Wywożono zaś: wełnę i flandryjskie sukno. Strefa ta graniczyła na wschodzie z regionem nadbałtyckim zdominowanym od XIII w. przez anasta hanzeatyckie. Hanza Niemiecka Miasta niemieckie nad Morzem Północnym i Bałtykiem stały się głównymi organizatorami handlu na tym obszarze, kupcy hanzeatyccy wyparli ze szlaków bałtyckich Słowian i Skandynawów. Zawiązany między nimi związek (należały do niego także miasta leżące w głębi lądu, w tym Kraków) regulował nie tylko nieuniknione spory między miastami, ale przede wszystkim prowadził wspólną politykę wobec państw nadbałtyckich i rejonu Morza Północnego. W XIV w. gospodarczą potęgą tego regionu stał się także Zakon Krzyżacki. NajważflKsJBzym miastem Hanzy była Lubeka. Towarami handlu hanzeatycMCfo były tradycyjne surowce Wschodu: futra i drewno. Z Zachodu obok rzadkich towarów luksusowych przywożono głównie wino i suk"O. Miasta hanzeatyckie zakładały swoje faktorie w ośrodkach, z którymi handlowały. Południe Francji i Katalonia Czwartą strefą szczególnie intensywnego rozwoju był region obej®*BVy Dolinę Rodanu, Prowansję, Langwedocję i Katalonię. Była ona "sroiej niż Włochy czy Flandria zaludniona, mniej tu było dużych miast Wwwylia, Lyon, Barcelona). Bogata w drewno, żelazo, sól, wełnę *W*zukrwane produkty rolne: zboże, oliwę, wino, korzystała z dogodnego UfOżenia handlowego. Poza tymi strefami dla gospodarki europejskiej stały się również ważne środkowe Niemcy i Czechy, z których na rynki europejskie dostarczano żelazo, srebro, płótno, szkło, drewno. Europa Środkowa włączy się w międzynarodową wymianę silniej w XIV w. Jarmarki szampańskie Na skrzyżowaniu dróg europejskich, w kilku miastach Szampanii funkcjonowały pierwsze międzynarodowe targi (jarmarki szampańskie) będące w XII-XHI w. centrum handlu europejskiego. Każde z tych miast organizowało po dwa jarmarki w roku (letni i zimowy). Spotykali się wówczas kupcy włoscy z flandryjskimi, angielscy z hiszpańskimi itd. Bezpieczeństwo na drogach i podczas jarmarków zapewniali hrabiowie Szampanii. W XIV w., gdy Szampania została włączona do Francji, a między Flandrią i Włochami rozwinęła się regularna żegluga (narastał też bandytyzm na drogach), jarmarki upadły. 5. Społeczeństwo miejskie Miasta średniowieczne rozwijały się dzięki stałej do nich migracji ludności, zarówno z bliskiej okolicy, jak i dalszych regionów. Handel, produkcja, rozbudowa miasta przyciągały ludność wiejską i wyspecjalizowanych rzemieślników. Napływ ludności był ułatwiony przez zanik poddaństwa w pełnym średniowieczu, można je było ponadto zrzucić, osiedlając się w murach miejskich („powietrze miejskie daje wolność" - po roku i jednym dniu). Mieszczaństwo, aczkolwiek podlegało jednolitemu prawu obowiązującemu na terenie jurysdykcji miejskiej (miasto wewnątrz murów i jego przedmieścia), było bardzo zróżnicowane, zarówno majątkowo, jak i prawnie. Znaczącą część ludności miasta stanowili ludzie nie mający prawa obywatelskiego (pełnia praw politycznych), które przyznawano urodzonym mieszkańcom (bądź długoletnim rezydentom) posiadającym w mieście nieruchomość. Upośledzone prawnie były również kobiety. Drugą ważną cechą społeczności miejskiej była duża liczebnie grupa ludzi luźnych: pracowników sezonowych, migrujących z ośrodka do ośrodka, wreszcie marginesu społecznego (żebracy, prostytutki, złodzieje). Najbogatszą warstwą byli kupcy-bankierzy, dalej kupcy, notariusze, złotnicy, lekarze, starszyzna rzemiosł przynoszących najwyższe zyski. Ustrój miast Miasta odradzały się lub powstawały w okresie, gdy były własnością monarchy czy feudała. Zarówno zakres świadczeń, jakie z tego tytułu musiały ponosić, jak i autonomii, którą otrzymały, niewiele różnił je od gmin wiejskich. Dosyć szybko jednak zaczęły walczyć o poszerzenie swobód i przywilejów - były one niezbędne dla rozwoju handlu i produkcji. Szczególnie ostre walki, a nawet wojny o własny samorząd i suwerenność toczyły miasta we Włoszech, Flandrii i Nadrenii. Od wyniku tej walki zależał zakres wolności miasta. Drugą drogą do jej zdobycia była ugoda z feudałem i wykupienie przywileju. We Francji i Niderlandach samorząd miejski rozwinął się z organów sądowych, w Niemczech przyjął się ustrój konsularny: władzę w mieście sprawowali konsulowie tworzący radę miejską. Miasta wybierały swoje władze, w tym sądowe, rady uchwalały prawa i przepisy porządkowe, miały własny aparat policyjny. Z reguły prawa największego ośrodka w danym regionie stanowiły wzór dla prawodawstwa innych miast. Ustrój polityczny i społeczny europejskich miast był bowiem dosyć zróżnicowany. Powstały regiony prawa magdeburskiego (należały do niego m.in. miasta polskie), lubeckiego (obejmował ośrodki hanzeatyckie), zaznaczyła się odrębność ustrojowa północno-środkowych l^och. "' Zagarnięcie władzy w mieście przez najbogatsze kupiectwo przesądza1$( o oligarchicznym charakterze ustroju miejskiego. Konflikty społeczne fl&plityczne, które wybuchały w miastach, niekiedy na krótki okres S||eniały układ rządzący, do rad i urzędów zyskiwali dostęp przedsfawiciele cechów gorzej sytuujących się w hierarchii cechowej. Na ifzetomie XIV i XV w. fala takich rewolt przeszła przez całą niemal Europę fj$ Barcelony po Gdańsk. "•Miasto i mieszczaństwo w Polsce średniowiecznej Początki miast • W państwie pierwszych Piastów było ok. 20 większych grodów, J*wórych wznoszono budowle kamienne (palatia i kościoły). Duże grody 5?fy otoczone jednym lub nawet kilkoma obwarowanymi podgrodziami ^**adami rzemieślniczymi otwartymi, które potem również otaczano 2S™111' Czynnikiem miastotwórczym w tym okresie był przede wszystkim ***w»el, mimo iż w gospodarce całego kraju nie odgrywał on jeszcze wielkiej roli. Polska otoczona była regionami o dość intensywnie prowadzonej wymianie: na południowym wschodzie głównym centrum handlu był Kijów, na południowym zachodzie Praga, na północy Bałtyk. Szlak handlowy biegł od Kijowa przez Przemyśl, Kraków do Pragi i dalej do południowych Niemiec, szlak bałtycki łączył się z nim przez Wisłę i Bug oraz przez Śląsk i Kujawy. Głównymi towarami tego handlu byli niewolnicy i futra. Zyski z niego ciągnął także władca, pokrywając kraj komorami celnymi. W XII w. Polska miała już dosyć gęstą sieć osad targowych (ok. 250) organizujących wymianę lokalną i powiązanych, przynajmniej część z nich, z handlem dalekosiężnym. Osady targowe powstawały przede wszystkim przy grodach kasztelańskich, związane bowiem z nimi były także funkcje fiskalne (m.in. pobór ceł), zaś zbywane na nich kupcom cudzoziemskim futra dostarczała administracja książęca (futra były składane jako daniny). Targi objęto mirem targowym, czyli nakazem zachowania spokoju i bezpieczeństwa (złamanie miru bardzo surowo karano). Wiele targów odbywało się regularnie co tydzień. Największe z miast w XII w. liczyły ok. 4 tyś. mieszkańców (Kraków, Wrocław, Wolin, Gniezno). Lokacje na prawie niemieckim W głównych ośrodkach handlowych Polski osiedlali się obcy kupcy, a potem także rzemieślnicy, którzy uzyskiwali tzw. prawo gości. Mogli rządzić się własnym prawem w stosunkach między sobą, wyjęci byli z podległości urzędnikom lokalnym, podlegając księciu i jego pełnomocnikowi - wójtowi. Od XIII w. coraz liczniej napływali z Niemiec osadnicy do krajów Europy Środkowej: Polski, Czech, Węgier, Zakonu Krzyżackiego. W ten sposób osada zamieszkała przez gości, początkowo niewielka i wyłączona spod działania miejscowego prawa, powiększała się i tworzyła na terenie miasta odrębną gminę. Zresztą w największych ośrodkach nie było ani jednolitej organizacji prawnej, ani nawet jednolitego układu przestrzennego. Zmienił ten stan rzeczy dopiero przywilej lokacyjny. Pierwsze lokacje miejskie - a więc akty nadania nowego statusu prawnego miastu i jego mieszkańcom, a w ślad za tym nowa organizacja przestrzenna miasta - miały miejsce na Śląsku i dotyczyły osad górniczych, gdzie osiedli górnicy z Niemiec. W połowie XIII w. najważniejsze miasta Polskie (Wrocław, Kraków, Poznań) otrzymały przywileje lokacyjne, które były wzorowane na prawie Magdeburga. Lokację organizowali Ga^ w osadnictwie wiejskim) zasadźcy i podobne jak w osadach wiejskich były iei zasady: działki w mieście dziedziczne, wolnizna, własne sądownictwo, wspólne dla całej gminy pastwiska, łowiska. Przywileje szły jednak znacznie dalej: prawo wolnego targu oznaczało, że dochody z prowadzenia handlu, które należałyby się władcy (bo to on był w XIII w. właścicielem lokowanych miast), pozostawały w gminie. Z czasem miasta wywalczyły sobie przywilej wolnego handlu, czyli zwolnienia od ceł na terenie całego kraju (dzielnicy). Zasadźca, który inwestował w całe przedsięwzięcie własne kapitały, był sowicie za to wynagradzany: przyznawano mu znacznie większy 4 nąjdogodniej położony teren w mieście - po usytuowaniu tam kramów i warsztatów, młynów, foluszy, browarów, karczem czerpał z tego tytułu dochody. Gdy miasta zdobywały się na wykupienie wójtostwa, przejmowały też te działki na własność gminy. Lokacja zmieniała całkowicie układ przestrzenny bezładnie przedtem rozwijającego się miasta. Centrum stanowił rynek, na którym mieściła się siedziba władz (ratusz), kramy kupieckie, w jednym z narożników kościół parafialny. Od każdego z rogów rynku odchodziły po dwie ulice, działki zaś miały charakter regularny. Inaczej rozplanowane były miasta portowe oraz te, które wytyczono wokół drogi handlowej (wówczas rynek podłużny). Wielkość miasta zależała nie tylko od liczby jego mieszkańców, ale i od charakteru gospodarki miejskiej, różne też były rynki. W największych ośrodkach obok centralnego powstawało kilka mniejszych (np. solny), szczególnie duże zaś place targowe musiano wytyczać w miastach, gdzie odbywał się handel bydłem. ! • . Najwięcej lokacji miejskich w XIII w. przeprowadzono na Śląsku (128, * tffln 121 książęcych), w Wielkopolsce 38, a w Małopolsce 29 (tu więcej ffliast lokowało duchowieństwo), w pozostałych dzielnicach było ich $MCznie mniej. W Polsce średniowiecznej (poza ziemiami zakonnymi oraz Rusią) przeprowadzono prawie 700 lokacji miejskich. 111 Rozwój miast w następnych stuleciach był również nierównomierny. °dpadł od Polski najbardziej zurbanizowany Śląsk, a Pomorze Gdańskie ?ostało włączone dopiero u schyłku epoki średniowiecznej. Przede wszyst~JO było bardzo niewiele miast dużych. Na początku XVI w. Wielkopolska *™»a tylko jedno takie (Poznań, na ogółem ponad 200 miast i miasteczek), •f^czas gdy na 50 miast w Prusach Królewskich przypadało ich 3, w tym I^Wększy, liczący ok. 40 tyś. mieszkańców Gdańsk (ponadto Elbląg "^•fuń). Na Mazowszu nie było ani jednego wielkiego miasta, a w rozległej Małopolsce dużym miastem był tylko stołeczny Kraków (na 150 miast). Dużym miastem w późnym średniowieczu stał się na Rusi Lwów (ok. 10 tyś. mieszkańców). Samorząd miasta i społeczeństwo miejskie Przywilej lokacyjny przyspieszył powstanie samorządu miejskiego. Początkowo sądowi przewodził sołtys (wójt), a wiec reprezentant władcy, ale gmina miejska obdarowana była immunitetem sądowym, czyli rządziła się własnym prawem i jej sąd rozpatrywał sprawy cywilne i niektóre kryminalne. Gmina posiadała wspólne grunty. Wcześniej wykształcił się samorząd w miastach lokowanych na prawie lubeckim, bo tam otrzymywała go gmina wraz z lokacją (w Polsce prawo to objęło miasta pomorskie). W każdym razie już w XIV w. powszechnie występuje w miastach polskich rozwinięta jego forma: rady miejskie, do których przeprowadzano wybory; miasto zaczęło wykupywać wójtostwa lub dzierżawić ten urząd. Tak jak wszystkie społeczności mieszczaństwo nie stanowiło monolitu. Przede wszystkim różniły się między sobą miasta. Niewielkie - miały charakter na pół rolniczych osad z lokalnym targiem; największe - były zabudowane w znacznym stopniu budowlami murowanymi, miały wiele kościołów (kilka parafialnych, klasztorne, poza jurysdykcją miejską katedrę i zespół biskupi), szpitale, otoczone były murami miejskimi, dysponowały urządzeniami takimi jak wodociągi i kanalizacja. Pewien procent ludności miejskiej stanowiła osiadła i często zajmująca się zajęciami miejskimi szlachta, z reguły skoligacona z mieszczanami. Na zróżnicowanie społeczności miejskiej wpływało także jej pochodzenie etniczne. Aż do XV w. dominującą rolę w miastach, zwłaszcza dużych i średnich, odgrywali Niemcy - kupcy, rzemieślnicy. W miastach ruskich obok ludności niemieckiej i polskiej mieszkali prawosławni Rusini, Żydzi, Ormianie. Rządzili się oni swoimi własnymi prawami. Niekatolicka ludność była prawnie upośledzona. Natomiast obdarowanie Żydów przywilejem udzielania pożyczek pod zastaw ziemi spowodowało, że stali się oni właścicielami gruntów na wsi i w mieście. Rozkwit miast w późnym średniowieczu Stulecia XIV i XV to najlepszy okres w przedrozbiorowych dziejach polskich miast. Średnie i duże miasta powiększały swój obszar, otaczając się gęsto zabudowanymi przedmieściami oraz „nowymi miastami" (te miały najczęściej swój własny samorząd), i wznosiły mury. Miasta mało- nolskie korzystały z rozwoju handlu z Rusią, wielkopolskie nastawione byty przede wszystkim na handel ze Śląskiem i Pomorzem. Kupiectwo największych ośrodków prowadziło rozległe interesy w strefie hanzeatyckiej, w Czechach, południowych Niemczech. Bardzo ważne dla miast i całej gospodarki były rezultaty wojny trzynastoletniej; pokój toruński przesądził o przynależności do Polski głównych miast pomorskich, a przede wszystkim Gdańska. Ich rola rosła ze względu na zwiększający się stale eksport zboża. Miasta w XIV w. otrzymały przywileje (przymus drożny i prawo składu), które gwarantowały im przepływ towarów przez ich teren. przymus drożny określał szlaki handlowe, którymi musieli się poruszać zbywający towar, prawo składu obligowało ich do wystawienia towaru w mieście, które tym przywilejem się cieszyło. Oba dawały przewagę w handlu kupiectwu miast polskich. Dowodem szybkiego wzrostu roli pieniądza w gospodarce było wybijanie monety w wielu miastach (Kraków, Poznań, Lwów, ale i w mniejszych jak Nowy Sącz). Polityka antymiejska szlachty Eksport zbożowy, który w ciągu XV w. wzrósł dziesięciokrotnie (z kilku do kilkudziesięciu tysięcy ton zboża rocznie), przynosił zyski nie tylko miastom, a przede wszystkim Gdańskowi, ale także szlachcie i chłopstwu. Przewaga polityczna i prawna, którą szlachta zdobyła w XV w., pozwoliła jej podjąć walkę o umocnienie swojej pozycji przez osłabienie konkurenta, czyli miast. Przywilej piotrkowski z 1496 r. ograniczał chłopstwu możliwoSci migracji do miast, szlachta została zwolniona z opłat celnych od towarów własnych (a więc wszystkich produktów gospodarki wiejskiej) i soli, wprowadzono taksy wojewodzińskie, wreszcie zakaz nabywania przez mieszczan dóbr ziemskich. Miasta więc jeszcze w okresie prosperity przegrały rywalizację ze szlachtą. Ta przegrana przyczyni się walnie do regresu gospodarki miejskiej w nowożytnej Polsce. III. KOŚCIÓŁ 1. Organizacja kościelna Schizma Wschodnia Podział cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie, a następnie upadek imperium na Zachodzie przesądziły o odrębnym kształtowaniu się chrześcijaństwa w obu częściach: greckiej i łacińskiej. Ostatecznie formalny rozdział między nimi dokonał się w 1054 r. (tzw. Schizma Wschodnia), oznaczając odrębną podległość (obediencję) organizacji kościelnej: na Zachodzie - papieżowi, na Wschodzie - patriarsze Konstantynopola. W trakcie stuleci, które nastąpiły po rozpadzie imperium rzymskiego, wyodrębniły się dwa różne obrządki z odrębną liturgią i jej językiem (na Zachodzie wyłącznie łaciński, na Wschodzie obok greki dopuszczono także inne języki). Kościoły dzieliły spory teologiczne. Biskupstwo i parafia Organizacja Kościoła zaczęła się kształtować w okresie cesarstwa. Jej podstawową strukturą było miasto-biskupstwo (stąd tak wiele biskupstw w średniowieczu znajdowało się na Półwyspie Apenińskim), kilka biskupstw tworzyło prowincję kościelną (metropolią było z reguły najważniejsze z miast w niej leżących). W kształtujących się monarchiach barbarzyńskich biskupi, a potem również opaci zostali wprzęgnięci w aparat państwowy - byli doradcami monarchów, urzędnikami królewskimi. Zmieniono wówczas system powoływania na najwyższe godności - w miejsce wyboru biskupa przez lud i kler diecezji pojawiło się mianowanie ich przez monarchów. W Polsce sieć diecezjalna kształtuje się na dobre po 1000 r., kiedy to w wyniku zjazdu gnieźnieńskiego powstały biskupstwa w Krakowie. Wrocławiu, Kołobrzegu. Za panowania Karola Wielkiego, którego władza rozciągała się na całą niemal (poza Wyspami Brytyjskimi) Europę chrześcijańską podległą papieżowi, uporządkowano organizację kościelną i zreformowano szkolnictwo, które także znalazło się w rękach Kościoła. -.. U progu drugiego tysiąclecia, podstawową jednostką w strukturach kościelnych, wyznaczającą ramy życia religijnego i społecznego, stała się parafia. W Polsce organizacja parafialna rozwinęła się w XIII-XV w., także w związku z przemianami osadnictwa. 2. Misje chrystianizacyjne Między V a XI w. wszystkie państwa, które powstały na Zachodzie oraz w Europie Środkowej i Wschodniej, przyjęły chrzest. Do czasów panowania Karola Wielkiego akcje misyjne prowadzili przede wszystkim lokalni biskupi, papiestwo (silniej od pontyfikatu Grzegorza Wielkiego vł~Vl w.) oraz zakony. Ogromną rolę w VII-IX w. w chrystianizacji rozległych obszarów Germanii, a częściowo także Słowiańszczyzny odegrali mnisi iroszkoccy, a następnie anglosascy. Zakładali oni na terenach misyjnych klasztory - placówki misyjne i pozyskiwali wśród miejscowej ludności (często elit społecznych) kadry duchowne i kontynuatorów swojej misji. Misje państwowe ,-,•• Za panowania Karola Wielkiego zrodziło się przekonanie, związane z>l4pą monarchii chrześcijańskiej i protektoratem Karola nad Kościołem, żj». państwo nie może istnieć bez Boga. Oznaczało to przymusową chrystianizację kształtujących się na wschodnich granicach imperium karolińskiego germańskich organizmów państwowych. Podbój Sasów był jedną z najkrwawszych misji chrystianizacyjnych (w latach 772-804). ifeootynuowali tę politykę władcy niemieccy wobec Słowian Połabskich. Istniejące na Połabiu związki i państwa plemienne, mimo kilkakrotnie podejmowanych prób, także przez ich własnych władców, nie zostały przed JPI w. schrystianizowane. Zorganizowana przez książąt i margrabiów (w XII w. przez księcia saskiego Henryka Lwa i margrabiego Albrechta Niedźwiedzia) oraz rycerstwo niemieckie krucjata przeciwko tym państ^om zakończyła się ich zagładą. Między IX a XI w. kształtujące się państwa słowiańskie i skandynaw^C zostały schrystianizowane drogą pokojową, dzięki dokonanemu przez j™ władców wyborowi. W tym też okresie sukcesy odniosły misje f^ntyjskie. Kościół wschodni rozciągnął swoje panowanie na Bałkany (ffif • Ostatnim państwem europejskim, którego chrystianizacja zaczęła się |§j|iero w końcu XIV w. (wyprawa misyjna Jagiełły w 1387 r.), była Litwa. Końcu XIII w. jednak, po zdobyciu Rusi przez Mongołów, na terenach nad Morzem Czarnym zaczął szerzyć się islam. W tym samym stuleciu drastycznie skurczył się, na skutek odniesionych przez rekonkwistę sukcesów, jego zasięg na Półwyspie Pirenejskim. 3. Synkretyzm religijny Zetknięcie się chrześcijaństwa z tradycją pogańską doprowadziło do zmian w samym chrześcijaństwie. Religię, obrzędowość, a szerzej całą kulturę średniowieczną cechował synkretyzm, czyli łączenie w jednym światopoglądzie i sposobie oglądu oraz rozumienia rzeczywistości różnych tradycji i ich elementów. Powierzchowna chrystianizacja (na znacznych obszarach Europy do pogłębienia wiedzy religijnej i upowszechnienia się praktyk religijnych doszło w XIII-XV w.), słabe przygotowanie kleru, a przede wszystkim obcość kulturowa nowej religii w okresie misyjnym przyczyniały się do przenikania wierzeń pogańskich i praktyk magicznych do religii chrześcijańskiej. Kult świętych, jeden z najważniejszych elementów średniowiecznej religijności, wchłaniał wierzenia związane z kultem bohaterów czy wodzów, żywym zwłaszcza w tradycji germańskiej. Święta kościelne łączyły się z cyklem przyrodniczym i pogańskimi praktykami dotyczącymi kultu płodności, symbole wiary (krzyż) były używane jako amulety, wreszcie świątynie często wznoszono w miejscach dawnego kultu pogańskiego. Kościół wiele dawnych wierzeń i praktyk zaakceptował, nadając im nową szatę obrzędową i nową interpretację, niektóre jednak zwalczał, w tym przede wszystkim zwyczaj palenia zmarłych. Chrystianizacja niosła zmiany i przewartościowania nie tylko w sferze wierzeń religijnych i praktyk obrzędowych, ale także w całym życiu ludzkim. Kalendarz kościelny ze swoimi świętami i okresami postów, zakaz wielożeństwa i małżeństw między krewnymi dotykały spraw ludzkich i podstaw społecznego porządku. 4. Państwo Kościelne Początki świeckiego władztwa papieży sięgają pierwszej połowy VIII w. O jego powstaniu zadecydowała wyprawa króla Franków Pepina Krótkiego do Italii. Został tam wezwany przez papieża zagrożonego ekspansją Longobardów, którzy rozszerzali swoje panowanie w Italii, zagarniając m.in. należące do Bizancjum tereny. Pepin pokonał ich w 755 r., a zdobyte obszary (egzarchat raweński) przekazał we władanie papieżowi jako tzw. ojcowiznę św. Piotra (patrimonium Sancti Petrf), Obejmowały one ziemie od Morza Adriatyckiego przez Umbrię po Rzym j jego okolice, wąskim pasem przecinając Półwysep Apeniński. W dobie panowania Karolingów Państwo Kościelne było zależne od ich opieki, a następnie, w czasie zmagań cesarstwa z papiestwem, okresowo uzależnione także od władców niemieckich. Gdy na Półwyspie Apenińskim wykształciły się aspirujące do pełnej suwerenności miasta-państwa, także te znajdujące się na terenie Państwa Kościelnego usamodzielniły się politycznie, co w późniejszym okresie - w latach niewoli awiniońskiej - umocniła nieobecność papieży w Rzymie. Od ostatniej ćwierci XIV w. starali się oni odzyskać władzę nad swoim państwem. Powiodło się to w XV w. Papież stał się wówczas wyraźniej stroną w konfliktach politycznych i militarnych, które rozdzierały północne i środkowe Włochy. Jego władztwo nad Państwem Kościelnym w XVI w. zyskało charakter nowożytnej monarchii absolutnej. 5. Reformy Kościoła i ruchy religijne Kryzys papiestwa w X w. i programy reform Papiestwo, Kościół (zarówno diecezje, jak i zakony) na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia zaczęły podlegać tym samym procesom feudalizacyjnym, co społeczeństwo świeckie. W X w. nastąpił najgłębszy ^dziejach papiestwa kryzys - odbiorze papieży decydowały rzymskie rody arystokratyczne, które osadzały na tronie papieskim m.in. synów zrodzonychze związku z papieżami (okres tzw. pornokracji). Wyraźnie zarysowa|R sie^endencja do zdobycia władzy nad Stolicą Apostolską przez jedną dynastię^Dostojnicy Kościoła zaangażowani w życie doczesne, w walki polityczne i zapewnienie swojemu potomstwu dóbr i godności kościelnych Wpierali szerzenie się ówczesnych plag w Kościele: nepotyzmu (popieranie krewnych) i symonii (świętokupstwo, kupowanie godności kościelnych). Podjęte w X w%próby_naprawy sytuacji-w papiestwie i reformy całego Kościoła wyszły z dwu ośrodków: jdworu cesarskiego i środowisk kościel.nych związanych z tzw. reformą kluniacką. W początkach X w. w Cluny IfUrgundia) został założony klasztor, który miał ściśle realizować regułę |r • Benedykta (od tej reguły zakon wyraźnie już odszedł, m.in. na skutek panowania opatów przez władców - mianowano nawet ludzi nie związaffjfch ślubem zakonnym). Opat mógł być wybierany tylko spośród jjfnichów, zaś Cluny podlegało bezpośrednio papieżowi. Klasztor bur- gundzki stał się zaczątkiem nowej w ramach reguły benedyktyńskiej kongregacji zakonnej, która na początku XII w. liczyła ok. 2 tyś. klasztorów. Kongregacja ta - obok niektórych biskupów lokalnych - była szermierzem ruchu pokoju Bożego, który miał zahamować przemoc i przelew krwi, jakie były wynikiem prowadzonych między feudałami wojen. Jedną z ofiar tych wojen był Kościół i jego dobra, zagarniane przez feudałów świeckich. Z kręgów związanych z reformą kluniacką rekrutowali się od połowy XI w. papieże, którzy za główny środek naprawy Kościoła uznali pozbawienie osób świeckich wpływu na Kościół i uzyskanie przez papiestwo pełnej suwerenności. Wprowadzono zasadę wyboru papieży przez zgromadzenie kardynałów (biskupi kościołów rzymskich). Synod w 1075 r. i reforma gregoriańska Najszerszy program reformy sformułował Grzegorz VII (1073-1085, reforma od jego imienia nosi miano gregoriańskiej). Ogłosił ją na zwołanym w 1075 r. synodzie. Oprócz podjętych tam uchwał papież wydał tzw. Dyktat papieski (Dictatus papae), w którym uregulował zasady wyższości władzy papieskiej nad cesarską. Najważniejsze postanowienia synodu (1075) 1. zakaz przyjmowania przez duchownych inwestytury z rąk świeckich; 2. wprowadzenie obowiązującej cały kler zasady celibatu (bezżenności); 3. zreorganizowanie kurii rzymskiej; papież w realizacji programu reform posługiwał się swoimi wysłannikami, legatami. Postanowienia tego synodu oraz program suwerenności władzy papieskiej i jej wyższości nad władzą cesarską doprowadziły do ostrego konfliktu z władcą Niemiec, Henrykiem IV (s. 44). Ruch dobrowolnego ubóstwa i nowe zakony Przed potrzebą kolejnych reform stanął Kościół w dobie szybkiego rozwoju gospodarczego Europy. Gospodarka pieniężna, narodziny miast i nowego typu społeczeństwa, szybkie kostnienie struktur kościelnych (w tym także kongregacji kluniackiej), drastyczne rozwarstwienie materialne ludności i pojawienie się w miastach jako zjawiska masowego nędzy, konfrontowanej m.in. z bogactwem Kościoła, były wyzwaniem dla kleru i jego działalności duszpasterskiej. Podejmował je jednak z oporem i nierychliwie, częściej potępiając nowe zjawiska (pieniądz i lichwę) niż podejmując nowy typ działalności. Sfeudalizowany wiejski kler, odseparowane od ludności dwory biskupie i kapituły nie potrafiły stworzyć ani nowych instytucji, ani nowego duszpasterstwa w mieście. Pierwszą odpowiedzią na wyzwania czasu, u progu drugiego tysiąclecia, były zakładane licznie, zwłaszcza we Francji i Włoszech, klasztory pustelnicze (Zgromadzenia eremickie) oraz - silna zwłaszcza w północnych Włoszech w dobie narodzin komuny miejskiej - walka z lokalnymi biskupami, oskarżanymi o świętokupstwo. .W_XJI w. rozwinął się ruch dobrowolnego ubóstwa, który prowadził w dwu kierunkach: ' l. Ostrego konfliktu z autorytetami kościelnymi, radykalizacji głoszotfych haseł i oddalania się od prawomyślności. W ten sposób powstały potężne i groźne, zwłaszcza na przełomie XII i XIII w., ruchy heretyckie: Waldensów i albigensów (katarów). Podjęta za pontyfikatu Innocentego III zdecydowana walka Kościoła z nimi zakończyła się sukcesem papiestwa. Dłużej przetrwały herezja bogomiłów, szerząca się na Bałkanach, oraz Skupiska katarów w płd.-zach. Francji; 2. Starań, aby zmieścić się w ramach dopuszczalnych przez doktrynę ijf razie konfliktu z miejscową hierarchią szukać porozumienia z papiestwem. W ten sposób doszło do założenia nowej rodziny zakonów: zakonów żebrzących, których najważniejszymi twórcami byli na przełomie JCII i XIII w. św. Franciszek z Asyżu (franciszkanie) i św. Dominik Ouzman (dominikanie). Reforma laterańska < Odpowiedzią papiestwa na wyzwania epoki szybkiej urbanizacji były tokże podjęte na IV soborze laterańskim (1215) przez Innocentego III rabnny zmierzające do pogłębienia chrystianizacji. Ich efektem było prowadzenie powszechnego nauczania religijnego: poprzez obowiązek 8»oszenia kazań i rozwój szkolnictwa parafialnego. Zwrócono uwagę na *^Jularność odprawiania sakramentu pokuty, upowszechnił się sakrament "flfckeństwa, położono nacisk na kontrolowanie Kościoła lokalnego, **K>wno w skali metropolii (wysyłanie legatów papieskich), jak i diecezji , Irytowanie kościołów, regularne zwoływanie synodów diecezjalnych). *P*ony, scentralizowane, zaczęły być lepiej kontrolowane przez kurię. 6. Niewola awiniońska Podporządkowanie papieży monarchom francuskim i przeniesienie Stolicy Apostolskiej do Awiniomi (1309-1378) doprowadziły do kryzysu w Kościele powszechnym. Papiestwo utraciło swoją potęgę polityczną i realną władzę nad Państwem Kościelnym, a -także kontrolę nad Kościołami lokalnymi, co starali się wykorzystać władcy świeccy, ograniczając swobody i przywileje Kościoła, przede wszystkim zaś przejmując kontrolę nad obsadą najwyższych godności duchownych. Okres „niewoli awiniońskiej" został wykorzystany przez ówczesnych papieży do budowy scentralizowanej monarchii i przejęcia pod bezpośredni nadzór kurii wszystkich tych dziedzin, które nie do końca udało się zawłaszczyć monarchom. Rozbudowało się sądownictwo papieskie, wzmocniła działalność powołanej w pół. XIII w. inkwizycji (na początku XIV w. miała miejsce krwawa rozprawa z oskarżonymi o herezję begardami), wzrósł niepomiernie fiskalizm papieski. Ściągano z różnych krajów świadczenia na rzecz papiestwa (z Polski świętopietrze), pobierano opłaty za wszystkie czynności przeprowadzane przez kurię i jej instytucje, handlowano beneficjami. Dwór papieski nie ustrzegł się w tej sytuacji korupcji i wewnętrznej walki o wpływy i godności, pienił się nepotyzm. 7. Wielka Schizma Zachodnia i kryzys chrześcijaństwa w dobie przedreformacyjnej Powrót papieża (Grzegorz XI) do Rzymu i rychła jego śmierć (1378) doprowadziły do rozłamu w Kościele. W Awinionie kontynuowano obiór papieży, kardynałowie włoscy obstawali przy Rzymie jako siedzibie papiestwa i dokonywali tu wyboru swojego papieża. W dziejach papiestwa wielokrotnie dochodziło do wyboru tzw. antypapieży, gdy jednak w XIV w. papiestwo stało się scentralizowaną monarchią, rozłam ogarnął cały Kościół, jedne kraje uznawały papieży rzymskich, inne awiniońskich. Ruch soborowy Na początku XV w. wobec utrzymującej się schizmy narodził się ruch soborowy. Kolejne i przez wiele lat obradujące sobory powszechne w Pizie, Konstancji i Bazylei angażowały nie tylko kler, ale także władców świeckich i profesorów uniwersyteckich. Sformułowano wówczas program, który miał zakończyć rozłam; był nim koncyliaryzm. Detrpnizując jednych papieży, wybierając swoich (którzy mieli być jedynymi), sobory usiłowały narzucić wyższość swojej władzy nad władzą papieży. W pierwszej połowie XV w. rzeczywiście zasadnicze sprawy Kościoła decydowały się na soborach. Nie podjęto jednak wówczas próby głębszej reformy Kościoła, której potrzebę dramatycznie już odczuwano. Husytyzm W Czechach w I pół. XV w. szerzył się husytyzm, z nośnymi hasłami potępienia bogactwa kleru, dostępu wiernych do Słowa Bożego (tłumaczenie Biblii) i ich prawa do głoszenia tegoż Słowa, z krytyką praktyk kościelnych (sprzedaż odpustów) i głębokich nierówności, których symbolem była komunia pod dwiema postaciami zarezerwowana tylko dla kleru. Kościół jawił się jako siedziba grzechu, a utrata przez papiestwo autorytetu i gorszące spory w łonie dostojników kościelnych pogłębiały tylko przekonanie o możliwości osiągnięcia zbawienia bez pośrednictwa Kościoła rzymskiego. Uznanie Jana Husa za heretyka, spalenie go na stosie (1415) doprowadziło do wybuchu powstania w Czechach (1419-1434). Husytyzm miał dwa odłamy: radykalny - taboryci dążyli do zbudowania społeczeństwa powszechnej równości i wspólnoty dóbr, rządzącego się prawami zawartymi w Biblii (przywódca Jan Żiżka). Drugim odłamem byli utrakwiści - nie głoszący haseł społecznych, zmierzający do reformy 'Kościoła i uznania przez władcę i papiestwo (sobór) wprowadzonych przez husytyzm zmian obrządku (artykuły praskie, 1421): swobody głoszenia Słdwa Bożego, komunii pod dwiema postaciami oraz pozbawienia kleru bogactwa i prawa pobierania opłat za sprawowaną służbę bożą. Jan Wiklef '*"?• Husytyzm był inspirowany przez myśl angielskiego teologa Jana Wiklefa oskarżonego o herezję. Według niego jedynym źródłem wiary jest Wsmo święte, a właściwe ramy społeczne życia wiernych zapewnia państwo. Władcą Kościoła - społeczeństwa wiernych - powinien być panujący. Obok tych najradykalniejszych i najważniejszych ruchów religijnych Uznanych za herezje) szerzyły się inne, które odwoływały się do ideału Kościoła ubogiego, Kościoła pierwszych apostołów, krytykowały boga\Ctwo i władzę instytucji kościelnych. Szczególnie tępiony w XIII i na j^cza.tku XIV w. był radykalny odłam franciszkanów (spirytuałowie), pomagający się literalnego przestrzegania reguły św. Franciszka. 8. Zakony Początki zakonów Ruch zakonny narodził się w starożytności w Egipcie, gdzie ojcowie pustyni usiłowali realizować ideały ewangeliczne: ubóstwo, zachowanie czystości, bezwzględne posłuszeństwo. Na Zachodzie twórcą reguły zakonnej był prawdopodobnie św, Benedykt z Nursji (pocz. VI w.), który założył zgromadzenie mnichów na Monte Cassino. Jej zasady streszczano krótkim ora et labora (módl się i pracuj), gdyż życie mnichów miała wypełnić praca (fizyczna i umysłowa) oraz modlitwa. W regule szczegółowo określono cały tryb życia: pory wypoczynku, pracy, modlitwy, sposób ubierania się i odżywiania, spoczynku nocnego, zobowiązano mnichów do bezwzględnego posłuszeństwa wybieranemu z ich grona opatowi (czyli ojcu) klasztoru. Powstałe w VI, VII w. klasztory dzięki pracy umysłowej mnichów (gromadzenie ksiąg, ich przepisywanie, kompilowanie wiedzy starożytnych) przechowały spuściznę piśmienniczną antyku. W państwie karolińskim w IX w. reguła benedyktyńska została narzucona wszystkim wspólnotom klasztornym. Benedyktyni mieli także swoją gałąź żeńską. Eremici i cystersi Od X w. pojawiły się prądy reformatorskie, obejmujące zarówno zakon benedyktyński, jak i prowadzące do powstania nowego typu zgromadzeń. Powstałe w X-XII w. zakony pustelnicze (kartuzi, kameduli) i inne, jak premonstratensi, kanonicy regularni, najczęściej opierały się na regule św. Augustyna. Najważniejszym z założonych w tym okresie zgromadzeń był wywodzący się z ruchu pustelniczego i reform benedyktyńskich zakon cystersów. Uzyskał on wiele nadań w Polsce, a jego klasztory były ważnymi ośrodkami kultury. Cechą charakterystyczną odnowy życia zakonnego w X-XII w. były jej hasła powrotu do Kościoła apostolskiego, wyidealizowanego obrazu życia Kościoła w pierwszych wiekach chrześcijaństwa oraz do zasad ewengelicznych. Ubogie kościoły klasztorne cystersów przeciwstawiały się wspaniałości architektury kluniaków. Wszystkie nowe zakony głosiły hasła ubóstwa. Mendykanci: franciszkanie i dominikanie Najważniejszą zmianą w ruchu zakonnym było powstanie na przełomie XII i XIII w. zakonów żebrzących, wyrosłych z ruchu dobrowolnego ubóstwa i powołanych dla zaspokojenia potrzeb religijnych rodzącego się społeczeństwa miejskiego. Franciszkanie, założeni przez św. Franciszka Z Asyżu, dominikanie przez św. Dominika Guzmana (i kilka innych zgromadzeń tego typu) działali w miastach i szybko stali się konkurencją dla kleru świeckiego, gdyż prowadzili działalność duszpasterską. W początkowym okresie istnienia głosili oni ideę skrajnego ubóstwa - klasztory nie posiadały żadnej własności, bracia ubrani byli w habity z niefarbowanego sukna przewiązane sznurem, na nogach mieli sandały, Utrzymywali się z jałmużny, nazywali się braćmi dla podkreślenia równości •między sobą i między nimi a świeckimi. W połowie XIII w. doszło do złagodzenia reguł (powstały wówczas ostro zwalczane odłamy radykalne, wierne regułom pierwotnym), z czasem ^zwłaszcza gałąź żeńska) klasztory stały się posiadaczami domów oraz rent Łzdobyfy podstawy utrzymania. Nowością było też zorganizowanie wokół tych zakonów ludzi świeckich - tercjarzy, którzy bez ślubów zakonnych starali się realizować ideały ubóstwa i solidarności społecznej. Mendykanci jprzyczynili się do rozwoju bractw religijnych, których celem było pogłębienie religijności, a przede wszystkim troska o zbawienie członków bractw (organizacja pogrzebów, wypominki, msze za dusze zmarłych). Mendykanci, którzy odnieśli ogromny sukces w całej Europie (w Polsce ich domy zakładano już w latach 20. XIII w.), byli nastawieni na kaznodziejstwo. Dominikanie stali się najwyższej klasy specjalistami w tej działalności duszpasterskiej. W celu właściwego przygotowania się do tego typu pracy zakony żebrzące zorganizowały swoje szkolnictwo (zwłaszcza dominikanie), miały też ważki udział w rozwoju uniwersytetów (szczególnie w Paryżu i Oxfordzie). Z zakonu franciszkańskiego wyłonił się w połowie XIV w. zakon obserwantów (w Polsce nazywanych bernardynami - od imienia św. Bernardyna ze Sieny). Zajął on ważne miejsce w życiu religijnym i społecznym (bractwa) polskiego mieszczaństwa i szlachty. Zakony rycerskie Szczególną rolę odegrały w średniowieczu zakony rycerskie, powstałe okresie wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej z bractw zakładanych do Opieki nad pielgrzymami. Łączyły one etos rycerski i walkę zbrojną z muzułmanami ze ślubami zakonnymi. Stanowiły główną siłę militarną P*ostw chrześcijańskich powstałych na Bliskim Wschodzie. Od XII w. '^•fcdały swoje placówki w Europie. w Najważniejsze z nich to: templariusze, joannici i krzyżacy. Dzięki nadaniom ziemi i operacjom kredytowym (templariusze) zakony te zdobyły ogromne majątki. Najwcześniej, na skutek oskarżenia o herezję i zamiaru przejęcia ich majątku przez króla Francji Filipa IV, zostali skasowani templariusze (1312). Dwa z tych zakonów założyły własne państwa: krzyżacy w Prusach oraz joannici na Cyprze (od XVI w. na Malcie). W historii Polski odegrały rolę jeszcze inne zakony rycerskie: kawalerów mieczowych, który osiadł w Inflantach i od lat 30. XIII w. formalnie był połączony z Zakonem Krzyżackim, oraz również połączonych z krzyżakami - braci dobrzyńskich. Liczne klasztory w Polsce mieli także bożogrobcy. Z zakonami rycerskimi, szczególnie joannitami, wiąże się również organizacja szpitalnictwa. W miastach polskich ważnym zgromadzeniem zakonnym prowadzącym opiekę nad chorymi i ubogimi był zakon św. Ducha (duchacy). ERA NOWOŻYTNA I. PAŃSTWO NOWOŻYTNE Rozdział 1. Monarchie absolutne 1. Przeobrażenia monarchii stanowej W większości państw europejskich koniec średniowiecza i początek epoki nowożytnej charakteryzowały się występowaniem dwóch powiązanych ze sobą procesówltunifikacji po rozbiciu feudalnym ora^ ograniczenia kompetencji stanów na rzecz ośrodka centralnego. Reprezentacje stanowe (siejmy, landtagi itp.) często stawały się organami działającymi w imieniu władcy, w niektórych państwach zaś poniechano ich zwoływania. Pierwszy z wymienionych procesów oznaczał ostateczną likwidację „drabiny" lennej i stopniowe znoszenie odrębności poszczególnych księstw, margrabstw, hrabstw itp. Drugi zaś - umacnianie władzy monarszej, która wraz z uprawnieniami przejmowała obowiązki spoczywające dotąd na stanach i ich reprezentacji. Oba procesy przebiegały zarówno pokojowo, jak i w trybie wojny wewnętrznej, przy czym rozstrzygnięcia militarne były częściej stosowane przy realizacji dążeń unifikacyjnych. Przeobrażenia te pociągały za sobą zmiany społeczne, gdyż dzięki likwidacji zależności lennej szlachta zyskała ełne prawa do ziemi (przedtem dzieliła je z seniorem). Zyski te opłaciła zmniejszeniem udziału we władzy, którą scedowała na monarchę w zamian za obronę przed zewnętrznym niebezpieczeństwem. Ponadto tworzenie nowożytnego aparatu władzy - bardziej rozbudowanego niż średniowieczny - spowodowało wymianę znacznej części elit i awans (często oparty na kompetencji, a nie na pochodzeniu) ludzi spoza tradycyjnej arystokracji feudalnej. 2. Cechy państwa absolutnego W XVI (kraje romańskie) i XVII w. (kraje niemieckie i skandynawskie) kolejne państwa przekształciły się w monarchie absolutne. Ten typ państwa charakteryzowały: 1. rozbudowa scentralizowanego aparatu państwowego (biurokracji) 2. rozbudowa armii (coraz częściej stałej i zawodowej, a nie pospolitego ruszenia lub zaciągów czynionych w zależności od potrzeby wojennej) 3. wzrost obciążeń podatkowych mieszkańców pokrywających koszty utrzymania biurokracji i armii 4. rozbudowany dwór monarszy Czynniki te kierowały państwo absolutne w stronę ekspansji zewnętrznej, która - zdaniem części historyków - była głównym jego celem. W polityce wewnętrznej głównym celem państwa absohltnego było uzyskanie nadwyżki budżetowej. Osiągano to poprzez wzrost podatków, protekcjonizm celny i popieranie rozwoju własnej produkcji. Urzędy w państwie (często sprzedawane) w coraz większym Stopniu wymagały kwalifikacji fachowych, których nie miała szlachta i'fcirystokracja. Obsadzali je więc wykształceni mieszczanie, następnie w wielu państwach uszlachcani. W ten sposób powstawała nowa szlachta. Częstym sposobem bogacenia się urzędników było dzierżawienie poboru ceł lub podatków w zamian za stałą, zryczałtowaną opłatę. • Granice terytorialne monarchii absolutnych nadal wyznaczano w zależności od losów wojen lub rezultatów rokowań dyplomatycznych. Zanikła natomiast średniowieczna praktyka budowania rozległych władztw dynastytóaiych przez związki rodzinne (małżeństwa, dziedziczenie) między fflonarchamf. Państwa absolutne często miały charakter ponadnarodowy, f$lyż przy wytyczaniu ich granic nie uwzględniano podziałów etnicznych. !£zyanikiem spajającym mieszkańców państwa nadal była podległość lwiemu monarsze. • ^Uzasadnienie teoretyczne monarchii absolutnej dali Florentyńczyk IJkcolo Machiavelli (1469-1527) w dziele Książę i Francuz Jean Bodin U530-1596) w Sześciu księgach o Rzeczypospolitej. Ten ostatni władzę 'W"Stwową traktował jako absolutną, identyfikując ją z władzą monarchy ! *P Uznającego nad sobą żadnej zwierzchności. Za monarchę, który IPWpełniej realizował te zasady, uchodzi król Francji Ludwik XIV, któremu 'Przypisuje się słynne powiedzenie „Państwo to ja." hfc,/-. 3. Absolutyzm oświecony W odniesieniu do II pół. XVIII w. mówimy o absolutyzmie oświeconym. Pod wpływem idei oświecenia monarchowie, uważający się za „pierwsze sługi państwa", realizowali reformy administracyjne, edukacyjne i socjalne (wspomagając więzienia, szpitale, przytułki). Reformy te miały przynieść korzyść ludności ze wszystkich stanów i warstw społecznych. Wprowadzano je odgórnie, na zasadzie decyzji „oświeconego" władcy. Do typowych oświeconych władców absolutnych zalicza się króla Prus^ryderyka,IL oraz cesarza Józefa II (por. s. 137). Łączenie z nimi cesarzowej Katarzyny II jest dyskusyjne, gdyż zapóźnienie cywilizacyjne Rosji i niewielki zasięg reform powodują, iż trudno je stawiać na równi ze zmianami w państwach niemieckich. Niektórzy historycy kwestionują w ogóle zasadność wyodrębniania absolutyzmu oświeconego. Uważają, że wszystkie przypisywane mu cechy miały również reformy wprowadzane przez władców absolutnych przed początkiem oświecenia. Wyodrębnienie oświeconego absolutyzmu tłumaczą skłonnością do autoreklamy ze strony XVIII-wiecznych monarchów oraz tendencją ówczesnych „filozofów" do gloryfikowania „oświeconych" władców, z którymi często pozostawali w zażyłych stosunkach. 4. Francja Punkt wyjścia do budowy absolutyzmu we Francji stanowiło złamanie antymonarszej koalicji książąt za panowania króla Ludwika XI (1461-1483) i wydatne wzmocnienie władzy centralnej dzięki przyłączeniu Burgundii (części rozległego Księstwa Burgundzkiego, którego reszta przypadła Habsburgom) i Pikardii oraz hrabstwa Prowansji (1477-1481), a następnie Bretanii (1491). Kształtowanie się i umacnianie absolutyzmu we Francji 148Ą ostatnie (przed 76-letnią przerwą) obrady Stanów Generalnych; odtąd królowie zwołują Zgromadzenie Notablów - nie wybranych, lecz zaproszonych przez monarchę i ulegających jego wpływom 1492-1559 wojny włoskie: przejaw ekspansji dwóch monarchii absolutnych: francuskiej i habsburskiej 1562-1598 wojny religijne we Francji: przywódcy obu stronnictw - katolickiego i protestanckiego - dążyli do złamania absolutyzmu monarszego i przejęcia władzy; rezultatem osłabienia władzy monarszej było ponowne zwoływanie Stanów Generalnych , 158^-1610 panowanie Henryka IV: pokój religijny (edykt nantejski, 1598) i odbudowa władzy absolutnej w sojuszu z mieszczaństwem - utworzenie aparatu władzy z ludzi dobieranych ze względu na kompetencje a nie urodzenie 1610-1643 panowanie Ludwika XIII - umocnienie absolutyzmu i odbudowa zewnętrznej potęgi Francji 1614-1615 zwołanie Stanów Generalnych, ostatnie przed rewolucją 1789 r. 1624-1642 kardynał Armand Richelieu pierwszym ministrem Ludwika XIII - budowa wewnętrznej i zewnętrznej potęgi Francji - prymat racji stanu, uaktywnienie intendentów królewskich w poszczególnych prowincjach, merkantylizm w polityce gospodarczej, budowa floty, utworzenie fachowej służby dyplomatycznej, wielokrotny wzrost podatków; walka z tendencjami decentralizacyjnymi reprezentowanymi przez arystokrację i starą szlachtę rodową 1626 zwołanie Zgromadzenia Notablów, ostatnie przed 1787 r. 1643-1661 kardynał Jules Mazarin (Mazarini) pierwszym ministrem za małoletniości i w pierwszych latach dorosłych Ludwika XIV - kontynuacja polityki Richelieu'go 1648-1653 Fronda (z franc. proca, gdyż jej uczestników porównywano do nierozważnych uliczników paryskich strzelających z proc): trzy krótkie wojny domowe - ostatnia, nieudana próba oporu przeciw rządom absolutnym we Francji podjęta przez parlament paryski, a później przez opozycyjnych arystokratów 1661-1715 rządy osobiste Ludwika^XJVj apogeum absolutyzmu we Francji 1665-1683 reformy Jana Baptysty Colberta: ujednolicenie prawodawstwa, wzrost dochodów monarchii dzięki nowemu systemowi poboru podatków i rozwojowi rodzimego przemysłu (manufaktur), rozpoznanie zasobów naturalnych kraju, system ceł protekcyjnych, popieranie upraw przemysłowych, budowa kanałów śródlądowych, rozbudowa floty wojennej i handlowej Vl66»-1684 budowa pałacu w Wersalu - symbolu świetności monarchii Ludwika XIV 1680 * -_ deklaracja kleru francuskiego o wolnościach Kościoła gallikańskiego (francuskiego) - przejaw dążeń monarchii absolutnej do rozluźnienia zależności Kościoła francuskiego od Rzymu Już w ostatnich latach panowania Ludwika XIV francuska monarchia abolutna zaczęła przeżywać kryzys. Tendencje te nasilały się w ciągu panowania dwóch następnych władców. W końcu absolutyzm, najpierw nie reformujący się, a później pod presją społeczną reformujący się, ale nie dość szybko, właśnie we Francji stworzył warunki dla rewolucji, która go obaliła. Schyłek absolutyzmu we Francji 1715-1723 regencja za małoletniości Ludwika XV: nieudane próby reorganizacji najwyższych urzędów we Francji; osłabienie władzy królewskiej 1743-1774 rządy osobiste Ludwika XV: gwałtowne spory z parlamentami (tj. trybunałami), w których (w braku przedstawicielstwa stanowego) przejawiała się opozycja antymonarsza; ruina finansów publicznych po wojnie siedmioletniej 1774 początek panowania Ludwika XVI - osłabienie rządów centralnych; rewindykacje dawnych uprawnień feudalnych przez szlachtę i arystokrację 1774-1776 nieudane reformy Anne'a Roberta Jacąuesa Turgota: poszerzenie zakresu liberalizmu gospodarczego, dopuszczenie pochodzących z wyboru zgromadzeń (wyłonionych na podstawie cenzusu majątkowego, a nie reprezentacji stanowej) do współdziałania z administracją w zarządzaniu prowincjami i poborze podatków, w perspektywie ustanowienie powszechnego podatku od dochodu 1777-1781 reformy następnego ministra Jacąuesa Neckera, próbującego zrealizować projekty poprzednika, doprowadziły do jego dymisji 1783-1787 reformy Charlesa de Calonne'a nieznacznie modyfikujące projekty Turgota - do ich zatwierdzenia zwołano Zgromadzenie Notablów ( 1 787), które sprzeciwiło się zmianom; dymisja Calonne'a 1787-1788 reformy Etienne'a Lomenie de Brienne'a zakwestionowane przez parlamenty - bezpośrednia przyczyna rewolucji francuskiej; ponowne powołanie Neckera 1789 zwołanie Stanów Generalnych (na 1 V) - zakwestionowanie monarszego absolutyzmu i początek tworzenia parlamentarnej monarchii konstytucyjnej 5. Monarchia Habsburgów Należy odróżniać państwa niemieckie (Rzeszę Niemiecką), nad którymi Habsburgowie sprawowali tytularne, zwierzchnictwo jako obieralni cesarze niemieccy, od ich powiększających się do początku XVIII w. posiadłości dziedzicznych. Te ostatnie różniły się znacznie między sobą pod względem ustrojowym i nawet w nich na przełomie XV i XVI w. władza dynastii była słaba, gdyż hamowała ją opozycja dobrze zorganizowanych stanów. Habsburgowie podejmowali starania o wzmocnienie swej władzy zarówno w cesarstwie, jak i w krajach dziedzicznych. O ile pierwszy ^jrjómnek był skazany na niepowodzenie wskutek oporu państw członkowsWch Rzeszy, a także przeciwdziałania Francji, a następnie Prus, o tyle jealizując drugi, osiągnęli znaczne sukcesy. Nie wszędzie mogli się posunąć w tym samym stopniu (Węgry potrafiły długo uchronić swe odmienności ustrojowe), a reformy wzmacniające ich władztwo absolutne były ściśle powiązane z burzliwą polityką zagraniczną mocarstwa. W końcu XVIII w. wzorcowe dla absolutyzmu oświeconego reformy Józefa II nie powiodły się jako całość, lecz ich rdzeń, który się utrzymał, umożliwił państwu Habsburgów przetrwanie wojen z rewolucyjną Francją i z Napoleonem bez wstrząsów społecznych. Określił też ustrój wewnętrzny W Austrii do połowy XIX stulecia. Domena Habsburgów w XVI w. Do znacznego wzrostu znaczenia Habsburgów doszło za panowania Karola V (1519-1556). Względy dynastyczne sprawiły bowiem, że Karol został dziedzicem znacznej części Księstwa Burgundzkiego oraz Hiszpanii. Skupiwszy w swych rękach rządy nad kilkoma ważnymi krajami, Karol V stał się najpotężniejszym monarchą Europy. Posiadłości jego Okrążyły Francję, co stało się zarzewiem dalszych wojen. W 1521 r. Karol Y przeprowadził podział swojego władztwa: zatrzymał Hiszpanię wraz * koloniami, Księstwo Burgundzkie (z Niderlandami) oraz Królestwo fiwapolu i Sycylii, podczas gdy jego brat Ferdynand objął władzę nad «ajami austriackimi, częścią Niemiec, a po śmierci Ludwika Jagielloń<%ka (w bitwie pod Mohaczem, 1526) także w Czechach, a następnie * części Węgier. Abdykując w 1556 r., Karol V przekazał swoje dziedzictf£ hiszpańskie, niderlandzkie i włoskie synowi, Filipowi II (1556-1598). ^d pozostałymi krajami panował Ferdynand I. W ten sposób doszło do ipaziału Habsburgów na dwie linie: hiszpańską i austriacką. jf..' -V Kraje dziedziczne Habsburgów w końcu XV w. Austria, Styria, Karyntia, Tyrol, Kraina, Triest, Księstwo Burgundzkie (Niderlandy, Alzacja, Lotaryngia, Franche-Comte) Nowe domeny i kraje podległe władzy Habsburgów u schyłku panowania Karola V Hiszpania, Czechy, płn.-zach. Węgry (ze Słowacją), Królestwo Neapolu i Sycylii, Mediolan Powstanie i rozwój absolutyzmu w państwach Habsburgów W 1527 r. król Ferdynand I wydał statut administracji państwowej w krajach: austriackim, czeskim i węgierskim, we fragmentach obowiązujący do 1848 r. Na jego mocy utworzono (lub przekształcono wcześniej istniejące) kolegialne organy nadzorujące politykę zagraniczną, skarbowość i sądownictwo. Walki polityczno-religijne w Niemczech w latach 1530-1555, w trakcie których wielu książąt przeszło do obozu protestanckiego, osłabiły pozycję Habsburgów jako dynastii cesarskiej. W Czechach wystąpienia w obronie niezależności kraju i rodzimej kultury, a przeciw forsowanej przez Habsburgów kontrreformacji, trwały aż do drugiej dekady XVII w. Gdy po śmierci cesarza Ferdynanda I doszło w 1564 r. do podziału dziedzicznych posiadłości Habsburgów między jego trzech synów (nowy cesarz Maksymilian II zatrzymał większość terytorium Austrii, Czechy, Śląsk, Morawy, Węgry, arcyksiążę Ferdynand objął część Austrii i Tyrol, a arcyksiążę Karol Styrię, Karyntię i Krainę - linia wymarła w 1668 r.), również władza centralna uległa wyraźnemu osłabieniu. Kończący wojnę trzydziestoletnią (s. 193) traktat westfalski (1648) wprawdzie dał Habsburgom prawie pewność reelekcji przy wyborach cesarza, lecz zarazem położył kres ich nadziejom na zunifikowanie całych Niemiec pod własnym berłem. Upadek największego powstania węgierskiego (1701-1711), kierowanego przez magnata Franciszka II Rakoczego, spowodował likwidację resztek autonomii i rozciągnięcie na ten kraj absolutnej władzy Habsburgów. W 1713 r. ogłoszono sankcję pragmatyczną (zagwarantowano, że w przypadku braku męskich potomków panowanie we wszystkich krajach należących do Habsburgów obejmie linia żeńska). Postanowienie to umocniło władzę dynastii i przekształciło unię personalną, łączącą poszczególne państwa podległe Habsburgom, w unię realną. Zawarty w rok później z Francją traktat w Rastatt wyznaczył maksymalny zasięg posiadłości Habsburgów austriackich w Europie Zachodniej (w tym: Belgia, Mediolan, Toskania, Neapol, Sardynia). Wojna o sukcesję austriacką (1740-1748) i utrata Śląska podważyły potęgę państwa Habsburgów. Absolutyzm oświecony w państwach Habsburgów Reformy c<esarzowej 1740-1780 Marii Teresy i cesarza Józefa II panowanie Marii Teresy: centralistyczna reforma administracji, skarbowości, wojskowości i wymiaru sprawiedliwości w Austrii, Czechach i na Morawach, przy zachowaniu stanowych i podatkowych przywilejów szlachty na Węgrzech; sporządzenie spisów (katastrów) w celach podatkowych i wojskowych; gwałtowna rozbudowa administracji terenowej; reforma i podporządkowanie państwu uniwersytetów; kodyfikacja prawa sądowego; po kilkunastu latach reorganizacja władz państwowych: utrzymanie centralizmu w odniesieniu do krajów austriackich i czeskich przy bardziej elastycznej strukturze administracji; utworzenie Rady Państwa o fachowym, a nie arystokratyczno-dworskim charakterze; utworzenie silnej administracji gubernialnej Bjl765-1780 współrządy Marii Teresy i Józefa II: patenty urbarialne dla kolejnych prowincji, ograniczające pańszczyznę i zakazujące rugowania chłopów z ziemi, a obliczone na zwiększenie podatków płaconych przez szlachtę (kontynuowano ich wydawanie za panowania Józefa II, znosząc poddaństwo osobiste chłopów i proklamując opiekę państwa nad nimi); wprowadzenie bardzo surowego kodeksu karnego, ale jednocześnie zniesienie tortur; podwaliny „józefinizmu" w polityce kościelnej: opodatkowanie duchowieństwa bez zgody papieża, skasowanie pierwszych klasztorów; po kasacie zakonu jezuitów utworzono Fundusz Edukacyjny i powołano Nadworną Komisję Edukacyjną; tworzono liczne szkoły ludowe |if80-1790 rządy osobiste Józefa II: próba zniesienia samorządu na Węgrzech, w Lombardii oraz w Belgii i unifikacja tych dzielnic z resztą państwa; reorganizacja najwyższych organów władzy w duchu skrajnego centralizmu, rozbudowa administracji prowincjonalnej, która przejęła kompetencje stanów krajowych (zachowanie podporządkowanych jej samorządów w miastach i na wsiach), umocnienie korpusu urzędników (pragmatyka służbowa, renty dla emerytów i wdów oraz dodatki za wysługę lat); opracowanie dokładnych spisów ludności i katastru ze spisem obciążeń chłopskich; utworzenie prowincjonalnych dyrekcji policji; reformy prawa: uznanie związku małżeńskiego za umowę cywilną, wprowadzenie jednolitego prawa spadkowego oraz humanitarnego kodeksu karnego (w zasadzie zniesienie kary śmierci); wyraźny rozdział między administracją a sądownictwem; skrajny protekcjonizm w zakresie handlu i przemysłu; zniesienie większości ograniczeń odnoszących się do ludności żydowskiej; edykt o tolerancji dla protestantów i prawosławnych; zmiana roli Kościoła w państwie: obowiązek akceptacji cesarskiej dla rozpowszechniania bulli papieskich; kasata wszystkich klasztorów nie zajmujących się szkolnictwem lub opieką nad chorymi (zlikwidowano ok. 700); rozwój szkolnictwa elementarnego i średniego finansowanego z Funduszów Edukacyjnego i Religijnego Następca Józefa II, cesarz Leopold II (1790-1792), wycofał się z najbardziej drażliwych decyzji brata (przywrócił część kompetencji stanom, zwrócił Węgrom uprawnienia samorządowe); w mocy pozostały edykty Józefa II dotyczące stosunków agrarnych oraz szczególna pozycja Kościoła: uprzywilejowanego i lojalnie wspierającego władcę. Następny cesarz, Franciszek II (1792-1809), poniechał reform, oparł się na arystokracji i szlachcie, którym przywrócił sejmy krajowe, oraz na Kościele. Wzmocniono policję i zaostrzono cenzurę. 6. Hiszpania Hiszpania, w której początki reprezentacji stanowej zaczęły kształtować się bardzo wcześnie (s. 89), budowała absolutyzm od przełomu średniowiecza i nowożytności. Dość prędko dzięki nowemu systemowi osiągnęła apogeum potęgi i równie prędko doświadczyła kryzysu nowego ustroju. Miał on przez wiele dziesięcioleci szczególny, państwowo-kościelny charakter z uwagi na zadania chrystianizacyjne w samej Hiszpanii, a potem w koloniach oraz z racji dążeń królów Hiszpanii do podporządkowania sobie Kościoła i wykorzystania jego instytucji (łącznie z inkwizycją). Początek nowożytnej Hiszpanii dała unia Kastylii z Aragonią (1469), do której doszło za sprawą małżeństwa królowej Izabeli Kastylijskiej z królem Ferdynandem Aragońskim. Odmienności obu państw spowodowały, że do ostatecznego ich zjednoczenia doszło dopiero za panowania króla Karola I (1516-1556) - jako cesarza Karola V (od 1519 r.) - Habsburga, po stłumieniu powszechnego powstania mieszczan i szlachty. Na przełomie XV i XVI w. utworzono jednolitą organizację policyjną, osłabiono pozycję zakonów rycerskich reprezentujących interesy szlachty, zwiększono dochody skarbu królewskiego. Równocześnie ograniczono rolę Kortezów, powołując liczne rady królewskie o doradczym i wykonawczym charakterze. Reformy te zaawansowano bardziej w Kastylii niż w Aragonii. Szczyt potęgi absolutnej monarchii w Hiszpanii przypadł na panowa- nie króla Filipa II (1556-1598). Rolę Kortezów ograniczono do składania zażaleń oraz uchwalania podatków. Powołano nowe rady przyboczne, które - wraz z dawniej istniejącymi - przejęły funkcje rządowe. Zewnętrznym przejawem potęgi Hiszpanii były wojny toczone w Niderlandach oraz z Anglią, a także unia zawarta z Portugalią (1580) i walka z reformacją w Europie. W I pół. XVII w. Hiszpania przeżywała kryzys społeczno-gospodarczy, który sięgnął szczytu w 1640 r. Załamał się wówczas handel z Ameryką (w tym import kruszców), wybuchły wielkie powstania zmierzające do oderwania Katalonii (bezskutecznie) oraz Portugalii (uwieńczone sukcesem w 1668 r.). W następnych latach Hiszpania spadła do roli drugorzędnego państwa w Europie. Osiemnastowieczne reformy, podjęte na wzór Francji Ludwika XIV po objęciu tronu hiszpańskiego przez Burbonów, nie zdołały przywrócić Hiszpanii dawnego znaczenia politycznego. 7. Prusy Dzięki reformom wewnętrznym Prusy, mimo niewielkiego obszaru i zaludnienia, w krótkim czasie doszły do pozycji mocarstwa. Polityczne i wojskowe sukcesy Fryderyka II były możliwe dzięki dokonaniom jego poprzedników. Punkt wyjścia był niekorzystny, gdyż na przełomie XVI i XVII w. władza centralna w państwie Hohenzollernów była słaba, a rola zgromadzeń stanowych ogromna. Reformatorom pomogło utrzymanie jako domeny monarszej ok. 1/3 ziemi, a także zmiany w układzie szlaków handlowych w Europie. Przechodząc przez posiadłości Hohenzollernów, sprzyjały one ich rozwojowi gospodarczemu. W Prusach, bardziej niż w jakimkolwiek innym państwie ówczesnej Europy, armia, jej potrzeby oraz przeznaczone na nią wydatki odgrywały rolę pierwszoplanową. TerytoriumiPrus "~17oT Prusy Książęce, Brandenburgia, Pomorze Zachodnie, drobne posiadłości w Rzeszy (m. in. Magdeburg, Halberstadt) 1797 Prusy Książęce, Brandenburgia, Pomorze Zachodnie, Pomorze Szczecińskie, Śląsk, Pomorze Gdańskie, Wielkopolska, płn. Mazowsze (z Warszawą), Podlasie, Suwalszczyzna, drobne posiadłości w Rzeszy (Magdeburg, Halberstadt, Fryzja Wsch., Ansbach, Bayreuth i in.), Neuchatel (Związek Szwajcarski) *—• Kształtowanie się Królestwa Pruskiego 1611 zgoda pilskiego sejmu na dziedziczenie lenna Prus Książęcych przez brandenlburską gałąź Hohenzollernów (nastąpiło to w 1618 r.); Hohenzollernowie pozostawali lennikami Rzeczypospolitej z Prus Książęcych, co umacnia Jo ich pozycję wobec cesarza, gdyż obszar ten nie wchodził w skład Rzeszy 1619-1640 panowamie elektora Jerzego Wilhelma - wojna trzydziestoletnia i wojna polsko-s.zwedzka w latach 1626-1629 wykazały bezsilność polityczną Prus i Brandenburgii 1640-1688 panowamie Fryderyka Wilhelma (Wielkiego Elektora): stworzenie 30-tysięcznej ar-mii; gwałtowny wzrost podatków; reaktywowanie (powstałej w 1604 K) Tajnej Rady jako organu doradczego ds. polityki zagranicznej i zarządlu Marchią, uzupełnionego później Generalnym Komisariatem Wojny; generalny podatek na rzecz państwa (i stałej armii) obciążający mieszczan i chłopów; umowa społeczna między monarchią i junkierstwem - fundament pruskiego absolutyzmu (1653) 1657 traktaty welawsko-bydgoskie: likwidacja zależności lennej Prus Książęcych od Rzeczypospolitej w zamian za przejście elektora na stronę koalicji antyszw>edzkiej 1674 utworzenie Generalnej Kasy Wojennej - centralnego urzędu finansowego państwai, które prawie wszystkie dochody przeznaczało na wojsko 1683 ostatnie (z pełnymi kompetencjami) posiedzenie Landtagu Marchii Brandenburs.kiej 1701 koronacja elektora Fryderyka III na „króla w Prusach" Absolutyzm w Prusach 1713-1740 panowanie Fryderyka Wilhelma I („króla-sierżanta"): reżym oszczędnościowy- i koszarowy regulamin na dworze i w administracji; rozbudowa armii stałej do 83 tyś. i jej skoszarowanie w miastach; reforma kantonowa: regini-enty rekrutowane i uzupełniane ze stałych okręgów, żołnierz po służbie rekruckiej odsyłany do domu i co roku powoływany na ćwiczenia, prawie powszechna służba wojskowa - nowatorski system; utworzenie korpusu kadet-ów dla młodzieży szlacheckiej - narodziny ducha oficerskiej kasty, chara kerystycznego dla junkierstwa w następnych stuleciach; rozwój manufaktur pracujących na potrzeby armii; militaryzacja biurokracji przez powoJywanie wysłużonych podoficerów na stanowiska urzędnicze; protekcjonizm w handlu; kult produktywności i praca przymusowa; trzykrotn_j wzrost dochodów państwa i znaczna rezerwa finansowa w skarbie; tolerancja religijna zachęcająca różnowierców do osiadania w Prusach 1720 przyłączenie Szczecina i płd. części szwedzkiego Pomorza, które pozbawiono dawnych swobód i zreorganizowano zgodnie z zasadami pruskiego centralizmu 1740-1786 panowanie Fryderyka II: polityczne i wojskowe wykorzystanie reform i zasobów poprzednika; wzmocnienie osobistej roli króla, który jako jedyny miał pełny wgląd we wszystkie sprawy państwa dzięki bezpośrednim kontaktom z ministrami; kontynuacja polityki gospodarczej - budowa kanałów, osuszanie bagien, zniesienie lub ograniczenie poddaństwa osobistego chłopów w dobrach państwowych, apele do szlachty o przestrzeganie kontraktów dzierżawnych; rozbudowa armii do 186 tyś. w czasie pokoju, opieka nad weteranami oraz pomoc medyczna dla żołnierzy i cywilów; zniesienie tortur, podjęcie prac nad kodyfikacją prawa; tolerancja religijna przy niechęci do katolicyzmu; powszechny przymus szkolny (zatrudnienie w szkołach m. in. byłych wojskowych), rozwój szkół realnych (szkół średnich nastawionych na umiejętności praktyczne), reformy uniwersytetów we Frankfurcie i Królewcu w duchu praktycyzmu, powołanie szkół zawodowych oraz seminariów nauczycielskich; zajęcie Śląska, przyłączenie Fryzji Wschodniej, opanowanie Pomorza Gdańskiego i Warmii 1786-1797 panowanie Fryderyka Wilhelma II: osłabienie centralizacji władz; rozszerzenie przywilejów szlachty w Prusach; zmniejszenie rezerw finansowych państwa; rządy królewskich faworytów; znaczenie państwa podtrzymywały stare kadry polityków, oficerów i urzędników ze szkoły Fryderyka II; przyłączenie Ansbach, Bayreuth, Wielkopolski, płn. Mazowsza, Podlasia, Suwalszczyzny •|» Rosja W Rosji elementy wspólne dla europejskich państw absolutnych, które <*ystąpify zwłaszcza w XVIII w., nakładały się na wielowiekową tradycję I praktykę moskiewskiego samodzierżawia. Nie docierały do niej wpływy fffcwa rzymskiego, a poddani w całej pełni i we wszystkich sferach byli •1*Ódporządkowani władcy. W Moskwie nie doszło do wykształcenia się %POwej monarchii stanowej, która stanowiła w Europie punkt wyjścia dla Wfonn w duchu absolutyzmu. Z tych względów część historyków wątpi, czy .•nożna ustrój Moskwy (Rosji) stawiać na równi z zachodnioeuropejskim f^olutyzmem, analogii szukając raczej w orientalnym despotyzmie tureckim. £. W latach 1463-1520 dokonał się I etap jednoczenia ziem ruskich pod ^emonią Moskwy. Zakończyła go inkorporacja Pskowa (1510) i Księst- wa Riazańskiego (1520). Wcielanie nowych ziem pociągało za sobą eliminacje (często fizyczną) części bojarstwa. Wprowadzono ceremoniał wzorowany na bizantyjskim oraz symbolikę podkreślającą władzę wielkiego księcia. Funkcjonowała duma bojarska jako organ doradczy wielkiego księcia; rozpoczęto tworzyć prikazy (urzędy centralne). Od razu też (1497) w interesie dworiaństwa wydano kodeks regulujący poddaństwo chłopów. Przemiany ustrojowe w Moskwie za Iwana IV Groźnego (1547-1584) monarcha: przyjęcie tytułu cara i wzmocnienie samodzierżawia; teoria „trzeciego Rzymu": Wielkie Księstwo Moskiewskie jako spadkobierca Bizancjum społeczeństwo: powstanie ludowe przeciw bojarom w Moskwie i w innych miastach wykorzystane przez cara do odsunięcia ich od władzy i oparcia się na dworiaństwie; rozprawa z bojarstwem (opricznina) w oparciu o gwardię carską i dworiaństwo oraz część duchowieństwa; terror, uderzający także w inne grupy społeczne, który doprowadził do kryzysu państwa na przełomie XVI i XVII w. wojsko: tworzenie regularnych jednostek strzeleckich, wzmocnienie artylerii, utrzymanie przeważającej liczebnie jazdy, utworzenie gwardii carskiej administracja: samorząd powiatowy i ziemski; instytucje centralne: duma bojarska, sobory ziemskie (dworianie, urzędnicy wojskowi i kupcy - uchwały nie wiążące cara) oraz nowe prikazy Cerkiew: podporządkowanie samodzierżawiu, obowiązek zakładania szkół, ograniczenie prawa do posiadania dóbr ziemskich Reformom ustrojowym towarzyszyła ekspansja zewnętrzna. Prowadzono wojny z Litwą, a następnie z Rzeczpospolitą (s. 188). W II pół. XVI w. Moskwa podbiła chanaty kazański i astrachański oraz Zachodnią Syberię. Po zgonie Iwana Groźnego państwo przeżyło poważny kryzys (1584-1613), który spowodowały: walka o władzę między grupami bojarów, interwencja polska („dymitriady") i szwedzka, powstanie chłopskie i wojna domowa - „wielka smuta". Do uspokojenia stosunków doprowadziło dopiero panowanie Michała Fiodorowicza Romanowa (1613-1645). Za rządów jego następcy, Aleksego Michajłowicza (1645-1676), zanikła duma bojarska i sobór ziemski; ściślej też podporządkowano Cerkiew państwu. Przeprowadzono reformę wojska (ok. 200 tyś. ludzi) opartą na planowym poborze rekruta, a także skodyfikowano prawa, uwzględniając głównie interesy warstw średnich, zarówno dworiaństwa, jak i mieszczaństwa. Reformy cara Piotra I (1682-1725) monarcha: od 1689 r. panował samodzielnie, po wojnie północnej przyjął tytuł Imperatora Wszechrosji, a państwo nazwę Cesarstwa Rosyjskiego (1721) władze centralne: likwidacja dumy bojarskiej; utworzenie Senatu Rządzącego (funkcje kontrolne nad administracją i sądownictwem, publikacja i komentowanie dekretów cara, zastępowanie monarchy w czasie jego nieobecności) złożonego z 9 osób wyznaczanych przez monarchę bez względu na pochodzenie społeczne; zniesienie prikazów i ustanowienie 9 (później 11) dziesięcioosobowych kolegiów resortowych; centralizacja administracji miejskiej: Główny Magistrat w Petersburgu, od którego zależały magistraty miast prowincjonalnych; przeniesienie stolicy z Moskwy do Petersburga administracja terytorialna: podział kraju na 8 (później 19) wielkich guberni, których zwierzchnicy mieli szerokie, głównie wojskowe, kompetencje; przydanie gubernatorom ciał doradczych (Landratów) złożonych ze szlachty społeczeństwo: zniesienie różnic między bojarami i dworiaństwem: powstanie jednolitej prawnie szlachty; wprowadzenie tabeli rang w armii, flocie i adminisitracji Cerkiew: zniesienie urzędu patriarchy moskiewskiego oraz jego zwierzchnict*>wa nad prawosławiem w Rosji; utworzenie na wzór kościołów protestanckich Najświętszego Synodu (Kolegium Duchownego) złożonego z wyznaczonych przez cara biskupów i świeckiego oberprokuratora; odtąd cesarz był faktycznie głową Cerkwi; zakaz apostazji (odstępowania od wiary) „edukacja: rozwój szkolnictwa elementarnego, średniego i zawodowego ticarbowość: worowadzenie nowvch Dodatków soowodowało oonaddwukrotąi, ny wzrost dochodów państwa rtfirawo: publikacja surowego kodeksu wojskowego, który stosowano też wobec ludności cywilnej Wojsko^ budowa pierwszej rosyjskiej floty wojennej, reorganizacja armii Po śmierci cara Piotra I oligarchia bojarska usiłowała obalić wprowa??0ne reformy (1725-1730). Restytucja samodzierżawia oraz utrwalenie 'Plian nastąpiło za panowania cesarzowej Anny, a zwłaszcza cesarzowej flżbiety. Reformy cesarzowej Katarzyny II (1762-1796) monarchini: umocnienie rządów osobistych sprawowanych przy pomocy faworytów i doradców; ścisłe podporządkowanie instytucji centralnych (upadek znaczenia senatu i większości kolegiów) administracja: ustawa o guberniach (1775) - było ich 50, dzieliły się na powiaty (nie uwzględniano historycznie ukształtowanych podziałów administracyjnych), powołano władze wykonawcze i sądownictwo stanowe na szczeblu powiatu i guberni; częściowa decentralizacja: rządy gubernialne przejęły część uprawnień kolegiów, wprowadzono na trwałe ograniczony samorząd szlachecki chłopstwo: surowe ukazy antychłopskie (w interesie szlachty); bunt Pugaczowa i wojna chłopska (1773-1775), która spowodowała wzmocnienia administracji państwa szlachta: przywilej z 1785 r. - uprawnienia samorządowe, prawo elekcji części urzędników, zwolnienie od podatków, obowiązku rekruckiego i kar cielesnych, monopol na posiadanie ziemi z poddanymi oraz na działalność przemysłową i handlową mieszczanie: przywilej z 1785 r. - szczegółowe określenie zasad elekcji władz miejskich, gwarantujące przewagę bogatym kupcom Cerkiew: dalsze uzależnienie duchowieństwa od państwa; sekularyzacja dóbr kościelnych (w interesie szlachty); zamknięcie ponad połowy klasztorów szkolnictwo: powołanie Komisji do Zorganizowania Szkolnictwa (1782) gospodarka: zniesienie wielu monopoli przemysłowych; wprowadzenie wolności handlu wewnętrznego; wobec zagranicy - umiarkowany protekcjonizm Krótkie panowanie cara Pawła I przyniosło drobne modyfikacje, które nie zmieniły jednak systemu. Rozdział 2. Parlamentarna monarchia angielska Odmiennie potoczyły się losy Anglii. Z epoki średniowiecza wyszła ona z ukształtowanym dwuizbowym parlamentem, wybieranym na podstawie cenzusu majątkowego. Jego kompetencje zostały określone na tyle jasno, f [|g stanowiły trwały fundament ustroju Anglii. Mniej ustalona była aozycja rad królewskich, których nazwy, skład i kompetencje dość często się zmieniały; w tych też organach epoka nowożytna miała przynieść najbardziej znaczące zmiany. Radę królewską (przyjęła się dla niej nazwa: Tajna Rada) zreorganizował Henryk VIII, powołując do lllej członków nowej arystokracji. Z kolei zarząd lokalny opierał się na foedniowiecznych instytucjach szeryfa oraz sędziego pokoju i niewiele się $B zmieniło. K„ Mimo ograniczenia władzy królewskiej na rzecz parlamentu, monarl«frft zachował liczne prerogatywy (np. prawo dyspensy - jednorazowego 'Łweszenia ustawy w konkretnym przypadku, bez jej anulowania czy ijpiany), które pozwalały mu skutecznie rządzić. Do wzmocnienia Ktadzy królewskiej wydatnie przyczyniła się reformacja (s. 252), której BSEultatem było obwołanie króla głową Kościoła anglikańskiego. 3$Ólwnowaga między monarchą a parlamentem była zmienna, lecz {taranie przedstawicielstwa stanowego w wiekach XVI i XVII stanowiło cechę wyróżniającą Anglię spośród innych państw zachodniej Europy. Pozycja parlamentu odzwierciedlała rosnące znaczenie warstw społeczHych, których przedstawiciele zasiadali w Izbie Gmin, tj. średniej szlachty (gentry) i bogatego mieszczaństwa. Izba Lordów, ściśle uzależ0ona od króla, odgrywała mniejszą rolę. Monarchowie coraz częściej jtomowali na najważniejsze stanowiska przedstawicieli nowej, świeżo Abogaconej w służbie króla szlachty. Zdziesiątkowane podczas wojny fl|Vpch Róż (s. 87) dawne możnowładztwo przestało odgrywać dominujpą rolę w państwie. JBJ Czynnikiem umożliwiającym powstanie takiego systemu było wy'B|f|rskie położenie Anglii minimalizujące zagrożenia zewnętrzne. Na •tezeby wojen w Irlandii czy Szkocji wystarczały niewielkie siły, a roz•(dowywana od XVII w. flota wojenna z natury służyła poza granicami lp)u i nie mogła być użyta do rozprawy z krnąbrnymi poddanymi. f|i sumie siła zbrojna stojąca do dyspozycji królów Anglii była bez IPrównania mniejsza niż w państwach na kontynencie. Tak zwana rewolucja angielska (1640-1660), dziś częściej określana j^Zez historyków mianem konfliktu króla z parlamentem, wybuchła W rezultacie próby sprawowania rządów absolutnych, jaką podjął Karol ł,S>tuart w latach 1625-1640. Przyczyną konfliktu były zarówno podatki, "*z których monarcha nie mógł ani utrzymać dw^ory, ani prowadzić t^ttyki zagranicznej, jak i kwestie religijne (popierany przez dwór anglikanizm przeciw mającemu silne wpływy w parlamencie purytanizmowi), a także polityka zagraniczna Anglii i sprawa łamania przez króla praw obywatelskich. Wewnętrzny konflikt z lat 1640-1660 stanowi cezurę dzielącą nowożytne dzieje Anglii na dwie wyraźnie odrębne epoki. O ile przed nim mamy do czynienia z monarchią, w której władcy z dynastii Tudorów i Stuartów dążyli do wprowadzenia absolutyzmu, o tyle po jego zakończeniu rozpoczął się proces kształtowania się nowoczesnej monarchii parlamentarnej z gabinetowym systemem rządów. Okres „rewolucji", obfitujący w liczne, różniące się od siebie projekty ustrojowe, należy traktować odrębnie, gdyż niewiele z tych innowacji utrzymało się dłużej, a część nigdy nie weszła w życie (np. postulat ustanowienia republiki). Rozległe zmiany ustroju Anglii, prowadzące do ukształtowania się jego znanej z XVIII i XIX w. formy, zaszły głównie po restauracji Stuartów (1660), w toku nowych, tym razem krótkotrwałych, zmagań między monarchią i parlamentem o dominującą pozycję w kraju. 1. Próby wprowadzenia władzy absolutnej za panowania Tudorów i pierwszych Stuartów Dążąc do wzmocnienia swej władzy, król Henryk VIII (1509-1547) zreorganizował Tajną Radę i przekształcił wcześniej powstałą sądowniczą Izbę Gwiaździstą w narzędzie do walki z przeciwnikami monarchy. Gdy w 1534 r. król wydał Akt supremacji, na mocy którego został głową utworzonego Kościoła anglikańskiego i w ten sposób umocnił swą pozycję, na katolików - przeciwników Henryka VIII - spadły represje. Skasowano klasztory (1536-1539), a należącą do nich ziemię monarcha rozdał nowej arystokracji, dodatkowo wiążąc ją ze sobą. W 1539 r. parlament zezwolił nawet królowi na wydawanie rozporządzeń dotyczących porządku publicznego z licznymi sankcjami karnymi. Dekrety te miały być traktowane na równi z ustawami przyjętymi przez parlament, co dowodziło umocnienia władzy monarszej. Ważnym dokonaniem Henryka VIII było zapoczątkowanie budowy nowoczesnej floty wojennej. Silna pozycja monarchy została jeszcze wzmocniona za panowania Elżbiety I (1558-1603), która zdołała podporządkować sobie parlament i administrację. Sukcesy w polityce zagranicznej i rozkwit kultury powodowały, że rządy jej cieszyły się szerokim poparciem. Panowanie Jakuba I Stuarta (1603-1625) w Anglii oznaczało unię personalną ze Szkocją, gdzie monarcha ten panował jako Jakub VI. Król Usiłował przenieść absolutną władzę ze Szkocji do od dawna parlamentarnej Anglii- Powodowało to liczne napięcia, jednak do najpoważniejszego konfliktu doszło za rządów jego syna i następcy, Karola I (1625-1649). Nie mogąc osiągnąć porozumienia z parlamentem, monarcha ten rozwiązał JHffomadzenie. Parlament podjął uchwałę wypowiadającą posłuszeństwo ^rólowi i ostro potępiającą tych, którzy popieraliby „papizm", doradzali monarsze nałożenie nowych podatków lub płacili już nałożone, lecz nie Zaaprobowane przez zgromadzenie. Przez jedenaście lat Karol I rządził bez toarlamentu. W 1640 r., z powodu buntu w Szkocji, na którego uśmierzenie fłołrzebował pieniędzy, Karol I zdecydował się zwołać parlament. WydaKenia te zapoczątkowały tzw. rewolucję angielską, w trakcie której stracono monarchę (1649) i proklamowano republikę. 2. Zmiany ustrojowe dokonane przez rewolucję angielską ; Zmiany ustrojowe wprowadzone przez rewolucję angielską, które przetrwały jej upadek Likwidacja represyjnego sądownictwa królewskiego (Izba Gwiaździsta, Rada Północna, Rada Walijska i in.) Połączenie Szkocji i Irlandii z Anglią ścisłą unią polityczną i ekonomiczną, która ; wytyczyła kierunek późniejszych zabiegów unifikacyjnych .Wydanie tzw. aktu nawigacyjnego (Navigation Act, 1651), stanowiącego, że towary mogą być importowane do Anglii tylko na pokładach statków angielskich, kolonialnych lub kraju, z którego pochodzi ładunek (akt po; Wórzony i rozszerzony w 1663 r. wytyczył kierunek polityki morskiej Anglii na i aastępne stulecia) t* Zmiany ustrojowe w Anglii w końcu XVII i w XVIII w. - , W XVIII w. w Anglii wytworzył się system rządów parlamentar^o-gabinetowych, który posłużył za wzór dla wielu państw w XVIII *W XIX w. Na rozwiązaniach angielskich w znacznej mierze wzorował się *j"ól Stanisław August Poniatowski w swych projektach reformatorskich; |Mektóre z nich wprowadzono do Konstytucji 3 maja. Narodziny monarchii parlamentarnej i systemu parlamentarno-gabinetowego w Anglii 1660 restauracja Stuartów w Anglii: powołanie na tron Karola II (zm. 1685) za ogólnonarodową zgodą; amnestia dla uczestników rewolucji; ustawa o jednolitości wiary wymierzona przez anglikański parlament przeciw purytanizmowi i katolicyzmowi; wykluczenie katolików ze służby publicznej; ustalenie składu Izby Gmin z Anglii i Walii: 92 deputowanych z hrabstw, 417 - z miast, 4 - z uniwersytetów; ukształtowanie się partii torysów (zwolenników dziedziczności tronu) i partii wigów (zwolenników prawa parlamentu do zmieniania zasad sukcesji tronu i prawa oporu wobec króla) 1679 Habeas Corpus Act - uchwalona z inspiracji wigów ustawa gwarantująca, że nikt nie może być aresztowany bez pisemnego nakazu sądowego 1685-1688 panowanie Jakuba II Stuarta; początkowo popierali go torysi, później zaś - wobec łamania ustaw przez króla - zwalczali go wigowie i torysi, anglikanie, prezbiterianie i purytanie 1688-1689 „sławetna rewolucja": uznana za abdykację ucieczka Jakuba II i intronizacja jego zięcia, Wilhelma Orańskiego; uchwalenie Deklaracji Praw ograniczającej władzę króla (utrata prawa dyspensy) i wzmacniającej rolę parlamentu (ustalenie stałych kadencji) - stała się ona jednym z fundamentów angielskiej monarchii parlamentarnej 1689-1702 panowanie Wilhelma III: wzrost międzynarodowego znaczenia Anglii dzięki unii personalnej państw morskich (Anglii i Holandii) oraz zręcznej polityce Wilhelma III; oficjalne uznanie zasady, że króla wiążą prawa 1707 unia realna Anglii i Szkocji: Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii ze wspólnym rządem i parlamentem 1710 ustalenie wysokiego cenzusu majątkowego i warunku posiadania dóbr ziemskich dla kandydatów na posłów 1714 powołanie dynastii hanowerskiej na tron angielski za sprawą nowobogackich wigów, a przeciw pretensjom Stuartów; za panowania Jerzego I (1714-1727) i Jerzego II (1727-1760), mało zainteresowanych sprawowaniem rządów, ukształtował się w Anglii system rządów gabinetowych, powierzanych temu stronnictwu, które miało większość w parlamencie; formalne prerogatywy królewskie pozostały szerokie, gdyż wigowie nie pozbawiali monarchów uprawnień, którymi faktycznie sami dysponowali 1757-1761 tzw. ministerium Williama Pitta Starszego: rozbudowa morskiej potęgi Anglii; podbój francuskiego imperium kolonialnego podczas wojny siedmioletniej - powstanie tzw. pierwszego imperium brytyjskiego 1760-1820 panowanie Jerzego III: koniec 60-letnich rządów wigów (1762); unormowanie wolności prasy, zgromadzeń oraz uprawnień deputowanych do Izby Gmin 1783-1801 ministerium Williama Pitta Młodszego, odnowiciela partii torysów; reformy: ograniczenie synekur i patronatu (prawa do nominowania na urzędy) króla, poddanie „listy cywilnej" kontroli parlamentu (1786); umocnienie pozycji premiera w gabinecie i usuniecie zeń wpływów króla, podział kompetencji miedzy ministrów solidarnie odpowiedzialnych przed parlamentem; wzrost podatków pośrednich; udoskonalenie prawa opartego na orzecznictwie, a nie na kodyfikacjach, jak na kontynencie; reorganizacja kolonii - podwaliny tzw. drugiego imperium; włączenie się Anglii w politykę europejską po 20 latach izolacji; ukształtowanie się stronnictw różniących się programem, a nie społecznym składem: wigowie kładli nacisk na wolność, republikanizm, tolerancję, często hołdowali wolnomyślicielstwu i obyczajowemu libertynizmowi; torysi akcentowali porządek, autorytet Korony (przelany na rząd) oraz Kościoła anglikańskiego, propagowali stateczność i niezgodę na libertynizm - zapowiedź przekształcenia ich w partie liberalną i konserwatywną Rozdział 3. Rzeczpospolita Obojga Narodów 1. Szlachta i ustrój demokracji szlacheckiej Przywileje szlacheckie : W XIV i XV w. wykształcił się w Polsce stosunkowo jednolity stan jSZlachecki, którego położenie wobec innych regulowały nowe prawa, zwane ijiłZywilejami (s. 58). Większość z nich została nadana w poprzednim okresie. jjWei4gu XVI w. kilkakrotnie rozszerzano uprawnienia szlachty w stosunku jlb poddanych chłopów (sądownictwo patrymonialne, ograniczenia wychoifKctwa ze wsi), ograniczono kompetencje sądów miejskich wobec szlachty, a także przyznano jej prawo wydobywania bogactw mineralnych z ziem do n«jj należących (dotąd było to uprawnienie monarsze). ' ••" Przywileje początkowo obowiązywały tylko w Koronie. Pełne zrówii^aiiie uprawnień szlachty mazowieckiej nastąpiło dopiero po inkorporacji ifltazowsza (1526). Na Litwę przywileje zostały rozciągnięte aktem unii Wolskiej (1569). 'Sejm i senat £. Uprawnienia otrzymywane przez szlachtę dzięki przywilejom szły taJ>arZe zewzrostem JeJ r°liw państwie. W latach 1492-1496 ustaliła się rj~j&da, że na sejmy przybywają reprezentanci szlachty wszystkich ziem "^czypospolitej wybrani na ukształtowanych znacznie wcześniej sej- mikach lokalnych. Obradowali oni jako odrębna izba poselska. Początkowo izba poselska była mało liczna i przeważał nad nią, zarówno liczebnością, jak i znaczeniem, senat wykształcony z dawnej rady królewskiej. Senat składał się z arcybiskupów i biskupów Kościoła rzymsko-katolickiego, wojewodów, kasztelanów oraz najwyższych urzędników państwa, tzw. ministrów: marszałka wielkiego, marszałka nadwornego, kanclerza, podkanclerzego, podskarbiego wielkiego. Członków senatu nominował król. Funkcje swe pełnili dożywotnio. Wywodzili się najczęściej z możnowładztwa, toteż nader często reprezentowali interesy tej warstwy, a nie szerokich kręgów szlachty. Znaczenie możnowładztwa, zwłaszcza małopolskiego, umacniała tradycja poprzednich panowań, podczas których odgrywało ono ważną rolę polityczną. Demokracja szlachecka Pod koniec XV w. zderzyły się sprzeczne interesy króla, możnowładztwa i szlachty. Ze starć w tym trójkącie wyłonił się ostatecznie ustrój polityczny Rzeczypospolitej szlacheckiej. Jego zasady nie zostały ustalone jednorazowym aktem, lecz były wynikiem decyzji cząstkowych, podejmowanych w ciągu następnych dziesięcioleci. W 1501 r., wykorzystując sytuację polityczną (wstąpienie na tron Aleksandra Jagiellończyka), senatorowie zebrani w Mielniku wymusili na elekcie wydanie przywileju, który przekazywał w ich ręce władzę w państwie, a rolę monarchy sprowadzał do przewodnictwa obradom senatu. Na decyzję ustrojową o tak podstawowym znaczeniu gwałtownie i niechętnie zareagowały sejmiki, domagając się jej odwołania. Sejm, który zebrał się w Radomiu w 1505 r., przyjął jako zasadę, że nic nowego (nihil novf) w zakresie praw ogólnopaństwowych nie może zostać postanowione bez zgody senatu oraz izby poselskiej. Tym samym zniesiono przywilej mielnicki, zalegalizowano istnienie dwóch odrębnych izb parlamentu, mających równe kompetencje, oraz dano początek ważnej w późniejszych dziejach szlacheckiego parlamentaryzmu koncepcji trzech stanów sejmujących (król, senat i sejm), od których równoczesnej zgody uzależniono uchwały sejmowe. Uchwalenie konstytucji nihil novi traktuje się jako datę narodzin demokracji szlacheckiej, a także - zdaniem części historyków -jako początek epoki nowożytnej w Polsce. Ożywienie polityczne szlachty, którego przejawem były tzw. Statuty Łaskiego (drukowany zbiór statutów i przywilejów służący unifikacji państwa, 1506), początkowo nie znalazło odzwierciedlenia na forum publicznym, gdyż król Zygmunt Stary, troszcząc się o prerogatywy monarsze i względy dynastyczne (elekcja i koronacja małoletniego Zygmunta Augusta, działalność Bony), opierał się na możnowładztwie, a nie na szlachcie. Królewski program reform skarbowo-wojskowych, zmierzający do zwiękjgenia dochodów z królewszczyzn i z podatków z dóbr szlacheckich, a także do stworzenia stałej armii, został udaremniony przez opozycję szlachty. Nie opdząc się na zmiany systemowe, uchwalała ona na ogół wystarczające podatki, aby państwo mogło pełnić swe bieżące funkcje (przede wszystkim obronne). Dochody te król uzupełniał kwotami wpływającymi w zamian za nadawane dobra państwowe (zwane królewszczyznami). Tłumione przez lata niezadowolenie szlachty przejawiło się w rokoszu (tj. w zbrojnym wystąpieniu szlachty przeciwko królowi pod hasłem obrony zagrożonych swobód i wolności) w 1537 r., zwanym inaczej „wojną kokoszą". 2. Ruch egzekucyjny Odtąd mówi się o ruchu egzekucyjnym, dla którego w XV-XVI w. łatwo znaleźć odpowiedniki w innych państwach. Jego sukces w Rzeczypospolitej wynikał z silnej pozycji szlachty, która zdołała skłonić monarchę |do akceptacji znacznej części swych postulatów. Polityczne osiągnięcia Postulaty ruchu egzekucyjnego egzekucja praw (tzn. wykonywanie prawa zapomnianego lub nie przestrzeganego przez monarchę) - postulat wynikający z uznanej już w XV w. wyższości prawa powszechnego ponad autorytet monarchy egzekucja dóbr (tzn. odzyskanie nadanych, wydzierżawionych i zastawionych , przez monarchę dóbr koronnych) - postulat sformułowany po raz pierwszy w konstytucji z 1504 r. (wraz z zakazem podobnych praktyk na przyszłość) integracja prawno-ustrojowa wszystkich części monarchii jagiellońskiej usprawnienie funkcjonowania aparatu władzy na szczeblu centralnym i lokalnym realizacja zasady solidarnego ponoszenia ciężarów państwowych przez wszystkie części składowe monarchii oraz przez wszystkie warstwy, w tym dostojników świeckich i kler równouprawnienie wszystkich wyznań i dyskusje ekumeniczne (prowadzące do koncepcji kościoła narodowego) działaczy należących do ugrupowania egzekucyjnego ostatecznie przesądziły o niepowodzeniu prób upodobnienia ustroju Rzeczypospolitej do innych państw europejskich, zmierzających w stronę absolutyzmu. Król Zygmunt August, który z początku próbował władać podobnie jak ojciec, w latach 1550-1558/59 zmagał się z opozycją egzekucjonistów na sejmach, finansując bieżące wydatki z rozdawnictwa królewszczyzn, później usiłował rządzić bez zwoływania sejmu (1559-1562), aż wreszcie, wobec konieczności uzyskania podatków na wojnę w Inflantach, zdecydował się na zasadniczy zwrot polityczny i oparcie się na stronnictwie egzekucyjnym. Najważniejsze reformy sejmów z lat 1562-1569 egzekucja królewszczyzn koronnych, tzn. rewizja wcześniej wydanych przywilejów, prowadząca do odtworzenia zasobów domeny królewskiej ograniczenie trwałego rozdawania królewszczyzn lustracja królewszczyzn w terenie dokonana w latach 1564-1565 i 1569-1570, która przyczyniła się do znacznego zwiększenia dochodów z tych dóbr utworzenie skarbu rawskiego (tzw. kwarcianego), do którego wpływać miała 1/4 dochodów z królewszczyzn z przeznaczeniem na utrzymanie stałego wojska (tzw. kwarcianego, ok. 3 tyś. ludzi) dla obrony południowo-wschodniego pogranicza państwa wprowadzenie reform podatkowych w odniesieniu do innych typów dóbr, skutkiem tego był wzrost dochodów skarbu unifikacja państwa (unia z Litwą, włączenie do Korony Prus Królewskich oraz Księstw Zatorskiego i Oświęcimskiego) obostrzenie zakazów łączenia stanowisk ministerialnych, senatorskich i urzędów starostów grodowych (najwyżej jeden) skasowanie starościńskiej egzekucji wyroków sądów kościelnych ściślejsze podporządkowanie biskupów królowi ujednolicenie miar i wag uporządkowanie systemu celnego Reformy skarbowe nie objęły Litwy ze względu na kategoryczny sprzeciw tamtejszego możnowładztwa. W Koronie rozpowszechniło się wówczas uznawanie królewszczyzn za dobra państwowe, a nie własność monarchy. Skarb rawski był zawiązkiem skarbu publicznego Rzeczypospolitej, oddzielonego od skarbu władcy (ostateczny rozdział nastąpił w 1590 r.). Czołowi działacze ruchu egzekucyjnego, tacy jak Mikołaj Sienicki, Hieronim Filipowski, Rafał Leszczyński, Hieronim Ossoliński, Stanisław Szafraniec, byli to wykształceni zamożni szlachcice, pod względem majątkowym zbliżeni do magnaterii. Wielu z nich należało do kościołów reformowanych, toteż skutkiem ruchu egzekucyjnego była m.in. tolerancja religijna. Popierał ją król Zygmunt August, zwolennik wolności wyznania. W zgodzie z postulatami egzekucjonistów, Zygmunt August, który na sejmie lat 1563-1564 przelał swe prawa dziedziczne do Litwy na Koronę, doprowadził w 1569 r. do unii realnej między dwoma państwami (s. 69). Podjęte wówczas decyzje terytorialne wyrównały dysproporcje obszaru łączących się państw. Otworzyły też drogę do ekspansji szlachty i magnaterii koronnej w kierunku Ukrainy. Ocena tego procesu, podobnie jak i skutków samej unii, wywoływała liczne polemiki. 3. Wolne elekcje i ustrój monarchii elekcyjnej Bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta (1572) postawiła na porządku dziennym kwestię elekcji następcy. Wobec braku unormowań jej trybu, praktyka pierwszej wolnej elekcji określiła wzór postępowania na przyszłość. JWbrew stosowanej dotąd metodzie wyboru władcy przez sejm, przywódcy jJĘgjrekucjonistów (m. in. rozpoczynający karierę Jan Zamoyski) przeforsowali elekcję viritim, tzn. z udziałem całej szlachty przybyłej na sejm elekcyjny. Rezygnowano zatem z zasady reprezentacji. Tym samym wynik elekcji jJEależniano w znacznym stopniu od preferencji szlachty mieszkającej blisko {Warszawy. Pierwsza wolna elekcja (1573) odbyła się w podwarszawskiej wsi 'Sejmy odbywane w okresie bezkrólewia konwokacyjnv - ustalenie miejsca i terminu elekcji, zabezpieczenie pranie. Wprowadzenie specjalnego sądownictwa (zwykłe, sprawowane w imieniu króla, ustawało w chwili śmierci monarchy) gjckcyjny - wybór króla i zaprzysiężenie ustawodawstwa sejmów konwokacyj;i nego i elekcyjnego jako warunek ważności wyboru .f' Koronacyjny - uroczysta koronacja elekta i uroczyste zaprzysiężenie obowiątłggjących elekta ustaw Kamień, druga (1575) -w podwarszawskiej Woli. W 1573 r. ustalono, że w okresie bezkrólewia zastępcą monarchy (interrexem) będzie prymas. Artykuty henrykowskie Perspektywa powołania władcy z obcej dynastii na tron Rzeczypospolitej skłoniła egzekucjonistów (tym razem w porozumieniu z magnaterią) do sformułowania warunków, na jakich godzono się oddać mu koronę. Ujęto je w artykułach henrykowskich i w pac t a conventa, które przedstawiono do zaprzysiężenia elektowi. Ważniejsze z nich artykuły henrykowskie określały prawnopubliczne obowiązki monarchy. Artykuły henrykowskie zwoływanie sejmu co dwa lata na sześć tygodni (a nie według swojego uznania, jak było dotąd) decydowanie w sprawach publicznych i polityki zagranicznej tylko wraz z senatorami-rezydentami, których w liczbie szesnastu (cztery komplety po czterech), wyznaczanych na kolejnych sejmach, postanowiono dodać do kontroli poczynań monarchy stosowanie się do wprowadzonych ograniczeń w zakresie zaciągania wojska i posługiwania się pospolitym ruszeniem potwierdzenie i zachowywanie praw i przywilejów Rzeczypospolitej, na wypadek zaś ich łamania prawo szlachty do wypowiedzenia monarsze posłuszeństwa zakaz elekcji następcy za życia króla potwierdzenie aktu konfederacji warszawskiej Popierane przez obóz egzekucyjny artykuły henrykowskie wzmocniły pozycję senatorów, przeważnie należących do możnowładztwa. Szlachta odłożyła na bok niedawne spory z magnaterią, aby ochronić swe dotychczasowe zdobycze ustrojowe zagrożone przez aspiracje nowego króla. Pacta corwenta Były umową o charakterze prywatnoprawnym, która regulowała zobowiązania, najczęściej pociągające za sobą skutki finansowe, jakie elekt brał na siebie. W 1573 r. należały do nich np.: sprowadzenie eskadry okrętów i oddziałów piechoty z Francji oraz zawarcie przymierza polsko-francuskiego, a także podniesienie z upadku Akademii Krakowskiej. Rozłączność artykułów henrykowskich i paktów konwentów utrzymała się tylko przez dwie pierwsze elekcje. Później zobowiązania obu rodzajów Wpisywano w pac ta conventa, każdorazowo dostosowując je do okoliczności; zasadniczy zrąb postanowień ustrojowych nie ulegał jednak zmianom. Konfederacja warszawska (1573) Z obawami co do polityki przyszłego władcy (o tron konkurowali Habsburgowie, Henryk Walezjusz - niedawny uczestnik nocy św. Bartłomieja w Paryżu - oraz Iwan IV Groźny, a następnie jego syn Fiodor) tyiąże się też uchwalenie w tymże 1573 r. aktu konfederacji (tj. związku Szlachty dla osiągnięcia konkretnych celów) warszawskiej, gwarantującego pokój religijny i zakazującego władzom świeckim prześladowań religijnych. W ten sposób zwieńczono dążenie obozu egzekucyjnego do porozumienia między wyznaniami. Nakaz przestrzegania aktu konfederacji Warszawskiej wpisano do artykułów henrykowskich. W ten sposób ukształtowały się zręby ustroju Rzeczypospolitej K Szlacheckiej, który przez najbliższe dwa wieki ulegał niewielkim tylko Zmianom. Większość decyzji została uzależniona od sejmu, a relacje między szlachtą a elekcyjnym monarchą zostały pomyślane jako swoisty kontrakt. Dlatego mimo trwania monarchii mówi się o demokracji szlacheckiej. Podział kompetencji pomiędzy monarchą i sejmem nie został ; Bdnak szczegółowo dokonany i wybitniejsi władcy znajdowali sposoby, łby sprawować władzę w państwie. Mimo to pozycja królów elekcyjnych tyła słabsza od położenia władcy któregokolwiek z wcześniej omówionych ;wństw. f.'T' Zmiany w ustroju Rzeczypospolitej w XVII w. Dezintegracja ruchu egzekucyjnego Choć obóz egzekucyjny nie zakończył działalności wraz ze zgonem wygmunta Augusta i jego członkowie liczyli na kontynuację reform, to Jwłnak dwaj kolejni monarchowie (Stefan Batory i Zygmunt III Waza) nie Sieli zrozumienia dla jego celów i z rezerwą odnosili się do szlacheckiego Jfarlamentaryzmu. Starali się natomiast związać ze sobę przywódców fpekucjonistów (np. Jana Zamoyskiego). Tym ostatnim udało się jeszcze Wprowadzić do powołania w 1578 r. Trybunału Koronnego, a w 1581 r. Trybunału Litewskiego, szlacheckich sądów apelacyjnych, które ograniczyły zakres sądownictwa królewskiego. Nie doszło jednak do kodyfikacji prawa polskiego, toteż trzy kolejne statuty litewskie (1529,1566, a zwłaszcza ostatni, z 1588 r.) przez następne dwa stulecia stanowiły wzór dla Korony, gdzie stosowano je jako prawo posiłkowe. Reformy wojskowe (powołanie w 1578 r. tzw. piechoty wybranieckiej, rekrutowanej z chłopów z dóbr królewskich) wynikły z inicjatywy króla Stefana Batorego, a nie szlachty, i spowodowane były potrzebami toczonych wojen. Poczucie, że najważniejsze reformy zostały dokonane, przyczyniło się do dezintegracji stronnictwa egzekucyjnego. W świadomości szlachty pozostało wprawdzie przekonanie o wspólnocie celów i równości całej szlachty oraz oczekiwanie na zgodną współpracę z monarchą, lecz rzeczywistość coraz bardziej oddalała się od tych ideałów. . .-q Rokosz Zebrzydowskiego (1606-1609) Konflikt króla Zygmunta III Wazy ze szlachtą wynikł z braku akceptacji dla jego polityki zagranicznej i - przede wszystkim - wewnętrznej, która zmierzała do wzmocnienia władzy królewskiej, opierając się na wąskiej grupie magnatów i biskupów. Królowi zarzucano faworyzowanie jezuitów oraz cudzoziemców i przypisywano zamiar wprowadzenia władzy absolutnej. Z pewnością zaś wiadomo, że zmierzał on do ustanowienia dziedziczności tronu, pozbawienia szlachty większości przywilejów (z gwarancją nietykalności osobistej - neminem captivabimus - na czele) i pozostawienia izbie poselskiej jedynie głosu doradczego, a nie stanowiącego. Spór zaostrzyło ultrakatolickie nastawienie władcy, niechętnie widziane przez różnowierców, oraz jego konflikt z wpływowym Janem Zamoyskim. W latach 1606-1609 doszło do rokoszu Zebrzydowskiego (zwanego też sandomierskim), którego uczestnicy (zarówno magnateria, jak i szlachta; zarówno katolicy, jak i protestanci) dążyli do <£>debrania monarsze prawa rozdawnictwa zwolnionych urzędów ^zmuszenia go do wygnania jezuitów i cudzoziemców. Pragnęli też wprowadzić obieralność urzędników ziemskich na sejmikach oraż^zniusić posłów do ścisłego przestrzegania instrukcji sejmikowych. Postulaty rokoszan upowszechniane w obfitej publicystyce niektórzy historycy traktują jako ostatnie wystąpienie stronnictwa egzekucyjnego. Rokosz zakończył się zwycięstwem króla (bitwa pod Guzowem, 1607), lecz wzmocnienie władzy królewskiej zostało udaremnione. Aby się przed nim ustrzec, sprecyzowano dawniejszy przepis o prawie do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa oraz nakazano senatorom-rezydentom zdawać sprawę sejmowi z urzędowania przy boku monarchy. Rokosz Lubomirskiego (1665-1666) Podobne było tło drugiego rokoszu, któremu nazwiska użyczył Jerzy Lubomirski. Kością niezgody stał się program wzmocnienia-władzy królewskiej, który powstał w latach 1659-1662 na dworze króla Jana Kazimierza, pod wrażeniem słabości Rzeczypospolitej ujawnionej w latach 1648-1660 JPlajoowanoy że jeszcze za życia ostatniego Wazy na tron polski zostanie obrany francuski książę Kondeusz (Henryk d'Enghien). Sprzeciw wo^ec projektu elekcji za życia króla (vivente rege) zjednoczył szerokie rzesze magnaterii i szlachty, którym wsparcia finansowego udzieliły dwory wiedeński i berliński, zainteresowane w utrąceniu projektu. Krwawe walki trwały dwa lata (1665-1666) i choć Jan Kazimierz zwyciężył, to jednak o realizacji dawniejszych planów nie mogło być już mowy. Konsekwencje poniechania reform były tym dotkliwsze, że państwa ościenne (Prusy, Rosja, Austria) budowały scentralizowane monarchie absolutne, których potencjał finansowy i militarny rósł w tempie nieosiągalnym dla Rzeczypospolitej. Wojsko Podjęto wprawdzie pewne działania organizacyjne w celu wzmocnienia armii (utworzenie w 1637 r. korpusów koronnego i litewskiego artylerii; budowa twierdzy w Kudaku; powołanie w tymże dziesięcioleciu tzw. cudzoziemskiego autoramentu - oddziałów zorganizowanych i uzbrojonych na wzór wojsk obcych), jednak nie rozwiązywały one zasadniczego problemu: zbyt małej stałej armii, którą często przewyższały liczebnością wojska prywatne kilku magnatów kresowych. W 1648 r. bez specjalnych uchwał podatkowych i pospolitego ruszenia zdołano wystawić tylko ok. 15 tyś. żołnierzy. Najliczniejsza armia polska w XVII w. miała 56 tyś. ludzi (1659), nie zdołano jej jednak utrzymać przez dłuższy czas. W I I pół. XVII w. pokojowy komput (etat wojska liczony w „porcjach" i „koniach", niższy od stanu faktycznego, gdyż koszt utrzymania kadry pochłaniał wiele „porcji") liczył 12 tyś. ludzi dla Korony i 6 tyś. dla Litwy, wojenny zaś od 24 do 40 tyś. dla Korony i od 8 do 22 tyś. dla Litwy. Siedemnastowieczne wojny, które wymusiły przeprowadzenie reform wojskowych, wzmocniły pozycję hetmanów. Poza komendą nad armią i sądownictwem wojskowym przyznano im też kompetencje w dziedzinie polityki zagranicznej w kierunku południowo-wschodnim. Oligarchia magnacka W dawniejszej literaturze pisano o oligarchii magnackiej jako odmiennym typie ustroju i epoce w dziejach Rzeczypospolitej szlacheckiej, przeciwstawianej demokracji szlacheckiej. Dyskutowano, czy za datę graniczną należy uznać rokosz Zebrzydowskiego czy wojny z pół. XVII w., czy dopiero siódmą i ósmą dekadę tego stulecia. Obecnie nie traktuje się już oligarchii magnackiej jako określenia ustrojowego. Formalnie bowiem ustrój się nie zmienił, a o rzeczywistych zmianach w systemie władzy decydowały przesunięcia w obrębie stanu szlacheckiego. Do pełnych rządów oligarchii nie doszło nigdy, gdyż stale istniał król wyposażony w uszczuplane, lecz wciąż istotne prerogatywy, szlachta zaś nie pozwoliła się wyzuć ze swoich uprawnień. Nawet w XVIII w. była ona inicjatorką niezależnych od magnatów posunięć politycznych (konfederacja tarnogrodzka, 1715; do pewnego stopnia konfederacja barska, 1768). Wreszcie, skoro wykazano, że czołowi przywódcy ruchu egzekucyjnego w części przynależeli do magnaterii, to przeciwstawienie oligarchii magnackiej i demokracji szlacheckiej utraciło swą ostrość. Niemniej, polityczna rola magnatów wzrastała od końca XVI w. Początki procesu dostrzec można już w artykułach henrykowskich, jego zaś kontynuację - w bezkarności należących do magnaterii przywódców rokoszu Zebrzydowskiego. Szlachta, pielęgnując egalitarną ideologię swego stanu, chętnie składała troskę o los państwa, swój własny i swych przywilejów na barki „starszej braci", tzn. senatorów. Należeli oni przeważnie do magnaterii, dysponowali większymi środkami materialnymi i często byli lepiej przygotowani do działalności publicznej. Równocześnie magnateria uzależniała od siebie szlachtę (zarówno drobną, jak średnią), ofiarowując jej opiekę, protekcję do urzędów, dzierżawy, rangi w wojsku koronnym i litewskim oraz perspektywy kształcenia i kariery na swych dworach. Pogłębiające się zróżnicowanie majątkowe wewnątrz stanu szlacheckiego skłaniało obie strony do wiązania się skomplikowaną siatką zależności. Zręcznie operując równościową frazeologią, magnaci budowali z takich „klientów" oddane sobie „stronnictwa", o których polityce z reguły decydowali sami. W ten sposób wyrażały się zmiany w udziale poszczególnych grup szlachty we władzy. Dla średniej szlachty zaczęło brakować w Rzeczypospolitej miejsca. Procesy te trwały przez dziesięciolecia, lecz dopiero wieloletni kryzys państwa w pół. XVII w. spowodował ujawnienie się ich w pełnej ostrości. Okazało się, że ci magnaci, których wpływy obejmują jakąś prowincję (np. Radziwiłłowie na Litwie), skłonni są występować w jej imieniu z pominięciem słabej bądź nie istniejącej władzy centralnej. Zjawisko decentralizacji suwerenności państwa, które zapoczątkowała niezależna dyplomacja hetmanów już na początku XVII w., nasiliło się w drugiej połowie tego stulecia. Negocjacje z państwami obcymi, na których prowadzenie pozwalali sobie magnaci bez wiedzy (a nieraz wbrew woli) dworu królewskiego, ułatwiały sąsiadom wygrywanie poszczególnych „partii" do swoich celów. W XVII w. fakcje (stronnictwa) magnackie obejmowały najwyżej jedną prowincję, w następnym stuleciu Czartoryskim i Potockim udało się utworzyć dwa ugrupowania o zasięgu ogólnopaństwowym. Ich wzajemna opozycja (często stymulowana przez mocarstwa ościenne oraz Francję) skutecznie uniemożliwiła jakiekolwiek reformy. Sejmiki Wzrost wpływów magnaterii odbił się też na funkcjonowaniu systemu parlamentarnego. Dążeniem każdej fakcji było pozyskanie jak największej liczby posłów na sejm, toteż przedmiotem intensywnych zabiegów (perswazji, korupcji, nieraz gwałtu) były sejmiki, na których ścierały się konkurujące ugrupowania. Później, wobec stopniowego uwiądu sejmów, coraz więcej ważnych decyzji podejmowały sejmiki. Powodowało to dalszy wzrost ich znaczenia i dowodziło wzmiankowanej już decentralizacji suwerenności. Wbrew dawniejszym poglądom, obecnie historycy stoją na stanowisku, że sejmik szlachecki w każdej ziemi był jeden, lecz zbierał się do wypełnienia różnych funkcji. Funkcje sejmiku szlacheckiego sejmik poselski lub przedsejmowy - wybór posłów na sejm i uchwalenie dla nich instrukcji; sejmik relacyjny - zdanie sprawy przez posłów na sejm z przebiegu obrad i sposobu sprawowania przez nich mandatu; sejmik elekcyjny - wybór kandydatów, spośród których król mianował sędziego ziemskiego; sejmik deputacki - wybór deputatów do trybunału; sejmik gospodarski (wyodrębnił się dopiero na pocz. XVII w.) - porządkowe sprawy lokalne, w tym zwłaszcza finanse ziemi lub powiatu; sejmik kapturowy - powołanie władz konfederacji i sądu kapturowego dla ziemi lub województwa na czas bezkrólewia Znamiennej ewolucji uległo pojęcie mandatu, w który posłów wyposażała szlachta zebrana na sejmiku. W XVI w. monarchowie nawoływali, aby było to pełnomocnictwo nieograniczone, co - podobnie jak w całej Europie -wiązało się z kwestią uchwalania podatków. W praktyce w XVI i XVII w. występowały dwa rodzaje mandatów: nieograniczony i ograniczony instrukcją. W końcu XVII i w I pół. XVIII w. rozpowszechniło się przekonanie, że poseł jest reprezentantem nie całego stanu szlacheckiego, lecz swych wyborców zebranych na sejmiku, toteż winien się ściśle stosować do uchwalonej na nim instrukcji. Zasadniczo ograniczało to możliwość podjęcia uchwał i powodowało stratę czasu, gdyż w każdej sprawie trzeba było zasięgać opinii sejmików. Kwestia tzw. przysięgi na instrukcję (inaczej: wiążącej mocy instrukcji) stała się jednym z kluczowych punktów reformy systemu parlamentarnego w II pół. XVIII w. Liberum veto Szlachecki parlamentaryzm opierał się na praktyce przekonywania adwersarzy i dochodzeniu do wspólnej konkluzji. Uchwały zwyczajowo przyjmowano jednomyślnie, lecz formuła ta nie wykluczała istnienia oponentów, którzy najczęściej milczeli bądź dawali się przekonać. Dopiero w połowie XVII w. zasadę tę przekształcono w zabójczą dla praktyki parlamentarnej formułę nemine contradicente (bez żadnego sprzeciwu). Uzasadniano ją przekonaniem, że nawet jeśli prawie wszyscy posłowie zostaną skorumpowani (domyślnie: przez dwór królewski), to znajdzie się choć jeden, który nie dopuści do uchwalenia szkodliwych ustaw i obroni „wolność szlachecką". Po raz pierwszy liberum veto zastosował w 1652 r. poseł upicki Władysław Siciński (z poduszczenia ks. Janusza Radziwiłła), nie pozwalając na przedłużenie obrad sejmu ponad ustawowy termin. W 1669 r. po raz pierwszy zerwano sejm przed upływem tego terminu, zaś w 1688 r. - przed obraniem marszałka. Odtąd zrywanie sejmów stało się nagminną praktyką. W II pół. XVII w. na 44 zwołane sejmy zerwano 15, później proces ten się nasilił (za panowania Augusta II zerwano 10 sejmów na 18, zaś w trzydziestoleciu rządów Augusta III odbył się tylko jeden sejm). Im większą rolę w myśl prawa miał odgrywać w szlacheckiej Rzeczypospolitej sejm, tym bardziej dotkliwe były konsekwencje zahamowania jego działalności. Pustki tej nie mogła wypełnić władza wykonawcza, gdyż była bardzo słaba; pozostało miejsce dla sejmików i rządzących nimi fakcji magnackich. Wobec częstego zrywania sejmów w I pół. XVIII w. życie polityczne Rzeczypospolitej skupiało się wokół trybunałów i sejmikowych wyborów deputatów do tych trybunałów. Zamknięcie się większości szlachty i magnaterii w partykularzu spraw majątkowych i rodzinnych współgrało z zanikiem myślenia w kategoriach państwa. 5. Unia z Saksonią Unia personalna polsko-saska połączyła państwa o odmiennej strukturze gospodarczej, społecznej i różnym ustroju politycznym. W płaszczyźnie gospodarczej związek rolniczej Rzeczypospolitej z uprzemysłowioną Saksonią pozwalał spodziewać się, że państwa te będą się uzupełniać. Jednak różnice ustrojowe między zdecentralizowaną, anarchiczną Rzeczpospolitą a monarchią Wettynów, zmierzającą w stronę absolutyzmu (August II pragnął wzorować się na Ludwiku XIV), były tak wielkie, że bez zmian w którymś z państw trudno było oczekiwać ich współistnienia pod jednym berłem. Stąd absolutystyczne plany Augusta II, który początkowo usiłował przekształcić unię personalną w realną. Program reform politycznych i ustrojowych króla Augusta II upodobnienie polskich instytucji stanowych do saskich i poddanie Rzeczypospolitej władzy saskich ministrów wprowadzenie wojsk saskich do Polski i przerzucenie na nią kosztów ich utrzymania nawet za cenę likwidacji części armii polskiej umożliwienie szlachcie saskiej nabywania dóbr w Polsce, uzyskiwania nadań i sprawowania w niej urzędów dążenie do uzyskania wspólnej granicy między obydwoma krajami Projektów tych nie popierała żadna z liczących się sił politycznych w Rzeczypospolitej. Ponadto były one niezgodne z zobowiązaniami wiążącymi polskiego monarchę. Mimo to niektóre z nich zostały zrealizowane metodą faktów dokonanych, co spowodowało protesty szlachty i magnaterii. Bezskutecznie dążąc do uzyskania poparcia Prus dla swoich projektów, August II nie wahał się proponować wynagrodzenia w postaci części terytorium Rzeczypospolitej. JStał się przez to prekursorem idei rozbiorowej. Reformy sejmu ,,niemego" (1717) Po kryzysie spowodowanym wojną północną i rujnującym autorytet monarszy dwukrólewiem, wobec postępującej anarchizacji i decentralizacji życia w kraju, doszło do wprowadzenia ograniczonych reform skarbowo-wojskowych zmierzających do zwiększenia liczby wojska. Uchwalono je na sejmie, ,niemym" (oponentów nie dopuszczono do głosu) w 1717 r., dzięki porozumieniu - osiągniętemu przy mediacji rosyjskiej - między wywodzącymi się ze średniej szlachty konfederatami tarnogrodzkimi (1715) a Augustem II. Etat wojska określono na 24 tyś. „porcji", co w praktyce odpowiadało 12-14 tyś. żołnierzy. Jednostki wojskowe przypisano do konkretnych regionów, w których miały stacjonować i pobierać podatki. Decentralizacja armii uniemożliwiła elastyczne gospodarowanie budżetem wojskowym. Tylko nieznacznie ograniczono władzę hetmanów. Największym mankamentem było jednak ustalenie liczby wojska na bardzo niskim poziomie w porównaniu z wielkością kraju oraz ze stanem sił zbrojnych sąsiadów. Królowi wolno było odtąd utrzymywać w Rzeczypospolitej tylko niewielką liczbowo gwardię saską oraz sześciu urzędników kancelarii. Stosować się on miał do podejmowanych większością głosów uchwał senatorów-rezydentów, a dyplomaci sascy nie mogli reprezentować Rzeczypospolitej. Nie dokonano natomiast reformy sejmu ani rozbudowy administracji państwowej. Sejm 1717 r. na pół wieku określił ustrój Rzeczypospolitej, ustalając chwiejną równowagę między „majestatem" a „wolnością". Postanowienia sejmu „niemego" przekreśliły projekty ściślejszego zespolenia Rzeczypospolitej z Saksonią. Polityka dynastyczna Wettynów Jej celem było zwiększenie prawdopodobieństwa reelekcji dynastii saskiej w Rzeczypospolitej, dzięki uzyskaniu przez nią dziedzicznego władania nad którymś z księstw przylegających do Korony lub Litwy. Taka była geneza zabiegów i walk o Mołdawię (1698), Inflanty (1700), Kurlandię (1726 i ponownie 1758). Próby te zakończyły się fiaskiem, a p obsadzie tronu polskiego od 1697 r. decydowało porozumienie mocarstw ościennych. Stopień ich ingerencji nasilał się z każdą kolejną elekcją. Upadek państwa za panowania Augusta III W dobie wojen w środkowej Europie wśród polskiej szlachty królował pacyfizm i zwodnicze przekonanie, że słabość polityczna i militarna Rzeczypospolitej stanowi gwarancję jej dalszego istnienia. Sądzono, że skoro państwo polsko-litewskie nikomu nie zagraża, to nikt go nie zaatakuje. Akceptowano więc przemarsze obcych wojsk oraz zalewanie kraju fałszywą monetą przez króla Prus Fryderyka II. Ani gnuśny władca, ani jego niczym nie skrępowani i słynący z nadużyć ministrowie, ani zwalczające się fakcje magnackie nie wypracowały skutecznej polityki państwa, które stało się konglomeratem magnackich latyfundiów i szlacheckich majątków. Pojawiające się od lat czterdziestych XVIII w. projekty reformatorskie (kwestie skarbowo-wojskowe, niekiedy też próby wprowadzenia organów kolegialnych w miejsce staropolskich ministrów) były unicestwiane przez konkurencyjne fakcje wspierane przez obce mocarstwa. Ułatwiała to praktyka nagminnego zrywania sejmów. Rzeczpospolita z podmiotu stała się przedmiotem polityki międzynarodowej. Nastąpiło też zawężenie horyzontów myślowych i ograniczenie kontaktów szlachty do najbliższego sąsiedztwa. Zainteresowania ogółu skupiły się na kronice towarzyskiej, świętach religijnych, głośnych skandalach sądowych oraz nominacjach na urzędy. Jedynie do elit docierała reformatorska publicystykjrpolityczna. Dzięki niej pod koniec panowania Augusta III w kręgu Czartoryskich i ks. Stanisława Konarskiego wypracowano wstępny projekt reform, który zaczęto realizować po elekcji nowego króla. 6. Panowanie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Wypełniły je reformy podejmowane w warunkach rosyjskiej kurateli. Ta sytuacja sprawiała, że dochodziły do skutku drobne usprawnienia państwa, ale generalne zmiany, obiecujące wzmocnienie władzy centralnej, Sejm konwokacyjny (1764). Reformy Familii Czartoryskich utworzenie Komisji Skarbowych: Koronnej i Litewskiej oraz Komisji Wojskowej Koronnej w celu ograniczenia samowoli hetmanów i podskarbich zniesienie ceł prywatnych i wprowadzenie jednolitego cła generalnego na granicach państwa, uchwalenie lustracji królewszczyzn reforma systemu podatkowego powodująca wzrost wpływów do skarbu przedłużenie trwania konfederacji sejmowej (w celu uchwalenia następnych reform większością głosów - podczas konfederacji liberum veto nie obowiązywało) były udaremniane przez Petersburg obawiający się emancypacji Polski. Wewnątrz kraju reformatorskie poczynania króla i wąskiej, oświeconej elity napotykały opór sarmackiego tradycjonalizmu prowincjonalnej magnaterii i szlachty. Konflikt dotyczył nie tylko modernizacji państwa, lecz również kwestii społecznych, kulturalnych, światopoglądowych i edukacyjnych. Dlatego program reform obejmował wszystkie te sfery. Reformy kontynuowano podczas następnych sejmów: na koronacyjnym (1764) utworzono Komisję Wojskową Litewską, a w 1766 r. marszałkom i kanclerzom przydano asesorów z głosem stanowiącym, przekształcając i te urzędy w instytucje kolegialne. Zaczątkiem planowanego gabinetu ministrów stała się „konferencja króla z ministrami", z udziałem członków rodziny królewskiej i innych zaproszonych osób. W 1766 r. powstała Komisja Mennicza zajmująca się sprawami monetarnymi. Nad uporządkowaniem Warszawy nadal pracowała utworzona wcześniej Komisja Brukowa. Na prowincji tworzono komisje porządkowe, które zajęły się poprawą położenia miast. W 1765 r. król ufundował Szkołę Rycerską. Przeciw reformom (1766-1772) Zmiany w Rzeczypospolitej wywołały przeciwdziałanie mocarstw ościennych. Król pruski groźbami spowodował zniesienie cła generalnego. Berlin i Petersburg wykorzystały kwestię równouprawnienia dysydentów do skłócenia dworu z szerokimi rzeszami konserwatywnej magnaterii i szlachty katolickiej. Uniemożliwione zostały dalsze reformy, a kryzys lat 1767-1768 (zbrojna interwencja rosyjska i utworzenie dysydenckich konfederacji w Słucku i Toruniu oraz katolickiej w Radomiu) doprowadził do uchwalenia przez sejm nowych zasad ustrojowych (niezmienne prawa kardynalne, utrwalające anarchię i swobody szlacheckie; sprawy państwowe wymagające kwalifikowanej większości głosów i pozostałe kwestie, o których sejm miał decydować zwykłą większością głosów). Nowy ustrój oraz integralność terytorialną państwa poddano pod gwarancję Katarzyny II. Wydarzenia te doprowadziły do zawiązania konfederacji barskiej, a w połączeniu z międzynarodowym kryzysem wywołanym wojną turecką - również do I rozbioru Polski. Reformy sejmu rozbiorowego z lat 1773-1775 Poza formalnym zrzeczeniem się zajętego w I rozbiorze terytorium państwa i zaakceptowaniem gwarancji trzech sąsiednich mocarstw oraz ścisłej kurateli Rosji, sejm ten upamiętnił się powołaniem Komisji Edukacji Narodowej (1773), której podporządkowano całe szkolnictwo w kraju, wyposażając ją w dobra skasowanego właśnie zakonu jezuitów. Ustanowiono też Radę Nieustającą (1775), złożoną z 18 senatorów i 18 posłów obieranych przez sejm na dwa lata i kierującą administracją państwa. Reformy z lat 1776-1788 W 1776 r. zlikwidowano pozostające pod wpływem hetmanów Komisje Wojskowe, a armię (17-18 tyś. ludzi) podporządkowano Radzie Nieustającej; jej Departament Wojskowy rozpoczął niezbędną modernizację wojska. W latach 1776-1778 pod kierunkiem Andrzeja Zamoyskiego opracowano kodyfikację polskiego prawa sądowego, która jednak na sejmie 1780 r. została odrzucona w wyniku zgodnego sprzeciwu konserwatywnej szlachty, kleru katolickiego i rosyjskiej ambasady. Z powodzeniem realizowano natomiast humanitarne reformy w więziennictwie; troską otaczano także szpitalnictwo. Za sprawą króla utworzono stałą służbę dyplomatyczną i sprawną pocztę. Powstał aparat skarbowy. Podejmowano starania o usprawnienie komunikacji. Rozwój handlu czarnomorskiego miał zrekompensować straty powodowane przez cła pruskie. Reformy Sejmu Czteroletniego (1788-1792) W pierwszym jego okresie nacisk kładziono na niepodległość państwa, mniejszą wagę przywiązując do kwestii ustroju. Skasowano Radę Nieustającą, której zarzucano powstanie z obcej nominacji. Pełnię władzy (także wykonawczej) objął sejm, tzw. rządzący. Odżyły spory między szlachecką wolnością i królewskim majestatem, spowalniając reformy. Kiedy pod wpływem komplikującej się sytuacji międzynarodowej przyspieszono prace i 3 maja 1791 r. uchwalono Ustawę Rządową (rozwiniętą później w serii ustaw towarzyszących), powstał ustrój kompromisowy, łączący cechy konstytucyjnego monarchizmu (Stanisław August) z rozwiązaniami typowymi dla szlacheckiego republikanizmu (Ignacy Potocki). W szczegółowych postanowieniach ujawniały się wpływy ustroju Anglii, republikańskiej konstytucji Stanów Zjednoczonych, monteskiuszowskiego trójpodziału władz, a nawet francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Przede wszystkim jednak ustrój trzeciomajowy czerpał z polskich tradycji reformatorskich, chętniej adaptując istniejące instytucje niż tworząc nowe. Konstytucja 3 maja Władza wykonawcza. Jako organy władz wykonawczych utrzymano wspólną odtąd dla Korony i Litwy Komisję Skarbową, odtworzono połączoną Komisję Wojskową Obojga Narodów oraz powołano wspólną Komisję Policji, rezygnując z dotychczasowego dualizmu tych instytucji dla Korony i Litwy. Ponad komisjami uplasowano Straż Praw złożoną z prymasa (jako zwierzchnika duchowieństwa i prezesa Komisji Edukacji Narodowej) i pięciu ministrów mianowanych przez króla oraz marszałka sejmu jako nadzorcy z ramienia parlamentu. Decyzje wydawane przez króla wymagały kontrasygnaty jednego z zasiadających w Straży ministrów, który mógł być z tego tytułu pociągnięty przez sejm do odpowiedzialności. Prócz tzw. wielkich komisji, Straży Praw podlegały komisje porządkowe cywilno-wojskowe, organy samorządu, a zarazem administracji lokalnej. Władza ustawodawcza. Zreformowano również parlament, znosząc liberum veto, konfederacje i sejmy skonfederowane. Szeroko wprowadzony wymóg kwalifikowanej większości głosów wynikał z obaw przed korupcyjnymi praktykami dworu królewskiego. Uznano, że posłowie są reprezentantami całego narodu, a nie swoich powiatów, toteż instrukcje sejmikowe pozbawiono mocy wiążącej. Najuboższą szlachtę pozbawiono czynnego i biernego prawa wyborczego, wiążąc prawa obywatelskie z cenzusem majątkowym. Monarchia dziedziczna. Wprowadzono dziedziczność tronu. Zapisana w Konstytucji 3 maja sukcesja saska była wypadkową ugruntowanych poprzednio prowettyńskich sympatii, niechęci do planów Stanisława Augusta, aby zapewnić tron jednemu ze swych bratanków, oraz mało realnych kalkulacji na wzmocnienie w ten sposób międzynarodowego położenia Polski. Prawa tyczące miast i mieszczan. W zakresie ustroju społecznego zmieniło się położenie mieszczan (z miast królewskich; reforma nie objęła bowiem miast prywatnych), którym przyznano nietykalność osobistą (tylko posesjonatom), prawo nabywania dóbr ziemskich, dostęp do rang oficerskich, godności duchownych, stanowisk urzędniczych i adwokatury. Przewidziano nobilitację elit mieszczańskich. Miasta królewskie wyłączono spod władzy starostów, zapewniono im bardziej demokratyczny niż dotąd ustrój wewnętrzny, zniesiono też jurydyki (części miast należące do szlachty lub duchowieństwa i nie podlegające prawu miejskiemu). Prawa polityczne mieszczan ograniczono do udziału miejskich plenipotentów w tych magistraturach wykonawczych, których działalność wiązała się z miastami; w sejmie zaś mieli prawo tylko składać dezyderaty miast. Mimo to omawiane prawo stanowiło największą reformę społeczną w Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Prawa tyczące chłopów. Znacznie mniejsze zmiany nastąpiły w położeniu chłopów. Zagwarantowano opiekę prawa dla przyszłych dobrowolnych umów między dziedzicami i chłopami, a także zadeklarowano szerszą „opiekę prawa i rządu krajowego" nad chłopami. Na dalej idące reformy włościańskie było jeszcze zbyt wcześnie. Wojsko. Zanim uchwalono nowy ustrój, Sejm Czteroletni - dążąc do powiększenia liczebności wojska - nałożył nowe podatki. Najważniejszym była tzw. ofiara dziesiątego (dobra szlacheckie) lub dwudziestego (dobra duchowne) grosza, pierwszy w historii podatek nałożony na właścicieli, a nie na chłopów. Mimo deklarowanej ofiarności i patriotycznego zapału, dostarczył on znacznie mniej pieniędzy, niż się spodziewano. Niemożliwe okazało się więc zorganizowanie uchwalonej już przez sejm 100-tysięcznej armii. Do wybuchu wojny 1792 r. wystawiono niespełna 60 tyś. żołnierzy. Liczebną przewagę miała anachroniczna już wtedy szlachecka kawaleria. Niemniej była to najliczniejsza armia polska od ponad stulecia. Imponujące skalą dokonań dzieło Sejmu Czteroletniego było spóźnione o kilka dziesięcioleci. O jego upadku przesądziła interwencja rosyjska. Powstanie kościuszkowskie Status władz powstańczych miał charakter tymczasowy, spowodowany zarówno koniecznościami trwającej wojny (s. 213), jak i różnicami poglądów wśród przywódców insurekcji (pytanie o obowiązywanie Konstytucji 3 maja, na które jednoznacznie nie odpowiadano). Po zwycięstwie insurekcji miał się zebrać sejm i przesądzić kwestie ustrojowe. Do tego nie doszło. W okresie insurekcji z pełni praw obywatelskich korzystali mieszczanie, a uniwersał połaniecki, gwarantujący chłopom wolność osobistą i ograniczenie pańszczyzny, stanowił krok naprzód na drodze reform włościańskich. Na pełną identyfikację chłopstwa ze wspólnotą ogólnonarodową trzeba było jednak jeszcze poczekać prawie stulecie. Rozdział 4. Republika we Francji Rewolucja francuska powołała do życia nowy typ państwa: republikę. Najbardziej ogólna definicja głosi, iż jest to państwo, Ay-którymsuwerenern jest lud dający wyraz swej woli w wyborach. We Francji z reformami ustroju politycznego wiązały się zmiany ustroju społecznego. Zmierzały one - mówiąc w skrócie - do przyznania jak największych uprawnień jak największej liczbie ludzi. Rewolta uprzywilejowanych Projekty reform fiskalnych - przygotowane przez ministrów Ludwika XVI: Charlesa de Calonne'a i Etienne'a Lomenie de Brienne'a - wywołały zaburzenia. Przeciw nowym podatkom wystąpiło Zgromadzenie Notablów (ciało doradcze, złożone z powołanych przez króla przedstawicieli trzech stanów, z wyraźną przewagą szlachty i duchowieństwa) i parlament (trybunał) paryski, który rejestrował rozporządzenia królewskie. Zażądano też zwołania Stanów Generalnych (obradujących ostatnio w 1614 r.), ponieważ uznano, że tylko one mogą zaakceptować wzrost podatków. W końcu 1788 r. Ludwik XVI przystał zarówno na to, jak i na postulat burżuazji, aby stan trzeci miał tylu reprezentantów, co dwa pozostałe stany łącznie (liczyły one 200 tyś. ludzi, podczas gdy stan trzeci - 25 min). Stany Generalne Inauguracyjne posiedzenie Stanów Generalnych 5 maja 1789 r. przyjmuje się czasem za początek rewolucji francuskiej. Inni datują ją od 17 czerwca tego roku, gdy deputowani stanu trzeciego, jako reprezentanci 96% narodu, obwołali się Zgromadzeniem Narodowym i uznali za najwyższą władzę prawodawczą. Wezwali też do niepłacenia nie zaakceptowanych przez Zgromadzenie podatków. Wydatnie ograniczono więc władzę królewską i wprowadzono pierwociny monarchii parlamentarnej na wzór angielski. Zbrojny sprzeciw Ludwika XVI został udaremniony dzięki rewolcie ludowej w Paryżu w dniach 12-14 lipca 1789 r., zakończonej zburzeniem Bastylii, które tradycyjnie przyjmuje się za początek rewolucji. Duchowieństwo (zdominowane przez niższy kler) z własnej woli, a szlachta na polecenie króla dołączyły do Zgromadzenia Narodowego, które 7 lipca 1789 r. przekształciło się w Konstytuantę. Konstytuanta Powstała, aby w porozumieniu z królem opracować wiążącą obie strony konstytucję. Świadczyło to o ostatecznym zerwaniu z absolutyzmem. Ponadto z wyprzedzeniem podjęła wiele decyzji zmieniających ustrój Francji. Reformy ustrojowe Konstytuanty zniesienie poddaństwa osobistego i posług świadczonych przez chłopów, sądownictwa senioralnego, przywilejów podatkowych szlachty, dziesięciny na rzecz Kościoła (w ten sposób pozbawiono szlachtę i duchowieństwo przywilejów stanowych i zrównano je ze stanem trzecim) zniesienie cechów i ceł wewnętrznych prowadzące do unifikacji gospodarczej kraju wprowadzenie nowego podziału administracyjnego kraju na 83 departamenty zrywającego z tradycyjnym podziałem na prowincje przekształcenie majątków kościelnych w dobra narodowe i wyznaczenie pensji duchowieństwu wprowadzenie wybieralności proboszczów (w parafiach) i biskupów (w diecezjach pokrywających się odtąd z departamentami) przez wiernych, co spowodowało całkowite podporządkowanie duchowieństwa państwu - tzw. konstytucja cywilna kleru reforma sądownictwa znosząca praktykę kupowania stanowisk sędziowskich i wprowadzająca wybory sędziów przez „obywateli czynnych" (zob. niżej) wprowadzenie nowego systemu ściągania podatków (obowiązywał do 1914 r.) zakazanie robotnikom organizowania się w związki zawodowe i urządzania strajków (tzw. prawo Le Chapeliera zniesione dopiero w 1864 r.) Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela Uchwalono ją 26 sierpnia 1789 r. i traktowano jako wstęp do przyszłej konstytucji. Nazwa, koncepcja i postanowienia były wzorowane na amerykańskiej Deklaracji Niepodległości (1776). Jako naturalne i niezbywalne proklamowano prawa człowieka do wolności, własności, braterstwa oraz oporu przeciw uciskowi, a także zasadę suwerenności narodu, równość obywateli wobec prawa, tolerancję religijną oraz wolność słowa i prasy. Zadeklarowano także podział władz, udział obywateli w uchwalaniu praw i podatków oraz odpowiedzialność urzędników. Szczególnie mocno podkreślono nienaruszalność własności prywatnej, której złamanie dopuszczano tylko w sytuacji konieczności publicznej i za odszkodowaniem. Zasady zawarte w Deklaracji stały się podstawą demokracji w XIX i XX w. Konstytucja z 1791 r. Główne postanowienia Konstytucji utrzymano monarchię ustawodawstwo powierzono jednoizbowemu Zgromadzeniu Prawodawczemu (Legislatywie), wybieranemu co dwa lata w wyborach pośrednich król miał prawo weta wobec uchwał Zgromadzenia w rękach monarchy spoczywać miała władza wykonawcza sprawowana za pośrednictwem samodzielnie mianowanych i odwoływanych ministrów (obowiązek kontrasygnaty decyzji monarszych) monarcha sprawował też zwierzchnictwo nad administracją, wojskiem i flotą prawa wyborcze przyznano tylko „obywatelom czynnym": mężczyznom, którzy ukończyli 25 lat, płacili podatek określonej wysokości, nie byli służącymi i zostali zapisani w rejestrach gwardii narodowej; wybierali oni elektorów (wymóg ponad trzykrotnie wyższego cenzusu majątkowego), którzy wybierali deputowanych do Legislatywy (kandydaci musieli opłacać stosunkowo wysoki podatek oraz posiadać nieruchomość) Na 26 min ludności Francji w 1791 r. (w tym 7,5 min mężczyzn w odpowiednim wieku) „czynnymi obywatelami" było 4,3 min; elektorów wybrano nieco ponad 400 tyś., a deputowanych do Legislatywy 745. Jak każdy system cenzusowy (czyli taki, w którym prawa wyborcze nie są powszechne, lecz ograniczone cenzusem) konstytucja ta reglamentowała prawo wyborcze, niemniej w zestawieniu z dotychczasową praktyką spowodowała jego znaczne upowszechnienie. W rezultacie powstała monarchia konstytucyjna z parlamentem wybieranym w myśl reguł tzw. demokracji cenzusowej. Konstytuanta rozwiązała się, postanawiając, że żaden z jej członków nie może być wybrany do nowego Zgromadzenia Prawodawczego. Legislatywa Decyzja ta sprawiła, iż w Legislatywie (wybranej przy absencji wyborców ocenianej na 60 do 75%), która zebrała się l października 1791, zabrakło doświadczonych parlamentarzystów, za to liczni byli ludzie młodzi i względnie majętni. Dokonania Legislatywy były nikłe. W większym stopniu niż jej skład osobowy przyczyniło się do tego częste korzystanie przez Ludwika XVI z prawa veta wobec podjętych uchwał, a także działalność rady miejskiej Paryża, która, zrzeszając przedstawicieli tzw. sekcji (dzielnic), przemożnie wpływała na wydarzenia. Szczególnie uaktywniła się pod wpływem złych wieści z frontu trwającej od wiosny 1792 r. wojny z Austrią, a następnie z Prusami (s. 216). Obalenie monarchii Pod naciskiem rady miejskiej Paryża i po serii krwawych zamieszek w mieście, 10 sierpnia 1792 r. zastraszone Zgromadzenie Prawodawcze podjęło decyzję o zawieszeniu w czynnościach i aresztowaniu króla. Faktycznie już wtedy obalono monarchię, choć formalna uchwała Konwentu w tej sprawie zapadła 22 września 1792 r., gdy Francję proklamowano republiką (21 stycznia 1793 r. ścięto Ludwika XVI). Konwent Po aresztowaniu króla postanowiono zwołać Konwent Narodowy (nazwa wzorowana na Stanach Zjednoczonych) i przyznać prawa wyborcze wszystkim mężczyznom mającym ukończone 21 lat. Zmiana oznaczała demokratyzację prawa wyborczego. Mimo to w nadal dwustopniowych wyborach wzięło udział zaledwie 10% uprawnionych, gdyż zbiegły się one z falą terroru i zagrożeniem Paryża przez wojska pruskie. Konwent miał znacznie radykalniejsze oblicze niż Legislatywa, gdyż weszli doń tylko przedstawiciele lewicy. Naczelnym zadaniem Konwentu było uchwalenie nowej konstytucji, określającej republikański ustrój Francji. Najważniejsze ugrupowania polityczne rewolucji francuskiej Polityczne oblicze kolejnych parlamentów rewolucyjnej Francji zmieniało się. W miarę radykalizowania się rewolucji ubywało ugrupowań prawicowych, a ławy poselskie zajmowała coraz bardziej skłócona lewica. Istniejące ugrupowania dzieliły się, a ich programy ewoluowały, niekiedy bardzo znacznie. Ważnym miejscem wymiany poglądów i kształtowania się opinii były licznie powstające kluby polityczne, od których często brały nazwę ugrupowania parlamentarne. Najważniejsze z nich to: 1. Stowarzyszenie 1789 - zorganizował je w 1790 r. markiz Marie Joseph de La Fayette po rozstaniu się z klubem jakobinów. Nazwa wskazywała na chęć poprzestania na tych zdobyczach rewolucji, które osiągnięto w 1789 r. La Fayette i jego zwolennicy odgrywali decydującą rolę w Konstytuancie, w Legislatywie znaleźli się na prawicy, a w Konwencie już nie uczestniczyli. 2. Żyrondyści (później nadana nazwa pochodzi od departamentu Gironde, z którego wywodzili się przywódcy ugrupowania) — rządzili we Francji od marca 1792 do 2 czerwca 1793 r. Początkowo należeli do klubu jakobinów, którego postanowienia realizowali w Legislatywie, sytuując się na jej lewym skrzydle. W Konwencie byli już prawicą. W sierpniu 1792 r. zerwali z jakobinami. Reprezentowali prowincję i z nieufnością podchodzili do zrewolucjonizowanego Paryża. Za ich sprawą Francja wypowiedziała wojnę Austrii. Przywódcy: Jacąues Brissot de Warville, Jean Marie Roland de La Platiere, zostali straceni wkrótce po odsunięciu od władzy. 3. Kordelierzy (nazwa pochodzi od potocznej nazwy franciszkanów, w których klasztorze odbyło się jedno z pierwszych posiedzeń; franc. la cór de oznacza sznur) - klub powstały wiosną 1790 r. w Paryżu i reprezentujący obywateli biernych (tzn. pozbawionych praw politycznych). Miał nastawienie ściśle demokratyczne. Przemożny nań wpływ kolejno wywierali Georges Danton, Jean Paul Marat, Jacąues Hebert. Po aresztowaniu i straceniu ostatniego z nich klub przestał istnieć. 4. Jakobini - nazwa pochodzi od paryskiego klasztoru dominikanów (franc. jacobins), w którym zbierali się od grudnia 1789 r. lewicowi „patrioci" ze Zgromadzenia Narodowego. Przez klub przewinęli się i markiz La Fayette, i czołowi Żyrondyści. Stopniowo przewagę w nim zdobywała lewica, stawiająca sobie za cel zdemokratyzowanie rewolucji. W Konwencie zasiadali po lewej stronie, na najwyżej położonych ławach, wskutek czego nazwano ich Góralami. Odebrawszy władzę żyrondystom zastosowali środki nadzwyczajne i odparli interwencję austriacko-pruską. Przywódcy: Maximilien Robespierre, Danton, Louis Antoine Saint-Just, Marat i in. Kres ich władzy położyły wypadki 9 thermidora roku II - ścięcie Robespierre'a i towarzyszy (s. 175). 5. Sankiuloci (nazwa pochodzi od franc. les sans-culottes i oznacza tych, którzy nie nosili specjalnych krótkich spodni do pończoch używa- nych przez warstwy wyższe) - stosowany od 1792 r. termin oznaczający ubogą ludność miejską i przedmiejską, która wchodziła w skład „sekcji" Paryża i odgrywała dużą rolę jako siła nacisku na władze rewolucji, szczególnie w momentach poruszeń ludowych. Sankiuloci byli związani z klubem kordelierów. Przywódcą jednego z ich odłamów był Hebert. 6. Termidorianie (termin pochodzi od nazwy miesiąca, w którym obalono dyktaturę Robespierre'a) - koalicja osób o różnym rodowodzie i przekonaniach powstała ze strachu przed Góralami. Po obaleniu władzy Robespierre'a termidorianie sprawowali władzę w zmieniających się formach prawno-organizacyjnych aż do napoleońskiego zamachu 18 brumaire'a roku VII (9 listopada 1799 r.). Przywódcy: Paul Barras, Jean Tallien. Kalendarz rewolucyjny i kult Najwyższej Istoty 5 października 1793 r. Konwent zniósł kalendarz gregoriański i wprowadził własny, ustanawiając „erę Francuzów". Uznano, że rok I Republiki rozpoczął się 22 września 1792 r. (równonoc jesienna). Wprowadzono odmienny od dotychczasowego podział roku kalendarzowego na miesiące (które dzieliły się na dekady), jak również nowe, silnie nacechowane ideologicznie, nazwy miesięcy i dni dekady. Nowy kalendarz obowiązywał do l stycznia 1806 r., gdy w zmienionych warunkach powrócono do kalendarza gregoriańskiego. 7 maja 1794 r. Konwent proklamował w imieniu ludu francuskiego kult Najwyższej Istoty i nieśmiertelność duszy. Oznaczono dzień, w którym miano świętować ku czci Najwyższej Istoty. Urządzano też inne święta, np. ku czci Rozumu, a także jedności i niepodzielności republiki. Nowy kalendarz, nowy kult oraz rewolucyjne święta, podobnie jak wprowadzenie systemu metrycznego, a także zastąpienie słów „pan", „pani" słowami „obywatel", „obywatelka", świadczyły o chęci zerwania ze starym porządkiem i zamiarze budowy nowego społeczeństwa. Funkcje edukacyjne i propagandowe w okresie rewolucji pełniła literatura oraz sztuki plastyczne, a także prasa. Konstytucja z 1793 r. Po odrzuceniu (luty 1793 r.) projektu żyrondystów, 26 czerwca 1793 r. Konwent przyjął konstytucję jakobińską (zwaną też konstytucją roku I -według kalendarza rewolucyjnego). Została ona następnie zatwierdzona w drodze referendum, w którym wzięła udział mniej niż 1/3 uprawnionych. Poprzedzała ją deklaracja praw rozszerzona, w stosunku do Deklaracji z 1789 r., o zasadę głosowania powszechnego, prawo do pracy, do opieki i do edukacji, a także do składania petycji władzom i do wypowiadania im posłuszeństwa w przypadku, gdyby rządy nie odpowiadały woli większości. Wspomniano też o prawie do szczęścia. Właściwa konstytucja przewidywała: • bezpośrednie (z pominięciem elektorów) wybory do jednoizbowego Ciała Ustawodawczego z udziałem wszystkich co najmniej 21-letnich mężczyzn. Uchwały Ciała Ustawodawczego w najważniejszych sprawach (liczebność armii i dowództwo nad wojskiem, obrona, bezpieczeństwo i pokój publiczny, ratyfikacja traktatów oraz pociąganie do odpowiedzialności funkcjonariuszy publicznych), zwane dekretami, miały uzyskiwać moc natychmiast; pozostałe musiały być poddane pod referendum ludowe; • sprawowanie władzy wykonawczej przez 24-osobową Radę Wykonawczą, powołaną przez Ciało Ustawodawcze. Rada miała m. in. powoływać kierowników poszczególnych działów administracji. Władzę ludu starano się zapewnić dzięki głosowaniu powszechnemu oraz obowiązkowi poddania części uchwał Ciała Ustawodawczego pod referendum. Do konstytucji tej nawiązywali radykalni demokraci i socjaliści w XIX i XX w. Z niej wywodzi się też praktyka akcentowania prawa do pracy i do nauczania jako podstawowych praw człowieka, zwłaszcza przez te systemy polityczne, które naruszały prawa zapisane w Deklaracji z 1789 r. Dyktatura jakobińska Po zatwierdzeniu konstytucji jakobini spowodowali jej zawieszenie (10 sierpnia 1793 r.) do czasu zapanowania pokoju. W praktyce nigdy nie obowiązywała, toteż dokumentuje tylko kolejną wizję Republiki Francuskiej. Rządzący jakobini poszli w kierunku przeciwnym, wydatnie zwiększając rolę władzy centralnej. Tłumaczyli to wymogami wojny i koniecznością opanowania podsycanego przez monarchistów i żyrondystów wrzenia w wielu miastach prowincjonalnych, lecz oczywiste było też ich dążenie do objęcia pełni władzy. Na szczeblu centralnym największe znaczenie miały: Komitet Ocalenia Publicznego (powołany 6 kwietnia 1793 r. i zreorganizowany we wrześniu tego roku) oraz formalnie mu podporządkowany Komitet Bezpieczeństwa Powszechnego (istniejący od 1792 r., zreorganizowany we wrześniu 1793 r.), które nazywano komitetami rządowymi. W Paryżu przestępców politycznych sądził w trybie przyspieszonym Trybunał Rewolucyjny. W celu wzmocnienia wpływów władz centralnych na prowincji Konwent mianował tzw. agentów narodowych, którzy zajmowali miejsce zlikwidowanych lub bardzo ograniczonych władz wybieranych w departamentach i gminach. Do zadań „agentów narodowych" należało wprowadzanie w życie ustaw i donoszenie władzom centralnym o każdej opieszałości w tym zakresie. Z kolei nadzór nad nimi sprawowali specjalni wysłannicy Konwentu dysponujący nieograniczoną władzą (z orzekaniem kary śmierci włącznie). Na szczeblu lokalnym Konwent powoływał ponadto komitety nadzoru złożone z najgorliwszych rewolucjonistów na danym obszarze. Miały one zapewnić pobór rekruta i podatków, a także dokonywać konfiskat, śledzić arystokratów, księży itp. Z czasem przekształcono je w komitety rewolucyjne. Ciała te nie pochodziły z wyborów samorządowych, wprowadzonych konstytucją z 1791 r., a rekrutacja do nich opierała się na kryterium „gorliwości rewolucyjnej". W ten sposób powstała nowa administracja rewolucyjna. Do jakobińskich doświadczeń nawiązywały później inne rewolucje, wysyłając w teren komisarzy z nieograniczonymi uprawnieniami oraz tworząc rozmaite komitety, w których wybory zastępowano nominacją lub kooptacją opartą na kryterium ideologicznym. Zamach stanu 9-10 thermidora W wyniku zamachu stanu 9-10 thermidora roku II (27-28 lipca 1794 r.) została obalona dyktatura jakobinów. Do władzy doszli thermidorianie (s. 173). Komitet Ocalenia Publicznego pozbawiono władzy, a prerogatywy wykonawcze powierzono piętnastu komitetom. Do decentralizacji doprowadzono również w Paryżu, rozwiązując wspólną radę miejską i tworząc odrębne zarządy w poszczególnych dzielnicach miasta. Uchwalenie nowego ustroju przyspieszyły powtarzające się żądania wprowadzenia konstytucji z 1793 r., które pojawiały się w trakcie wybuchających co jakiś czas rozruchów ludowych na tle ekonomicznym. Konstytucja z 1795 r. Została przyjęta przez Konwent 22 sierpnia 1795 r. (5 fructidora roku III), a następnie zatwierdzona w referendum ludowym. I tym razem opublikowano deklarację praw, gwarantującą wolność, równość, bezpieczeństwo i własność. Wszystkich obywateli uznano za źródło suwerenności narodowej, wyrażającej się w tworzeniu prawa, nominowaniu reprezentantów ludu i funkcjonariuszy publicznych. Ponadto określono obowiązki prawodawcy i zwykłego obywatela. Jak cała konstytucja zostały one upozowane według wzorów antycznych i świadczyły o poniechaniu „socjalnych" praw człowieka zawartych w poprzedniej konstytucji. Nie potwierdzono też prawa do wypowiedzenia posłuszeństwa rządowi. Natomiast porządek społeczny określiło postanowienie o zachowaniu własności. Właściwa konstytucja proklamowała wolność osobistą, wolność prasy, kultu, handlu i przemysłu oraz - z ograniczeniami - wolność zrzeszania się i zanoszenia petycji. Powrócono do pośredniego trybu wyborów do ciała ustawodawczego. Elektorów mieli wybierać mężczyźni co najmniej 21-letni, opłacający bezpośredni podatek, wpisani do rejestrów gwardii narodowej i nie będący służącymi (później dodano wymóg umiejętności pisania i czytania). Elektorami mogli zostać mężczyźni w wieku od 25 lat, dysponujący większym majątkiem. Ustawodawstwo powierzono dwóm wzajemnie kontrolującym się izbom: Radzie Pięciuset i Radzie Starszych (co najmniej 40 lat, żonaci lub wdowcy - wyraźny wpływ antyku i nadzieja na większą rozwagę ustawodawców). Władzę wykonawczą złożono w ręce kolegium pięciu dyrektorów (stąd nazwa Dyrektoriat), wybieranych przez Radę Starszych spośród pięćdziesięciu kandydatów przedstawionych przez Radę Pięciuset. Dyrektoriat miał prawo nominowania i odwoływania ministrów, najwyższych dowódców wojskowych oraz ważniejszych urzędników państwowych, a także prowadzenia polityki zagranicznej i wewnętrznej. Granicę jego władzy wytyczało powołanie osobnej komisji skarbowej, do której należało zarządzanie finansami państwa. W odniesieniu do administracji lokalnej połączono postanowienia obu wcześniejszych konstytucji. Przywrócono wybieralność władz, lecz zachowano też w każdym departamencie urząd komisarza, który miał nadzorować wykonywanie ustaw. Osłabiono większe miasta, ustanawiając w nich dzielnice z odrębnymi zarządami. Uregulowano również status zamorskich posiadłości Francji w Ameryce Środkowej, dzieląc je na departamenty. Demokratyczna spuścizna rewolucji francuskiej Kolejne konstytucje rozmaicie opisywały szczegóły organizacji naczelnych instytucji państwowych, a zmieniające się ekipy rządzące miały różne oblicze polityczne i w różnym stopniu respektowały obowiązujące koń- stytucje. Mimo to republika we Francji ukształtowała demokratyczny model państwa oparty na coraz bardziej powszechnym prawie wyborczym, z którego korzystano, aby wyłonić delegatów do zgromadzenia prawodawczego, władze lokalne oraz część sędziów. Z kolei władze wykonawcze (od upadku monarchii konstytucyjnej Ludwika XVI) były wyznaczane przez ciało ustawodawcze i przed nim odpowiedzialne. System ten w ciągu następnych dwóch stuleci powtarzały liczne republiki na świecie. Historiografia marksistowska spopularyzowała termin: rewolucja burżuazyjna, który stosowano zarówno do wydarzeń z 1789 r., jak do dyktatury jakobinów, a także do rządów Dyrektoriatu. Co najwyżej próbowano precyzować, w interesie jakich warstw burżuazji działały poszczególne ekipy rządzące Francją. Rozróżnienia te są teoretycznie i historycznie wątpliwe. Wielość znaczeń terminu burżuazja oraz ograniczenia wynikające z sedna doktryny marksizmu (burżuazyjnymi są wszystkie rewolucje poprzedzające rewolucję socjalistyczną) sprawiają, że ulegają zatarciu różnice pomiędzy poszczególnymi etapami rewolucji. Ponadto, choć trudno zaprzeczyć, że żywotnie zainteresowana w obaleniu ancien regime'u była burżuazja, a jej część wyciągnęła z rewolucji korzyści, to jednak na zdobyczach rewolucji skorzystały znacznie szersze grupy ludności Francji. II. Główne konflikty w Europie nowożytnej Rozdział 1. Walka o hegemonię w Europie Zachodniej w XVI w. 1. Układ sił w Europie u progu XVI stulecia W Rzeszy Niemieckiej trwało rozbicie polityczne, które pogłębiła reformacja. W zachodniej Europie najprędzej zunifikowała swe ziemie Francja, która rywalizowała z Hiszpanią o naczelne miejsce w tej części kontynentu. Anglia, odgrywająca nieraz znaczną rolę polityczną, rangę mocarstwa osiągnęła dopiero w początku XVIII w. W Europie Środkowej z pokoju korzystało potężne terytorialnie państwo Jagiellonów. Rosła potęga Habsburgów, którzy po bitwie pod Mohaczem (1526) objęli władzę w Czechach, a następnie w płn.-zach. Węgrzech. Na wschodzie książęta moskiewscy podejmowali próby zjednoczenia ziem niskich. Na politykę europejską znaczny wpływ wywierała Turcja, w rękach której pozostawała duża część Półwyspu Bałkańskiego. Pozostałe państwa miały znaczenie lokalne. 2. Wojny włoskie w XVI w. Rozdrobnione pod względem politycznym, bogate Włochy stały się terenem długotrwałych wojen między państwami walczącymi o nabytki i o prymat w Europie. Najsilniejsze państwa włoskie w początku XVI w. Wenecja podstawą gospodarki handel lewantyński, duża armia zaciężna, flota i artyleria, a także sprawna dyplomacja; ustrój republikański - przewaga arystokracji z obieralnym, dożywotnio sprawującym urząd dożą Państwo Kościelne polityka zmierzająca do zapewnienia sobie możliwie największej władzy świeckiej przy rezygnacji z dualistycznej władzy nad chrześcijaństwem; zarządzane przez Włochów staje się centrum rozwiązywania spraw włoskich; nepotyzm i symonia Królestwo Neapolu na tronie boczna linia dynastii aragońskiej; tereny rolniczo-hodowlane na płd. Płw. Apenińskiego, na Sycylii i na Sardynii; dominacja szlachty Florencja (później Księstwo Toskanii) zmierzch świetności, formalnie republika (do 1530 r.), wygnania i powroty Medyceuszy -pierwotnie bankierów, później książąt Mediolan rozwinięte rzemiosło (metalurgia, tkactwo); panująca rodzina Sforzów, duża rola szlachty Królowie Francji w dobie wojen włoskich Karol VIII (1483-1498); Ludwik XII (1498-1515); Franciszek I (1515-1547); Henryk II (1547-1559) Władcy Hiszpanii w dobie wojen włoskich Izabela Kastylijska (1469-1504) i Ferdynand Aragoński (1469-1516); cesarz Karol V (w Hiszpanii jako król Karol I, 1516-1556); król Filip II (1556-1598) Cesarze toczący wojny włoskie Maksymilian I (1508-1519); Karol V (1519-1556) Wojny włoskie toczyły się w latach 1494-1559, a dominującym ich elementem była rywalizacja francusko-habsburska. Po abdykacji cesarza Karola V i podziale domeny Habsburgów (s. 135) przerodziła się ona w konflikt francusko-hiszpański. W trakcie wojen włoskich doszło do wielkiej, zwycięskiej dla wojsk Karola V bitwy pod Pawią (1525), w której król Francji, Franciszek I, dostał się do niewoli. W 1527 r. Rzym został złupiony przez wojska cesarskie. Wojny zakończyły traktaty (hiszpańsko-francuski i francusko-angielski) w Cateau-Cambresis. Traktaty w Cateau-Cambresis (1559) Francja utraciła wszystkie posiadłości we Włoszech, zatrzymała natomiast na 8 lat Calais i trzy biskupstwa (Toul, Metz i Yerdun), postanowiono małżeństwo Filipa II z córką Henryka II, przez co rozbito niebezpieczne dla Francji związki hiszpańsko-angielskie Wynikiem wojen było powstanie nowej równowagi europejskiej, w której główną rolę odgrywały: Hiszpania, Francja i Turcja. Największe korzyści z wojny w latach 1557-1559 wyniosła Hiszpania. W toku zmagań Francja, wbrew dotychczasowej zasadzie spoistości chrześcijańskiej Europy, nauczyła się korzystać z pomocy tureckiej, co odtąd stało się regułą jej polityki. Anglia zaczęła stosować politykę równowagi europejskiej, której hołdowała do czasów najnowszych. Niepowodzeniem zakończyła się próba Karola V odtworzenia wielkiej, uniwersalnej monarchii chrześcijańskiej. W następnych stuleciach stałym składnikiem polityki europejskiej był antagonizm habsbursko-francuski. Rozdział 2. Powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów i Niderlandy były jednym z najbardziej rozwiniętych i najbogatszych regionów Europy. Ich dzieje w I pół. XVI w. były związane z losami dynastii burgundzko-habsburskiej oraz z szerzeniem się reformacji. Za panowania Habsburgów zachowane zostały elementy autonomii poszczególnych prowincji (stany prowincjonalne, rada, namiestnik zwany stathouderem), jak również pewna tolerancja wobec protestantyzmu. Sytuacja zmieniła się, gdy władzę objął syn Karola V, Filip II. Powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów 1557-1558 stany niderlandzkie odmówiły Filipowi II nałożenia dodatkowych podatków na wojnę z Francją 1559-1566 rządy Małgorzaty ks. Parmy (przyrodniej siostry Filipa II) w Niderlandach - próba mediacji między domagającym się wolności i swobody dla wyznań protestanckich społeczeństwem a forsującym absolutyzm i represje wobec protestantów Filipem II. Powstanie stronnictwa gezów (tzn. żebraków) i rozpoczęcie walki z rządami hiszpańskimi (1566) 1567-1573 rządy ks. Alby w Niderlandach w imieniu Filipa II: represje wobec opozycji politycznej i protestantów, utworzenie nowych biskupstw katolickich, narzucenie nowych podatków 1572 powstanie w północnych prowincjach pod wodzą Wilhelma Orańskiego, powołanego na stathoudera (namiestnika) Holandii 1579 unia w Utrechcie - na północy powstały niezależne Zjednoczone Prowincje (Holandia, Zelandia, Utrecht, Geldria, Fryzja, Groningen i Overijsel), których Stany Generalne proklamowały oderwanie się od Hiszpanii (1581); podział kraju na niepodległą Północ (dominujące wyznania protestanckie) oraz pozostające pod władzą Filipa II prowincje południowe - późniejsza Belgia (przewaga katolicyzmu) 1579-1588 próby rozbicia unii Zjednoczonych Prowincji, podejmowane przez kierującego polityką hiszpańską w Niderlandach Aleksandra Farnese'a (syna Małgorzaty ks. Parmy), udaremnione przez Wilhelma Orańskiego, a później przez jego syna Maurycego von Nassau przy wsparciu angielskim 1588 proklamacja Republiki Zjednoczonych Prowincji Niderlandów O ostatecznym uniezależnieniu się Zjednoczonych Prowincji od Hiszpanii przesądziła klęska Wielkiej Armady (zob. niżej), która położyła kres komunikacji morskiej między Hiszpanią a Niderlandami. Rozdział 3. Konflikt Anglii z Hiszpanią w II pół. XVI w. Konflikt ten obejmował sfery religii i polityki międzynarodowej, dotyczył posiadłości zamorskich oraz wolności żeglugi i handlu. Za panowania Marii Tudor, zamężnej za Filipem II hiszpańskim, Anglia uczestniczyła w latach 1557-1558 w wojnie hiszpańsko-francuskiej, tracąc dotąd do niej należące Calais. Za panowania Elżbiety I angielskiej Filip II próbował kontynuować dotychczasową politykę wobec Anglii, licząc na restytucję w niej katolicyzmu i proponując małżeństwo nowej monarchini angielskiej. Kiedy plany te nie powiodły się, Hiszpania zaczęła popierać kandydaturę Marii Stuart do tronu angielskiego, inicjując liczne spiski i rewolty na terenie Wysp Brytyjskich. Anglicy rewanżowali się działalnością swych korsarzy, a także poparciem udzielanym hugenotom francuskim. W tych warunkach doszło w 1588 r. do wystawienia przez Hiszpanię ogromnej floty, zwanej Niezwyciężoną Armada., która miała rozbić flotę angielską i przewieźć na Wyspę armię inwazyjną z Niderlandów. Okręty hiszpańskie były przystosowane do walki wręcz na pokładach, podczas gdy mniejsze i zwrotniejsze jednostki angielskie rozstrzygały losy bitew przy użyciu artylerii. Wyższość angielskiej techniki i sztuki wojskowej przesądziła o klęsce Niezwyciężonej Armady. Hiszpańskie plany inwazyjne zostały udaremnione. Odtąd oba państwa ścierały się na morzu oraz na obszarze innych państw. Rozdział 4. Zagrożenie tureckie w XVI-XVII w. 1. Podboje tureckie w XVI w. Kierunki ekspansji tureckiej na pocz. XVI w. podbój Egiptu i Afryki Północnej walki z Persją dalsza ekspansja w płd.-wsch. Europie Największą potęgę monarchia ottomańska osiągnęła za panowania sułtana Sulejmana II Wspaniałego (1520-1566), który po sukcesach poprzedników na innych teatrach wojny postanowił dokonać podboju Węgier. Podboje Sulejmana II Wspaniałego 1521-1522 zajęcie Belgradu; odebranie wyspy Rodos zakonowi joannitów (przeciwwaga dla posiadanych przez Republikę Wenecką innych wysp w tym regionie) 1526 atak na Węgry i bitwa pod Mohaczem: śmierć króla Ludwika II Jagiellończyka (1516-1526), po którym na mocy wcześniejszych porozumień trony Czech i Węgier miały przejść w ręce Habsburgów; ustalenia te zostały zrealizowane w Czechach, na Węgrzech koronowano natomiast miejscowego możnowładcę, Jana Zapolyę, który rozpoczął walkę z Habsburgami, korzystając z pomocy tureckiej 1529-1532 najazd turecki na Austrię (oblężenie Wiednia), z trudem odparty dzięki solidarnej postawie Rzeszy Niemieckiej 1541 podział Węgier: część płn.-zach. zatrzymali Habsburgowie, wschodnią, jako lenno z rąk sułtańskich - potomkowie Zapolyi, a środkowa została bezpośrednio włączona do państwa Sulejmana (podział ten utrzymał się przez ponad półtora wieku) Za panowania następnego sułtana, Selima II (1566-1574), Turcja zajęła należący do Wenecji Cypr^ dokonując masakry ludności chrześcijańskiej. Papież Pius V, nawiązując do tradycji uniwersalnej Europy chrześ- cijańskiej, próbował stworzyć szeroką koalicję państw chrześcijańskich, tzw. -Świętą-iigę. Starania te nie powiodły się ze względu na interesy poszczególnych państw. Poczucie wspólnoty chrześcijańskiej Europy odchodziło w przeszłość. Ostatecznie w skład Ligi weszły tylko papiestwo, Wenecja i Hiszpania. Wielka bitwa morska pod Lepanto w Cieśninie Korynckiej (l 571) zakończyła się całkowitą klęską Turków. Cypru wprawdzie nie odzyskano, ale militarna potęga państwa tureckiego została złamana. W następnych dziesięcioleciach Turcja nie podejmowała większych podbojów. Doszło w niej do decentralizacji decyzji i rozprzężenia w armii, co w warunkach wschodniego despotyzmu było równoznaczne z kryzysem państwa. Terenem rywalizacji habsbursko-tureckiej były lenne wobec Porty księstwa naddunajskie (Siedmiogród, Mołdawia i Wołoszczyzna). 2. Stosunki polsko-tureckie O wpływy na tym obszarze zabiegała również Rzeczpospolita. W 1530 r. Zygmunt Stary zawarł z Turcją porozumienie, a następnie wieczysty pokój. Stosunki Rzeczypospolitej z Porta były w II pół. XVI — w. poprawne. Do wojen doszło natomiast w następnym stuleciu. Wojny turecko-polskie w XVII w. 1620 atak turecki wywołany przez wyprawę lisowczyków przeciw oblegającemu Wiedeń lennikowi sułtana, Gaborowi Bethlenowi oraz przez rabunkowe wyprawy Kozaków w głąb posiadłości tureckich nad Morzem Czarnym; bitwa pod Cecorą (śmierć hetmana Stanisława Żółkiewskiego) 1621 obrona Chocimia (hetman Jan Chodkiewicz) zakończona traktatem pokojowym: brak zmian terytorialnych, rezygnacja Rzeczypospolitej z ingerencji w sprawy mołdawskie i wołoskie 1672 atak turecki na Rzeczpospolitą wywołany obawami Turcji przed polsko-rosyjskim porozumieniem antymuzułmańskim, za zapowiedź którego traktowano rozejm w Andruszowie (1667), oraz próbami przezwyciężenia kryzysu państwa sułtanów przez ekspansję zewnętrzną: zajęcie Kamieńca Podolskiego, traktat w .Buczaczu: utrata przez Rzeczpospolitą Ukrainy i Podola, obowiązek opłacania haraczu na rzecz Wysokiej Porty 1673 bitwa pod Chocimiem (hetman Jan Sobieski) - zahamowanie ekspansji tureckiej 1676 rozejm w Żórawnie: potwierdzenie najważniejszych postanowień traktatu w Buczaczu 1683 odsiecz Wiednia, oblężonego przez Turków, dowodzona przez króla Jana III Sobieskiego 1699 traktat w Karłowicach, na mocy którego Rzeczpospolita odzyskała Podole i Ukrainę 3. Walki z Turcją w XVII w. Po zawarciu rozejmu w Żórawnie Turcja zaatakowała Rosję (1677-1681), a następnie pod pretekstem konfliktów węgierskich uderzyła na Austrię. Po odsieczy Wiednia Austria, Rzeczpospolita, Wenecja i Kuria Rzymska utworzyły w 1684 r. Świętą Ligę, do której w 1686 r. przystąpiła także Rosja. Największe sukcesy militarne zanotowali Austriacy dowodzeni przez ks. Eugeniusza Sabaudzkiego (m. in. bitwa pod Zentą, 1697 r.). Sukcesy odnieśli też Rosjanie (bitwa pod Azowem, 1696 r.). Traktat karłowicki miał charakter wielostronny (Habsburgowie otrzymali całe Węgry i Siedmiogród; nabytki otrzymały też Rosja i Wenecja). Odtąd Turcja przestała stanowić zagrożenie dla Europy; wojny z Porta stały się problemem wewnętrznym państw z nią sąsiadujących (głównie Austrii i Rosji), a tzw. kwestia wschodnia, obecna w polityce europejskiej do pocz. XX w., polegała na planach rozbioru Turcji i podziału jej terytorium. Rozdział 5. Walka o panowanie nad Bałtykiem w XVI-XVII w. 1. Wojny o Inflanty w II pół. XVI w. Inflanty (Łotwa i Estonia), obszar, na którym do II pół. XVI w. utrzymała się władza miejscowej gałęzi Zakonu Krzyżackiego (Kawalerów Mieczowych), stały się obiektem zakusów państw sąsiednich. Uwagę przyciągały zwłaszcza szybko rozwijające się porty nadbałtyckie: Ryga, Rewel, Dorpat. 1. Dania, po obaleniu monopolu Hanzy i zapewnieniu wolnego dostępu obcych statków na Bałtyk, pragnęła wyciągnąć wszystkie korzyści ze sprawowania kontroli nad Sundem (dochody z ceł). Zgłaszała też pretensje terytorialne do części Inflant. 2. Szwecja po upadku unii kalmarskiej (1523) zaczęła konkurować z Danią w kontroli handlu bałtyckiego. 3. Moskwa w podboju Inflant widziała jedyną możliwość uzyskania dostępu do morza i swobodnego handlu ze światem. 4. Rzeczpospolita, podobnie jak Szwecja, nie chciała przystać na rozrost Moskwy z przyczyn zarówno politycznych, jak i handlowych, licząc na opanowanie wymiany moskiewskiej z Europą. Wojny o Inflanty w II poi. XVI w. 1557 polska demonstracja zbrojna w Inflantach 1558 atak cara Iwana IV Groźnego na Inflanty, zdobycie Narwy i ustanowienie szlaku żeglugowego przez to miasto 1561 hołd lenny Gottharda Kettlera złożony Rzeczypospolitej, sekularyzacja państwa zakonnego, ustanowienie lennego księstwa Kurlandii i Semigalii pod władzą dynastii Kettlerów, którzy przyjęli protestantyzm (na wzór hołdu pruskiego), pozostała część Inflant miała być wcielona do Rzeczypospolitej; umiędzynarodowienie konfliktu - zmienne sojusze Danii, Szwecji, Moskwy i Rzeczypospolitej 1570 kongres pokojowy w Szczecinie: korzyści Danii i Moskwy 1577 ponowny najazd Iwana IV Groźnego na Inflanty, który stał się przyczyną wojen króla Stefana Batorego z Moskwą 1581 zajęcie Estonii przez Szwecję i likwidacja żeglugi narewskiej 1582 rozejm zawarty między Rzeczpospolitą i Rosją w Jamie Zapolskim: przyłączenie Inflant (poza należącą do Szwecji Estonią) do Rzeczypospolitej; odcięcie Rosji od portów inflanckich 2. Konflikt polsko-szwedzki w l pół. XVII w. Wybór Zygmunta III Wazy na tron Rzeczypospolitej (1587) przydał do sporów terytorialnych konflikt dynastyczny. Król bowiem dążył do zachowania - wbrew stanowisku tamtejszego możnowładztwa - tronu Szwecji, który odziedziczył po zgonie ojca, króla Jana III Wazy, w 1592 r. Konflikt polsko-szwedzki w I pół. XVII w. 1598 detronizacja w Szwecji Zygmunta III; w odpowiedzi - ogłoszenie inkorporacji szwedzkich Inflant do Rzeczypospolitej 1600-1604 wkroczenie wojsk szwedzkich do Inflant i pasmo ich sukcesów militarnych 1605 bitwa pod Kircholmem koło Rygi, zwycięstwo wojsk polskich; zawieszenie działań wojennych wobec sytuacji w Rosji 1610 bitwa pod Kłuszynem - porażka wojsk szwedzkich wspomagających armię moskiewską 1617-1622 atak Szwecji; opanowanie przez nią dużej części Inflant (z Rygą); krótkotrwały rozejrn 1625 wznowienie walk w Inflantach przez Szwecję (opanowanie Dorpatu) 1626 atak króla Szwecji Gustawa II Adolfa na Prusy i Gdańsk; bitwa pod Gniewem 1627 morska bitwa pod Oliwą 1629 rozejm w Altmarku przy mediacji Francji: Szwecja zatrzymała porty pruskie oprócz Pucka, Gdańska i Królewca, a także część Inflant na północ od Dźwiny; uzyskała też prawo pobierania ceł z polskiego handlu wiślanego; demilitaryzacja Gdańska 1635 rozejm w Sztumskiej Wsi: Szwecja zwróciła miasta w Prusach, ale zatrzymała Inflanty; przywrócono wolność handlu wiślanego Polskiej gałęzi Wazów (rozejm został zawarty już za panowania Władysława IV) nie udało się odzyskać tronu szwedzkiego. Gustaw II Adolf nie zdołał na stałe opanować wybrzeży Bałtyku. Wieloletni konflikt przyniósł korzyści terytorialne Szwecji (większość Inflant); ponadto otrzymała ona na mocy kończącego wojnę trzydziestoletnią (s. 193) traktatu westfalskiego (1648) Pomorze Szczecińskie. Wojny szwedzko-polskie pozostawały w związku z innymi konfliktami europejskimi. Królowie Szwecji w II pół. XVI i XVII w. Jan III Waza (1569-1592); Zygmunt III Waza (1592-1604); Karol IX Waza (1604-1611); Gustaw II Adolf (1611-1632); Krystyna (1632-1654); Karol X Gustaw (1654-1660); Karol XI (1660-1697); Karol XII (1697-1718) 3. „Potop" szwedzki (1655-1660) Wywołując w 1655 r. kolejną wojnę, król szwedzki Karol X Gustaw korzystał z osłabienia Rzeczypospolitej, spowodowanego konfliktami kozackimi i wojną z Moskwą. Zamierzał dokonać aneksji nadbałtyckich prowincji polskich i litewskich. Przypisuje mu się też zamiar podboju państwa polsko-litewskiego, a nawet projekt pokonania Rosji. Sukcesy Szwedów spowodowały, że do wojny włączyły się państwa ościenne, liczące na nabytki terytorialne lub zaniepokojone perspektywą nadmiernego wzmocnienia się Szwecji. Wojna szwedzko-polska z lat 1655-1660 1655 kapitulacja wielkopolskiego pospolitego ruszenia pod Ujściem; zajęcie Warszawy i Krakowa przez Szwedów; ucieczka króla Jana Kazimierza na Śląsk; poddanie Litwy Szwecji przez Janusza i Bogusława Radziwiłłów 1655 obrona Jasnej Góry; zawiązanie antyszwedzkiej konfederacji tyszowieckiej (wojsko koronne i szlachta) 1656 traktat w Królewcu: elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm zerwał związki lenne Prus Książęcych z Rzeczpospolitą i przeszedł na stronę Szwecji, uznając się za lennika Karola Gustawa z tytułu swych posiadłości pruskich; powrót króla Jana Kazimierza do kraju; antyszwedzkie przymierze polsko-rosyjskie; układ w Radnot na Węgrzech o rozbiorze Rzeczypospolitej między Szwecję, Brandenburgię, księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego, Bohdana Chmielnickiego i Bogusława Radziwiłła 1657 klęska Rakoczego podczas łupieskiej wyprawy w głąb Polski; przystąpienie Danii do wojny ze Szwecją; pomoc austriacka dla Rzeczypospolitej; zwycięska kampania Karola Gustawa w Danii; traktaty welawsko-bydgoskie: w zamian za przyłączenie się elektora brandenburskiego do koalicji antyszwedzkiej Rzeczpospolita zrezygnowała z lennej zwierzchności nad Prusami Książęcymi 1658-1659 walki koalicji ze Szwedami w Polsce, na Litwie i w Danii 1660 pokój w Oliwie - zachowanie stanu posiadania: Rzeczpospolita zrezygnowała z pretensji do tej części Inflant, którą i tak posiadali Szwedzi, a król Jan Kazimierz - z pretensji do tronu szwedzkiego (zachował tylko tytuł) 1660 pokój szwedzko-duński w Kopenhadze: Dania zrzekła się terytoriów po drugiej stronie Sundu i Kattegatu Wojna zakończyła się niepomyślnie dla Szwecji. Nie powiódł się zamiar przekształcenia Bałtyku w wewnętrzne morze szwedzkie (dominium maris Baltici). Mimo nabytków uzyskanych kosztem Danii oraz utrzymania dawnego stanu posiadania w innych regionach, Szwecja na dłuższy czas utraciła możliwości ofensywne. Dopiero po reformach ekonomicznych i wojskowych dokonanych przez następnego monarchę, Karola XI, nazywanego „wielkim ekonomem" Szwecji, możliwa była następna faza jej ekspansji podczas wojny północnej w latach 1700-1721 (s. 202). Dla Rzeczypospolitej najbardziej dotkliwą konsekwencją wojen ze Szwecją w XVII w. było zrzeczenie się zwierzchnictwa lennego nad Prusami Książęcymi. Próby odzyskania tego terytorium, podejmowane po 1675 r. przez króla Jana III Sobieskiego, zakończyły się niepowodzeniem. Uniezależnienie się Prus Książęcych stanowiło milowy krok na drodze do powstania Królestwa Prus. Rozdział 6. Rywalizacja polsko-rosyjska w XVI-XVI l w. 1. Stosunki Litwy z Moskwą w końcu XV i na początku XVI w. W XV i XVI w. trwało jednoczenie i unifikacja ziem ruskich pod hegemonią Moskwy. Pierwszy etap tego procesu, przyłączenie ziem otaczających Moskwę, zakończył się wraz z inkorporacją Pskowa (1510) i Księstwa Riazańskiego (1520). Etap drugi musiał naruszyć zdobycze Litwy, która w XV w. zajęła ogromne obszary i ustanowiła granicę w odległości zaledwie 150 km od Moskwy. Główne cele polityki zagranicznej Moskwy (Rosji) w XVI-XVII w. walka z Litwą (późn. z Polską i Litwą, o ziemie ruskie), walka na południu z Tatarami (późn. z siłami turecko-tatarskimi) m. in. o dostęp do Morza Czarnego, uzyskanie dostępu do Morza Bałtyckiego W wojnach prowadzonych przez Litwę w XVI w. brały udział polskie posiłki. W następnych latach ekspansja moskiewska zwróciła się w stronę tatarskich chanatów kazańskiego i astrachańskiego (oba nad Wołgą) oraz syberyjskiego. Wojny moskiewsko-litewskie w końcu XV i I pół. XVI w. 1492-1494 i 1500-1503 wojny z Moskwą, w których Litwa utraciła ziemie czernihowską, siewierską oraz część Smoleńszczyzny 1507-1508 wojna i kompromisowy pokój 1514-1522 zdobycie Smoleńska przez Wasyla III; wygrana przez Litwinów bitwa pod Orszą (1514); rozejm sankcjonujący zdobycze Moskwy 1534-1537 wojna o ziemie utracone przez Litwę po 1492 r. - stabilizacja granicy litewsko-moskiewskiej Wielcy książęta moskiewscy w końcu XV i w XVI w. Iwan III Wasylewicz (1462-1505); Wasyl III Iwanowicz (1505-1533); Iwan IV Wasylewicz (1533-1584); zwany Groźnym, car od 1547 r. 2. Konflikt Rzeczypospolitej z Moskwą w II pół. XVI w. W kierunku Rzeczypospolitej Moskwa zwróciła się w 1558 r., w związku z wojną w Inflantach. W jej trakcie Rzeczpospolita utraciła Połock (1563). Pod koniec wojny zawarto trzyletni rozejm z Moskwą, toteż gdy w 1572 r. zmarł Zygmunt August, Iwan Groźny zgłosił do tronu najpierw własną kandydaturę, a później swego syna, Fiodora. Tę ostatnią ponowił po ucieczce Henryka Walezjusza. Nowy najazd Iwana IV Groźnego na Inflanty spowodował wybuch kolejnej wojny. W trzech zaplanowanych z rozmachem kampaniach król Stefan Batory doprowadził do dotkliwej porażki Iwana Groźnego. Po pokonaniu i podporządkowaniu sobie Moskwy, Batory zamierzał pobić Turcję. Wojny króla Stefana Batorego z Moskwą 1577 atak Iwana Groźnego na Inflanty 1579 zdobycie Połocka przez wojska polskie 1580 zdobycie Wielkich Łuków przez wojska polskie 1581 oblężenie Pskowa przez wojska polskie 1582 10-letni rozejm w Jamie Zapolskim: Rzeczpospolita otrzymała Inflanty (z wyjątkiem Estonii, która pozostała przy Szwecji) oraz Połock i Wieliż Swoją pozycję w Inflantach umocnili również Szwedzi, a starania Moskwy o uzyskanie dostępu do Bałtyku zakończyły się tymczasem fiaskiem. 3. Interwencje polskie w Moskwie na początku XVII w. Nieobliczalna polityka Iwana Groźnego sprawiła, że państwo moskiewskie pogrążyło się w długotrwałym kryzysie politycznym i społecznym. Pogłębił się on, gdy ze zgonem synów Iwana Groźnego wygasła w Moskwie dynastia Rurykowiczów. Rzeczpospolita zaczęła wówczas dążyć do unii z Moskwą, zakładając, że sama będzie stroną dominującą. Zygmunt III Waza skłaniał się do takich działań, licząc na wzmocnienie swej pozycji w zabiegach o odzyskanie korony szwedzkiej. Projekty popierała Kuria Rzymska, mająca nadzieję na unię katolicyzmu z prawosławiem. Cel próbowano z początku osiągnąć na drodze rokowań dyplomatycznych. Gdy okazało się to niemożliwe, doszło do interwencji zbrojnej (1604-1605), która wykorzystała jako pretekst pojawienie się w Rzeczypospolitej Dymitra Samozwańca I, rzekomego syna Iwana Groźnego. Kalendarium interwencji polskiej w Moskwie na początku XVII w. Interwencja nieoficjalna 1604-1605 śmierć cara Borysa Godunowa; wprowadzenie Dymitra Samozwańca I na tron moskiewski przy pomocy wojsk Jerzego Mniszcha 1606 antypolskie powstanie w Moskwie; śmierć Dymitra Samozwańca I; przywódca powstania, Wasyl Szujski - carem 1608 Dymitr Samozwaniec II pod Moskwą Interwencja oficjalna 1609 oblężenie Smoleńska przez Zygmunta III 1610 Władysław Waza zaproszony na tron carów; bitwa pod Kłuszynem; detronizacja Wasyla Szujskiego; wojska polskie w Moskwie; mord na Dymitrze Samozwańcu II 1611 zdobycie Smoleńska przez Polaków; antypolskie powstanie w Moskwie 1612 kapitulacja polskiej załogi na moskiewskim Kremlu 1613 Michał Romanów wybrany nowym carem 1612-1616 rokowania polsko-moskiewskie (przy pośrednictwie austriackim) w sprawie pretensji Władysława Wazy do tronu carów 1617-1618 wyprawa królewicza Władysława Wazy na Moskwę 1619 rozejm dywiliński: Smoleńsk i Siewierszczyzna przyznane Rzeczypospolitej Zamiar opanowania Moskwy nie powiódł się. Po śmierci Zygmunta III Wazy w 1632 r. Moskwa, zachęcona przez Szwecję, obiegła Smoleńsk. Odsiecz, z którą nadciągnął nowy król Władysław IV, doprowadziła do całkowitej porażki napastników. W „wieczystym pokoju" w Polanowie (1634) potwierdzono terytorialne warunki rozejmu dywilińskiego, a Władysław IV zrzekł się pretensji do korony carów. Dalsze dzieje wzajemnych stosunków splotły się z kwestią kozacką. 4. Powstania kozackie Kozacy, gromadzący się od XV w. na Naddnieprzu (zwłaszcza w Zaporożu), rekrutowali się ze wszystkich stanów i narodowości, z przewagą chłopów zbiegłych z terenu Rzeczypospolitej. Zajmowali się rybołówstwem, łowiectwem, hodowlą; istotnym źródłem ich dochodów były łupy wojenne. Sąsiedztwo tatarskie zmusiło Kozaków zaporoskich do przyjęcia zwartej organizacji militarnej, dzięki czemu mogli uchodzić za pożądanych sojuszników i groźnych wrogów. Królowie polscy starali się wykorzystać ich do zabezpieczenia południowo-wschodniej granicy Rzeczypospolitej. Część Kozaków za panowania Stefana Batorego (1582) wzięto na żołd Rzeczypospolitej (tzw. rejestr, od niego pochodzi nazwa kozacy rejestrowi), pozostałych zaś - w miarę postępującej kolonizacji Ukrainy - zaczęto traktować jak chłopów pańszczyźnianych. Kiedy na początku XVII w. liczba Kozaków zaporoskich zaczęła gwałtownie rosnąć, w 1625 r. podniesiono liczbę rejestrowych do 6 tyś. Liczebność rejestru ulegała zmianom (6-8 tyś.), jednak nigdy nie objęła wszystkich Kozaków. Podziały wśród nich były jedną z przyczyn licznych powstań, łączących charakter społeczny z narodowościowym i religijnym. Powstania kozackie i ich przywódcy w końcu XVI i na pocz. XVII w. 1591-1593 Krzysztof Kosiński 1595-1596 Semen Nalewajko 1625 Marek Żmajło 1630 Taras Fedorowicz 1637 Pawluk (właściwie Paweł Michnowicz) 1638 Dymitr Hunia i Jakub Ostranica 5. Powstanie Bohdana Chmielnickiego Największe z powstań wybuchło w 1648 r. pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Przyczynami powstania były antykozackie ustawy sejmu 1638 r. (ograniczenie rejestru i zmniejszenie uprawnień Kozaków rejestrowych), fiasko antytureckich planów wojennych Władysława IV, z którymi Kozacy łączyli wielkie nadzieje, a także dążenie strony polskiej do traktowania nie objętych rejestrem Kozaków jak zwykłych chłopów i mieszczan. Powstanie spotkało się z szerokim poparciem ludu ruskiego i-wsparte przez Tatarów - zadało wiele ciosów wojskom koronnym. Jego wybuch zbiegł się ze śmiercią króla Władysława IV. Kalendarium powstania Chmielnickiego 1648 porażki wojsk koronnych pod Żółtymi Wodami, Korsuniem, Piławcami; zgon Władysława IV; elekcja Jana Kazimierza 1649 oblężenie Zbaraża, bitwa pod Zborowem, ugoda zborowska (zwiększenie rejestru do 40 tyś. ludzi, tytuł hetmana zaporoskiego dla Chmielnickiego) 1651 porażka wojsk kozackich pod Beresteczkiem, ugoda w Białej Cerkwi (ograniczenie rejestru do 20 tyś. ludzi) 1652 bitwa pod Batohem 1654 rada w Perejasławiu: przyłączenie lewobrzeżnej Ukrainy do Rosji, początek wojny rosyjsko-polskiej 1657 śmierć Bohdana Chmielnickiego 1658 unia w Hadziaczu: Ukraina jako księstwo ruskie wróciła do Rzeczypospolitej jako jej trzeci człon, starszyzna kozacka miała zasiąść w sejmie, a biskupi prawosławni w senacie (hetman Jan Wyhowski) 1659 upadek Wyhowskiego i ponowne połączenie lewobrzeżnej Ukrainy z Rosją 6. Wojna z Rosją (1654-1667) Rosja potraktowała powstanie jako okazję do rewanżu za dawniejsze nabytki polskie. Za interwencją przemawiało też pokrewieństwo etniczne i religijne z ludnością ruską. Początkowo wojska rosyjskie zajęły ogromne obszary Litwy i Białorusi, a w Koronie doszły aż do Lwowa. Obawy przed zbytnim wzmocnieniem Szwecji skłoniły Moskwę do powstrzymania ofensywy, a nawet do przyjścia z pomocą Rzeczypospolitej. Wraz z upadkiem hetmana Jana Wyhowskiego wojna rozgorzała na nowo. Wojna polsko-rosyjska 1654-1667 1654 rada w Perejasławiu: oddanie Ukrainy lewobrzeżnej pod protektorat Rosji, początek wojny rosyjsko-polskiej, przymierze polsko-tatarskie 1656 czasowe przymierze polsko-rosyjskie wywołane przez „potop" szwedzki 1658 rozejm szwedzko-rosyjski 1660 pomyślne dla Polski kampanie wojenne: litewsko-białoruska i cudnowska 1663-1664 wyprawa króla Jana Kazimierza na Zadnieprze 1667 rozejm w Andruszowie: Rosja otrzymała ziemie: smoleńską, siewierską i czernihowską oraz Zadnieprze, na dwa lata przypadł jej Kijów; w zamian zobowiązywała się dopomóc Rzeczypospolitej w walce z Tatarami i Turkami 1686 traktat „wiecznego pokoju" (Grzymułtowskiego): potwierdzenie warunków z Andruszowa, a ponadto ostateczne zrzeczenie się przez Polskę Kijowa Traktat andruszowski dowodził klęski wschodniej polityki Rzeczypospolitej, a oznaczał sukces Rosji, która rozpoczynała nowy etap „zbierania ziem ruskich". Tym samym zmienił się układ sił w Europie Środkowej i Wschodniej. Rozdział 7. Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) Wojna trzydziestoletnia należy do tych wydarzeń w dziejach powszechnych, które tłumaczono w różny sposób. Interpretowano ją jako: - wojnę religijną, - konflikt polityczny, - konflikt wewnątrzniemiecki, - konflikt ogólnoeuropejski, - jeden z kryzysów towarzyszących przejściu od feudalizmu do kapitalizmu. W Rzeszy Niemieckiej tendencje odśrodkowe - reprezentowane przez władców licznych państw i państewek, przeciwstawne dążeniom dynastii Habsburgów do zjednoczenia Niemiec pod swą władzą - zbiegły się z podziałami wyznaniowymi. W Czechach dołączyła się do tego silna opozycja narodowa przeciw Habsburgom. Równocześnie trwała rywalizacja francusko-habsburska, która spowodowała wciągnięcie do wojny prawie całej Europy. Dzieje wojny trzydziestoletniej dzieli się na cztery okresy: czeski, duński, szwedzki i francuski. Cesarze rzymscy narodu niemieckiego doby wojny trzydziestoletniej Maciej (1612-1619); Ferdynand II (1619-1637); Ferdynand III (1637-1657) 1. Okres czeski (1618-1620) Nieporozumienia między protestancką, narodowo zorientowaną szlachtą czeską a Habsburgami doprowadziły do wybuchu rebelii wiosną 1618 r. Jej pierwszym aktem stało się wyrzucenie przez okno zamku na Hradczanach dwóch namiestników cesarza Macieja (tzw. defenestracja praska). Datę tę przyjmuje się za początek wojny trzydziestoletniej. Wojna trzydziestoletnia - okres czeski 1618 defenestracja praska; zabiegi Czechów o pomoc niderlandzką, angielską oraz państw sąsiedzkich 1619 detronizacja Ferdynanda jako króla Czech i wybór Fryderyka V elektora Palatynatu; powstanie antyhabsburskie na Węgrzech, zagon pod Wiedeń księcia siedmiogrodzkiego Bethlena Gabora 1619-1620 dywersja lisowczyków na Węgrzech, odwrót Bethlena Gabora spod Wiednia 1620 wojna turecko-polska (bitwa pod Cecorą) 1620 bitwa pod Białą Górą, klęska powstańców czeskich Skutki porażki powstańców czeskich 1. Ustanowienie dziedziczności tronu czeskiego w dynastii Habsburgów; ograniczenie prerogatyw czeskiego sejmu krajowego, zniesienie autonomii administracji. Czechy stały się zwykłą prowincją monarchii habsburskiej, która w 1627 r. otrzymała nową, absolutystyczną formę rządu. 2. Zniesienie swobód religijnych; represje i emigracja protestantów oraz przywódców i części uczestników rebelii. 3. Spadek liczby ludności Czech, hekatomba czeskiej szlachty; upadek narodowej kultury czeskiej na trzy stulecia. 2. Okres duński (1625-1629) Sukcesy obozu Habsburgów spowodowały aktywizację władców skandynawskich. W 1625 r. Chrystian duński podjął interwencję zbrojną w obronie protestantów w północnych Niemczech. Sojusze zawarte w latach 1624-1625 1. Antycesarski (obóz protestancki): Zjednoczone Prowincje, Francja, Siedmiogród, Dania, Palatynat Reński, Dolna Saksonia, Anglia; pod koniec tego okresu włączyła się także Szwecja; 2. Procesarski (Liga Katolicka): Hiszpania, kraje cesarskie Ferdynanda II Tereny objęte wojną: płn. Niemcy, Czechy, Morawy, Śląsk, Słowacja 3. Okres szwedzki (1630-1635) W okresie tym główną siłą militarną obozu protestanckiego była Szwecja, prowadząca działania wojenne na terenie Niemiec i Czech. Sojusze 1. Antycesarski (obóz protestancki): Szwecja, Francja, Brandenburgia, Dolna Saksonia, Zjednoczone Prowincje, Sabaudia, Mantua, Panna; 2. Procesarski (Liga Katolicka): Hiszpania, kraje katolickie cesarstwa Tereny objęte wojną: Brandenburgia, Saksonia, Nadrenia, Bawaria, Czechy; zajęcie Lotaryngii przez Francję 4. Okres francuski (1635-1648) Szalę zwycięstwa na rzecz obozu antycesarskiego przechyliła zbrojna interwencja Francji. Sojusze 1. Antycesarski i antyhiszpański: Francja, Szwecja, Zjednoczone Prowincje, Sabaudia, Siedmiogród; 2. Procesarski (Liga Katolicka): Hiszpania, kraje katolickie cesarstwa Tereny objęte wojną: Pikardia, Burgundia, Alzacja, Nadrenia, Flandria, Czechy, Śląsk, Morawy, Niemcy, Pomorze Zachodnie, płn. Włochy; powstanie w Katalonii; walki na Morzu Śródziemnym 5. Zmiany w sztuce wojennej Wojna trzydziestoletnia stanowiła przełom w nowożytnej sztuce wojskowej. Tryumfy zreorganizowanej przez Gustawa Adolfa armii szwedzkiej (zwiększenie siły ogniowej, wykorzystanie artylerii i umocnień polowych, ugrupowanie linearne piechoty, zwiększenie roli kawalerii w ataku) i wzorowanej na niej armii francuskiej oznaczały zmierzch tradycyjnej hiszpańskiej sztuki wojennej (ugrupowanie kolumnowe, walka wręcz pieszych pikinierów jako sposób ataku), pod wpływami której była armia habsburska. Najsłynniejsi wodzowie wojny trzydziestoletniej strona habsburska strona antyhabsburska Jan hr. Tilly, Brabantczyk Albrecht von Wallenstein (Waldstein), Czech Gustaw Adolf król Szwecji ks. Bernard Weimarski Ludwik II Bourbon ks. Conde (Wielki Kondeusz) 6. Tak zwany traktat westfalski (1648) Zapoczątkowane w 1644 r. rokowania pokojowe zakończyły się 24 października 1648 r. podpisaniem dwóch traktatów: w Monasterze między Francją i Rzeszą oraz w Osnabruck między Szwecją i cesarzem. Niderlandy odłączyły się od sojuszników, porozumiały z Hiszpanią i zawarły z nią traktat w Hadze (30 stycznia 1648). Hiszpania uznawała w nim de iure ich niepodległość. Decyzja ta dowodziła zmierzchu świetności Hiszpanii. Postanowienia traktatu westfalskiego Francja zyskała część Alzacji oraz niewielkie nabytki na prawym brzegu Renu; formalnie uzyskała prawo do biskupstw Toul, Metz i Yerdun; otrzymała potwierdzenie dawnych nabytków Szwecja zyskała Pomorze Szczecińskie po wygasłej (1637) miejscowej dynastii; uzyskała potwierdzenie dawnych nabytków Brandenburgia otrzymała resztę Pomorza Zachodniego Szwajcaria uznano de iure jej niepodległość Rzesza potwierdzono postanowienia pokoju augsburskiego; rozszerzono wolność wyznania także na kalwinów; zachowano dawny stan posiadania protestantów; ograniczono zasadę cuius regio eius religio, co łącznie powstrzymało kontrreformację w północnych Niemczech; reorganizacja kolegium elektorskiego (5 katolików i 3 protestantów) zapewniająca Habsburgom dziedziczenie korony cesarskiej; przekształcenie Rzeszy w luźny związek niemal suwerennych państw - niepowodzenie prób unifikacji Niemiec przez Habsburgów 7. Skutki wojny trzydziestoletniej Wojna doprowadziła do znacznego wzmocnienia Francji i Szwecji. Związki Rzeczypospolitej z wojną trzydziestoletnią miały charakter pośredni. Uczestniczyli w niej lisowczycy (formalnie nie będący na służbie polskiej). Co ważniejsze jednak wojna szwedzko-polska z lat 1625-1629 związała Szwecję, a król Gustaw Adolf zdecydował się na słynny marsz w głąb Niemiec w 1631 r. dopiero wówczas, gdy upewnił się, że wkrótce Rosja zaatakuje Rzeczpospolitą (wojna smoleńska 1632-1634). Z kolei wygrana polska w tym konflikcie zmusiła Szwecję do koncentracji sił nad granicą Rzeczypospolitej i pośrednio przyczyniła się do klęski armii szwedzkiej w Rzeszy. Wydarzenia te dowodzą ogólnoeuropejskiego charakteru wojny. Wojna była prowadzona z rachubą na wyniszczenie przeciwnika w myśl zasady „wojna żywi się sama" , a czas trwania poszczególnych kampanii zależał od wielkości funduszów, którymi dysponowały strony. Straty bojowe szacuje się na ok. 325 tyś. ludzi. Znacznie wyższe były ofiary wśród ludności cywilnej, które dla całych Niemiec w okresie trzydziestolecia ocenia się na 40% na wsi i 33% w miastach. W niektórych regionach Wirtembergii sięgały one nawet 90%. W większości były to straty wywołane głodem i epidemiami. Zniszczenia wojenne i wyludnienie Niemiec doprowadziły do poważnego kryzysu agrarnego (spadek cen zbóż, wzrost zadłużenia gospodarstw chłopskich). Powojenna odbudowa ostatecznie przypieczętowała podział Niemiec na dwie strefy gospodarcze rozdzielone Łabą. Na wschód od niej zanikło wolne chłopstwo na rzecz pozbawionej praw ludności poddańczej. Rozdział 8. Przewaga francuska w Europie w II pół. XVII w. Po zawarciu traktatu westfalskiego nadal trwały walki hiszpańsko-francuskie. Francję osłabiła tzw. fronda (s. 133). W końcu zwycięski w walkach wewnętrznych sternik polityki francuskiej, kardynał Jules Mazarin, zdołał doprowadzić do przymierza z Anglią (rządzoną przez Olivera Cromwella). Połączone siły obu państw pokonały Hiszpanów pod Dunkierką w 1658 r. Aby zabezpieczyć się przed cesarzem, Mazarin stworzył Związek Reński państw niemieckich pod protektoratem Francji (1659). W tymże roku wojnę zakończył traktat pirenejski, który przypieczętował upadek znaczenia Hiszpanii. Utraciła ona na rzecz Francji: Roussillon, Artois oraz części Flandrii i Luksemburga. W traktacie ustalono także, iż młody Ludwik XIV poślubi infantkę hiszpańską Marię Teresę (umożliwiło to w przyszłości Burbonom objęcie tronu Hiszpanii). Gdy małżeństwo zostało zawarte, a Ludwik XIV rozpoczął rządy osobiste (1661), powrócił do kwestii sukcesji po hiszpańskich Habsburgach. Nie mogąc liczyć na tron madrycki, postawił kwestię hiszpańskich Niderlandów. Pretekstu dostarczyło zwyczajowe prawo brabanckie (tzw. prawo dewolucyjne), uznające pierwszeństwo do sukcesji tronu córek z pierwszego małżeństwa przed synami z drugiego związku. Na tej zasadzie zgłosił w imieniu żony pretensje do Niderlandów, mimo że były one sprzeczne z postanowieniami traktatu pirenejskiego. Żądania poparły wojska francuskie, które odniosły szereg sukcesów. Wobec przeciwdziałania powstałej koalicji państw północno-europejskich (Holandii, Anglii i Szwecji) Ludwik XIV przystał na rokowania pokojowe. Tzw. wojnę dewolucyjną (l 667-1668) zakończył traktat w Akwizgranie, na mocy którego Francja musiała zwrócić większość zdobyczy w Niderlandach, zatrzymując wszakże ich południową część z miastem Lilie. W następnym dziesięcioleciu potęga Francji wzrosła jeszcze bardziej dzięki przeciągnięciu na swoją stronę Anglii i Szwecji oraz związaniu traktatami wielu innych państw europejskich. Obawa przed dominacją Ludwika XIV w Europie spowodowała powstanie w 1674 r. wielkiej koalicji antyfrancuskiej z udziałem cesarza, Hiszpanii, Holandii, Danii i wielu książąt niemieckich. Francja napór ten wytrzymała głównie dzięki armii powiększonej do ogromnej wówczas liczby 280 tyś. ludzi. W tym czasie dyplomacja Ludwika XIV pozyskała króla Jana Sobieskiego, zamierzającego przy pomocy francuskiej realizować aktywną politykę bałtycką. Wskutek obustronnego wyczerpania tzw. wojnę Ludwika XIV z I koalicją europejską zakończono pokojem w Nimwegen (1678-1679). W następnych latach król Francji prowadził politykę bezkrwawych przyłączeń do swego królestwa niewielkich fragmentów państw ościennych. Inkorporował Strasburg, część Luksemburga, niektóre posiadłości hiszpańskie w południowych Niderlandach, a nawet księstwo Dwóch Mostów w Rzeszy (1680-1681). Skłócona Europa, zagrożona przez ekspansję turecką z południa, nie potrafiła przeciwstawić się Ludwikowi XIV, który marzył nawet o koronie cesarskiej dla swego syna. W latach 1685-1686 antyfrancuskie porozumienia ogarnęły prawie całą zachodnią i środkową Europę. Ich architektem był Wilhelm III Orański, holenderski namiestnik, a następnie król angielski. W latach 1688-1697 na kontynencie europejskim, na morzach i w koloniach trwała wojna koalicji (cesarz, Rzesza, Anglia, Holandia, Hiszpania i Sabaudia) z Francją. Przy pośrednictwie Szwecji zawarto traktat pokojowy w Ryswick (1697), który dowodził osłabienia pozycji Francji. Utraciła ona status arbitra Europy, na kontynencie odbudowano równowagę, której strażnikiem została Anglia. Także Austria odbudowała swoje znacznie. Rozdział 9. Zmiana polityczno-militarnego układu sił w Europie w ciągu XVI i XVII w. Układ sil politycznych w Europie w II pół. XVII w. Francja osiągnęła w II pół. XVII w. apogeum znaczenia i status hegemona w Europie Anglia osłabiona rewolucją wewnętrzną w pół. XVII w., dopiero pod koniec tego stulecia uzyskała znaczenie europejskie Austria potęgę jej osłabiła reformacja i ruchy odśrodkowe w Rzeszy, a następnie wojna 30-letnia; w końcu XVII w. Austria odzyskała znaczenie, utrzymując status mocarstwa Hiszpania zbudowaną w XVI w. pozycję mocarstwową utraciła definitywnie w pół. XVII w. Holandia uzyskanej w XVI w. niepodległości z trudem broniła przed Hiszpanami, później Anglikami, wreszcie Francuzami; w końcu XVII w. dzięki unii personalnej z Anglią uzyskała spore znaczenie polityczne Rosja zjednoczona w ciągu XVI w., po wojowniczym epizodzie Iwana IV Groźnego osłabiona przez „smutę" i walki wewnętrzne; od połowy XVII w. pojawiła się na arenie europejskiej jeszcze nie jako mocarstwo, lecz już jako państwo liczące się w polityce międzynarodowej Turcja po niepowodzeniach Porty w końcu XVII w. zagrożenie tureckie dla Europy zniknęło i problem ten pozostał istotny tylko dla państw ościennych, tj. Austrii i Rosji Szwecja na skutek sukcesów wojennych parokrotnie zyskała pierwszorzędne znaczenie polityczne, którego jednak nie potrafiła utrzymać przez czas dłuższy; ostatnie dekady XVII w. to okres upadku potęgi Szwecji U progu XVIII w. rangę mocarstwa miały tylko Anglia, Austria i Francja. Wraz z Prusami i Rosją, których awans do tego grona dokonał się w ciągu pierwszych dziesięcioleci XVIII w., państwa te kształtowały równowagę europejską w ciągu stulecia. Spadała gwałtownie pozycja Polski. Potężna i licząca się w Europie w XVI w. Rzeczpospolita zdołała się wprawdzie wydobyć z kryzysu połowy XVII stulecia, lecz zachodzące w niej procesy zmierzały w odwrotnym kierunku niż w państwach ją otaczających. Oprócz czynników politycznych istotną rolę odegrał tu strukturalny kryzys państwa szlacheckiego. Jego skalę najlepiej można zobrazować wysokością płaconych podatków (z pominięciem świadczeń niepieniężnych) w przeliczeniu na jednego mieszkańca (dane z 1785 r.): Państwo Wysokość podatków w szyi. ang. Holandia Wielka Brytania Francja Monarchia habsburska Hiszpania Szwecja Rosja Prusy Polska 35 34 21 12 10 9 6 6 1 W ślad za ubóstwem skarbu szła dysproporcja sił zbrojnych. WII pół. XVIII w. pod bronią starano się mieć ok. l % ludności. Od zasady tej (poza Anglią, której potęga opierała się na flocie) były dwa charakterystyczne wyjątki: Państwo Prusy Fryderyka II Polska do 1764 Polska po 1775 Odsetek ludności pod bronią 3,0 0,1 0,2 Brak pieniędzy i nieliczne wojsko najlepiej charakteryzują polityczną słabość Rzeczypospolitej. Rozdział 10. Sytuacja w Europie w XVIII w. 1. Wojna o sukcesję hiszpańską (1702-1714) Wojna ta stanowiła: dalszy ciąg rywalizacji francusko-habsburskiej, fragment starań angielskich o zapewnienie równowagi w Europie oraz element walki o handel oceaniczny i kolonie; pewną rolę odegrały też napięcia religijne między państwami katolickimi a protestanckimi. Wojna wybuchła po śmierci ostatniego z hiszpańskich Habsburgów, Karola II. Różne dwory, powołując się na związki dynastyczne, wysuwały co najmniej pięciu pretendentów. Zmarły ostatnią wolą przekazał całość ziem imperium hiszpańskiego wnukowi Ludwika XIV - Filipowi ks. cTAnjou. Dążąc do realizacji testamentu, król Francji spowodował kolejną wojnę ze znaczną częścią Europy. Walki toczyły się w pomocnych Włoszech, na pograniczu holenderskim, w Belgii, w Portugalii i w Hiszpanii (wojna domowa), a także na Sardynii i innych wyspach Morza Śródziemnego. Były to zmagania na ogromną skalę (Francja w szczytowym okresie miała 400 tyś. ludzi pod bronią; siły koalicji dorównywały jej na lądzie, a przeważały na morzu), pochłaniające wielkie wydatki i trwające wiele lat. Koalicje w okresie wojny o sukcesję hiszpańską profrancuska proaustriacka Francja, Hiszpania, Bawaria, Sabaudia, Portugalia, arcybiskupstwo Kolonii Cesarstwo, Anglia, Holandia, Dania, Prusy, księstwa niemieckie Koalicja antyfrancuska proklamowała arcyksięcia Karola Habsburga (późniejszego cesarza Karola VI) królem Hiszpanii (1704). Po śmierci panującego cesarza Józefa I (1711) pojawiła się perspektywa połączenia w jego ręku sukcesji po Habsburgach austriackich i hiszpańskich. Takie wzmocnienie jednej dynastii było nie do przyjęcia dla Europy i ułatwiło rokowania pokojowe. W 1713 r. zawarto w Utrechcie traktat między Francją a Anglią, Portugalią, Sabaudią, Prusami i Holandią. W 1714 r. w Rastatt podpisano układ między cesarzem Karolem VI a Francją (później przystąpiła doń Rzesza Niemiecka). Postanowienia traktatów w Utrechcie i Rastatt król Filip Burbon otrzymał Hiszpanię i wszystkie jej kolonie, zrzekł się natomiast praw do korony francuskiej cesarz Karol VI otrzymał Belgię oraz Neapol, Mediolan, Mantue, hiszpańskie porty w Toskanii, a także Sardynię; zobowiązał się też do przywrócenia francuskim sojusznikom w Rzeszy dawnego stanu posiadania Anglia uzyskała Minorkę i Gibraltar, posiadłości w Kanadzie i na Antylach oraz monopol na dostarczanie niewolników do hiszpańskich posiadłości w Ameryce; zagwarantowano też sukcesję dynastii hanowerskiej w Anglii Najważniejszym skutkiem wojny było przejście Hiszpanii i jej ogromnego imperium kolonialnego w ręce Burbonów oraz odłączenie innych europejskich posiadłości hiszpańskich. Ta ostatnia decyzja przyczyniła się do wykrystalizowania się narodowego państwa hiszpańskiego, a także do wzmocnienia we Włoszech dynastii sabaudzkiej, która później odegrała wielką rolę w odrodzeniu i zjednoczeniu Włoch. Inne postanowienia były mniej trwałe i nie likwidowały antagonizmów habsbursko-burbońskich. 2. Wojna północna (1700-1721) •* ' * *• ' U jej podstaw legł zamiar rozbioru szwedzkich posiadłości, powzięty z inicjatywy Augusta II (jako elektora saskiego), przez Danię, cara Piotra I oraz Brandenburgię. Państwa te w latach 1698-1700 związały się sojuszami wojskowymi, pragnąc wykorzystać zmianę na tronie szwedzkim. Tymczasem piętnastoletni król, Karol XII, odnowił przymierza z państwami morskimi (Anglia, Holandia) oraz cesarzem i podjął walkę z zawiązaną właśnie Ligą Północną. Wykazał się przy tym zdolnościami dowódczymi. Na przebieg wydarzeń wywarła wpływ wojna o sukcesję hiszpańską, która wyeliminowała z konfliktu państwa Europy Zachodniej. Pierwszy etap wojny rozgrywał się na ziemiach Rzeczypospolitej lub w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Konflikt rozpoczął się od szwedzkiego ataku na Inflanty i zwycięstwa Karola XII nad Sasami i Rosjanami. Po krótkiej przerwie spowodowanej desantem w Danii (1700), który zmusił to państwo do wycofania się z wojny, król szwedzki zajął Rzeczpospolitą i spowodował detronizację Augusta II oraz elekcję Stanisława Leszczyńskiego (1704). Akceptację tych decyzji przez Augusta II wymusił zajmując Saksonię (1706). Rozprawa z Rosją, mimo początkowych sukcesów (1707-1708), zakończyła się klęską Karola XII rx>d Poitawa (1709). Do antyszwedzkiej koalicji powróciły Dania i August II, którego panowanie w Rzeczypospolitej zostało przywrócone w rok później. Dalsze plany Karol XII związał z zamiarami Turcji, która korzystając z wojen w Europie, postanowiła podważyć traktat karłowicki (1699). Jej wojna z Rosją (1710-1713) zakończyła się ustępstwami Piotra I (oddanie Azowa i Mołdawii, deklaracja neutralności w sprawach kozackich i polskich). W 1714 r. Turcja uznała Augusta II za króla Polski i potwierdziła traktat karłowicki. W latach 1714-1718 toczyła na Bałkanach wojnę z cesarstwem i Wenecją. Zakończenie wojny o sukcesję hiszpańską umożliwiło cesarzowi Karolowi VI pokonanie Turków (pokój w Passarowitz, na mocy którego Austrii przypadła m. in. Serbia z Belgradem, zaś Wenecja utraciła dużą część swych posiadłości i - definitywnie - znaczenie międzynarodowe). Nad Bałtykiem Rosjanie zajęli prawie całą Finlandię, a na Pomorzu i w Meklemburgii przewagę nad Szwedami uzyskali występujący wspólnie Duńczycy, Rosjanie i Sasi. Koniec zmagań w zachodniej Europie rozwiązał ręce Hanowerowi i Prusom, które również przystąpiły do zajmowania posiadłości szwedzkich. W 1718 r. podczas wyprawy na podbój Norwegii zginął Karol XII. W latach 1719-1720 większość państw uczestniczących w antyszwedzkiej koalicji podpisała traktaty pokojowe; najważniejszy z nich był układ rosyjsko-szwedzki zawarty w Nystad (1721). Rezultaty wielkiej wojny północnej 1700-1721 Rosja otrzymała Inflanty, Estonię, Ingrię i część Karelii oraz wyspy na Bałtyku (stały dostęp do tego morza) Prusy otrzymały część szwedzkiego Pomorza ze Szczecinem oraz wyspy Uznam i Wolin Dania uzyskała rezygnację Szwecji z wolności celnych w Sundzie oraz wolną rękę w Holsztynie Szwecja odzyskała Finlandię, otrzymała pieniężne odszkodowanie od Rosji oraz gwarancję niepopierania obcych pretendentów do tronu szwedzkiego; utraciła wszakże wszystkie posiadłości zamorskie oraz rangę mocarstwa Głównym przegranym w wojnie była więc Szwecja. Na jej miejsce w Europie wysunęły się nowe potęgi - Rosja, a wkrótce potem - Prusy. Żadnych sukcesów nie odnotował inicjator Ligi Północnej - August II Mocny. Rzeczpospolita utraciła de facto (bo nie de iure) wpływ na lenną Kurlandię i Semigalię. Ponadto mogła się kilkakrotnie przekonać, jak dalece ograniczona jest jej suwerenność na własnym terytorium. 3. Wojna o sukcesję polską (1733-1735) Tak nazwano wojnę toczoną w zachodniej Europie przez koalicje Francji, Hiszpanii, Sardynii, Bawarii i Saksonii z jednej, a Austrii, Rosji i Wielkiej Brytanii z drugiej strony. Od 1725 r. Francja popierała swego kandydata do tronu polskiego, eks-króla Stanisława Leszczyńskiego, teścia Ludwika XV. Był to fragment polityki tzw. bariery wschodniej, zmierzającej do szachowania Austrii zespolonymi działaniami Szwecji, Polski i Turcji. Usiłowania francuskie napotykały sprzeciw sprzymierzonych (od 1726 r.) dworów austriackiego i rosyjskiego, które postanowiły od tronu polskiego usunąć zarówno Wettynów, jak i Leszczyńskiego. Stanowisko dworów cesarskich poparły też Prusy. Drugim obszarem ścierania się interesów Austrii i Francji była Lotaryngia, której władca, Franciszek Stefan, był przewidziany na męża Marii Teresy, córki cesarza Karola VI. Ślub oznaczał dołączenie Lotaryngii do posiadłości habsburskich, na co żadną miarą nie chciała zgodzić się Francja. Kryzys wybuchł po zgonie Augusta II. W Rzeczypospolitej doszło do ponownego wyboru na króla Stanisława Leszczyńskiego (1733), tym razem przygniatającą większością głosów. Austria i Rosja z konieczności poparły Wettyna, którego wybrała na króla mniejszość szlachty. Leszczyński schronił się w Gdańsku, skąd po oblężeniu przedostał się za granicę. Równocześnie doszło do walk na pograniczu belgijskim, w północnych Włoszech i na Sycylii (1734-1735). Spieszący na pomoc Austrii korpus wojsk rosyjskich doszedł nad Ren, lecz nie zdążył wziąć udziału w walkach. Zawarty rozejm umożliwił wynegocjowanie francusko-austriackiego traktatu pokojowego (1738), do którego w następnym roku przystąpiły Hiszpania i Sardynia. Ślub Marii Teresy z Franciszkiem Stefanem odbył się w 1736 r. Postanowienia traktatu pokojowego w Wiedniu (1738) Austria uzyskała Toskanię dla młodszej linii Habsburgów oraz księstwo Parmy i Piacenzy; zatrzymała Lombardię Hiszpania dostała królestwo Neapolu i Sycylii dla młodszej linii Burbonów hiszpańskich Stanisław zachował tytuł króla Polski i otrzymał dożywotnio Lotaryngię Leszczyński (po jego śmierci miała stać się spóźnionym posagiem Marii Leszczyńskiej, żony Ludwika XV) Francja uzyskała od razu wpływ na Lotaryngię, a w przyszłości możliwość jej inkorporacji Przyłączenie Lotaryngii stanowiło wielki sukces Francji. Habsburgowie zaś umocnili się w północnej części Włoch. W wyniku wojny ukształtowała się mapa Italii, która przetrwała do rewolucji francuskiej. W Polsce zwolennicy króla Stanisława Leszczyńskiego musieli się pogodzić z Augustem III na sejmie pacyfikacyjnym (1736). Wydarzenia tych lat ponownie wykazały ograniczoną suwerenność Rzeczypospolitej. 4. Wojna o sukcesję austriacką (1740-1748) W 1713 r. nie mający męskich potomków cesarz Karol VI wydał tzw. sankcję pragmatyczną, zapewniającą niepodzielność krajów habsburskich i ich dziedziczenie przez swą córkę, Marię Teresę. Gdy zmarł w 1740 r., panujący ledwie od kilku miesięcy nowy król pruski, Fryderyk II, zajął cały Śląsk (tzw. I wojna śląska: 1740-1741), powołując się na zadawnione roszczenia Prus do jego niewielkich fragmentów. Austria nie mogła liczyć na pomoc sprzymierzonej Rosji, gdyż trwała wojna szwedzko-rosyjska (1741-1743). Akcja pruska ośmieliła inne dwory do zakwestionowania sankcji pragmatycznej ze względów dynastycznych i przyczyniła się do wybuchu wojny powszechnej. Wiatach 1741-1743 trwała wojna wewnątrzniemiecka, w trakcie której elektor bawarski, wsparty przez Francję i Augusta III Wettyna jako elektora saskiego, koronował się na arcyksiecia Austrii i króla Czech, a następnie został wybrany na cesarza jako Karol VII. Nad monarchią Habsburgów zawisła groźba rozbioru. Wprawdzie Marii Teresie udało się ją zażegnać przy wsparciu angielskim, lecz musiała odstąpić Fryderykowi II prawie cały Śląsk. W latach 1744-1748 doszło do wojny powszechnej, gdyż przeciw Austrii i Anglii wystąpiły powiązane sojuszami Francja, Hiszpania, Bawaria, a następnie także Prusy, zaniepokojone wzrostem znaczenia Wiednia. Walki trwały w Belgii, Alzacji, Bawarii, Holandii, we Włoszech, a także na morzach i w koloniach. Do przygotowywanej przez Francuzów w Dunkierce inwazji na Wyspy Brytyjskie nie doszło. W 1745 r. zmarł cesarz Karol VII, a jego następcą został wybrany mąż Marii Teresy, Franciszek Stefan. W tym samym roku Austria i Saksonia podjęły próbę odzyskania Śląska, jednak wobec porażek wojskowych musiały z tego zrezygnować. Ponownie na pomoc Austrii nad Ren wyruszyła posiłkowa armia rosyjska, lecz wcześniej w Akwizgranie Anglia i Francja zawarły traktat pokojowy, do którego przyłączyły się inne państwa. Za wstawiennictwem francuskim zatwierdzono w nim prawa Fryderyka II do Śląska, uznano cesarski tytuł Franciszka I, a także zmieniono przynależność państwową niektórych terytoriów w Italii. W koloniach powrócono do stanu sprzed wojny. Największe korzyści z wojny wyniósł Fryderyk II pruski. Osiągnięcie stanu równowagi między Anglią i Francją oznaczało sukces Londynu. Straty Austrii na Śląsku i we Włoszech były umiarkowane w zestawieniu z głębokością kryzysu, w jakim państwo to się znalazło i który przezwyciężyło. Ponowna interwencja wojsk carskich nad Renem dowodziła wzrostu potęgi Rosji. 5. Wojna siedmioletnia (1756-1763) Poprzedziły ją walki Anglii z Francją w koloniach (Kanada, Indie) trwające z niewielkimi przerwami od 1744 r. W 1756 r. eskalacja konfliktu w Kanadzie doprowadziła do wybuchu wojny w Europie; jej pierwszym akordem było zajęcie przez Francję Minorki, brytyjskiej bazy morskiej na Morzu Śródziemnym. Następnie doszło do słynnego „odwrócenia przymierzy" opasujących Europę. Dotychczasowy podział: Wielka Brytania, Hanower, Holandia, Austria i Rosja przeciw Francji, Hiszpanii i Prusom, zdezaktualizował się. Gdy Anglia przekonała się, że Holandia nie chce wystąpić przeciw Francji, a Austria postawiła zbyt wygórowane warunki, Londyn w 1755 r. podpisał konwencję z Rosją. W zamian za subsydia zapewnił sobie jej pomoc w razie ataku Prus na Hanower. Stale zagrożony rewindykacją Śląska przez Austrię Fryderyk II natychmiast podpisał z Anglią tzw. konwencję westminsterską (1756), przewidującą wspólne działanie przeciw temu, kto naruszyłby pokój w Rzeszy. Miał nadzieję, że zbliży się w ten sposób do Anglii i Rosji. Tymczasem Francja, tradycyjna przeciwniczka Anglii, oburzona nań za wiarołomstwo, przestała opierać się austriackim ofertom przymierza i podpisała tzw. I traktat wersalski (l 756). Był to układ obronny z zachowaniem neutralności w trwającej wojnie angielsko-francuskiej. Przesłanki przymierza austriacko-francuskiego wcześniejsze uregulowanie sukcesji hiszpańskiej, kwestii lotaryńskiej i spraw włoskich pozbawiło antagonizm obu państw geopolitycznego podłoża przesunięcie ciężaru polityki austriackiej z Europy Zachodniej do Europy Środkowej - głównym wrogiem Austrii nie Francja, lecz Prusy austriackie nadzieje na francuską pomoc w odzyskaniu Śląska, skłaniające Wiedeń do zgody na ustąpienie z Belgii Na wieść o nieoczekiwanym sojuszu Francji z Austrią, Holandia zawarła z Francją konwencje o neutralności, a Rosja wycofała się z porozumienia z Anglią, zawierając antypruskie przymierze z Austrią. Uformował się skrajnie niekorzystny dla Prus układ stosunków międzynarodowych. Wojnę sprowokował jednak sam Fryderyk II. Sejm Rzeszy uznał go za burzyciela pokoju publicznego, większość państw niemieckich wypowiedziała mu wojnę. Antypruska koalicja zamierzała okroić Prusy ze wszystkich nabytków i znacznej części ziem. Wojnę z Prusami prowadziły przede wszystkim Rosja i Austria; z Anglią i Hanowerem - Francja. Kalendarium wojny siedmioletniej 1756-1763 1756 podbój i grabież Saksonii przez Prusy, wyjazd Augusta III do Warszawy 1757 II traktat wersalski: austriacko-francuskie przymierze zaczepne 1757 nieudana wyprawa Fryderyka II na Czechy; wojska austriackie przejściowo zajmują Śląsk i zapuszczają się pod Berlin; ataki na Prusy: rosyjski od wschodu i szwedzki na Pomorzu; Francuzi pokonują armię angielsko-hanowerską, lecz ulegają Fryderykowi II w bitwie pod Rossbach 1757-1758 Rosjanie opanowują Prusy Wschodnie i uderzają na zachód 1759 atak austriacko-rosyjski na Prusy: klęska Fryderyka II pod Kunowicami (KunersdorO 1760 ponowny atak dworów cesarskich na Prusy: zajęcie Berlina i Śląska 1762 zgon antyprusko nastawionej cesarzowej Rosji Elżbiety; jej następca, Piotr III, wycofał armię rosyjską z Pomorza i Prus Wschodnich, podpisał z Fryderykiem II pokój, a następnie sojusz wymierzony w Austrię 1762 przewrót pałacowy w Petersburgu: obalenie Piotra III i wyniesienie Katarzyn) II; aprobata pokoju z Prusami, lecz rezygnacja z sojuszu 1763 pokój w Hubertsburgu między Prusami a Austrią i Saksonią oraz w Paryżu między Anglią a Francją i Hiszpanią Ważniejsze postanowienia pokoju w Hubertsburgu potwierdzono przedwojenne granice Maria Teresa ostatecznie wyrzekła się Śląska August III odzyskał wyniszczoną Saksonię Równocześnie trwała wojna w koloniach, do której Anglia (William Pitt Starszy) przywiązywała wielkie znaczenie, ograniczając swoje działania na kontynencie europejskim. W 1761 r. prawie całe imperium kolonialne Francji było już podbite przez Anglików, a losów wojny nie odwróciło nawet przystąpienie do niej Hiszpanii (1762), gdyż siły zbrojne tego państwa nie potrafiły odnieść sukcesów. Zmagania zakończył trójstronny pokój podpisany w Paryżu równocześnie z układem hubertsburskim. Dokonano w nim niezwykle korzystnego dla Anglii podziału francuskich kolonii. Wojna siedmioletnia zmieniła układ sił w Europie, gdyż: 1. Anglia zmniejszyła zainteresowanie Belgią, Holandią i Hanowerem, zwracając się ku morzom; 2. Francja straciła na znaczeniu w Europie; 3. Prusy ostatecznie dołączyły do grona mocarstw europejskich; 4. Rosja dowiodła, że ma głos rozstrzygający w sprawach środkowoeuropejskich, których ranga tymczasem wzrosła. Rozdział 11. Kryzys wschodni lat 1768-1774 i l rozbiór Polski 1. Międzynarodowe położenie Rzeczypospolitej Zerwanie przez Rosję w 1762 r. sojuszu dworów cesarskich spowodowało powstanie dwóch nowych przymierzy: państw połu- dniowych (Francja, Austria, Hiszpania oraz luźniej związana Turcja) oraz „systemu północnego" (Rosja, Prusy, Anglia). Licząc się z kolejną wojną z Turcją, Rosja była skłonna zgodzić się na ograniczone reformy w Polsce. Pragnęła, aby podporządkowana jej Rzeczpospolita częściowo zastąpiła Austrię w tej wojnie. Z tą myślą doprowadziła do elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego zamiast popieranych przez państwa południowe Wettynów. Polityce tej Fryderyk II, acz niechętnie, musiał się podporządkować. W tych latach sprawa polska wysunęła się na naczelne miejsce w polityce rosyjskiej. Warunkiem wprowadzenia Polski do „systemu północnego" była realizacja dotkliwych dla suwerenności tego państwa żądań Rosji. Rozmijały się one z ambitnymi planami Stanisława Augusta, który chciał poszerzyć zakres niezależności poprzez zbliżenie z państwami południowymi - Austrią i Francją. Z kolei reformatorskie posunięcia nowego monarchy wzbudziły sprzeciw Prus, a całokształt nowej polityki - oburzenie konserwatywnej większości społeczeństwa szlacheckiego (s. 164). Katarzyna II, udzielając w 1768 r. gwarancji dla zasad dawnego ustroju, określiła miejsce Polski w „systemie pomocnym" jako państwa już formalnie zależnego. Kontynuacją konfederacji radomskiej (1767-1768) była konfederacja barska, która zawiązała się na początku 1768 r. i zakwestionowała legalność panowania Stanisława Augusta. Jej działacze byli związani z dynastią saską, a przez to z państwami południowymi. Nowo powstały związek został wykorzystany przez uczestników tego przymierza jako dywersja, mająca zapobiec rozszerzaniu się wpływów państw „systemu północnego". Państwa południowe podobnie patrzyły na tzw. wojnę wschodnią (turecko-rosyjską, 1768-1774), nazywaną w Turcji „wojną polską". Prócz usilnej inspiracji francuskiej oraz przyzwolenia Austrii, spowodowały ją zadawnione konflikty graniczne turecko-rosyjskie, a także zaniepokojenie Wysokiej Porty umacnianiem się Katarzyny II w Rzeczypospolitej. Kryzys międzynarodowy i wojna domowa wywołana przez konfederatów barskich spowodowały, że rozbiór słabej Rzeczypospolitej - teoretycznie możliwy od dawna - doszedł do skutku. 2. Przebieg wojny wschodniej (1768-1774) a l rozbiór Polski 1768 wypowiedzenie wojny Rosji przez Turcję 1769 sukcesy wojsk rosyjskich na froncie tureckim: zajęcie Mołdawii i Azowa; Austria zajmuje Spisz 1770 sukcesy Rosji na lądzie i morzu - Turcy bronią linii Dunaju; Austria zajmuje starostwa: nowotarskie, sądeckie i czorsztyńskie; finansowe i kadrowe wsparcie Francji dla konfederacji barskiej; jej Generalność ogłasza detronizację Stanisława Augusta, licząc na wsparcie któregoś z państw zainteresowanych polską koroną 1771 początek prusko-rosyjskich tajnych rokowań rozbiorowych; sojusz austriacko-turecki wywołany obawami Wiednia przed zbytnim wzmocnieniem Rosji; ostateczna porażka Turcji: Rosjanie sforsowali linię Dunaju i zajęli Krym 1772 Rosja wciąga Austrię do rokowań rozbiorowych i godzi się z nią, rezygnując z Mołdawii i Wołoszczyzny; podpisanie w Petersburgu traktatów rozbiorowych między Austrią, Rosją i Prusami (5 VIII); początek rosyjsko-tureckich rokowań pokojowych 1773 ratyfikowanie traktatów rozbiorowych przez polski sejm rozbiorowy 1774 korzystny dla Rosji pokój z Turcją w Kuczuk-Kainardżi 1775 zawarcie traktatów handlowych między Rzeczpospolitą a państwami zaborczymi (szczególnie niekorzystny z Prusami) 3. l rozbiór Polski (1772) • Był rezultatem wyłamania się Rzeczypospolitej za sprawą konfederatów barskich spod parasola „systemu północnego"; nie mieli oni jednocześnie szans na skuteczną ochronę ze strony państw południowych. • Stanowił rozwiązanie splotu sprzecznych interesów mocarstw ościennych: Austrii starającej się o odzyskanie Śląska i z niepokojem patrzącej na wzrost znaczenia Rosji, Prus zabiegających o powiększenie swego terytorium kosztem Polski, i Rosji, która najchętniej sprawowałaby protektorat nad całą Rzeczpospolitą. Gdy w Petersburgu zdecydowano się przystać na rozbiorowe propozycje Prus, Austria dołożyła starań, aby nie dać się ubiec partnerom, licząc, że nabytki zdoła w przyszłości wymienić na upragniony Śląsk. Nowsza historiografia utrzymuje, że nie Prusy, a właśnie Austria najwięcej zyskała w I rozbiorze. • Był wynikiem konfliktu wewnętrznego, który uniemożliwiał zarządzanie państwem. Umieszczone zatem w konwencji rozbiorowej uzasadnienie tego kroku „całkowitym rozkładem państwa" nie mijało się z prawdą tak bardzo jak ówczesne wywody „historyczne", mające uzasadnić pretensje mocarstw rozbiorowych do zabieranych Polsce ziem. Nabytki mocarstw w I rozbiorze Polski Państwo Powierzchnia 2 w tyś. km Ludność w min osób Austria 83 2,65 Prusy 36 0,58 Rosja 92 1,3 4. Międzynarodowe konsekwencje l rozbioru Polski Wydarzenia na Bałkanach i w Polsce doprowadziły do rozpadu przeciwstawnych systemów: południowego i północnego. W ich miejsce powstał w Europie Środkowej sojusz trzech państw zaborczych, scementowany nabytkami kosztem Rzeczypospolitej. Stanowił on największą siłę militarną ówczesnego świata. Próby przeciwdziałania jego narodzinom ze strony Francji czy Anglii były spóźnione i nieskuteczne. Rozdziat 12. Europejski teatr wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych Trwająca od 1775 r. wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych przekształciła się w wojnę powszechną i skupiła na sobie uwagę Europy Zachodniej. Wolnościowe oblicze walki Amerykanów często budziło sympatię. Największą jednak rolę w rozszerzeniu wojny odegrało dążenie Francji do rewanżu za porażki w wojnie siedmioletniej. Z tego też powodu wojna toczyła się nie tylko w Ameryce Północnej, lecz również na morzach i w innych koloniach. Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych (faza druga: ogólnoeuropejska) 1778 podpisanie przymierza francusko-amerykańskiego 1779 przystąpienie Hiszpanii do wojny po angielskiej odmowie zwrotu Gibraltaru 1780 przystąpienie Holandii do wojny z Anglią, która blokowała handel z koloniami w Ameryce Płn.; powstanie Ligi Zbrojnej Neutralności w obronie gwałconej przez Anglię swobody handlu i bezpieczeństwa neutralnych okrętów (Dania, Szwecja, Rosja, Holandia, potem też Francja, Hiszpania, Portugalia, Austria, Prusy, Królestwo Neapolu i Sycylii) 1780 udział regularnych wojsk francuskich w wojnie w Ameryce 1781 opanowanie Minorki przez Hiszpanię 1781 decydująca dla przebiegu wojny w Ameryce Płn. porażka Anglików pod Yorktown 1783 podpisanie traktatu wersalskiego kończącego wojnę Skutkiem wojny w Europie była porażka Anglii i powrót Francji do znaczenia, którego pozbawiła ją wojna siedmioletnia. Francja zapłaciła jednak za to ruiną finansów państwa, a także wzmocnieniem antyabsolutystycznych nastrojów we własnym kraju. Warunki pokoju wersalskiego (1783) Stany Zjednoczone - uzyskały uznanie suwerenności, korzystną granice z Kanadą oraz obszar na południe od Wielkich Jezior i na wschód od Missisipi; otrzymały dostęp do łowisk nowofundlandzkich, a także subwencję od Francji Francja - odzyskała faktorie w Indiach, posiadłości w Senegalu, a także otrzymała dwie wyspy na Antylach; uzyskała też dostęp do łowisk nowofundlandzkich Hiszpania - otrzymała Florydę i Minorkę Rozdział 13. Kryzys wschodni lat 1787-1792 oraz II i III rozbiór Polski 1. Geneza kryzysu Od 1780 r. nastąpiło zbliżenie rosyjsko-austriackie spowodowane ekspansją Katarzyny II w kierunku Morza Czarnego. Rosja podjęła kolonizację stepów nadmorskich, dążyła do likwidacji Kozaczyzny, a następnie Tatarszczyzny. W Petersburgu powstał tzw. plan grecki, przewidujący wskrzeszenie pod berłem młodszego wnuka Katarzyny II, wielkiego księcia Konstantego, cesarstwa bizantyjskiego obejmującego Konstantynopol, Grecję, Macedonię, Trację i Bułgarię. Jego realizacja zależała od wyparcia Turków z Europy. 2. Wojna turecko-rosyjska a wydarzenia w Rzeczypospolitej Wojna wschodnia 1787-1792 a wydarzenia w Rzeczypospolitej 1787 wybuch wojny turecko-rosyjskiej 1788 powstanie trójprzymierza Anglii, Holandii i Prus wymierzonego przeciw Rosji i Austrii; przystąpienie Austrii do wojny po stronie Rosji; wybuch wojny szwedzko-rosyjskiej; początek obrad Sejmu Czteroletniego - odrzucenie gwarancji rosyjskiej 1790 przymierze prusko-tureckie oraz prusko-polskie; śmierć Józefa II, następcą Leopold II, zmiana polityki Austrii: pokój austriacko-turecki; pokój rosyjsko-szwedzki 1792 pokój turecko-rosyjski w Jassach: niewielkie zyski rosyjskie (wybrzeże czarnomorskie między Bohem a Dniestrem); utworzenie konfederacji targowickiej; wkroczenie wojsk rosyjskich do Polski i wojna rosyjsko-polska; koniec obrad Sejmu Czteroletniego Podobnie jak w latach 1768-1774, wokół wojny wschodniej zogniskowały się najważniejsze wydarzenia polityczne w Europie. Dodatkowo rewolucja we Francji wyłączyła to państwo z polityki międzynarodowej, dając wolną rękę państwom trójprzymierza. W 1792 r. wojna Francji z Austrią i Prusami związała państwa niemieckie, pozostawiając Rosji swobodę działania w Rzeczypospolitej. Obok zakończenia wojny turecko-rosyjskiej był to drugi co do ważności czynnik przesądzający o fiasku emancypacyjnej polityki Sejmu Czteroletniego. 3. Konfederacja targowicka (1792-1793) Została zawiązana oficjalnie w Targowicy, a faktycznie w Petersburgu, pod dyktando Katarzyny II, przez grupę magnatów i związanej z nimi szlachty, którzy sprzeciwiali się reformom i polityce zagranicznej Sejmu Czteroletniego. Pretekstem były postanowienia Konstytucji 3 maja. Nikłe wpływy targowiczan w początkowym okresie pozwalają traktować tę konfederację jako przedsięwzięcie marionetkowe, mające tylko uzasadnić rosyjską interwencję w Rzeczypospolitej. Po przystąpieniu do Targowicy króla Stanisława Augusta, który liczył na ocalenie choć części reform Sejmu Czteroletniego, i po przerwaniu działań wojennych, konfederaci objęli władzę w kraju. Opierała się ona na stacjonujących w Rzeczypospolitej wojskach rosyjskich, mimo to jednak nie była sprawna. Rozbiór był dla przywódców Targowicy zaskoczeniem, mimo że własnym postępowaniem walnie się doń przyczynili. Przywódcy konfederacji targowickiej (1792) Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski (Korona); Józef i Szymon Kossakowscy (Litwa) 4. II rozbiór Polski (1793) Zajęcie Polski przez wojska rosyjskie nie przesądzało jeszcze o rozbiorze. Wiodły do niego długie negocjacje, łączące sprawę polską z odszkodowaniami za kampanię antyfrancuską na zachodzie Europy. Ostatecznie najmocniej związana nad Renem Austria została zmuszona do rezygnacji z udziału w rozbiorze. Prusy i Rosja prędko doszły do porozumienia, przy czym Berlin nabytki traktował jako wynagrodzenie za kampanię antyfrancuską, a Petersburg jako rekompensatę za niewielkie zyski w długotrwałej wojnie z Turcją. Na decyzję Katarzyny II wpłynęła też niezdolność władz konfederackich do wprowadzenia w Rzeczypospolitej sprawnych rządów, a także rozbudzone apetyty rosyjskich generałów i wyższych urzędników, pragnących wzbogacić się kosztem ziem polskich. Sejm rozbiorowy zwołany do Grodna zatwierdził oba traktaty po krótszym w przypadku Rosji, a dłuższym w odniesieniu do Prus, manifestacyjnym oporze. Nabytki mocarstw w II rozbiorze Polski Państwo Powierzchnia tyś. km2 Ludność w min osób Prusy 58 1,14 Rosja 250 3,06 5. Powstanie kościuszkowskie (1794) Inicjatywa insurekcji wyszła z kręgów patriotycznej emigracji przebywającej w Saksonii od końca rosyjsko-polskiej wojny 1792 r. Gdy II rozbiór okazał się faktem, działacze ci zwrócili się w stronę Francji, licząc na jej bezpośrednią pomoc oraz na skłonienie przez nią Szwecji i Turcji do wystąpień. Reakcje Francji zmieniały się w zależności od tego, które ugrupowanie znajdowało się u władzy; w rezultacie jednak jakobini nie udzielili powstaniu żadnej pomocy. Wpływy francuskie w Stambule spowodowały za to, że Turcja przygotowywała się do nowej wojny z Rosją, co częściowo upodobniło sytuację międzynarodową do znanej z lat 1768-1774 i 1787-1792. Na terenie kraju spisek zawiązał się wiosną 1793 r. Przyczyną odraczania daty wystąpienia był niedostateczny stopień przygotowań. Ostatecznie termin wybuchu wybrano pod wpływem zarządzonej redukcji regularnego wojska koronnego i litewskiego oraz na skutek aresztowań w szeregach konspiracji warszawskiej. Kalendarium powstania kościuszkowskiego (1794) 12 marca wystąpienie bryg. Antoniego Madalińskiego 24 marca przysięga Tadeusza Kościuszki na Rynku Głównym w Krakowie 4 kwietnia bitwa pod Racławicami (kosynierzy) 17-18 kwietnia insurekcja warszawska - klęska Rosjan 22 kwietnia wybuch powstania w Wilnie - klęska Rosjan maj Uniwersał połaniecki; „wieszania sądowe" w Warszawie; wkroczenie armii pruskiej na ziemie polskie, w porozumieniu z Rosją czerwiec porażka Kościuszki w bitwie z wojskami rosyjskimi i pruskimi pod Szczekocinami; „wieszania pozasądowe" w Warszawie 13 lipca-5 września oblężenie Warszawy przez armię prusko-rosyjską; pokojowa deklaracja Turcji i zwolnienie wojsk Aleksandra Suworowa z frontu tureckiego; kapitulacja Wilna przed wojskami rosyjskimi; antypruskie powstanie w Wielkopolsce; wyprawa gen. Jana Henryka Dąbrowskiego do Wielkopolski 10 października klęska powstańców pod Maciejowicami; ranny Kościuszko w niewoli; 4 listopada zdobycie Pragi przez wojska Suworowa 17 listopada kapitulacja Warszawy 16 listopada kapitulacja resztek wojsk powstańczych pod Radoszycami 6. III rozbiór Polski (1795) Rokowania rozbiorowe rozpoczęły się jeszcze w trakcie walk. Tym razem Rosja prędko doszła do porozumienia z pominiętą w II rozbiorze Austrią i 3 stycznia 1795 r. traktat między nimi został podpisany. Prusy nie chciały przystać na zyski Austrii, toteż rokowania trwały znacznie dłużej i zakończyły się 24 października 1795 r. podpisaniem trójstronnego porozumienia o demarkacji granic zaborów. Nabytki mocarstw w III rozbiorze Polski Państwo Powierzchnia 2 w tyś. km Ludność w min osób Austria 47 1,5 Prusy 48 1,0 Rosja 120 1,2 25 listopada 1795 r. abdykował król Stanisław August Poniatowski. Ostatnim akordem rozbiorów była konwencja petersburska z 26 stycznia 1797 r., która tajnym artykułem zobowiązywała sygnatariuszy do nieużywania nazwy Królestwo Polskie we własnej tytulaturze monarszej. Rozdział 14. Wojny rewolucyjnej Francji z Europą (1792-1797) Wojna została wywołana przez rząd żyrondystowski, który liczył, że łatwe zwycięstwo umocni jego położenie wewnętrzne. W rzeczywistości długotrwały konflikt przyczynił się do upadku tego ugrupowania, przetrwał jego następców i stał się jednym z najistotniejszych czynników w polityce francuskiej doby rewolucji i Dyrektoriatu. Wojna Francji z Austrią i Prusami 1792 wypowiedzenie wojny Austrii przez Francje; przyłączenie się Prus, a następnie Sardynii; sukcesy pruskie; przełomowe znaczenie bitwy pod Valmy; kontrofensywa francuska - zajęcie i przyłączenie do Francji Sabaudii, Nicei i Bazylei, nad Renem zajęcie Spiry, Wormacji i Moguncji; klęska Austriaków pod Jemappes Wojna Francji z I koalicją 1793 po straceniu Ludwika XVI Anglia zorganizowała koalicję z udziałem Austrii, Prus, Toskanii, Hiszpanii, Portugalii, Neapolu, Holandii; Rosja obiecała wsparcie; ofensywa sprzymierzonych 1794 zwycięstwo francuskie pod Fleurus, które przesądziło o losie kampanii: Francuzi zajęli Belgię i wkroczyli do Holandii (Republika Batawska) i Niemiec 1795 Toskania, Prusy i Hiszpania podpisały pokój z Francją, wycofując się z koalicji Wojna Austrii z Francją 1795-1797 1795 trójprzymierze Austrii, Anglii i Rosji chroniące Wiedeń przed atakiem Prus; sukcesy austriackie nad Renem 1796 Bonaparte objął komendę we Włoszech, zwyciężył pod Lodi i proklamował Republikę Lombardzką, wyprawił się do Państwa Kościelnego i opanował Włochy 1797 utworzenie Legionów Polskich (gen. Jan Henryk Dąbrowski) w Republice Lombardzkiej; zwycięstwo Bonapartego nad Austriakami w bitwie pod Rivoli, zajęcie Wenecji, przymusowe przekształcenie Republiki Genueńskiej w zależną od Francji Republikę Liguryjską 1797 pokój francusko-austriacki w Campo Formio: Austria zrzekła się Lombardii, Belgii i posiadłości Rzeszy na zachód od Renu, otrzymując w zamian terytorium państwa weneckiego Wykorzystując sytuację międzynarodową oraz zamieszki w Rzymie Francuzi wkroczyli w 1798 r. do Wiecznego Miasta, internowali Piusa VI (zmarł w rok później), znieśli jego władzę świecką i ustanowili republikę. W tymże roku w Szwajcarii wybuchło powstanie wywołane przez demokratów, do których dołączyło drobnomieszczaństwo i chłopstwo niechętne utrwalonym rządom bogatego patrycjatu miejskiego. Powstańców wsparły wojska francuskie i pod ich osłoną uchwalono centralistyczną konstytucję nowej Republiki Helweckiej. III. EUROPA A RESZTA ŚWIATA 1. Odkrycia geograficzne W końcu XV i w XVI w. poczyniono najpoważniejsze odkrycia geograficzne. Moment ich dokonania został wyznaczony przez różnorakie czynniki. Czynniki skłaniające do podejmowania poszukiwań geograficznych zainteresowanie handlem ze Wschodem - z Chinami i Indiami (nieprawdziwa jest dawna teza, że Turcy całkiem odcięli Europę od kontaktów z Orientem) ciekawość innych cywilizacji wynikająca z intelektualnej rewolucji renesansu nowy obraz świata kształtowany dzięki odkryciom geograficznym i astronomicznym, który skłaniał do dalszych poszukiwań postęp w technice nawigacyjnej (nowoczesny ster, busola magnetyczna, mapy, większe statki - karawele) umożliwiający dalekie podróże zapał religijny zachęcający do nawracania niechrześcijan przeludnienie skłaniające do poszukiwań nowych obszarów dla osadnictwa chęć ucieczki przed różnego rodzaju prześladowaniami ambicje poszczególnych państw, ich mieszkańców oraz współzawodnictwo panujących w odkrywaniu nowych lądów pogoń za zyskiem (ten czynnik na początku epoki nie odgrywał zasadniczej roli) Podróże za ocean poprzedziło stopniowe poznawanie zachodnich wybrzeży Afryki, do których docierano drogą morską. W początkowym okresie odkryć geograficznych prymat należał niepodzielnie do Portugalczyków i Hiszpanów; żeglarze innych państw i narodowości włączyli się do współzawodnictwa z opóźnieniem. O ile ekspedycje portugalskie organizowano planowo, a zajęte terytoria poddawano ścisłej kontroli państwa, o tyle wyprawy hiszpańskie miały żywiołowy charakter, prowadzili je rywalizujący ze sobą konkwistadorzy, a głównym motorem skłaniającym do ich podejmowania była żądza złota. W celu uregulowania stosunków między tymi państwami, przy mediacji papieża Aleksandra VI (Hiszpana z pochodzenia) wyznaczono (1494, traktat w Tordesillas) strefy wpływów wzdłuż linii przechodzącej przez Atlantyk: obszary na wschód od niej przypadły Portugalii (odkryta później Brazylia, wybrzeża afrykańskie i Indie Wschodnie), na zachód zaś - Hiszpanii (reszta Ameryki). Odkrycia geograficzne Europejczyków w XV i XVI w. Rok i miejsce Przywódcy wypraw 1488 - Przylądek Dobrej Nadziei Bartolomeo Diaz (Portugalczyk) 1492 - Hispaniola (Haiti), Kuba i inne Krzysztof Kolumb (Włoch w służbie hiszpańskiej) 1493-1504 - Małe Antyle, wybrzeża Ameryki Środkowej i Południowej Krzysztof Kolumb 1497-1498 - droga do Indii wzdłuż wybrzeży Afryki Vasco da Gama (Portugalczyk) 1498 - ujście rzeki Orinoko (Hiszpanie) 1499 - wschodnie wybrzeża Ameryki Południowej Amerigo Yespucci (Włoch w służbie hiszpańskiej) 1513 - przekroczenie Przesmyku Panamskiego (Hiszpanie) 1519-1522 - opłynięcie Ziemi (Cieśnina Magellana, Ocean Spokojny, Filipiny, Borneo) Ferdynand Magellan (Portugalczyk w służbie hiszpańskiej) 1577-1580 - opłynięcie Ameryki Południowej (i świata) Francis Drakę (Anglik) Odkrywanie Azji przez Europejczyków następowało stopniowo. Kontakty z niektórymi regionami tego kontynentu trwały od stuleci, inne zaś pozostawały nie zbadane aż do przełomu XIX i XX w. Równocześnie z omówionymi powyżej odkryciami postępowała ekspansja moskiewska na wschód: w II pół. XVI w. dokonano podboju zachodniej Syberii, zaś w końcu XVII w. Rosja sięgnęła już do Oceanu Spokojnego. Choć wiele było jeszcze obszarów nie znanych i nie zbadanych, to jednak z kontynentów do odkrycia pozostawała tylko Australia. Na początku XVII w. dotarli do niej Hiszpanie, później żeglarze holenderscy (m. in. Abel Tasman, w latach 1642-1643 odkrywca wyspy nazwanej później na jego cześć), znano jednak zaledwie fragmenty jej terytorium. Mapę wybrzeży Australii i Nowej Zelandii opracował dopiero Anglik James Cook w rezultacie trzech ekspedycji zorganizowanych w latach 1768-1779. Skutki odkryć geograficznych poszerzenie wiedzy o świecie zasadnicza zmiana obrazu świata w świadomości ludzkiej (przyroda, geografia, kultura, religia) rozwój umiejętności i techniki żeglarskiej napływ produktów kolonialnych (korzenie, owoce płd., jedwab, herbata, kawa, kakao, tytoń, trzcina cukrowa, kukurydza, ziemniaki, pomidory, bawełna, kauczuk naturalny; zwierzęta: indyk, niektóre ryby) rozszerzenie rynków zbytu na towary europejskie produkcja cukru z trzciny cukrowej i szybkie upowszechnienie jego spożycia w Europie napływ kruszców szlachetnych (złoto i srebro) napływ czarnych niewolników i handel niewolnikami „rewolucja cen" (gwałtowne podrożenie wszystkich towarów) i przyspieszona akumulacja kapitału handlowego zapoczątkowanie ekspansji Europy na inne kontynenty nowe szlaki handlowe w świecie zmiany w układzie szlaków handlowych w Europie W początkowym okresie ekspansji Europejczyków najbardziej znaczącymi artykułami sprowadzanymi zza morza były złoto (z wysp Ameryki Środkowej, a następnie z Peru, Meksyku i Brazylii) oraz srebro. 2. Budowa imperiów kolonialnych Odkrycia geograficzne stanowiły wstęp do opanowania nowych terytoriów. I w tej dziedzinie do początku XVII w. prymat należał do Portugalczyków i Hiszpanów. Portugalczycy nie kolonizowali nowych ziem (z wyjąt- kiem Brazylii), koncentrując się na handlu. Na terenie Azji nie tworzyli przy tym nowych ośrodków wymiany, lecz przejmowali istniejące dawniej. W portugalskim handlu zamorskim mógł brać udział każdy pod warunkiem uzyskania zezwolenia monarchy. Natomiast Hiszpanie osiedlali się na zajętych terenach, niezbędne więc było zorganizowanie administracji królewskiej. Wokół jej ośrodków od razu zaczęły powstawać miasta. W połowie XVI w. z posiadłości hiszpańskich zorganizowano dwa wicekrólestwa: Nowej Hiszpanii z siedzibą w Meksyku i Nowej Kastylii ze stolicą w Limie. Z Europy przeniesiono też wzory feudalne, nadając osadnikom ziemię wraz z osiadłą na niej ludnością indiańską, zobowiązaną do pracy na roli na rzecz pana. Ekspansja hiszpańska doprowadziła do wyniszczenia wielu kultur Indian środkowo- i południowoamerykańskich. Państwa, które później włączyły się do rywalizacji o posiadłości zamorskie: Holandia, Anglia, Francja, były w XVI w. reprezentowane wyłącznie przez flotylle korsarskie. Atakowały one hiszpańskie statki kursujące między metropolią a Nowym Światem. Korsarze byli przeważnie popierani przez władców krajów, z których pochodzili. W I pół. XVII w. na pierwsze miejsce pod względem tonażu okrętów wysunęła się flota holenderska, prawie dwukrotnie przewyższająca floty Anglii i Francji łącznie. Rozbudowa floty holenderskiej łączyła się przede wszystkim z rozwojem prowadzonego przez Holendrów handlu, który obejmował Europę, Afrykę i Azję. W Azji Holendrzy na pocz. XVII w. opanowali posiadłości portugalskie i znaczną ich część utrzymali. Ich nabytki w obu Amerykach okazały się nietrwałe, w przeciwieństwie do południa Afryki, gdzie byli pierwszymi białymi osadnikami. W XVII w. do zmagań o kolonie włączyły się Anglia oraz Francja, która początkowo zajęła znaczne obszary Ameryki Północnej (tereny późniejszej Kanady i Luizjany), lecz większość z nich utraciła w ciągu XVIII w. Do budowy kolonialnej potęgi Anglii (tzw. pierwsze imperium) - zarówno w Indiach, jak i w Ameryce Pomocnej - doszło dopiero w XVIII w. W odróżnieniu od poprzedników, Holendrzy, Anglicy i Francuzi oparli ekspansję kolonialną na działalności kompanii (spółek akcyjnych) zakładanych do handlu i opanowania nowych obszarów. Kraje, w których kompanie miały możliwość swobodnej działalności (Holandia, Anglia), odniosły większe sukcesy w podbojach kolonialnych niż te, gdzie władza centralna krępowała aktywność spółek. Tym tłumaczy się powodzenie angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej i brak sukcesów analogicznej spółki francuskiej. Podboje i kolonizacja zamorska w XV, XVI i XVII w. Kraje i faktorie Lata PORTUGALIA Ceuta (Maroko) Madera Azory Mombasa (Kenia) Kalikat (Indie) Wybrzeża Brazylii Makao (Chiny) 1415 1418-1422 ok. 1430 1505 1513 od 1530 1557 HISZPANIA Wyspy Kanaryjskie Hispaniola (Haiti) Floryda Meksyk Peru Północne Chile Założenie Buenos Aires Filipiny 1402 1493 1513 od 1519 od 1531-1533 od 1535 1535 1542 HOLANDIA Nowe Niderlandy (Ameryka Płn., rejon Nowego Jorku) Nowa Holandia (w Brazylii) Ceylon Wyspy Indonezji Kapsztad i Pretoria (Płd. Afryka) 1624 (do 1664) 1633 (do 1661) 1638-1656 II pół. XVII w. 1652 ANGLIA Wirginia następne kolonie bryt. w Ameryce Płn. Madras (Indie) Bombaj (po Portugalczykach) Nowe Niderlandy (Ameryka Płn., rejon Nowego Amsterdamu, późn. Nowego Jorku) Kalkuta FRANCJA Kanada Pondichery (Indie) Senegal Martynika Luizjana 1584 pocz. XVII w. 1639 1661 1667 1690 XVI/XVII w. 1674 II pół. XVII w. II pół. XVII w. 1682 Odmienność ekspansji kolonizatorów na obszarze obu Ameryk w stosunku do innych kontynentów polegała na dość masowym przesiedlaniu si? tam Europejczyków, którzy przenosili swój sposób życia i zakładali „filialną" Europę. Kolonizatorzy mieli na uwadze nie tylko zysk, jak w Azji czy Afryce, lecz także osadnictwo. Stan ten zaowocował rozpowszechnieniem się europejskiego stylu życia na świecie. 3. Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki W XVII w. wzrastała liczba angielskich kolonii w Ameryce Północnej. Wpołowie stulecia były to: Plymouth, Massachusetts, Connecticut, Rhode Island, New Haven, Maine i New Hampshire (nazywane łącznie Nową Anglią) oraz - położone na południu - Maryland i Wirginia. W 1664 r. Anglicy zdobyli Nowe Niderlandy i utworzyli kolonie: Nowy Jork i New Jersey. Wkrótce powstała też Pensylwania. Już wówczas zarysował się dualizm rozwoju Północy i Południa. W Nowej Anglii dominowała bowiem niewielka własność rolna, sprzyjająca wykształceniu się demokratycznych stosunków społecznych, podczas gdy w stanach południowych na mocy nadań królewskich powstawały wielkie majątki - plantacje, w których pracowali niewolnicy murzyńscy. Kolonie podlegały monarsze angielskiemu, od początku jednak zachowywały znaczny margines autonomii i samorządu. W połowie XVIII w. istniało już 13 kolonii angielskich, które z jednej strony uświadamiały sobie odrębność swych interesów od interesów metropolii, z drugiej zaś - stopniowo - wspólnotę własnych celów. Przyczyniły się do tego wojny kolonialne (m. in. Georgii z hiszpańską Florydą w 1739 r. oraz Wirginii z francuską Kanadą w 1754 r.). W obu wypadkach konflikty zapoczątkowane w koloniach doprowadziły do walk między państwami-metropoliami. Szczególną rolę w emancypacji kolonii odegrała wojna siedmioletnia 1756-1763 (s. 206), w której wyniku Kanada przeszła na własność Korony brytyjskiej. W toku zmagań doszło do rozluźnienia zwierzchnictwa angielskiego nad koloniami. Gdy Londyn po zakończeniu wojny próbował je wzmocnić, napotkał opór, który przerodził się w wojnę o niepodległość kolonii. W wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych wzięło udział wielu cudzoziemców. Najbardziej znani to: Francuzi baron Jean de Kalb oraz markiz Marie Joseph de La Fayette, Niemiec baron Fryderyk von Steuben oraz Polacy: Tadeusz Kościuszko i Kazimierz Pułaski. Oddziaływanie demokratycznych idei, na których została oparta organizacja nowego państwa w Ameryce, zaznaczyło się w następnych dziesięcioleciach, zwłaszcza w pierwszym okresie rewolucji francuskiej. Kalendarium uzyskania niepodległości przez Stany Zjednoczone 1764-1774 ustawy podatkowe (w tym od herbaty) i celne nałożone przez parlament angielski na kolonie w Ameryce Płn. 1773 zatopienie transportu herbaty w Bostonie 1774 represyjne ustawy parlamentu angielskiego przeciw stanowi Massachusetts i jego stolicy - Bostonowi; zwołanie Kongresu Kontynentalnego do Filadelfii (12 kolonii - bojkot podatków i towarów angielskich; utworzenie gwardii obywatelskiej) 1775 wybuch wojny między koloniami a Anglią (bitwa pod Lexington); dowództwo nad kolonistami w rękach Jerzego Waszyngtona 1776 ogłoszenie niepodległości; uchwalenie Deklaracji Niepodległości opracowanej przez Thomasa Jeffersona, demokratycznej proklamacji stanowiącej później podstawę konstytucji amerykańskiej 1776-1781 wojna z Anglią: niepowodzenia militarne kolonistów - utworzenie armii regularnej oraz specjalne pełnomocnictwa dla Waszyngtona; zwycięstwo Waszyngtona w bitwie pod Saratogą; przystąpienie Francji do wojny po stronie kolonistów; rozstrzygnięcie losów kampanii na korzyść kolonii 1783 uznanie suwerenności Stanów Zjednoczonych przez Anglię 1787 uchwalenie konstytucji Stanów Zjednoczonych (pierwszej w świecie) wprowadzającej rozdzielność władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej (autorzy: Jerzy Waszyngton, James Madison i Alexander Hamilton); konstytucja ta obowiązuje do dziś 1791 uchwalenie pierwszych „poprawek" (uzupełnień) do konstytucji IV. SPOŁECZEŃSTWO l GOSPODARKA Rozdział 1. Ludność Dane z epok poprzedzających pierwsze spisy powszechne (pół. XVIII w.) mają z konieczności jedynie orientacyjny charakter. Ponadto dane przeciętne z natury swej skrywają pokaźne niekiedy różnice pomiędzy częściami składowymi państw (np. rzadsze zaludnienie Litwy niż Korony). Mimo to poniższe zestawienie gęstości zaludnienia w wybranych państwach europejskich dobrze ilustruje odmienności warunków każdego z nich. Na powolność rozwoju ludnościowego Europy wpływały cykliczne nieurodzaje (zwykle na każde stulecie przypadało 20-25 lat nieurodzaju), powodujące wzrost umieralności. Mniejsze znaczenie niż w średniowieczu miały natomiast epidemie, które pojawiały się lokalnie (głównie w miastach) i nie ogarniały całego kontynentu. Dalsza minimalizacja ich oddziaływania była zasługą zarządzeń sanitarno-higienicznych; w pół. XVIII w. z pomocą przyszła wiedza medyczna (szczepienie ospy). Nadal jednak niska była średnia długość życia ludzkiego, a bardzo wysoka umieralność niemowląt i dzieci. Zaludnienie Europy w epoce nowożytnej Lata Ludność w min osób Przyrost procentowy 1500 1550 1600 1650 1700 1750 1800 69 78 89 100 115 140 187 x 13 14 12 15 25 34 Zaludnienie niektórych państw Europy ok. 1600 r. (dane szacunkowe) Kraj Włochy Hiszpania i Portugalia Niderlandy Szwecja, Norwegia i Finlandia Dania Rzeczpospolita Ludność w min osób Gęstość zaludnienia 2 na 1 km 12 10 3 36 17 40 1,4 0,6 7,5 1,2 15 9,2 Rozdział 2. Wieś europejska w XVI-XVI 11 w. W epoce nowożytnej gospodarka prawie wszystkich regionów Europy była nadal zdominowana przez rolnictwo i hodowlę. Dlatego mówiąc o stosunkach na wsi w stuleciach XVI-XVIII, trzeba pamiętać, że traktuje się o większości ludności, która (z nielicznymi wyjątkami miast-państw) wytwarzała przeważającą część produktu społecznego. Dziedzictwem średniowiecza był podział ludności wiejskiej na posiadających ziemię panów feudalnych i poddanych im chłopów. Już od XIII w. - stopniowo i z różnym nasileniem w poszczególnych państwach Europy Zachodniej - zależności te zmniejszały się i zanikały, powodując (przy wielu wariantach pośrednich) ukształtowanie się modelu dzierżawy ziem pańskich przez wolnych już osobiście chłopów. Chłop po opłaceniu czynszu mógł swobodnie dysponować wypracowaną nadwyżką. Skłaniało go to do intensyfikacji gospodarki (melioracja, rozszerzanie obszaru upraw). Natomiast właściciel ziemski zamieniał się w rentiera (tzn. otrzymywał rentę pieniężną z tytułu dzierżaw, których udzielał chłopom). W Europie Środkowej i Wschodniej warunki dla podobnego przebiegu zjawisk gospodarczych stworzyła kolonizacja na tzw. prawie niemieckim (s. 102). W XV w. wstrzymano jednak dalsze lokacje na wsi, a od końca tego stulecia renta odrobkowa zaczęła odgrywać coraz większą rolę, minimalizując znaczenie czynszu w świadczeniach chłopa na rzecz pana. Doszło do tzw. wtórnego poddaństwa chłopów; przyczyny tych procesów zostaną wyjaśnione poniżej. W rezultacie Europa podzieliła się na trzy strefy gospodarcze: 1. gospodarki czynszowej (dzierżawy), z likwidacją zależności osobistej i sądowej - obejmującą Europę Zachodnią od (w przybliżeniu) linii Łaby; 2. połownictwa, które polegało na oddawaniu panu przez chłopa określonej części (często, choć nie zawsze, połowy) zbiorów w zamian za dzierżawę ziemi - występowało w południowej Europie; 3. gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej (zob. niżej) - obejmującą Europę Środkową i Wschodnią, na wschód od linii Łaby. 1. Dualizm rozwoju gospodarczego Europy Wśród tych zróżnicowań szczególne znaczenie miał podział południkowy, w dalszej perspektywie oddzielający przemysłową Europę Zachodnią od rolniczej Europy na wschód od Łaby. Jego skutki nie ograniczały się do sfery gospodarczej, lecz wpływały również na zmiany społeczne, sferę kultury, a nawet - pośrednio - na losy polityczne tego obszaru. 2. Rewolucja cen Na początku XVI w. w całej Europie gwałtownie wzrosły ceny na wszystkie towary. Było to spowodowane przez napływ z Ameryki Płd. kruszców (złota, srebra), które dzięki powiązaniom rynkowym przedostawały się do wszystkich krajów europejskich. Równocześnie następowała zmiana relacji cen artykułów rolniczych do artykułów rzemieślniczych. Żywność drożała, zaś produkty rzemiosła relatywnie taniały. Urbanizacja zachodniej części kontynentu oraz znaczne zwiększenie się tam odsetka ludności miejskiej wywoływały popyt na produkty żywnościowe, pociągający za sobą dalszy wzrost cen. Związki gospodarcze powodowały, że do podobnych zmian relacji cen dochodziło również w Europie Środkowej i Wschodniej. Wzrost cen na artykuły żywnościowe w XVI w. pogłębił rolniczy charakter gospodarki środkowoi wschodnioeuropejskiej, zahamował tempo inwestycji w sektorze miejskim. 3. Grodzenia w Anglii Stanowiły z początku metodę reorganizacji produkcji rolnej po kryzysie XIV w. i „czarnej śmierci", która spowodowała wyludnienie Europy. Służyły komasacji gruntów i usprawnieniu uprawy roli. W XVI w., na skutek wzrostu opłacalności hodowli owiec (z wełny produkowano sukno) w stosunku do produkcji roślinnej, grodzenia najczęściej łączyły się z przekształceniem dawnych gruntów rolnych w obszerne pastwiska. Hodowla owiec wymagała bowiem minimalnych nakładów materialnych i małego wkładu pracy. Nowe sposoby gospodarowania można było stosować tylko w większych gospodarstwach, toteż stopniowo dochodziło do koncentracji ziemi w rękach stosunkowo nielicznych posiadaczy. Ubożsi chłopi (nie bez prób oporu) wyzbywali się gospodarstw lub oddawali je w dzierżawę zamożniejszym sąsiadom, a sami często wędrowali do miast. Grodzenie pastwisk z użyciem żywopłotów zmieniło krajobraz Anglii. W XVII w. pojawiły się tzw. grodzenia nowego typu, których celem było przygotowanie pokaźnych obszarów ziemi pod produkcję roślinną. Prowadzona nowymi metodami (gospodarstwa farmerskie), z wykorzystaniem ulepszeń technicznych, umożliwiła ona uzyskiwanie większej wydajności i osiągnięcie przez Anglię w końcu XVII w. najpierw samowystarczalności, a potem nadwyżki zbóż na eksport. Gospodarka angielska dostosowała się w ten sposób do koniunktury na produkcję zbożową, z której w poprzednim stuleciu korzystała Europa Środkowa i Wschodnia. Grodzenia miały doniosłe konsekwencje społeczne. Właściwymi reformatorami angielskiego rolnictwa byli bogaci wolni chłopi oraz - przede wszystkim - nowa szlachta (gentry), którą tworzyli ludzie rozmaitego pochodzenia społecznego, wyróżniający się aktywnością gospodarczą. Coraz częstsze w XVI i XVII w. kupowanie tytułów szlacheckich z rąk zawsze potrzebującego pieniędzy monarchy lub jego urzędników dodatkowo ułatwiało wejście do stanu szlacheckiego. Nie istniał podział zajęć na szlacheckie i mieszczańskie. Członkowie gentry zajmowali się handlem, zaś mieszczanie nieraz posiadali dobra ziemskie. Często w tych samych rękach pozostawały i stada owiec z pastwiskami, i manufaktury produkujące sukno. Zacierał się więc podział stanowy, a jedynym regulatorem procesów gospodarczych stawał się pieniądz. Ostateczne zrośnięcie się szlachty i burżuazji dokonywało się po „sławetnej rewolucji" (s. 148), w ciągu 150 lat określanych jako złoty wiek ziemiaństwa angielskiego. 4. Nowe uprawy w rolnictwie W XVI w. rozpowszechniła się uprawa kukurydzy oraz ryżu (dolina Padu), co przyczyniło się do przezwyciężenia klęsk głodu. W tym samym czasie we Włoszech rozpowszechniła się uprawa cytryn i pomarańczy. W XVII w. w Holandii, a w XVIII w. w Anglii zaczęto uprawiać rośliny pastewne (motylkowe, np. koniczyna, oraz okopowe - rzepa, później burak pastewny). Od początku XVIII w. rozpoczęła się na masową skal? uprawa kartofli. Nowości te w krajach Europy Środkowej upowszechniły się dopiero w ciągu XIX w. 5. Rewolucja agrarna Rewolucja agrarna, zapoczątkowana w Holandii i Anglii w XVIII w., trwała w innych państwach przez cały wiek XIX. Polegała na: zastosowaniu płodozmianu i wyeliminowaniu ugorów, zastosowaniu maszyn i doskonalszych narzędzi, intensywnego nawożenia (także nawozami sztucznymi) i melioracji (osuszanie, nawadnianie, niwelacja), a także na wprowadzeniu nowych upraw przemysłowych i paszowych oraz selekcji nasion, na wprowadzeniu uszlachetnionych gatunków żywego inwentarza i rozwoju hodowli przy wykorzystaniu nowej bazy paszowej, na uprzemysłowieniu rolnictwa i utowarowieniu indywidualnych gospodarstw. Najważniejsza ze zmian - wprowadzenie płodozmianu - spowodowała rozszerzenie powierzchni upraw, a przez to wzrost globalnej produkcji. 6. Nowa szlachta W większości państw europejskich doszło w XVI-XVII w. do powstania nowej szlachty. W monarchiach absolutnych wywodziła się ona z nabywców urzędów, najczęściej mieszczan, którymi monarchia posługiwała się przy organizowaniu fachowej administracji i skarbowości. Dołączali do niej wzbogaceni dzierżawcy podatków, dostawcy dla wojska oraz wierzyciele królewscy. Najbardziej znanym przykładem jest francuska noblesse de robe (szlachta sukni, czyli urzędnicza), kształtująca się od końca XVI w.; podobne grupy pojawiały się też w innych państwach. Choć nowa szlachta różniła się i była odróżniana od dawnej szlachty rodowej, po paru stuleciach stopiła się z nią w jedno. Rozdział 3. Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana 1. Folwark pańszczyźniany Folwark pańszczyźniany, który wrósł w krajobraz gospodarczy centralnej i wschodniej Europy, to gospodarstwo rolnicze lub rolniczo-hodowlane pierwotnie prowadzone przez pana feudalnego na własny użytek (tzw. ziemie dworskie). Pojawienie się koniunktury zachęcającej do eksportu zboża spowodowało, że od przełomu XV i XVI w. folwarki zaczęto powiększać przez karczunki i zagospodarowywanie pustek, wykupywanie gruntów sołeckich, zagarnianie opuszczonych gruntów chłopskich. Na ogół nie rugowano kmieci, gdyż powodowałoby to brak siły roboczej do uprawy zwiększonego areału folwarcznego. Często zdarzało się natomiast, że ograniczano obszar uprawianej przez nich ziemi, niekiedy tak drastycznie, że kmiecie stawali się zagrodnikami. Na przełomie XV i XVI w. przeciętny folwark miał od 2-3 do 6-8 łanów (łan = 16-25 ha), później jego powierzchnia często wzrastała (nawet do kilkudziesięciu łanów w dobrach wielkich właścicieli ziemskich). Folwark przypadał na jedną lub kilka wsi - w zależności od dawnych stosunków własnościowych. Jego powierzchnia na ogół nie przekraczała łącznej powierzchni gruntów chłopskich. W XVI - I pół. XVII w. folwarki powstały w większości wsi w Koronie, poza regionami najbardziej (Żuławy Wiślane) i najmniej (Pogórze Karpackie) rozwiniętymi, zarówno w dobrach szlachty, jak i w królewszczyznach, w majątkach kościelnych, a nawet w należących do większych miast. W XVI w. ziemie folwarczne stanowiły od 17 do 33% gruntów uprawnych w centralnej Polsce. Gospodarka folwarczna opierała się na darmowej pracy chłopów (pańszczyzna ciągła i piesza) przy użyciu kmiecego sprzężaju i narzędzi. Od XVI w. jej udział stał się dominujący, a wymiar pańszczyzny rósł (zwłaszcza w XVII i I pół. XVIII w.) w miarę powiększania się powierzchni ziem folwarcznych, które musiały zostać uprawione. Granicę eksploatacji chłopów wyznaczała groźba wyludnienia wsi. Dwór był więc zainteresowany w utrzymaniu liczebności wiejskiej populacji. Stale też, choć w zmieniających się proporcjach, obok pańszczyzny wykorzystywano najemną sił? roboczą (ludzie luźni, robotnicy sezonowi, a nawet kmiecie, jeśli zapotrzebowanie przekroczyło wymiar pańszczyzny, do jakiej byli zobowiążąni). W omawianym okresie częściej wykorzystywano żelazo w używanych narzędziach (lemiesze i kroje pługów, żelazne zęby bron, wozy okute). Zmiany te następowały i na folwarkach, i w gospodarstwach chłopskich; te ostatnie, mimo mniejszych środków, przodowały w rozwoju techniki rolnej i uzyskiwały na ogół lepsze plony. Korzyści płynące z handlu zbożem dodatkowo stymulowały naturalny proces koncentracji majątków szlacheckich w rękach bogatych i najbogatszych rodów. Zjawisko to, jakkolwiek zróżnicowane terytorialnie, jest wyraźnie widoczne w stuleciach XVI-XVIII. Istotną role w majątkowym różnicowaniu się szlachty odgrywały dochody z królewszczyzn, które, inwestowane w ziemię, stały się źródłem niejednej pokaźnej fortuny dziedzicznej. Podstawową społeczną konsekwencją koncentracji dóbr ziemskich było wzmagające się z czasem rozwarstwienie stanu szlacheckiego, zanik niezależnej szlachty jednowioskowej i uformowanie się klientel magnackich, które łącząc się, dały początek fakcjom magnackim. 2. Handel zbożem Racją bytu folwarku była produkcja na zbyt za granicę, gdyż zapotrzebowanie krajowe mogły zaspokoić gospodarstwa chłopskie. Istniejące drogi handlowe, głównie wodne, wyznaczały więc zarówno kolejność przechodzenia poszczególnych rejonów na system folwarczno-pańszczyźniany, jak i (później) wielkość eksportu zbożowego. Dla Korony funkcję tę pełniła Wisła i jej dopływy, a leżące nad nią miasta i położony u ujścia rzeki Gdańsk stały się ważnymi ośrodkami tego handlu. W krajach sąsiadujących podobną rolę odgrywały: Szczecin dla dorzecza Odry, Lubeka dla Meklemburgii, Królewiec dla Prus Książęcych i Litwy oraz Ryga i Rewel dla Inflant i północnej Litwy. Na podstawie rejestrów celnych w Sundzie, odzwierciedlających cały handel bałtycki, ocenia się, że pod koniec XV w. Rzeczpospolita eksportowała przez Gdańsk ok. 10 tyś. łasztów (l łaszt to 2,2 - 2,41) zboża, w roku 1583 - 60 tyś. łasztów, w 1608 r. - 87 tyś. łasztów, a w rekordowym roku 1618-116 tyś. łasztów. Przez Gdańsk wywożono 80-90% eksportowanego zboża, toteż globalne wielkości dla całego kraju były nieco wyższe. Wywóz zboża zapewniał dodatni bilans handlu zagranicznego, do czego przyczyniała się też korzystna aż do I połowy XVII w. relacja cen zbóż i artykułów przywożonych z zagranicy (tzw. terms of trade), która powodowała, że za tę samą ilość zboża można było kupić coraz więcej towarów, które sprowadzano do Rzeczypospolitej. Handlem zbożem (obok handlu towarami leśnymi) zajmowała się sama szlachta. Potrafiła ona wmówić sobie i innym warstwom społecznym, że praktyka ta nie kłóci się z obowiązującymi zakazami (grożącymi utratą klejnotu) podejmowania przez szlachtę zajęć mieszczańskich. O sile tej perswazji decydowała ekonomiczna atrakcyjność przedsięwzięcia. W XVI w. pośrednictwem w handlu zbożowym trudniła się drobna szlachta, często pochodząca z Mazowsza. W ciągu XVII w. i tę dziedzinę zmonopolizowała magnateria, działająca za pośrednictwem swych korni- sarzy. Szlachecki i magnacki spław zboża do Gdańska ograniczał rolę i dochody z tego tytułu innych miast. W interesie właścicieli majątków leżało ograniczenie kontaktów chłopów z miastem, aby uniemożliwić sprzedaż chłopskiego zboża w nieszlacheckie ręce. Dokonywano tego m. in. przez rozwijanie rzemiosła wiejskiego oraz zakładanie karczem i wprowadzanie przymusu korzystania z nich przez chłopów. W rejonach skąd trudno było spławiać zboże i gdzie na miejscu nie było na nie popytu (Ukraina), hodowano woły i konie, a zboże przerabiano na wódkę. Przymus propinacyjny (obowiązek kupowania przez chłopów trunków wyłącznie w pańskiej karczmie; często określano ilości, które każdy chłop obowiązany był nabyć), upowszechniony w XVII w., w następnym stuleciu stał się głównym źródłem dochodów dworskich na tych terenach. Bez wielkiego znaczenia gospodarczego, lecz charakterystyczne dla panujących stosunków było wykorzystanie pracy pańszczyźnianych chłopów w manufakturach (zob. niżej) tworzonych w I pół. XVIII w. w dobrach magnackich. Świadczy to o niskiej cenie i dostępności tej siły roboczej. 3. Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej Do połowy XVII w. gospodarka folwarczno-pańszczyźniana zapewniała gospodarczy rozwój kraju. Kryzys przyszedł w okresie wojen w połowie tego stulecia. Zniszczenia i wyludnienie wsi (zróżnicowane terytorialnie, lecz prawie wszędzie dotkliwe) spowodowały spadek produkcji o ok. 50% i postawiły na porządku dziennym rekonstrukcję gospodarczą. Obejmowała ona przede wszystkim folwarki i odbywała się kosztem gospodarstw chłopskich. W tym właśnie czasie gwałtownie wzrosła liczba ubogich zagrodników i komorników we wsiach, a w ogólnej liczbie przepracowanych dniówek zwiększył się udział pańszczyzny pieszej. Pojawił się też najem przymusowy, upadło rzemiosło wiejskie, gdyż zajmujący się nim ludzie zostali zmuszeni do pracy w polu. Dóbr ziemskich całkowicie zostały pozbawione miasta, zwiększyły się natomiast majątki duchowieństwa, zwłaszcza jezuitów, na skutek testamentowych zapisów szlachty wychowanej w kolegiach prowadzonych przez ten zakon. Efekty odbudowy gospodarki folwarcznej w końcowych dziesięcioleciach XVII w. zniweczyła wojna północna lat 1700-1721. Dopiero następne dekady pokoju za panowania Wettynów przyniosły ponowny wzrost produkcji i eksportu zbożowego (od 1751 r.). Jeżeli chodzi o handel przez Gdańsk, tendencja ta uległa zahamowaniu na skutek I rozbioru i nałożenia przez Prusy zaporowych ceł na artykuły wywożone z Polski. W XVIII w. polskie zboże napotykało już konkurencję zboża rosyjskiego, którego eksport, zapoczątkowany w XVII w., w następnym stuleciu zyskał spore znaczenie gospodarcze. W II pół. XVIII w. niektórzy magnaci, pod wpływem wzorów zagranicznych, idei humanitarnych oraz wskazań ówczesnej literatury fachowej podjęli próby reorganizacji swych dóbr poprzez oczynszowanie chłopów i rezygnację z pańszczyzny. Podobne reformy przeprowadzono w części królewszczyzn. Ale z wielu takich inicjatyw reformatorzy musieli się wycofać, gdyż nikły rozwój rynku lokalnego uniemożliwiał chłopom sprzedaż ich produktów i opłacenie czynszu. Dlatego m.in. Konstytucja 3 maja milczy o czynszowaniu, jest w niej natomiast mowa o gwarantowanych przez państwo umowach między chłopami a panami, regulujących wzajemne zobowiązania. Społeczne konsekwencje rozpowszechnienia gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej 1. wzrost znaczenia magnaterii i bogatej szlachty na skutek koncentracji w ich rękach własności ziemskiej; 2. wzrost liczby ubogiej szlachty i gołoty na skutek tego samego procesu; 3. zawężanie się rynku wewnętrznego; 4. upadek miast w rezultacie pozbawienia ich aktywnej roli w handlu lokalnym, którego nie potrzebowała ani szlachta, ani chłopi żyjący w samowystarczalnych pod względem gospodarczym kompleksach dóbr; 5. wyraźne zmniejszenie znaczenia miast i mieszczaństwa w państwie, w rezultacie - odwrotnie niż w większości państw Europy Zachodniej - nie wykształcił się silny „stan trzeci"; 6. zahamowanie rozwoju miast nadwiślańskich (z wyjątkiem Gdańska), leżących na szlaku spławu zboża, w rezultacie przejęcia tego handlu przez szlachtę i magnaterię; 7. zubożenie chłopstwa, wzrost liczebny uboższych jego grup (zagrodników, komorników) oraz zwiększenie wymiaru nakładanej na nie renty odrobkowej; 8. brak zainteresowania państwa aktywną polityką handlową lub przemysłową Rozpowszechnienie się gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, przynosząc doraźnie wiele bogactwa krajowi, przesądziło na następne stulecia o typie ekonomiki, strukturze społeczeństwa, charakterze stosunków politycznych i panujących w Rzeczypospolitej wzorach kultury. Rozdział 4. Społeczeństwo wiejskie Rzeczypospolitej 1. Szlachta Dominującą pozycję społeczną miała bardzo liczna szlachta (wg różnych szacunków od 7 do 10% ludności w XVIII w.). Nie był to jednak stan całkowicie zamknięty. Uchwalanym podczas sejmów restrykcjom, ograniczającym królewskie prawo do nobilitowania (nadawania szlachectwa) i nadawania indygenatu (dopuszczenia zagranicznej szlachty do polskiego szlachectwa), towarzyszył żywiołowy i trudny do ilościowego oszacowania proces nielegalnego przenikania w szeregi szlachty ludzi z niższych stanów. Zjawisko to umożliwiał brak instytucji rejestrujących szlachtę (heroldii) i poddanie tej kwestii jedynie kontroli społecznej w najbliższym sąsiedztwie oraz-w razie pojawienia się zarzutów - kontroli sądowej (nagana szlachectwa). Nielegalny napływ ludzi z niższych warstw do stanu szlacheckiego był zapewne jedną z przyczyn tak wielkiej liczebności szlachty w Rzeczypospolitej. Wbrew postępującemu z upływem czasu rozwarstwieniu, wśród szlachty panowała ideologia równościowa. W myśl niej był „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie", mimo że przedstawiciele majątkowej elity magnatów należeli do najbogatszych ludzi w Europie, bogatszych od niejednego monarchy, a szlachta zagrodowa niczym poza klejnotem, szablą i odmienną świadomością nie różniła się od chłopstwa. Równościowe hasła przysłaniały coraz dalej idące uzależnienie drobnej szlachty, w znacznej części złożonej z analfabetów, od magnackich przywódców. Dotkliwe skutki tego stanu rzeczy dla życia politycznego kraju skłoniły twórców reform Sejmu Czteroletniego do pozbawienia najuboższej szlachty praw politycznych. Była to jedna z tych uchwał sejmu, które wzbudziły nawiększe kontrowersje. Jej lustrzanym odbiciem było projektowane przez Hugona Kołłątaja, lecz zrealizowane tylko w bardzo ograniczonym zakresie, dopuszczenie do praw politycznych mieszczan - posesjonatów (tj. właścicieli nieruchomości miejskiej lub wiejskiej). W koncepcji tej uwidoczniła się charakterystyczna dla XVIII w. chęć zastąpienia kryterium pochodzenia stanowego warunkiem odpowiedniej zamożności zarówno szlachty, jak i mieszczan. W Rzeczypospolitej końca XVIII w. brak było zgody społecznej (tzn. szlacheckiej) na realizację tego projektu. Zniesienie podczas Sejmu Czteroletniego anachronicznego podziału zajęć na szlacheckie i miejskie, co upodobniło tradycyjną pod tym względem Rzeczpospolitą do wielu państw zachodnioeuropejskich, było w znacznym stopniu legalizacją stanu faktycznego, gdyż wiele osób z licznie rozrodzonej szlachty od dawna przebywało w miastach, imając się rozmaitych zajęć. Najmniej kontrowersyjnym z nich była praca urzędnicza w instytucjach powstałych w II pół. XVIII w. W ten sposób część ubogiej szlachty weszła w skład warstwy inteligenckiej, powstającej pod koniec istnienia Rzeczypospolitej. W wypadku szlachty procesy polonizacyjne zostały właściwie zakończone w XVIII w. Już w końcu XVII stulecia zrezygnowano z języka ruskiego w dokumentach urzędowych wystawianych na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego, a na początku panowania Stanisława Augusta prawosławna szlachta w Rzeczypospolitej była już bardzo nieliczna. Do polonizacji szlachty walnie przyczyniła się kontrreformacja, dając początek utożsamieniu Polaka z katolikiem. Enklawą przeważnie obcojęzycznej szlachty pozostała Kurlandia, która jednak (podobnie jak miasta pruskie) w korespondencji urzędowej posługiwała się łaciną, a nie używanym na co dzień językiem niemieckim. Rozpowszechnienie francuszczyzny w XVIII w. zniwelowało wśród elit nawet te różnice. Pominięcie w Konstytucji 3 maja kwestii dualizmu państwowego Rzeczypospolitej (Korona - Litwa) dowodziło osłabienia poczucia odrębności, które dotąd było mocno podkreślane przy wszystkich okazjach. 2. Magnateria W Rzeczypospolitej - odmiennie niż w większości państw europejskich - nie istniała wyodrębniona prawnie warstwa arystokracji. Honorowano wprawdzie książęce tytuły kniaziów litewsko-ruskich, a od XVI w. możnowładcy polscy chętnie przyjmowali książęce i hrabiowskie tytuły cesarstwa, jednak na ogół w kraju ich nie używali, ustępując pod presją egalitarnie nastawionej szlachty. W XVIII w. sejm nadał kilku rodzinom tytuły książęce, jednak i wówczas nie powstała warstwa arystokratyczna. Magnateria była to górna warstwa stanu szlacheckiego, wyróżniająca się majątkiem, znaczeniem politycznym i prestiżem. Wyodrębnia się ją, uwzględniając następujące czynniki: - posiadanie znacznych dóbr ziemskich, - sprawowanie urzędów senatorskich, - uczestniczenie w dochodach państwa (starostwa), - niezależność polityczną, - koligacje w obrębie warstwy magnackiej, - posiadanie rezydencji i na ogół związanego z nią dworu. Magnateria nie była warstwą zamkniętą. Jedne rody wymierały lub podupadały, inne zajmowały ich miejsce. Drogi awansu wiodły przez zasługi wojenne lub polityczne, a także poprzez koligacje. Późniejszym, ale nieodzownym czynnikiem magnackiego statusu był majątek (królewszczyzny). Istotną rolę w kreowaniu nowych rodów magnackich odgrywali monarchowie, którym zależało na stworzeniu oddanej sobie elity władzy. W ciągu półwiecza należeli do magnaterii reprezentanci przeciętnie 180-190 rodów, z których wywodziło ok. 350 osób sprawujących urzędy senatorskie. Magnateria ta od połowy XVII w. była już spolonizowana. Swój rosnący prestiż wzmacniała mitami genealogicznymi, opartymi przeważnie na tradycji antycznej. Dopiero w II pół. XVIII w. reformatorzy, krytycznie oceniający dotychczasową rolę magnatów i lansujący wzorzec średniego szlachcica - dobrego obywatela, zdołali częściowo podważyć wysokie poważanie, którym dotąd cieszyła się magnateria. Ważną rolę społeczną odgrywał dwór magnacki, w szerszym sensie obejmujący także administrację dóbr i wojska nadworne. Jego wielkość zależała od zamożności magnata. Często bywał równy dworowi królewskiemu lub nawet większy. Dwór był środkiem wpływów i narzędziem władzy magnata. Oferował zatrudnienie, opiekę, awans społeczny, wykształcenie, a także polor, ogładę i styl życia. Skupiał przedstawicieli wszystkich warstw stanu szlacheckiego - od zubożałych kniaziów niskich do „gołoty". Wytwarzał własną hierarchię, dyscyplinę i reguły funkcjonowania. Na ogół osobną jego część stanowił żeński dwór małżonki magnata. 3. Duchowieństwo Stanowiące odrębny stan duchowieństwo nie było grupą jednorodną. Wyższe stanowiska: biskupstwa, kanonie, opactwa na ogół były obsadzane przez duchownych wywodzących się z magnaterii i bogatej szlachty. I tu zdarzały się jednak wyjątki dowodzące, że niekiedy ponad pochodzenie przedkładano zdolności i kwalifikacje. Niższe duchowieństwo stanowiło mozaikę ludzi najrozmaitszego pochodzenia; dla wielu z nich stan duchów- ny był jedyną dostępną drogę awansu społecznego. Pod względem politycznym i ideowym wyższe duchowieństwo było dość wiernym odbiciem społeczności szlacheckiej. Przewyższało ją wykształceniem, gdyż w XVIII w. alfabetyzacja objęła 100% duchownych (łącznie z zakonami). Dla gołoty szlacheckiej był to wskaźnik nieosiągalny. Również wykształcenie wyższe znacznie częściej występowało wśród kleru niż w kręgu świeckich. Nic zatem dziwnego, że do 1773 r. zakony (jezuici, pijarzy, teatyni) dominowały w szkolnictwie, a po ustanowieniu Komisji Edukacji Narodowej eks-jezuici stanowili znaczącą część personelu nauczającego. 4. Chłopstwo Rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej powodował ważkie konsekwencje dla chłopstwa. Powiększanie folwarku pociągało za sobą zmniejszanie pól kmiecych (nieraz do 1/4 łanu). Stopniowo malała różnica między kmieciem gospodarującym na części łanu a zagrodnikiem. Zapotrzebowanie folwarku na robociznę zaowocowało zwiększaniem liczby zagrodników, a także komorników i innych kategorii bezrolnych. Rosła liczba czeladzi, jak nazywano folwarcznych pracowników najemnych. W miarę zamykania się dóbr szlacheckich przed kontaktami zewnętrznymi rosła liczba wiejskich rzemieślników („partaczy"), łączących rękodzieło z pracą na roli. Zmiany zachodziły także w obrębie wiejskich warstw uprzywilejowanych. Malała liczba sołectw i wybraniectw (dziedzicznych gospodarstw zwolnionych od powinności dworskich w zamian za służbę wojskową) pozostających w rękach chłopów. Z biegiem czasu za chłopów zaczęto uważać młynarzy, kuźników i karczmarzy, których status pierwotnie był odmienny. W coraz większym stopniu folwark i wieś stawały się jednym organizmem połączonym niezliczonymi więziami i zależnościami. To właśnie, w równym stopniu co formalny zakaz, powodowało, że zbiegostwo chłopów nie było bardzo częste. Rozdział 5. Miasta w Europie Zachodniej 1. Urbanizacja Epoka nowożytna to okres, w którym postępowała urbanizacja Europy. Wzrastało zaludnienie większości miast, przy utrzymujących się znacznych różnicach między ludniejszymi miastami zachodnioeuropejs- kimi a mniej ludnymi ośrodkami w centrum i na wschodzie kontynentu (Paryż i Londyn w pocz. XVIII w. po ok. 700 tyś., Neapol ok. 400 tyś., Palermo ok. 200 tyś., podczas gdy w połowie tegoż wieku Wiedeń liczył 175 tyś., Berlin 105 tyś., a Moskwa 150 tyś.; Warszawa przekroczyła liczbę 100 tyś. mieszkańców dopiero w nietypowym okresie Sejmu Czteroletniego). Ważne zmiany w geografii procesów urbanizacyjnych zachodziły pod wpływem dwóch głównych czynników miastotwórczych: handlu i funkcji administracyjnych (w tym zwłaszcza stołecznych). Pierwszy z nich powodował rozwój miast w okresach, gdy przechodziły przez nie szlaki handlowe (Lizbona w XVI w., Sewilla w XVI-XVII w., Kadyks w XVII-XVIII w., Livorno i Marsylia w XVII-XVIII w., w tychże stuleciach Frankfurt nad Menem, w XVIII w. Liverpool, Bristol, Le Havre, Bordeaux, Nantes). Wzrostowi nowych ośrodków miejskich często towarzyszył upadek znaczenia dawniejszych centrów, jak np. miast hanzeatyckich, Wenecji, Genui, Florencji w XVII w. Niekiedy bliskie sobie geograficznie miasta przejmowały jedno od drugiego dotychczasową rolę, np. Antwerpia do końca XVI w. i wzrastający od początku następnego stulecia Amsterdam. Czynnik stołeczności wpłynął na rozwój większości stolic państw europejskich, w tym również Warszawy w końcu XVIII w., gdy rozbudowywano administrację państwową. Warunki życia w miastach nie poprawiały się wraz ze wzrostem ich zaludnienia. Ciasna, w dużej części drewniana zabudowa była przyczyną wielu pożarów. Nieznajomość podstawowych zasad higienicznych i sanitarnych sprzyjała epidemiom. Miasto nowożytne było środowiskiem znacznie mniej zdrowym dla mieszkańców niż tereny wiejskie. 2. Rzemiosło Od początku XVI w. narastał kryzys rzemiosła cechowego. Stosunkowo wysoka cena jego wytworów oraz nacisk na jakość, a nie na ilość produkowanych artykułów stały w sprzeczności z rosnącym zapotrzebowaniem wielkich miast oraz - w coraz większym stopniu - ludności wiejskiej. W wyniku rewolucji cenowej XVI-XVII w. ceny produktów rolnych rosły znacznie szybciej niż ceny artykułów rzemieślniczych, co wielu wytwórców cechowych doprowadziło do upadku. Specjalizacja w produkcji prowadziła do powstawania nowych zawodów i nowych cechów, które osłabiały dawniej istniejące i popadały z nimi w konflikty. Wreszcie reglamentacja produkcji rzemieślniczej przez cechy prowadziła do konfliktów z władzami państwowymi, które w coraz większym stopniu zajmowały się kwestiami gospodarczymi i często ułatwiały wytwórcom łamanie cechowego monopolu przez nadawane przywileje. 3. Nakład Zapotrzebowanie na większą ilość tańszej produkcji starano się zrealizować, stosując na szerszą skalę znane od XIII w. formy organizacji pracy: nakład i manufakturę. Pierwsza z nich (tożsama z chałupnictwem) polegała na wykonywaniu towarów przez rzemieślnika z własnych lub powierzonych przez przedsiębiorcę surowców i za pomocą własnych lub oddanych do dyspozycji narzędzi. Nakład stosowano w kilku różniących się od siebie formach. Minimalnąjego konsekwencją było oderwanie od rynku wytwórcy, który otrzymywał określoną przez przedsiębiorcę zapłatę za wykonany artykuł. Maksymalną zaś - sprowadzenie rzemieślnika do roli wynagradzanego od sztuki wykonawcy, produkującego z cudzych surowców - cudzymi narzędziami. Nakład oznaczał pozbawienie rzemieślników swobody gospodarowania. Przedsiębiorcy stosujący system nakładu korzystali z rzemieślników cechowych, nieraz wręcz angażując do swoich poczynań całe cechy. Najczęstszym sposobem związania rzemieślnika z przedsiębiorcą było wcześniejsze udzielenie mu pożyczki, której nie mógł spłacić. W przeciwieństwie do luźno tylko zrzeszonych w cechu samodzielnych warsztatów rzemieślniczych nakład stanowił całość ekonomiczną. Stosowano go na szeroką skalę we włókiennictwie w północnych Włoszech, Anglii, Flandrii. 4. Manufaktura Całością ekonomiczną i technologiczną była manufaktura. O ile tzw. manufaktura rozproszona niewiele różniła się od zaawansowanych form nakładu i polegała na wykończaniu pod wspólnym dachem wytworów wielu różnych producentów, o tyle tzw. manufaktura scentralizowana była przedsiębiorstwem zlokalizowanym w jednym miejscu, którego działanie opierało się na podziale pracy między wyspecjalizowanych w danych czynnościach robotników. Możliwe było wykorzystanie w niej także niewykwalifikowanej siły roboczej oraz spożytkowanie w większym zakresie siły mechanicznej (koło młyńskie). Manufaktury przeważnie produkowały taniej, nieraz lepiej, a z reguły oszczędniej niż klasyczne rzemiosło, które zostało przez nie wyparte z wielu dziedzin wytwórczości. Umożliwiały zatrudnienie licznej biedoty miejskiej. Prócz manufaktur zakładanych przez prywatnych przedsiębiorców, które zwykle miały większe szansę na przetrwanie, w prawie wszystkich krajach Europy powstawały też manufaktury państwowe, niejednokrotnie deficytowe i podtrzymywane dotacjami skarbowymi. W Prusach i krajach monarchii habsburskiej (podobnie jak w Rzeczypospolitej) manufaktury często korzystały z pańszczyźnianej siły roboczej. Największe manufaktury londyńskie zatrudniały nawet do 5 tyś. pracowników. 5. Regiony gospodarcze W produkcji sukna dominowały: Anglia, północne Włochy, Hiszpania, a w mniejszym stopniu Flandria. W XVII w. zmalał z kolei udział Włoch w tej produkcji. Tkaniny jedwabne, oprócz Genui, Mediolanu, Lukki i Florencji, w XVI w. zaczęto produkować w Antwerpii, Bazylei, Zurychu i Kolonii, a w XVII w. głównym ośrodkiem stał się Lyon. Płótno eksportowano z obszaru Niemiec (Saksonia, Brandenburgia), Czech (Śląsk) i Polski (Wielkopolska). W XVII i XVIII w. w produkcji cienkiego białego płótna przodowały Holandia i północna Francja. Ważne ośrodki przemyski metalowego znajdowały się w Anglii (Birmingham i Sheffield) oraz w Nadrenii (Solingen i Ruhra). Część rud i surówki była sprowadzana w XVII w. ze Szwecji, a od XVIII w. również z Rosji. Już w XVII i I pół. XVIII w. na czoło producentów węgla wysunęła się Anglia. 6. Handel Stulecia XVI, XVII aż do pół. XVIII bywają nazywane okresem rewolucji handlowej - przez analogię do późniejszej rewolucji przemysłowej. Handel bowiem (a nie produkcja) odgrywał najważniejszą roi? w gospodarce tego okresu. Rozmiary, wartość i zasięg geograficzny wymiany wzrosły w bezprecedensowy sposób, obejmując dzięki odkryciom geograficznym cały glob ziemski i wszystkie grupy społeczne, także te, które dotąd - jak np. chłopi - miały niewielką styczność z rynkiem. W dziedzinie handlu detalicznego zaszły niewielkie zmiany, choć i tu doszło do koncentracji obrotów: wzrosła rola kupca osiadłego, prowadzącego rozległe interesy w porównaniu do wędrownych kupców, charakterystycznych dla wcześniejszych stuleci. Handel hurtowy zrewolucjonizowały giełdy towarowe (ogólne lub specjalistyczne), na których zawierano transakcje dotyczące towarów masowych z określonymi terminami dostaw. Od początku część transakcji miała charakter spekulacyjny i prowadziła do częstych krachów. Za najstarszą z giełd towarowych uważa się giełdę w Antwerpii (ok. 1530 r. oddzieliła się ona od giełdy pieniężnej). Na terenie Europy spadło znaczenie lądowego szlaku handlowego północ-południe (przez Alpy), gdyż część towarów wożono drogą morską przez Cieśninę Gibraltarską, inne zaś, przeznaczone do Indii - drogą wodną dookoła Afryki. Wzrastała natomiast wymiana między wschodem a zachodem Europy, którą wzmagał dualizm rozwoju agrarnego krajów kontynentu. Handel ten odbywał się zarówno drogą lądową, jak i morską (towary masowe), przy czym prawie cały transport bałtycki znajdował się w rękach Holendrów. Część przywiezionych z basenu Bałtyku towarów zużywali oni na własne potrzeby, część zaś reeksportowali do innych krajów (np. do Francji, która była największym odbiorcą drewna używanego do budowy okrętów, oraz do Hiszpanii, odbiorcy wschodnioeuropejskiego zboża). W XVI w. zachował także znaczenie handel wschód-zachód w basenie Morza Śródziemnego, prowadzony przez Wenecję, której świetność powoli gasła, oraz przez Francuzów z Marsylii. Zarówno handel bałtycki, jak i lewantyński uległ w XVII w. znacznemu ograniczeniu, lecz nie zamarł. Wzrost obrotów handlowych wynikał także z objęcia wymianą kolonii. W odniesieniu do amerykańskich posiadłości Hiszpanii początkowo trudno wprawdzie mówić o handlu, gdyż był to raczej rabunek Nowego Świata. Dopiero później sytuacja uległa zmianie. W kontaktach z ludami Azji od początku handlowano; była to wymiana bardzo korzystna dla Europejczyków. Wszystkie państwa kolonialne ustanawiały monopol handlu ze swymi koloniami i strzegły się konkurencji. Na tym tle dochodziło do zatargów i wojen, zaś w XVI i na początku XVII w. nagminne były ataki angielskich, francuskich i holenderskich korsarzy (popieranych przez swych monarchów) na konwoje hiszpańskie płynące z Ameryki. Po złamaniu hiszpańskiego monopolu te same lub podobne praktyki zastosowały w swych własnych koloniach państwa inspirujące piratów. Każde z nich, choć w różnym czasie, wyciągnęło z handlu kolonialnego wiele korzyści. Przedmiotami handlu na kontynencie europejskim były: sukno angielskie, które wyparło flandryjskie i włoskie, płótno z północnej Francji, Niderlandów, Niemiec i Europy Środkowej (Śląsk, później Wielkopolska), jedwab z Włoch, futra z Europy Wschodniej; stopniowo pojawiały się też w handlu wyroby gotowe z tych produktów. Towarami masowymi były zboża (żyto, na mniejszą skalę jęczmień i pszenica) wysyłane z rejonu Bałtyku do Antwerpii, a potem Amsterdamu, stamtąd zaś do Francji, Hiszpanii, Portugalii, a niekiedy nawet do Włoch. W zasadzie jednak kraje basenu Morza Śródziemnego zaopatrywały się w pszenicę na Sycylii i w Egipcie. Z rejonu Bałtyku eksportowano też drewno do budowy okrętów, klepki bednarskie, smołę oraz potaż do bielenia płótna. W północnej Europie kupowano francuską sól oraz holenderskie śledzie. Z Indii sprowadzano pieprz, cynamon, goździki, gałkę muszkatołową, ryż, kawę, opium, herbatę, indygo, a w XVII i XVIII w. też perkale i jedwabie. Z Ameryki poza kruszcami przywożono kakao i tytoń, a z Małych Antyli - trzcinę cukrową. Z Europy wywożono: do Azji - sukno i kruszce, do Afryki - wyroby metalowe i drobną galanterię, zaś do Ameryki - tkaniny, wyroby metalowe, broń i narzędzia. Szczególnym towarem byli niewolnicy wywożeni z Afryki do Ameryki. Spośród państw europejskich największymi obrotami handlowymi w I pół. XVII w. mogła poszczycić się Holandia, a w II pół. tego stulecia i w XVIII w. - Anglia, która korzystała głównie z handlu oceanicznego. W dziedzinie wymiany wewnątrz Europy prymat dzierżyła ludna Francja. Rozwój handlu doprowadził do poprawy stanu bitych dróg lądowych, a także do rozbudowy żeglugi śródlądowej dzięki sieci kanałów. Do ulepszenia połączeń komunikacyjnych (zarówno lądowych, jak i wodnych) wielu starań dołożyły monarchie absolutne. Od epoki wielkich odkryć geograficznych udoskonalano też konstrukcję i wyposażenie statków morskich. Ważny w działalności handlowej obieg informacji ułatwiły organizowane od końca XVI w. państwowe poczty, których obroty znacząco wzrosły w połowie XVIII stulecia. Od początku XVII w. zaczęły ukazywać się czasopisma, a sto lat później dzienniki; od razu też pojawiły się periodyki gospodarcze. Płatne ogłoszenia prasowe upowszechniły się w XVIII w. 7. Spółki akcyjne Realizacja szeroko zakrojonych imprez handlowych (także, choć w mniejszym stopniu, produkcyjnych i usługowych) często przekraczała możliwości pojedynczego przedsiębiorcy lub nawet kilku wspólników. Miejsce ich zajęły szeroko rozpowszechnione w Europie Zachodniej od przełomu XVI i XVII w. spółki akcyjne, które po wprowadzeniu akcji na okaziciela (o niskich nominałach) umożliwiły mobilizowanie kapitato bardzo licznych, mało zamożnych akcjonariuszy. Akcjami spółek (obok innych papierów wartościowych jak obligacje państwowe, polisy ubez- pieczeniowe, a także np. weksle, tj. skrypty dłużne) handlowano na giełdach pieniężnych, wywodzących się z północnych Włoch, a rozpowszechnionych w Europie po 1530 r. (początkowo Antwerpia, Londyn, później inne większe miasta europejskie). Do najpotężniejszych spółek akcyjnych należały holenderskie Kompanie: Wschodnioindyjska (1602) i Zachodnioindyjska (1621) oraz angielska Kompania Wschodnioindyjska (l 600). Z licznych przedsięwzięć francuskich największe znaczenie miała własna Kompania Wschodnioindyjska, która jednak nigdy nie dorównała wielkością kompanii angielskiej. Fakt ten należy wiązać ze sprzyjającymi warunkami, jakie dla przedsięwzięć tego rodzaju tworzyła wolność gospodarcza w Anglii. Ingerencje królewskiej administracji w działalność kompanii francuskiej uniemożliwiły jej podobny rozwój. 8. Banki i pieniądz Rozwój handlu i operacji finansowych byłby niemożliwy bez sieci banków. W XV w. w Genui i Barcelonie istniejące już dawniej kantory wymiany przekształciły się w banki prywatne. Trwalsze podstawy i pewniejsze gwarancje miały banki publiczne, powstające od końca XVI w. (Wenecja 1587 r., Mediolan, Amsterdam 1609 r. - zasięg światowy). W1668 r. w Sztokholmie utworzono pierwszy centralny bank państwowy na świecie. W ślad za tym w końcu XVII, a zwłaszcza w XVIII w. utworzono bliźniacze instytucje w Anglii (największe obroty; wzór dla nowoczesnych banków centralnych), Danii, Prusach, Rosji i in. Większość pieniędzy bita była ze złota i srebra. Rozpowszechniło się stosowanie znanego od XII w. weksla (zobowiązania do zapłacenia w określonym terminie pewnej kwoty). Posługiwanie się nim uwalniało kupca od operowania gotówką oraz przyspieszało obieg pieniądza w gospodarce. Wymagało też sprawnego systemu rozliczeń międzybankowych w skali międzynarodowej. W końcu XVII i w XVIII w. w wielu państwach podjęto próbę emisji pieniędzy papierowych, mających częściowe pokrycie w zdeponowanym w banku centralnym kruszcu. Nadmierna emisja banknotów spowodowała fiasko kilku takich przedsięwzięć i przyczyniła się do podważenia zaufania do papierowych pieniędzy na długie lata. Prócz tych eksperymentów trwałą inflację powodowało nagminne psucie pieniędzy (obniżanie zawartości kruszcu w monetach) przez monarchów poszukujących dodatkowych dochodów. 9. Merkantylizm Terminem tym określa się zarówno epokę w dziejach gospodarczych Europy (XVI-poł. XVIII w.), jak i formułowane przez ówczesnych teoretyków wskazania ekonomiczne, których realizacja doprowadziła do rozwoju gospodarczego tego kontynentu. Merkantylizm nie był jednorodny - poglądy jego zwolenników różniły się w zależności od miejsca i czasu. Również realizacja jego zaleceń nie wszędzie przebiegała jednakowo i w tym samym czasie. Wspólny mianownik tworzyły następujące zasady: Najważniejsze zasady merkantylizmu rozwój handlu (korzystny eksport i import, zachęta do reeksportu, starania o unifikację miar, monety i wewnętrznych taryf celnych dla ułatwienia obiegu towarów i pieniędzy) utrzymanie dodatniego bilansu handlowego (samowystarczalność gospodarcza, cła protekcyjne, zakaz wywozu surowców, w niektórych krajach również rozwój manufaktur, niechęć do odprowadzania funduszy kościelnych poza granice) wzrost liczby ludności jako czynnik decydujący o dobrobycie i sile państwa (werbunki osadników, zakazy emigracji) włączenie całej ludności w proces pomnażania bogactw (praca przymusowa włóczęgów, żebraków, więźniów, mieszkańców przytułków) rozbudowa własnej floty handlowej i wojennej dążenie do uzyskania kolonii, które miały dostarczać surowców, rąk roboczych oraz prestiżu państwu, a także stanowić rynki zbytu sprzeciw wobec przejawów luksusu w życiu codziennym, gdyż blokuje on cześć funduszy i uniemożliwia ich gospodarcze wykorzystanie 10. Fizjokratyzm Kierunek myśli ekonomicznej powstały we Francji w II pół. XVIII w. za sprawą Francoisa Quesnaya. Jego filozoficzną podbudowę stanowiła idea „porządku naturalnego" opartego na prawie natury, a podstawowe założenia obejmowały wolność osobistą, swobodę działania, wolność konkurencji oraz interes własny jako główny bodziec działania gospodarczego. Za główne źródło bogactwa fizjokraci uważali rolnictwo, a za prac? produkcyjną - pracę w rolnictwie. Fizjokratyzm stanowił reakcję na panujący wcześniej merkantylizm. Hasła fizjokratyzmu były popularne m.in. w Polsce z uwagi na agrarny charakter jej gospodarki. 11. Liberalizm ekonomiczny Inaczej leseferyzm (od franc. laisserfaire - pozwolić robić) - doktryna ekonomiczna (oraz polityka gospodarcza na niej oparta) głosząca, że jpaństwo i inne organizacje nie powinny ingerować w gospodarkę, za to Wszystkie jednostki gospodarujące powinny otrzymać pełną swobodę (działania stosownie do własnych interesów. Doktryna ta narodziła się w Anglii w XVII i XVIII w. (David Hume), rozwinęli ją fizjokraci, a ostateczny kształt nadali tacy przedstawiciele ekonomii klasycznej, jak Adam Smith i David Ricardo. Kładła ona nacisk na akumulację kapitału, której tempo zależy od wysokości stopy zysku i siły konkurencji. Wysoki poziom obu tych wielkości zapewniał szybki rozwój gospodarczy, gdyż kapitaliści lokowali fundusze w tych gałęziach, które zapewniały wyższą stopę zysku, a to prowadziło do wzrostu społecznego popytu i produkcji. Rozdział 5. Narodziny kapitalizmu i rewolucja przemysłowa 1. Narodziny kapitalizmu Termin kapitalizm ma wiele znaczeń. Karol Marks i jego zwolennicy rozumieli przez to pojęcie jedną z kilku formacji społeczno-ekonomicznych, na które dzielono historię ludzkości (niewolnictwo - feudalizm - kapitalizm - socjalizm). Wedle marksistów, istotą systemu kapitalistycznego jest podział społeczeństwa na kapitalistów i najemną siłę roboczą, czyli posiadających środki produkcji (manufaktury, fabryki i narzędzia) i nie posiadających ich, a także utowarowienie pracy - praca ma swoją cenę, wahającą się w zależności od sytuacji rynkowej, i jako taka musi być uwzględniana w rachunku ekonomicznym. Celem produkcji w tym systemie jest zysk, a o miejscu jednostki w hierarchii społecznej decyduje już nie urodzenie, lecz wielkość posiadanego kapitału i sposób jego inwestowania. Definicja ta nie pozwala na precyzyjne wskazanie początku kapitalizmu. Zarówno sam Marks, jak i jego kontynuatorzy początek kapitalizmu umieszczali w XVI w., zdając sobie sprawę, że jegOn.-zr.eby powstały wcześniej w miastach włoskich. Nowsze badania .wykazały* jak wiele elementów traktowanych jako wyróżniki kapitalizmu powstało przed XVI w. Wskazano również, że nie ma bezpośredniej łączności między kapitałem handlowym i finansowym z jednej, a kapitałem przemysłowym z drugiej strony. Nie potwierdza się bowiem przypuszczenie, że pieniądze zarobione dzięki handlowi bądź operacjom finansowym lokowano w przedsięwzięcia przemysłowe. Przeciwnie, wiadomo, że w wielu krajach (Hiszpania w I pół. XVII w., płn. Włochy w XVII w., Polska w końcu XVIII w.) dochodziło do tzw. infeudalizacji kapitałów mieszczańskich, polegającej na przeznaczaniu uzyskanych dochodów na zakup posiadłości ziemskich. Dążeniem mieszczan było bowiem awansowanie, w ramach ówczesnej struktury społecznej, do stanu szlacheckiego. W tej sytuacji upowszechnia się pogląd, że narodziny właściwego kapitalizmu, porównywalnego ze zjawiskiem określanym tą nazwą w XIX w. i polegającego na rządach kapitału, nastąpiły w czasie rewolucji przemysłowej w II pół. XVIII w. Marksistowski termin akumulacja pierwotna kapitału oznacza proces tworzenia siłą i przemocą wolnej i pozbawionej środków produkcji siły roboczej, tj. proletariatu, oraz równoczesnego koncentrowania w rękach powstającej burżuazji środków produkcji odebranych dotychczasowym właścicielom. W zachodniej Europie procesy te miały wystąpić już w XVI-XVII w., w pozostałych państwach zaś - w XVIII i I pół. XIX w. (ziemie polskie). 2. Rewolucja przemysłowa Terminem tym określa się zmiany w produkcji przemysłowej, do których doszło głównie na skutek wynalazków technicznych dokonanych w połowie XVIII w. W większości były one dziełem praktyków. Szczególną rolę Anglii w tej dziedzinie tłumaczą następujące względy: • szerokie upowszechnienie manufaktur, które skłaniało do poszukiwania nowych rozwiązań technicznych • likwidacja reglamentacji cechowej krępującej postęp techniczny już na pocz. XVIII w. • gwarancje swobód obywatelskich, przyciągające fachowców emigrujących z Holandii, Francji, Niemiec i Włoch na skutek nietolerancji religijnej bądź prześladowań ze strony monarchów • istnienie od pocz. XVII w. prawa patentowego • obfitość i taniość surowców (wełna, węgiel, rudy żelaza) sprzyjająca gospodarczym eksperymentom • większa stabilność koniunktury w Anglii niż na kontynencie • znaczne zapotrzebowanie na wyroby przemysłowe. Najważniejsze wynalazki doby rewolucji przemysłowej pompa parowa (Thomas Newcomen, 1712 ) zastosowanie koksu do wytopu żelaza (wynaleziono w 1717 r., szersze zastosowanie w Anglii i we Francji w pół wieku później) czółenko mechaniczne umożliwiające przyspieszenie produkcji i uzyskiwanie tkanin i o większej szerokości (John Kay, 1733) pierwsza maszyna przędzalnicza (1741) maszyna parowa (James Watt, 1769) wielki piec hutniczy (Henry Cort, 1 784) krosno mechaniczne (Edmund Cartwright, 1787) zastosowanie napędu parowego do poruszania statków (1788 r. - udane próby; Robert Fulton, 1808 r. - pierwszy pływający statek parowy) maszyna papiernicza (1799) Większość wyliczonych wynalazków była później wielokrotnie ulepszana i znajdowała nowe zastosowania (np. maszyna parowa do parowozu). Innowacje objęły trzy najważniejsze dziedziny przemysłu angielskiego: włókiennictwo, górnictwo i hutnictwo. Dzięki nim Anglia zapewniła sobie w tych branżach przodującą pozycję w XIX w. Duża wydajność maszyn skłaniała właścicieli fabryk do redukcji zatrudnienia, toteż wielu robotników traciło pracę. Dochodziło do poważnych zamieszek, niszczenia maszyn, a nawet czynnych wystąpień przeciw wynalazcom. Przewrót techniczny wymusił też zmianę kalkulacji ekonomicznej przedsiębiorców. Większą rolę odgrywały obecnie koszty stałe (nieruchomości i urządzenia), mniejsze zaś, w porównaniu do dawnego systemu, były możliwości elastycznego reagowania na zmiany sytuacji rynkowej. Zwiększało się więc ryzyko i wzrastała niepewność koniunktury gospodarczej. Najważniejszym jednak skutkiem zastosowania nowych wynalazków było bardzo znaczne obniżenie cen, powodujące rozszerzenie rynku zbytu i wzrost obrotów. Rozdział 6. Miasta w Rzeczypospolitej Na tle omówionych stosunków miejskich w Europie Zachodniej szczególnie wyraziście rysują się różnice wielkości, znaczenia i położenia ekonomicznego miast w Rzeczypospolitej. 1. Czynniki hamujące rozwój miast W XVI w. polskie miasta nie odbiegały wielkością od podobnych ośrodków w Europie Środkowej. W połowie tego stulecia Poznań liczył 15 tyś. ludności, pod koniec wieku 20 tyś. W tym samym czasie Warszawa osiągnęła 20 tyś. mieszkańców, a Kraków 28 tyś. Wyjątkową pozycję miał Gdańsk liczący 75 tyś. mieszkańców. Zniszczenia z okresu wojen z polowy XVII w., a później wojny północnej (1700-1721) spowodowały spadek liczby ludności miast o połowę; w mniejszych ośrodkach był on jeszcze większy (łącznie straty szacuje się na 60-80%). Równocześnie oddziaływały niekorzystne czynniki ekonomiczne: przejęcie znacznej części handlu zbożowego przez szlachtę i magnaterię oraz załamanie się tego wywozu w połowie XVII w. Rozwój miast nie mógł się również oprzeć na drugiej miejskiej specjalności - rzemiośle, gdyż zubożenie chłopstwa i dążenie szlachty, aby odciąć poddanych od kontaktów z miastem (m.in. przez rozwój rzemiosła wiejskiego) ograniczyło rynek zbytu na produkty rzemieślników. Takie same skutki powodował napływ towarów konsumpcyjnych z zagranicy, które chętnie kupowała szlachta. W rezultacie miasta polskie (poza Warszawą) aż do końca XVIII w. nie rozwijały się, a często ich zaludnienie zmniejszało się. Była to tendencja odwrotna do obserwowanej w wielu krajach Europy Zachodniej. Nie znaczy to, że nie lokowano nowych miast. Akty takie wydawano w XVI, XVII, a niekiedy i w XVIII w., zwłaszcza w dobrach prywatnych. Z reguły jednak nie były to duże ośrodki i bardzo często ekonomiczne podstawy ich bytu okazywały się wątpliwe. Do wyjątków należą miasta zachodniej Wielkopolski (Leszno, Rawicz, Kępno), które stały się ważnymi ośrodkami sukiennictwa. Poza kilkunastoma większymi miastami, w Koronie istniało w XVI w. ponad 1000 (ponad 850 w końcu XVIII w.) osad szczycących się prawami miejskimi. Gdyby nie obowiązujące wówczas prawne kryterium wyróżniania miast, większość z nich trudno byłoby do nich zaliczyć. Ani wielkością, ani charakterem zajęć ludności, ani - nieraz - zabudową nie odbiegały od większych wsi, zwłaszcza w Wielkim Księstwie Litewskim. Niektórzy dziedzice (lub starostowie w miastach królewskich) usiłowali nawet od mieszczan z małych miast żądać odbywania pańszczyzny. Największe bodaj szansę rozwoju miały miasta - rezydencje magnackie (np. Zamość, Rydzyna, Białystok), w których znaczna, część ludności znajdowała zatrudnienie przy obsłudze dworu i administracji dóbr mag- nackich. W szczególnym położeniu była Warszawa. Aż do 1764 r. liczba jej mieszkańców nie przekraczała 30 tyś., gdyż w okresie panowania Wettynów brak było stale rezydującego dworu królewskiego. Szybki rozwój Warszawy, aż do przekroczenia 100 tyś. ludności w ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej, rozpoczął się dopiero za panowania króla Stanisława Augusta i wywołany był głównie jej funkcjami stołecznymi. Natomiast Gdańsk po I rozbiorze podupadał i w końcu XVIII w. liczył zaledwie 40 tyś. mieszkańców. Poza ogólną koniunkturą gospodarczą ziem polskich oraz ukształtowanymi na przełomie XV i XVI w. podstawami ustroju Rzeczypospolitej, na niekorzyść miast działało kilka innych czynników. Szlachta uzyskała wpływ na sądownictwo miejskie, gdy instancją apelacyjną dla miast stał się sąd asesorski złożony ze szlachty, a wyższe instancje sądownictwa miejskiego utraciły swoje znaczenie. Te nieliczne miasta, które początkowo miały prawo wysyłać reprezentantów na sejmy (Kraków, po 1569 r. też Wilno), zrezygnowały z udziału swych przedstawicieli w obradach. W bezpośrednim sąsiedztwie miast szlachta oraz duchowieństwo już od XVI w. zakładali na swych gruntach jurydyki - samodzielne osady nie podlegające prawu miejskiemu i rygorom cechowym oraz podatkowym ustanowionym przez magistraty. Jurydyki stawały się konkurencyjnymi ośrodkami rzemieślniczymi i handlowymi, rozsadzającymi skostniałą strukturę miast, które reglamentowały i ceny, i prawo prowadzenia działalności gospodarczej. W jurydykach często osadzano Żydów, rugowanych z niektórych miast obawiających się konkurencji ekonomicznej z ich strony. W mniejszych miasteczkach Żydzi stanowili znaczącą (niekiedy przeważającą) część ludności i pełnili funkcje właściwe mieszczaństwu, łącznie z udzielaniem pożyczek na procent. Ocenia się, że w miastach i miasteczkach żyło 75% z około miliona wyznawców religii mojżeszowej zamieszkałych na terenie Rzeczypospolitej. Do podważenia przeżywających się przywilejów cechowych przyczyniali się też tzw. partacze, tzn. rzemieślnicy pozacechowi, produkujący w mieście lub jego bezpośrednim sąsiedztwie wyroby tańsze, a zazwyczaj równie dobre, jak wytwarzane przez rzemieślników cechowych. Partaczami byli zwykle chrześcijanie, a ich istnienie nie było związane zjurydykami. Wewnątrz miast dochodziło w XVI i XVII w. do walk o władzę, spowodowanych różnicowaniem się majątkowym mieszczaństwa i domi- nującą pozycją coraz bardziej zamykającego się jako warstwa społeczna patrycjatu (zwykle 2-3% ogółu mieszkańców). W wyniku licznych zaburzeń i sporów w wielu miastach ukształtował się podział władzy między trzy tzw. ordynki. Za pierwsze dwa, tradycyjnie zdominowane przez patrycjat, uznawano radę i ławę. Trzeci ordynek reprezentował pospólstwo (zwykle 50-80% ludności) i miał pewien wpływ na finasową działalność władz miejskich. 2. Produkcja i handel Ważną gałęzią gospodarki było hutnictwo żelaza, w mniejszym stopniu miedzi, ołowiu i srebra oraz górnictwo (rud metali i soli). Zniszczenia z połowy XVII w. spowodowały, że obniżyła się produkcja metali kolorowych; zrezygnowano też z wydobycia rud z części złóż. Nadal trwał jednak wytop żelaza oraz wydobycie soli. Utrata wielickich i bocheńskich salin w wyniku I rozbioru stanowiła ważny problem gospodarczy i doprowadziła do znacznego wzrostu cen soli. Powstające w XVIII w. manufaktury zajmowały się produkcją artykułów konsumpcyjnych, często luksusowych, i - zarówno z tego powodu, jak i ze względu na nietrwałość przedsięwzięć - nie odegrały znaczącej roli gospodarczej. W dziedzinie handlu na pierwszy plan wysuwa się handel zbożowy prowadzony drogami wodnymi (Wisła, Warta, Niemen). Miał on decydujące znaczenie dla eksportu z Rzeczypospolitej. Ze szlaków lądowych, ważnych przede wszystkim z uwagi na import, zachowały znaczenie połącznia południkowe: Kraków - Piotrków - Toruń - Gdańsk oraz Lwów - Lublin - Toruń - Gdańsk. Istotne znaczenie miała droga Wilno - Warszawa - Poznań. Leżący bardziej na południe szlak Lwów - Kraków Wrocław w XVI w. nie odgrywał już tak wielkiej jak poprzednio roli; jego znaczenie ponownie wzrosło po kolonizacji Ukrainy, gdy pędzono nim woły i konie na jarmarki w Saksonii. Na odrębnych zasadach był zorganizowany dochodowy handel solą, prowadzony, podobnie jak i wydobycie tego bogactwa, na podstawie specjalnych przywilejów królewskich. Zajmowały się nim spółki, z których dochody czerpał m. in. monarcha. Liczne spółki były też tworzone przez zamożniejszych kupców do realizacji rozmaitych projektów handlowych. Najbogatsi z nich zajmowali się też świadczeniem usług bankowych. Skala tych przedsięwzięć, ograniczona zubożeniem po wojnach XVII w., była nieporównanie mniejsza niż na zachodzie Europy. Dopiero w XVIII w. powstał dom bankierski Piotrów Tepperów (ojca, później syna), liczący się w międzynarodowym świecie finansów, a w Rzeczypospolitej najzamożniejszy. W połowie XVIII w. zaznaczył się wzrost obrotów zarówno w handlu wewnętrznym, jak i zagranicznym. Na tej ostatniej dziedzinie zaciążył I rozbiór i nałożone przez Prusy wysokie cło tranzytowe. Podejmowane po 1775 r. próby skierowania eksportu z Rzeczypospolitej poprzez Morze Czarne, choć przyniosły pierwsze obiecujące doświadczenia, nie zdołały zmienić niekorzystnego bilansu handlowego Rzeczypospolitej. Podobnie było z lądowym handlem przez Czechy, Saksonię i Austrię. 3. Spóźnione próby reform Dopiero w ostatnim trzydziestoleciu istnienia Rzeczypospolitej uwidoczniła się zdecydowana polityka państwa w dziedzinie handlu, przemysłu, ceł, spraw monetarnych, stanu dróg, poczty itp. Jej brak w poprzednich dekadach wynikał z atrofu aparatu państwowego i decentralizacji władzy. W rezultacie takie typowe posunięcia merkantylistów, jak: cła protekcyjne, usprawnienie systemu podatkowego, budowa kanałów, ulepszenie dróg, poczt, rozbudowa manufaktur, jednolity kurs monety, zbieranie informacji o stanie państwa itp. zaczęły być w Rzeczypospolitej na dobre realizowane z półtorawiekowym opóźnieniem, dopiero podczas panowania ostatniego króla, w nader niekorzystnej sytuacji politycznej rosyjskiego protektoratu i często wbrew stanowisku większości szlachty. Czynniki te przesądzały o częściowym jedynie powodzeniu reform. V. KOŚCIÓŁ 1. Reformacja (reforma protestancka) Reformacją nazywa się ruch religijny rozwijający się w Europie w XVI w., który doprowadził do powstania niezależnych od papiestwa Kościołów protestanckich. Ruch ten nawiązywał do dawniejszych prądów reformatorskich w Kościele średniowiecznym potępionych jako heretyckie (Joachim z Fiore, Jan Wiklef, Jan Hus). Stanowił reakcję na głęboki kryzys Kościoła rzymskiego, którego przejawami na przełomie XV i XVI w. były: formalizacja życia religijnego, nadmierny fiskalizm papieski (ściąganie opłat od hierarchów, np. za objęcie biskupstwa, stałych świadczeń od kościołów lokalnych, zakonów, sprzedaż odpustów ogłoszona przez papieży Juliusza II i Leona X w związku z budową bazyliki św. Piotra w Rzymie itp.), bogacenie się wyższego duchowieństwa, zeświecczenie i demoralizacja części kleru oraz kryzys papiestwa (nepotyzm, pełne przepychu dwory Aleksandra VI w końcu XV w. i Leona X w początkach XVII w., uwikłanie w wojny włoskie, brak reformy, do której dążono w Kościele przez cały wiek XV). Tło reformacji stanowiło poczucie winy i obawa przed śmiercią, przejawiające się w późnośredniowiecznej sztuce (tańce śmierci), przepowiedniach końca świata itp. Okolicznościami sprzyjającymi zaistnieniu reformacji były: • powszechny antyklerykalizm przy zachowaniu pobożności i zmysłu religijnego (świeccy z pomocą Kościołowi), • upowszechniające się czytelnictwo ksiąg drukowanych, • przekłady Biblii na języki narodowe, • humanizm pozwalający na krytyczne podejście do Biblii (tak jak do innych tekstów), • inne czynniki polityczne (wojny) i gospodarcze (przebudowa po kryzysie z pół. XIV w.) 252 Trzy doktryny wspólne dla protestantyzmu 1. usprawiedliwienie przez wiarę (sama wiara, a nie uczynki, jest podstawą zbawienia), 2. powszechne kapłaństwo (odrzucenie roli kapłana jako pośrednika między wiernymi a Bogiem), 3. nieomylność jedynie Biblii (odrzucenie roli tradycji i dogmatyki katolickiej; Biblia jako jedyne źródło objawienia) Poczynania reformatorskie przez dłuższy czas mieściły się na pograniczu Kościoła rzymskiego; podejmowano też liczne próby pogodzenia reformatorów z ortodoksją. Trudno więc wskazać moment, od którego rozbrat miał charakter nieodwracalny. Tradycyjnie wiąże się go z losami Marcina Lutra, choć i w jego wypadku wiele lat po słynnym wystąpieniu podejmowano próby pojednawcze. Na ich niepowodzenie w równym stopniu co kwestie doktrynalne wpływały względy polityczne, prestiżowe i ambicjonalne, a także zwykłe przypadki. Dlatego gdy mowa o reformacji, trzeba rozróżniać dzieje doktryny i losy społeczne zjawiska zwanego reformacją. Luteranizm Marcin Luter (1483-1546) studia na uniwersytetach w Erfurcie i Wittenberdze uwieńczył doktoratem z teologii. Był kapłanem w zakonie augustianów o surowej regule. W 1517 r. rozesłał przyjaciołom-uczonym do dyskusji 95 tez potępiających „sprzedaż" odpustów, możliwość „kupienia" łaski Bożej oraz odrzucających katolicką koncepcję czyśćca. Do dyskusji włączyło się wielu reformatorsko zorientowanych teologów, natomiast Kuria Rzymska wykazała się niewielką elastycznością. W 1520 r. Luter został wyklęty przez papieża Leona X, a w rok później skazany tzw. edyktem wormackim na banicję (jego pisma polecono spalić). Od 1521 r. Luter ukrywał się na zamku w Wartburgu, korzystając z pomocy możnego protektora, elektora saskiego Fryderyka Mądrego. Przetłumaczył wówczas Nowy Testament na język niemiecki. W 1524 r. zrzucił habit zakonny, a w rok później ożenił się z byłą mniszką. Wiele pisał i nie brał udziału w wydarzeniach społecznych i politycznych, które towarzyszyły rozprzestrzenianiu się reformacji. Wojnę chłopską w Niemczech (l 524-1526), którą nieraz wiązano z jego wystąpieniem, Luter potępił. Najważniejsze pisma Marcina Lutra O wolności chrześcijanina ( 1 520), O niewoli babilońskiej Kościoła ( 1 520), List do szlachty chrześcijańskiej narodu niemieckiego (1526), Wielki i Maly katechizm (1529) Kluczowa dla doktryny Lutra była koncepcja zbawienia. Powołując się na św. Pawła, twierdził on, że najważniejsza jest wiara w Boga i jego słowa wyrażone w Ewangelii. Tylko dzięki wierze, łasce i pokucie można osiągnąć zbawienie. Dobre uczynki nie wystarczają, gdyż człowiek grzeszy nawet wówczas, kiedy nie chce tego czynić. Tym bardziej Luter potępiał „fałszywe dobre uczynki", np. odpusty. Odrzucał koncepcję wolnej woli, podkreślał wagę grzechu pierworodnego, utożsamiał też grzech z pokuszeniem. Kładł nacisk na Ojca, a nie na Syna, odrzucał Kościół hierarchiczny, celibat, liturgię, łacinę jako język, w którym ją sprawowano. Uznawał tylko dwa sakramenty: chrzest i komunię pod dwiema postaciami. Luter odrzucał przeistoczenie, uważając, że kapłan nie odnawia każdorazowo podczas Mszy św. ofiary Krzyża, lecz ją przypomina; Krew i Ciało Chrystusa uznawał za stale obecne w winie i chlebie. Odrzucał kult Marii i świętych, czyściec, spowiedź za pośrednictwem kapłana (pozostawił spowiedź „cichą" powszechną) oraz pielgrzymki. Wypowiadał się też za likwidacją zakonów oraz sekularyzacją majątków kościelnych. Ruch reformacyjny w Niemczech 1517 wystąpienie Marcina Lutra 1521 po sejmie Rzeszy w Wormacji wydano edykt skazujący Lutra jako heretyka; edykt wywołał sprzeciw zwolenników Lutra, którzy stopniowo radykalizowali się; naukę Lutra popularyzowali w Niemczech liczni mnisi, którzy porzucili zakony 1522 radykalne społecznie wystąpienia tzw. proroków zwickawskich (T. Munzer, N. Storch), którzy przybywszy- do Wittenbergi rozpoczęli rozruchy społeczne - Luter ostro ich potępił 1524-1526 wojna chłopska w zachodnich Niemczech - represje wobec chłopów 1529 sejm Rzeszy w Spirze: na żądanie cesarza Karola V, aby w sprawach kościelnych nie wprowadzać żadnych zmian, mniejszość zebranych książąt Rzeszy złożyła protest, który później podpisało też 14 miast niemieckich - odtąd zwolenników reformacji zwano protestantami N530 na sejmie Rzeszy w Augsburgu przedstawiono luterańskie wyznanie wiary (zwane później augsburskim), w 28 artykułach (tzw. confessio augustiana), ułożone przez teologa Filipa Melanchtona i początkowo poparte przez Lutra; cesarz Karol V potwierdził edykt wormacki, żądając, aby protestanci zwrócili Kościołowi wszystko, czego go pozbawili k-i 1" : ,1546-1547 wojna szmalkaldzka (nazwa od zawiązanej w 1531 r. przez książąt protestanckich ligi w Schmalkalden), spowodowana przez spory religijne oraz dążenia Karola V do wzmocnienia władzy cesarskiej w Niemczech - zakończyło ją rozgromienie ligi i uwięzienie jej przywódców 1548-1552 nowa wojna książąt z cesarzem 1555 pokój religijny ustalony przez sejm Rzeszy w Augsburgu - prawne uznanie wyznania protestanckiego i zapewnienie mu wolności kultu; skasowanie urysdykcji biskupów katolickich w odniesieniu do protestantów; przyznanie protestantom dóbr sekularyzowanych przed 1552 r.; ustalenie na >rzyszłość zasady cuius regio eius religio (czyj kraj tego religia) wycluczającej wolność religijną w Niemczech; zakaz przejmowania w przyszłości majątków kościelnych przez protestantów, nawet gdyby administrujący nimi biskup przechodził na nową wiarę Pokój augsburski, choć nie zakończył wojen religijnych w Niemczech, zwieńczył pierwszy ich etap. Wojny te wzmocniły partykularyzm książąt niemieckich. Ich władza została wzmocniona przez wprowadzenie zasady cuius regio eius religio, a jej gospodarcze podstawy - przez dokonaną sekularyzację dóbr. Współcześnie z Lutrem działało wielu innych reformatorów, często jak i on wywodzących się z kleru Kościoła rzymskiego. Część z nich współpracowała z Lutrem, część spierała się o kwestie teologiczne. W okresie największego fermentu w każdym dużym mieście naukę swą głosił odrębny reformator (np. Ulrich Zwingli w Zurichu). Kalwinizm Do następnego pokolenia natomiast należał reformator kościoła genewskiego i twórca drugiego co do znaczenia i wpływów wyznania protestanckiego, Jan Kalwin. Studiował filozofię, filologię i prawo w Paryżu i Orleanie, gdzie brał udział w tłumaczeniu Biblii na język francuski oraz w proluterańskich wystąpieniach na Sorbonie. W 1534 r. zerwał z Kościołem rzymskim, uciekł do Strasburga, a później do Bazylei, gdzie opracował zasady swej wiary. W latach 1536-1538 po raz pierwszy przebywał w Genewie, zajmując się kaznodziejstwem i wykładając prawo. Skłócony z Radą Miejską, która nie chciała przyjąć nowej wiary, zmuszony został do ucieczki do Bazylei i Strasburga. W 1541 r. powrócił do Genewy i rozpoczął reformy. Działalność Kalwina rozpatrywać trzeba nie tylko na płaszczyźnie teologicznej, lecz również politycznej, administracyjnej, a nawet gospodarczej. Uważał bowiem, że działalność władzy świeckiej powinna być podporządkowana Kościołowi i jak on - służyć państwu. Gminę genewską przekształcił w organizację państwowo-kościelną, podległą konsystorzowi (radzie); najgłębiej bodaj ze wszystkich ówczesnych kościołów ingerowała ona w życie prywatne wyznawców. Członków gminy Kalwin poddał ostrej dyscyplinie (m. in. zakaz zawierania małżeństw mieszanych wyznaniowe), a do rangi dogmatu podniósł zasadę nietolerancji wobec przeciwników. Ustanowił cztery urzędy kościelne (pastorów, doktorów, diakonów oraz konsystorz) ze ściśle określonymi obowiązkami, a także akademię w Genewie. W ten sposób stworzył najbardziej zwarty i prężny ze wszystkich kościołów protestanckich. Najważniejsze pisma Jana Kalwina Wychowanie chrześcijańskie (1536), Ustawy kościelne (1541), Traktat o wiecznej Bożej predestynacji (1552) Doktryna Kalwina kształtowała się na przestrzeni lat pod wpływem Lutra oraz innych reformatorów. Uznawał on dwa sakramenty (chrzest i komunię świętą), negował możliwość przemiany chleba i wina w Ciało i Krew Chrystusa. Najbardziej charakterystyczną częścią jego nauki jest doktryna predestynacji. Kalwin uważał, że grzech pierworodny zniszczył wolę człowieka i osłabił jego inteligencję. Dlatego nie podejmuje się on niczego, co by nie było złe, zepsute i skalane. Zło bowiem pociąga. Nawet małe dzieci są grzesznikami. Byłoby sprawiedliwe, aby wszyscy ludzie zostali potępieni, lecz Bóg posłał Syna, aby niektórych odkupić. Wybór tych, którzy zostaną odkupieni, dokonany przed wiekami, stanowi całkowicie wolny akt Boga, a człowiek nie może go nie przyjąć. W stosunku do doktryny katolickiej Kalwin wprowadził znamienne odwrócenie: ludzie są potępieni nie dlatego, że grzeszą, lecz grzeszą dlatego, że zostali potępieni, Człowiek daje świadectwo, że został wybrany przez Boga, przyjmując głoszoną mu naukę. Zbawia bowiem wiara, a dobre uczynki, cnotliwe życie, rezygnacja z przyjemności mogą być ubocznymi znakami, iż człowiek został wybrany przez Boga. Z pesymistycznego przesłania swej doktryny o uczynkach i zbawieniu Kalwin nie wyciągał jednak uzasadnionego - zdawałoby się - wniosku 0 celowości poniechania wszelkich starań i zabiegów ziemskich. Przeciwnie, uważał, że sukcesy w pracy stanowią znak, iż właśnie ten człowiek został wybrany do zbawienia. Ponieważ równocześnie za „powołanie" człowieka uznawał wszelką pracę przynoszącą zysk (dystansując się od tradycyjnie niechętnego stanowiska Lutra wobec handlu i lichwy), więc przypisuje mu się (Max Weber) dużą rolę w ukształtowaniu mentalności kapitalistycznej, która- legła u podstaw nowożytnego rozwoju gospodarczego zachodniej Europy. Pogląd ten w nowszych badaniach zmodyfikowano, wiążąc narodziny mentalności kapitalistycznej ze wskazaniami purytanizmu (s. 258). Ze względu na treści zawarte w nauczaniu oraz działalność polityczną 1 organizacyjną Kalwin jest traktowany jako prekursor nowożytnej ekonomii (kult specjalizacji), kapitalizmu („duch" aktywności gospodarczej) oraz nowoczesnego totalitaryzmu. Anglikanizm Król Anglii, Henryk VIII, początkowo należał do przeciwników reformacji. Polemizował nawet w druku z Lutrem, za co otrzymał od papieża tytuł obrońcy wiary. W jego państwie myśl reformacyjna szerzyła się jednak szybko, natrafiając na nastroje antyklerykalne. Na akces Henryka VIII do obozu reformacyjnego wpłynęły też czynniki polityczne (rosnąca potęga cesarza Karola V, której pragnął się przeciwstawić) oraz dynastyczno-osobiste (zamiar unieważnienia dotychczasowego małżeństwa i zawarcia nowego związku). Gdy papież nie wyraził zgody na rozwód króla, doszło do zerwania z Rzymem. Reformacja w Anglii I etap 1534 Akt supremacji uznający króla Anglii głową narodowego Kościoła anglikańskiego 1535-1539 dokonywane na zlecenie króla kasacje klasztorów i konfiskaty ziem kościelnych, które otrzymywała „nowa" arystokracja; prześladowania katolików 1539 Akt o sześciu artykulach - próba sprecyzowania dogmatycznych podstaw nowej wiary; nie wprowadzono poważniejszych zmian w stosunku do katolicyzmu 1547-1553 panowanie małoletniego Edwarda VI (syna Henryka VIII): kontynuacja represji wobec katolików, silne wpływy protestantyzmu, a zwłaszcza kalwinizmu (wprowadzenie języka angielskiego do nabożeństw, zniesienie celibatu księży, skasowanie wielu obrzędów katolickich, odwołanie Aktu o sześciu artykułach) 1553-1558 panowanie Marii Tudor - próba restauracji katolicyzmu; ponowne podporządkowanie Kościoła angielskiego Rzymowi; represje wobec protestantów II etap 1558 początek panowania Elżbiety I - rzeczywiste narodziny Kościoła anglikańskiego jako formy pośredniej między katolicyzmem a kalwinizmem: przywrócenie Aktu supremacji oraz ustaw antykatolickich; synod biskupów angielskich uchwalił 39 Artykułów (1563), stanowiących wyznanie wiary Kościoła anglikańskiego: prymat Biblii nad tradycją, symboliczny charakter eucharystii, odrzucenie prymatu papieża, wiary w czyściec, kultu świętych, celibatu duchowieństwa; zachowano natomiast hierarchiczną, episkopalną (biskupi) organizację kościelną przejętą z Kościoła katolickiego 1570 ekskomunikowanie Elżbiety I przez papieża W XVI w. znaczne wpływy zdobył purytanizm, dążący do oczyszczenia Kościoła anglikańskiego z pozostałości katolicyzmu i wprowadzenia czystości doktrynalnej w duchu kalwinizmu. Purytanie dążyli też do uniezależnienia Kościoła od władzy królewskiej. Propagowali bogobojność, pracowitość, wstrzemięźliwość i posuniętą aż do skąpstwa oszczędność. Historycy angielscy sądzą, że właśnie te cnoty uformowały wzorzec człowieka nowej epoki, przyczyniając się do ukształtowania mentalności kapitalistycznej. W purytanizmie doszło do rozłamu na: • prezbiterian - zwolenników czysto kalwińskiej organizacji Kościoła: władzę nad gminą wyznaniową sprawowali jej seniorowie - prezbiterzy, • independentów - propagujących „demokratyczny" Kościół, głoszących swobodę religijną i uznających wszelkie nakazy w zakresie kultu za sprzeczne z nakazami Biblii. Podział ten, za którym stały odmienne wizje społeczeństwa, odegrał znaczącą rolę podczas rewolucji angielskiej XVII w. Reformacja we Francji W I pół. XVI w. we Francji rozprzestrzeniła się reformacja typu luterańskiego. W II pół. stulecia wspólnoty protestanckie opanowała nauka Kalwina promieniująca z Genewy. Maksymalne szacunki liczby protestantów we Francji w latach sześćdziesiątych sięgają 25% ludności. W latach 1545-1557 francuski dwór królewski stanowczo i krwawo zwalczał protestantów. Represje doprowadziły do zorganizowania się kalwinów. W następnych latach (1559-1574) na konflikty religijne nałożyła się walka o władzę pomiędzy pretendującymi do hegemonii we Francji rodzinami arystokratycznymi i ich zwolennikami. Starcia te przybrały postać wojny domowej z udziałem interweniujących państw ościennych (s. 132), przerywanej czasowymi porozumieniami, na ogół przyznającymi swobodę kultu protestantom (nazywanym hugenotami). Największą zbrodnią nietolerancji była paryska noc św. Bartłomieja (23/24 sierpnia 1572), gdy za zgodą króla Karola IX i jego matki, Katarzyny Medycejskiej, tłum zachęcony przez katolickich arystokratów wymordował ok. 3 tyś. hugenotów przybyłych do stolicy na królewskie wesele. Wydarzenia te wywołały powszechne oburzenie w Europie i spowodowały, że wojna domowa wybuchła ze zdwojoną siłą. W latach 1574-1590 walczyli w niej przeciw sobie trzej pretendenci do tronu francuskiego. Rywalizacja ta zakończyła się zwycięstwem hugenoty, Henryka Burbona króla Nawarry, który po zwycięstwie przeszedł na katolicyzm i panował we Francji jako Henryk IV (l 589-1610). Z jego staraniami o pacyfikację stosunków w kraju po długotrwałych wojnach wiąże się wydanie edyktu nantejskiego. Postanowienia edyktu nantejskiego (1598) pełna wolność wyznania dla hugenotów w całej Francji; ograniczona wolność kultu dla hugenotów (m. in. wyłączenie Paryża i okolic); zrównanie hugenotów z katolikami w zakresie praw politycznych i obywatelskich; wyznaczenie 200 tzw. miejsc bezpieczeństwa dla hugenotów na terenie Francji Chociaż edykt nantejski nie rozstrzygał ostatecznie sprzeczności między wyznaniami, to jednak na dłuższy czas położył kres walkom i stanowił podstawę stabilizacji wewnętrznej Francji, a następnie - pośrednio - wzrostu jej znaczenia międzynarodowego. Równocześnie jednak liczebność i spoistość wewnętrzna hugenotów, która przesądzała o ich sile politycznej, stanowiła przeszkodę w budowie absolutyzmu we Francji. Z tego powodu edykt nantejski był parokrotnie ograniczany, a ostatecznie odwołał go król Ludwik XIV w 1685 r. Decyzja ta spowodowała emigrację 200 tyś. hugenotów (ok. 20% wszystkich) do Anglii, Holandii, Brandenburgii oraz do angielskich kolonii w Ameryce Północnej. Emigranci byli najczęściej wysokiej klasy rzemieślnikami, toteż ich wyjazd odbył się ze szkodą dla Francji, przyniósł zaś korzyści państwom przyjmującym. Rozprzestrzenienie się reformacji w Europie do końca XVI w. Kraje protestanckie Kraje mieszane wyznaniowe północne, wschodnie i centralne państwa Rzeszy; Dania; państwa Półwyspu Skandynawskiego; Zjednoczone Prowincje Niderlandów; Anglia i Szkocja; Prusy Książęce; Kurlandia Czechy, Morawy, Łużyce; Węgry, Siedmiogród; Szwajcaria Najważniejsze zasady protestantyzmu odróżniające go od katolicyzmu • Biblia jako jedyne źródło objawienia; negowanie roli tradycji i dogmatyki katolickiej; • zasada „usprawiedliwienia przez samą wiarę"; • akcentowanie indywidualizmu religijnego i roli subiektywnej świadomości religijnej; • uznawanie tylko dwóch sakramentów (chrztu i komunii św.), które traktuje się jako znaki, a nie źródła łaski; • odrzucenie spowiedzi indywidualnej i roli kapłana jako pośrednika; • odrzucenie kultu Marii, kultu świętych, relikwii, odpustów, zakonów, celibatu; • zastąpienie pojęcia „kościoła widzialnego" (jako hierarchicznej instytucji zbawczej) pojęciem „kościoła niewidzialnego" (zgromadzenia wiernych) i wynikające stąd odrzucenie hierarchii kościelnej, a zwłaszcza prymatu papieża; • zmniejszenie znaczenia duchownych w kościele i dopuszczenie wiernych do udziału w zarządzaniu nim. 2. Reformacja w Rzeczypospolitej Reformacja w Polsce miała przebieg i charakter odmienny niż na zachodzie Europy. Ani nie była wprowadzana odgórnie przez władzę państwową, ani jej nie przeciwdziałano zbyt stanowczo. Edykty królewskie z lat 1522-1551 wprawdzie jej zakazywały, lecz ich wprowadzanie w życie nie było ani konsekwentne, ani skuteczne. Choć w okresie największego rozprzestrzenienia się reformacji nowe wyznania obejmowały ok. 1/3 szlachty, to jednak dosyć szybko utraciły masowy charakter, oddziałując bezpośrednio przeważnie tylko na dwa pokolenia. Nie tłumaczy tego wyłącznie przeciwdziałanie Kościoła katolickiego, lecz raczej powierzchowne przyjmowanie nowej wiary (bardziej moda niż głębokie przeżycie, raczej zainteresowanie nowinkami niż duchowy przełom). Pogląd ten potwierdza nikłe w masach wiernych zainteresowanie dla kwestii teologicznych, natomiast skupienie się na zagadnieniach organizacyjnych, prawnych i liturgicznych nowych wyznań. Równocześnie protestanci nie tworzyli własnych ugrupowań politycznych, wobec których państwo musiałoby zająć stanowisko, a choć np. w ruchu egzekucyjnym odgrywali istotną rolę, to jednak ani celami działalności, ani stylem życia nie odróżniali się od ogółu szlachty. Taki stan rzeczy dodatkowo przyczynił się do ukształtowania modelu polskiej tolerancji. Wpływy poszczególnych wyznań docierały do Rzeczypospolitej w różnym czasie. Najwcześniej (ok. 1520) napłynęły nowinki luterańskie, które zdobyły sobie powodzenie dzięki „taniemu",(tj. pozbawionemu majątków) i bliższemu wiernym Kościołowi oraz Pismu ś_w. w zrozumiałym języku. Szlachta była zainteresowana zniesieniem dziesięciny (często ściąganej z pola). Kalwinizrn,_ który zdobył wpływy w pół. XVI w., przyciągał wiernych ze względu ną.dużąxplę świeckich w gminach tego wyznania, tym większą, że dominowała w nich przeważnie szlachta - protektorzy zborów. Kalwińskimi „ministrami" (urzędnikami powołanymi do głoszenia słowa Bożego) byli zwykle plebejusze uzależnieni od szlachty. Z kolei bracia _cze§cy nawiązywali do żywych tu i ówdzie w Polsce tradycji husyckich. Wreszcie arianie, wyznanie, które w ostatecznej formie ukształtowało się dopiero po 1562 r., skupiało radykałów etycznych i społecznych, stanowiących margines w każdej społeczności. Wszystkie wyznania reformowane przywiązywały dużą wagę do szkolnictwa, tworząc gimnazja różnowiercze; brak uniwersytetu protestanckiego rekompensowano sobie studiami zagranicznymi (m.in. w Królewcu). Wyznania rywalizowały ze sobą, drukując własne tłumaczenia Pisma św. i księgi liturgiczne. Najwybitniejsi teologowie polskiej reformacji Jan Łaski mł. (1499-1560) Piotr z Goniądza (ok. 1530-1573) Jan Seklucjan (między 1510 a 1515-1578) Marcin Czechowic (1532-1613) Społeczny krąg oddziaływania wyznań protestanckich w Polsce luteranie - mieszczanie (zwłaszcza Prus Królewskich), w mniejszym stopniu szlachta Prus Królewskich i Wielkopolski kalwini - zamożna szlachta małopolska i magnateria litewska (oraz ich poddani) bracia czescy (odłam husytów) - południowa Wielkopolska arianie (antytrynitarze, gdyż odrzucali dogmat Trójcy Świętej) - zamożna szlachta małopolska, rzadziej magnateria litewska (oraz ich poddani) Najważniejsze wydarzenia z dziejów reformacji w Polsce 1525 hołd pruski: zgoda Zygmunta Starego na przyjęcie luteranizmu przez Prusy Książęce 1551 zawieszenie obowiązującej dotąd jurysdykcji (uprawnień sądowych) biskupiej w sprawach wiary 1552 propozycja stworzenia kościoła narodowego zgłoszona przez polskie środowiska kalwińskie 1555 propozycja zwołania soboru narodowego, który miałby położyć kres rozbiciu religijnemu; wniosek poparty przez króla i biskupów katolickich, a odrzucony przez papieża, upadł 1561 Zygmunt August przyjmuje zwierzchnictwo lenne nad Kurlandią, akceptując jej przejście na luteranizm 1562 rozłam w ruchu reformacyjnym i powstanie zboru większego (kalwińskiego) oraz mniejszego (ariańskiego) ; 1562-1565 zniesienie starościńskiej egzekucji wyroków sądów duchownych (oznaczało to, że nie miał kto ich wykonywać) 1570 ugoda sandomierska: kompromis i współpraca między kalwinami, luteranami i braćmi czeskimi, z wykluczeniem arian (zobowiązanie do odbywania wspólnych synodów, ustalania taktyki działań oraz dyskutowania nad kwestiami moralności i szkolnictwa) 1573 akt konfederacji warszawskiej uchwalony na sejmie konwokacyjnym w okresie niepewności co do osoby przyszłego monarchy, w pół roku po rzezi protestantów w Paryżu - zobowiązanie posłów i senatorów do stworzenia prawnych gwarancji pokoju religijnego w kraju; uważany za pomnik polskiej tolerancji 3. Kontrreformacja (reforma katolicka) Od dawna obecny w piśmiennictwie termin kontrreformacja sugeruje, że stanowiła ona przeciwdziałanie wobec wcześniej istniejącej reformacji. Nowsza historiografia albo zastępuje ten termin określeniem reforma katolicka, akcentując równoległość i równorzędność obu reform, a nie ich przeciwstawienie, albo też stosuje oba określenia, miano kontrreformacji rezerwując dla działań, środków i metod, za pomocą których Kościół katolicki zwalczał reformację. Tak pojmowana kontrreformacja nie wyczerpuje całej problematyki reformy katolickiej. Już w okresie poprzedzającym wystąpienie Lutra notuje się wiele lokalnych prób reformatorskich przy utrzymującym się wysokim poziomie pobożności powszechnej. Działania te podejmowali poszczególni biskupi, legaci papiescy w niektórych krajach oraz synody diecezjalne. Zreformowało się także wiele zakonów, powracając do surowszych reguł. Powstawały nowe zgromadzenia zakonne (teatyni oraz - nieco później -jezuici). Posunięcia te w równym stopniu co wystąpienia późniejszych protestantów stanowiły reakcję na kryzys Kościoła katolickiego. Reformom tym nie towarzyszyły jednak zmiany na szczytach hierarchii Kościoła rzymskiego. Doszło do nich dopiero po szoku wywołanym rozłamem w chrześcijaństwie zachodnim. Sobór trydencki Po kilku papieżach, którzy albo nie dostrzegali niebezpieczeństwa, albo nie umieli mu się przeciwstawić, dopiero za pontyfikatu Pawła III (1534-1549) doszło do zwołania soboru w Trydencie (1545-1563). Trwał on przez trzy kolejne pontyfikaty, przemożny wpływ na jego przebieg wywierały wypadki polityczne, całkowitej wymianie uległo też grono jego uczestników. Ostatecznie jednak sobór dokonał jednej z najważniejszych reform w dziejach Kościoła rzymskiego. Nie zmieniono wszakże zasad wiary ostro atakowanych przez protestantów. Najważniejsze postanowienia soboru trydenckiego Teologia uznanie roli tradycji (czyli orzeczeń papieży, uchwał soborów, pism Ojców Kościoła) przy objaśnianiu Pisma św.; podkreślenie, że dzięki Chrystusowi dokonało się pojednanie człowieka z Bogiem, przez co ograniczone zostało znaczenie grzechu pierworodnego; podtrzymanie koncepcji wolnej woli i odpowiedzialności człowieka za swoje czyny; potępienie doktryny o predestynacji; wiara warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym do zbawienia; potrzeba dobrych uczynków; podkreślenie znaczenia i mocy wszystkich sakramentów; potwierdzenie doktryny o przeistoczeniu (Msza św. ofiarą); potwierdzenie doktryny o istnieniu czyśćca; Dyscyplina i duszpasterstwo wymóg pełnienia funkcji duszpasterskich przez episkopat i kler niższy; zakaz łączenia kilku diecezji w jednym ręku; wymogi dotyczące wykształcenia, prawomyślności doktrynalnej i obyczajności dla kandydatów na biskupów oraz księży; obowiązek rezydencji (przebywania) biskupa w diecezji i proboszcza w parafii; umocnienie jurysdykcji biskupiej; obowiązek okresowej wizytacji parafii należących do diecezji; określenie minimalnej granicy wieku przy święceniach kapłańskich; utworzenie seminariów duchownych; zaostrzenie przepisów dyscyplinarnych i organizacyjnych w odniesieniu do zakonów; wprowadzenie rejestracji wiernych w parafiach (metryki chrztów, ślubów i pogrzebów); Inkwizycja i „Indeks ksiąg zakazanych" Choć sobór trydencki ograniczył się do dogmatów i organizacji Kościoła, to równocześnie jego hierarchia podejmowała inne środki w celu przeciw- działania reformacji. Smutną sławę zdobył utworzony w 1542 r. najwyższy trybunał inkwizycyjny (6 kardynałów). Stosowane przezeń represje walnie przyczyniły się do likwidacji reformacji we Włoszech. Za pontyfikatu papieża Pawła IV ogłoszono po raz pierwszy Index librorum prohibitorum („Indeks ksiąg zakazanych", 1559), który stał się synonimem dławienia wolności myśli i wolności druku. Właśnie Index... zakazał czytania Pisma św. w językach narodowych, co sobór trydencki dopuścił w okolicznościach prywatnych, publicznie nakazując posługiwanie się łacińskim tłumaczeniem (Wulgatą). Jezuici Wiele kontrowersji wywołała również działalność założonego (1540 r.) przez Ignacego Loyolę zakonu jezuitów, którego członkowie składali dodatkowe śluby posłuszeństwa papieżowi. Obok niewątpliwych zasług, m. in. w zakresie nowoczesnego naówczas szkolnictwa (kolegia jezuickie, które odegrały wielką rolę w Polsce) oraz kaznodziejstwa, sprzeciw budził udział jezuitów - monarszych spowiedników w wielkiej polityce, a także stosowana przez ten świetnie zorganizowany, światły i dynamiczny zakon zasada „cel uświęca środki". Wprowadzanie w życie uchwał soboru trydenckiego Realizacja uchwał soborowych następowała na ogół dość prędko. W latach 1565-1570 wydano katechizm parafialny, brewiarz i mszał rzymski, stanowiące odtąd wykładnię wiary katolickiej. Postanowienia trydenckie napotykały opór w tych państwach, w których umocnieniem Kościoła czuła się zagrożona absolutna władza monarsza (Francja, Hiszpania); w innych krajach katolickich uchwały te przyjęto bez trudności (także w Rzeczypospolitej: w 1564 r. król, w 1577 r. na synodzie w Piotrkowie Kościół polski jako całość). Nie znaczy to, że od razu zrealizowano wszystkie zamierzenia, gdyż np. tworzenie seminariów przeciągnęło się na całe dziesięciolecia, a wprowadzenie rejestracji metrykalnej następowało w poszczególnych krajach bardzo nierównomiernie. Najważniejsze środki oddziaływania na wiernych stosowane przez kontrreformację: • kaznodziejstwo; • druk (kazania, modlitewniki, żywoty świętych); • edukacja, zwłaszcza elit (nowe zakony); • rozbudowa liturgii, teatralizacja ceremonii religijnych, przepych świątyni barokowej. Misje W okresie potrydenckim Kościół katolicki zintensyfikował podjętą już wcześniej akcję misyjną. Objęto nią wybrzeża Afryki, Indii, Japonię, Filipiny, część Chin, Indochiny oraz Amerykę Środkową, a następnie Południową; na mniejszą zaś skalę - także zdominowaną przez protestantów Amerykę Północną. Działalność misyjną prowadziły przede wszystkim zakony: franciszkanie, jezuici i dominikanie, a także augustianie, kapucyni i in. Sukcesy w pracy misyjnej sprawiły, że katolicyzm stał się religią światową. W XVI i XVII w. istniało nawet w Kościele przekonanie, że straty poniesione wskutek reformacji z powodzeniem można zastąpić zyskami na innych kontynentach. Nowy kierunek aktywności Kościoła wymagał nowych wzorców osobowych; najbardziej znany jest „misyjny święty" Franciszek Ksawery. Akcja misyjna nie obywała się bez przeszkód, zarówno ze strony miejscowych władców, jak i - paradoksalnie - ze strony Rzymu, który nie rozumiał lokalnych warunków i wynikających z nich potrzeb, a ponadto nader często angażował się w polityczne rozgrywki z władcami. Nawet powołana w 1622 r. rzymska Kongregacja Propagandy Wiary pierwotnie była zorientowana na nawracanie heretyków i walkę z protestantyzmem, a ewangelizację zaczęła traktować jako swe zadanie z opóźnieniem. Czynniki te spowolniły chrystianizację kontynentów pozaeuropejskich. 4. Oświecenie przeciw Kościołowi Realizacja uchwał trydenckich przeciągnęła się na długie dziesięciolecia, sięgając w głąb XVIII w. Znakiem czasów był intensywny rozwój szkolnictwa różnych szczebli, zarówno katolickiego, jak i protestanckiego. W Kościele istniały (podobnie jak w innych epokach) liczne odłamy zbliżone do sekt, pojawiały się też próby wyjścia poza chrześcijaństwo (religia naturalna, deizm, masoneria), lecz miały charakter elitarny i na początku XVIII w. nieznacznie wpływały na postawy wiernych. Późniejszy kryzys Kościoła katolickiego narodził się na dwóch płaszczyznach: polityki i świadomości warstw oświeconych. WII pół. XVII i I pół. XVIII w. słabł autorytet świecki papieży, którzy przestali odgrywać rolę w dyplomacji europejskiej, raz po raz w trakcie najazdów i okupacji tracili ziemie Państwa Kościelnego, spotykali si? z buntami poddanych, często powodowanymi przez nadużycia papieskich urzędników. Równocześnie rósł nacisk monarchów, którzy dążyli do ograniczenia wpływu Rzymu na kościoły lokalne (ograniczenie jurysdykcji świeckiej nuncjuszy, zmniejszenie opłat przesyłanych do Rzymu, zakaz publikowania encyklik i buli papieskich bez zgody władzy świeckiej), w zamian umacniając własną władzę w sprawach dotyczących Kościoła (nominacje biskupów, uprawnienia decyzyjne dla synodów narodowych, zwierzchność krajowej hierarchii duchownej, a niekiedy nawet administracji świeckiej nad zakonami, prawo władz świeckich do nakładania podatków, a nawet sekularyzowania dóbr kościelnych). W rezultacie Rzym zawarł w latach 1737-1757 serię konkordatów (z Polską w 1737 r.), w których rezygnował z części dotychczasowych uprawnień na rzecz władców świeckich. Ustępstwa te odwlokły (choć mu nie zapobiegły) gwałtowny kryzys w szóstej i siódmej dekadzie tego wieku, gdy zabrakło wybitnego, skłonnego do porozumienia i kompromisów papieża, Benedykta XIV (zm. 1758). Kryzys świadomości europejskiej Na przełomie XVI i XVII w. doszło do tzw. kryzysu świadomości europejskiej. Doprowadziły doń osiągnięcia nauki i filozofii w stuleciach poprzednich. Wierzono w wielkie możliwości ludzkiego rozumu i obecny w dziejach ludzkości postęp (Gottfried Wilhelm Leibniz). Pojęcie to zaczęto rozciągać na sfery moralności i polityki, stawiając wymagania państwom i władcom. Równocześnie uświadamiano sobie, że o postęp należy walczyć. Upowszechnienie idei postępu, wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami, miało stać się dziełem tej epoki (Wolter). Wolnomyślicielstwo Klasyczna definicja oświecenia (Immanuel Kant) utrzymuje, iż była to epoka wolnomyślicielstwa, rozumianego jako odwaga samodzielnego posługiwania się rozumem. Pojęcie wolnomyślicielstwa nie ograniczało się wiec - jak nieraz później przyjmowano - do tendencji antyreligijnej czy antyklerykalnej. Niemniej zawierała się w nim zapowiedź konfliktu z Kościołem i istotnie w światopoglądowych sporach oświecenia stosunek do religii miał znaczenie zupełnie zasadnicze. Trwające od czasu reformacyjnego rozłamu w chrześcijaństwie polemiki co do interpretacji Pisma św. i tradycji, upowszechnienie dzieł starożytnych i wiedzy o religiach antycznych oraz kontakty z pozaeuropejskimi cywilizacjami i ich religiami wykształciły umiejętność wykazywania błędów innych wyznań. Najpierw zajmowali się tym pisarze katoliccy i protestanccy (egzegeza Biblii). W epoce oświecenia „libertyni" i „filozofowie" zaczęli zwalczać już nie „niesłuszne" wiary, a wszelką religię z pozycji laickich. Takie stanowisko było jednak prezentowane tylko przez wąskie elity. Deizm i religia naturalna Częściej spotykaną postawą wśród warstw oświeconych było niezrywanie z wyznaniem, w którym się urodziło, ale „lekkie" traktowanie jego dogmatów i obrzędów. W innych religiach dostrzegano raczej elementy wspólne niż to, co dzieliło. Poglądom tym hołdowało nawet wielu duchownych protestanckich i katolickich. Takie podejście oznaczało istotne osłabienie roli Kościoła katolickiego. Odwoływano się także do religii naturalnej, czyli takiej, której podstawowe prawdy pozostają zgodne z naturą. Kontakty z religiami spoza kręgu śródziemnomorskiego przekonały, że istnieje wspólny, właśnie „naturalny" mianownik tych wyznań. Tzw. deiści uważali, iż skoro z „objawienia pierwotnego" można na drodze rozumewej wyprowadzić podstawowe prawdy wiary, objawienie nie jest konieczne. Deizm - zespół poglądów filozoficzno-religijnych, zgodnie z którym Bóg stworzywszy świat, nie ingeruje odtąd w bieg przyrody. W szerszym rozumieniu deizm redukuje religię objawioną do najogólniejszych treści wspólnych wszystkim bardziej rozwiniętym religiom. Deiści odrzucali więc wiarę w objawienie i w cuda, zmierzali do eliminowania z religii pierwiastków niezrozumiałych i tajemniczych, traktując świat jako wielki zegar puszczony w ruch przez boskiego „zegarmistrza". Należy podkreślić, iż deiści różnili się między sobą, a terminem „deizm" określano różne zjawiska. Rozwój nauki a religia Rozwój nauki w epoce nowożytnej polegał m. in. na usamodzielnianiu się poszczególnych dyscyplin, które w średniowieczu wykładano jako siedem sztuk wyzwolonych. Szczególny rozwój nauk matematyczno-przyrodniczych nie prowadził jednak do kryzysu wiary religijnej, jak si? nieraz sądzi. Wielu najwybitniejszych uczonych zaliczało się do gorliwych chrześcijan (np. Izaak Newton). Z pewnością natomiast Kościół katolicki zbyt wolno reagował na najnowsze osiągnięcia nauki i, zajmując postaw? obronną wobec odkryć i twierdzeń sprzecznych z ówczesną wykładnią wiary, umożliwiał ich wykorzystanie do zwalczania religii. 5. Kasacja zakonu jezuitów W tej sytuacji po śmierci papieża Benedykta XIV doszło do największego napięcia w stosunkach między Rzymem a „republiką literacką" (tak określano ówczesne elity intelektualne Europy) oraz katolickimi monarchami. Wiatach 1759-1763 potępione zostały Encyklopedia oraz pisma Helvetiusa, Holbacha i Rousseau, a encyklika papieża Klemensa XIII przeciw „modernizmowi" usztywniła doktrynę kościelną. Odpowiedzią drugiej strony (w tej sprawie występującej wspólnie) stał się atak na jezuitów, „straż przedmą" Kościoła w wielu bataliach (w tym również przeciw „filozofom"), a przy tym potęgę organizacyjną, ekonomiczną (handel kolonialny oraz posiadłości ziemskie w wielu państwach europejskich), edukacyjną i opiniotwórczą (wydawnictwa, ambony i konfesjonały). Wizja jezuickiego spisku była żywa głównie w krajach protestanckich i wśród „filozofów", jednak nawet w Kościele katolickim niechętnych jezuitom nie brakło, zarówno wśród kleru świeckiego, jak i w innych zakonach, zazdrosnych o ich uprzywilejowaną pozycję w świecie i w Kościele. Wszystkie te czynniki przyczyniły się do kasaty zakonu jezuitów, najpierw w kolejnych państwach (Portugalia, Francja, Hiszpania), a potem (1773) całkowitej przez papieża Klemensa XIV. Do likwidacji nie dopuścili: Fryderyk II (na Śląsku i na Pomorzu Gdańskim) oraz Katarzyna II (na Białorusi), z powodu zapotrzebowania na szkoły dla katolickich poddanych. Ewentualne obawy umniejszało zaś przekonanie, że pozbawione zagranicznego kierownictwa władze jezuickie będą lojalne wobec monarchii (w 1814 r. zakon jezuitów reaktywowano). Podczas długiego pontyfikatu Piusa VI (1775-1799) Rzym przeżywał lata pozornej świetności - rozrastały się zbiory muzealne i biblioteczne, podejmowano potrzebne reformy wewnętrzne. Równocześnie jednak we Francji i w Austrii kasowano setki klasztorów, a zarówno tam, jak i w innych państwach ograniczano uprawnienia papiestwa. Napoleon Bonaparte, tworząc Republikę Rzymską, pozbawił papieża jego państwa, skazał Piusa VI na wygnanie, wywiózł ponadto do Francji wiele dóbr kultury. 6. Kościół unicki Od czasów unii florenckiej (1439), zawartej między Kościołem katolickim a patriarchą Konstantynopola, żywe były tendencje do likwidacji podziału chrześcijaństwa na wschodnie i zachodnie. Tendencje takie wzmogły się wobec strat poniesionych przez Kościół katolicki na skutek reformacji. Dla Rzeczypospolitej problem był ważny także z przyczyn społecznych i politycznych. W ostatniej dekadzie XVI w. doszło do powstań kozackich na Ukrainie (s. 191), które uwypukliły różnice religijne między przeważnie katolicką szlachtą a prawosławną ludnością wschodnich ziem państwa. Ponadto wzrost politycznego znaczenia Moskwy stawiał na porządku dziennym kwestię podległości poddanych Rzeczypospolitej władzom kościelnym znajdującym się poza jej granicami, tym bardziej że od 1589 r. metropolię moskiewską podniesiono do godności patriarchatu. Przy znanym uzależnieniu rosyjskiej Cerkwi od carów uzasadnione były obawy, że występując w obronie prawosławnych mieszkańców w Rzeczypospolitej, posłuży ona jako narzędzie polityki Moskwy. Rozwiązaniem dla Polski mogło być stworzenie własnego Kościoła prawosławnego (autokefalia - co doradzał podówczas kanclerz Jan Zamoyski) bądź też unia. Osłabienie Moskwy, wola króla Zygmunta III, rady jezuitów i Kurii Rzymskiej sprawiły, że zdecydowano się na wariant unijny. W 1596 r. w Brześciu Litewskim uroczyście proklamowano unię, tworząc nowy obrządek grekokatolicki Kościoła rzymskiego. Był on podporządkowany papieżowi, dogmatycznie zgodny z katolicyzmem, lecz w liturgii bliski prawosławiu. Już w trakcie wstępnych pertraktacji zaznaczył się rozłam na zwolenników i przeciwników unii. Podział ten przebiegał przez wszystkie województwa, wszystkie warstwy społeczne, dzielił duchownych i świeckich. W istocie zamiast przyłączenia polskiego prawosławia (zwanego odtąd często dyzunią) do Kościoła katolickiego doszło do powołania nowego Kościoła - niechętnego prawosławiu i wrogo przez nie traktowanego. Unia rozszerzała się do końca XVII w. na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej, a nawet poza jej granicami. W następnym stuleciu, w miarę politycznego umacniania się Rosji i coraz ściślejszego podporządkowywania sobie Cerkwi przez carat, wystąpiła tendencja wypierania obrządku grekokatolickiego. W XIX w. na unitów spadły prześladowania. Wyraźnie polityczny charakter miała walka z unią prowadzona w latach 1755-1768 na wschodnich kresach Rzeczypospolitej z poduszczenią popieranych przez Petersburg biskupów prawosławnych. Stanowiła ona przygotowanie do instrumentalnego podjęcia sprawy dysydenckiej przez dyplomację rosyjską w początkowych latach panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Właśnie doświadczenia tych lat skłoniły Sejm Czteroletni do utworzenia własnego Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej, a także do włączenia unickiego metropolity (lecz nie biskupów) w skład senatu. DZIEJE NAJNOWSZE l. Wiek XIX Rozdział 1. Główne linie rozwoju 1. Cezury epoki Wyznaczenie granic XIX w. budzi - jak i inne cezury - wiele kontrowersji. Cześć historyków skłonna jest wiązać początek tego stulecia z wybuchem Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789), inni rozpoczynają od upadku Napoleona (1814), czy obrad kongresu wiedeńskiego (1815). Większość zgadza się, iż wiek ten, rozumiany jako epoka w dziejach ludzkości, kończy wybuch I wojny światowej (1914). Wiek XIX - to epoka wielkich przeobrażeń, a jednocześnie wielkich konfliktów i antynomii, nieodłącznie związanych z przyspieszeniami w historii. Wydarzenia biegły w tej epoce bardzo szybko, zmieniając kształt Europy i świata: fenomen Napoleona, kongres wiedeński, ład Świętego Przymierza, Wiosna Ludów i rozbudzenie się uczuć narodowych, powstanie nowych potęg europejskich, lecz również niesłychany rozwój Stanów Zjednoczonych Ameryki - to tylko niektóre fakty z historii wielkich przemian politycznych. Równie zasadnicze zmiany dokonywały się w sferze gospodarczej, nauce i technice, komunikacji i informacji, wreszcie w życiu codziennym. Nad filozofią, kulturą i sztuką dominował w I pół. stulecia spór przedstawicieli oświecenia z romantykami; nad polityką i ekonomią - spór konserwatystów z liberałami. 2. Oświecenie a romantyzm Ludzi oświecenia charakteryzowała bezkrytyczna wiara w postęp: dokonania w dziedzinie nauki budziły przekonanie o wszechpotędze ludzkiego rozumu. Funkcją postępu miał być doskonały człowiek i doskonałe społeczeństwo. Wyrazem ideologii oświecenia był klasycyzm. Swe zainteresowanie zwracał nie ku jednostce, jej interes podporządkowano dobru ogólnemu, lecz ku społeczeństwu i państwu, normy zaś estetyczne uzasadniano wymaganiami rozumu. Chętnie nawiązywano do tradycji antycznych, zwłaszcza rzymskich. Szczególnie było to widoczne w propagandzie rewolucyjnej i napoleońskiej Francji. Romantyzm stanowił swoistą kontrakcję w stosunku do klasycyzmu. Zrodzony w krajach germańskich, pierwotnie był kierunkiem literacko-artystycznym, szybko jednak zawładnął całym życiem umysłowym i uczuciowym, stał się symbolem epoki. Pod jego wpływem pozostawali nie tylko poeci i artyści, ale też filozofowie, uczeni, politycy. Romantyzm: przeciwstawiał się racjonalizmowi; szczególne znaczenie przydawał uczuciom (także religijnym) oraz doznaniom mistycznym; opowiadał się za nieskrępowanym rozwojem jednostki i eksponował jej rolę w wydarzeniach historycznych; bohater romantyczny przeważnie wchodził w konflikt z obowiązującymi normami społecznymi i moralnymi; idealizował przeszłość, nawiązywał zwłaszcza do średniowiecza, jako epoki najbliższej „duchowi" i emocjom romantyków; uznawał szczególną rolę narodu, stąd w wielu krajach zainicjowano badania nad własną kulturą, historią i językiem; sztukę romantyczną charakteryzowały wyraziste środki ekspresji; uznawano twórczą moc geniuszu i szaleństwa oraz prawo artysty do łamania dotychczasowych norm estetycznych. Romantyzm miał skrajnie różne oblicza polityczne. Jedni odczytywali go jako apoteozę silnej władzy monarszej - stąd popierało ten ruch wielu konserwatystów (np. Francois Chateaubriand we Francji), inni czytali w jego hasłach wezwanie do walki z tyranią (Giuseppe Mazzini, Adam Mickiewicz). Romantykami mogli więc być zarówno konserwatyści, jak i liberałowie oraz demokraci. 3. Konserwatyzm Za konserwatystów w rozumieniu potocznym uchodzili w XIX w. ci wszyscy, którzy chcieli powrotu do starej, przedrewolucyjnej rzeczywistości. Konserwatyzm jest jednak kierunkiem politycznym (zarazem ideologią), który nie ogranicza się jedynie do głoszenia haseł utrzymania starego porządku. Jego rzecznicy zdawali sobie sprawę, że restytucja dawnych instytucji i praw nie jest możliwa. Konserwatyści nie występowali więc przeciwko zmianom jako takim (przeciwstawiali się natomiast rewolucji, jako metodzie zmian), lecz poszukiwali trwałych i ponadczasowych zasad zapewniających ład. Konserwatyści odrzucali myśl filozoficzną, społeczną i polityczną oświecenia, uznając ją za utopię. Społeczeństwo traktowali jako jednolity organizm, nadrzędny nad jednostką, państwo zaś - jako rozwinięcie rodziny z jej patriarchalnym układem, w którym nie ma miejsca na realizowanie zasady równości. Konserwatyści: uznawali za naturalny ustrój stanowy (z wyjątkiem konserwatystów angielskich), nierówności ekonomiczne i nieograniczoną władzę monarchy; odrzucali konstytucję (nie uznawali podmiotowości jednostki i społeczeństwa); za czynniki zespalające społeczeństwo i państwo uznawali naród (charakter narodowy) i religię (przyznając jej funkcje polityczne); stąd też głosili potrzebę sojuszu władzy świeckiej (monarchy) i duchownej (papieża) - sojusz „ołtarza" i „tronu"; większość konserwatystów dążyła jednak jednocześnie do podporządkowania Kościoła państwu (sprzeciwiali się temu tzw. ultramontanie). Ideologowie konserwatyzmu: Ludwik von Hałler (1768-1854) Restauracja nauki o państwie; Adam Miiller (1779-1829) O sztuce rządzenia państwem 4. Liberalizm Ojczyzną liberalizmu była Anglia - kraj największych przemian gospodarczych i społecznych. Adam Smith (1723-1790), świadek angielskiej rewolucji przemysłowej, głosił, że źródłem bogactwa jest przede wszystkim praca, a społeczeństwo osiąga dobrobyt dzięki wolności ekonomicznej jednostek i nieskrępowanemu handlowi. Rozwój i rozkwit liberalizmu przypada na koniec XVIII i I pół. XIX w. Jego głównym hasłem było podkreślanie i manifestowanie roli jednostki i jej interesu. Nieskrępowana swoboda jednostki miała być oparta na prawie stanowionym przez wszystkich, stąd liberałowie popierali ideę ustroju konstytucyjnego. Od państwa oczekiwali ochrony wolności obywateli - przede wszystkim wolności posiadania (własności), pracy, a ponadto wolności słowa, zebrań, swobód religijnych i wolności sumienia. Układ polityczny w państwie gwarantowany miał być „wolną grą sił" (Beniamin Constant), zaś ład gospodarczy, odgraniczony od politycznego, samoregulować się zgodnie z zasadą „laissez faire, laissez passer" - wolności działań jednostki dążącej do maksymalnych korzyści materialnych. Tak rozumiany liberalizm ekonomiczny był całkowitym zaprzeczeniem fizjokratyzmu (s. 244), merkantylizmu (s. 244) i wszelkiej ingerencji państwa w życie gospodarcze. Była to więc ideologia nowej, bogacącej się szybko burżuazji, a ponieważ na początku XIX stulecia zwracała się ona pizeciw absolutyzmowi i zależnościom stanowym bądź aparatowi biurokratycznemu państwa, odgrywała wielką rolę w kształtowaniu się nowych stosunków społecznych, gospodarczych i politycznych. Pamiętać trzeba jednocześnie, że u swych źródeł liberalizm był oświeceniowy - a więc antyabsolutystyczny i antyfeudalny, ale też antyrewolucyjny. Wydarzenia lat 30. i 40. (Wiosna Ludów) przyniosły pewne zmiany w ideologii liberałów. Świadomość zagrożenia ładu społecznego spowodowała modyfikację postulatów wolnościowych: wprowadzanie cenzusów wyborczych (np. wykształcenia czy majątku) oznaczało ograniczenie zasady wolności. Od tego też czasu datują się podziały na liberałów umiarkowanych i radykalnych. Ci ostatni, zwani demokratami, opowiadali się w dalszym ciągu za pełną równością. W II pół. XIX stulecia liberalizm zdobywał dalszych zwolenników. Mimo wyraźnego potępienia przez Kościół (encyklika Quanta Cura z 1864 r.), wpływ tej ideologii uwidaczniał się niekiedy nawet w działaniach konserwatystów (np. reformy gospodarcze w Austrii po 1848 r.). Ważniejsze prace myślicieli liberalnych: Jeremy Bentham (1748-1832) Fragment o rządzie Beniamin Constant (1767-1830) O monarchii konstytucyjnej i rękojmi wladz publicznych Alexis de Tocqueville (1805-1859) O demokracji w Ameryce 5. Socjalizm utopijny W opozycji do konserwatyzmu i liberalizmu, problemy epoki próbowali zdefiniować i rozwiązywać myśliciele, zwani później socjalistami utopijnymi. Ich uwagę przyciągały trudne warunki życia proletariatu i coraz częstsze konflikty społeczne, związane z rozwojem przemysłu. Socjaliści utopijni zaczynali przeważnie od działalności filantropijnej, by następnie przejść do poszukiwania doskonałego ładu społecznego, który mógłby zastąpić tak krytykowany przez nich kapitalizm. Decydują- cym czynnikiem miało być stworzenie systemu produkcji opartego na współpracy samorządnych komun. Powstanie takich wspólnot znosiłoby wszelką hierarchię społeczną i walkę konkurencyjną, likwidując jednocześnie własność prywatną. Twórców socjalizmu utopijnego cechowała przejęta z epoki oświecenia wiara w możliwość stworzenia społeczeństwa idealnego. Z kolei kierujące nimi współczucie wobec najuboższych (stąd działalność charytatywna) płynęło niewątpliwie z inspiracji chrześcijańskiej (ewangelicznej), choć odżegnywali się oni od instytucjonalnych związków z Kościołem. Socjaliści utopijni Charles Fourier (1772-1837): postulował utworzenie falansterów - zrzeszeń pracowników wszystkich zawodów, którzy dzieliliby się między sobą swoimi produktami; Robert Owen (1771-1858): postulował tworzenie „korporacyjnych wsi" rolnych wytwórców, wymieniających między sobą towary (ideę tę usiłował wcielić w życie w trakcie swego pobytu w Ameryce, jednak jego eksperymentalna kolonia upadła po kilku latach). Działalność Fouriera, Owena, Saint-Simona i in. nabrała sporego rozgłosu: mianem socjalistów - w pierwotnym tego słowa znaczeniu (lata 20.) - określano właśnie zwolenników Owena. Generalnie jednak ideologia socjalizmu utopijnego nie wywarła większego wpływu na środowiska robotnicze. Nawiązały do niej natomiast deklaracje socjalistyczne z końca lat 40., szczególnie Manifest komunistyczny Karola Marksa i Fryderyka Engelsa (1848), którzy z krytyki stosunków ekonomicznych i społecznych wyprowadzali wniosek o nieuchronności wywalczenia nowego ładu społecznego drogą rewolucji. 6. Nauka i technika Cechą XIX w. był dynamiczny rozwój nauk przyrodniczych, opierają-: cych się coraz bardziej na matematyce, obserwacji, eksperymencie. Tak 5 było w astronomii (odkrycia nowych planet za pomocą coraz doskonal- \ szych teleskopów), chemii organicznej i nieorganicznej (atom, wzór ] chemiczny), fizyce (nauka o elektryczności, teoria pola magnetycznego), j biologii (badania komórek organizmów żywych). ' W parze z rozwojem nauki szły wynalazki techniczne, a ich wdrażanie do produkcji powodowało ogromny rozwój przemysłu. Udoskonalenie maszyny parowej, przechodzenie na produkcję maszynową i silniki mechaniczne zrewolucjonizowały przemysł. Maszyna parowa zapoczątkowała też przewrót w komunikacji: kolej żelazna i statek parowy stały się symbolem postępu. Rozwój nauk humanistycznych oraz kultury dokonywał się pod presją romantyzmu. Rozbudzenie ambicji narodowych doprowadziło do rozwoju badań nad własną kulturą i językiem, stąd narodziny nowoczesnej historiografii, rozwój językoznawstwa i filologii, a także nauk o państwie i prawie. W filozofii dominowały kierunki idealistyczne (George Wilhelm Hegel) i pozytywistyczne (Auguste Comte, John Stuart Mili), chociaż nie brakło też kierunków spirytualistycznych, metafizycznych, często szczególną wagę przywiązujących do narodu (przykład polskich filozofów Bronisława Trentowskiego i Augusta Cieszkowskiego). Rozdział 2. Teoria państwa i ustroje polityczne Wiek XVIII przyniósł dla doktryny państwowej przełomowe rozwiązania: zasady suwerenności narodu i umowy społecznej, powodujące przemianę poddanego w obywatela, obdarzonego wieloma prawami, gwarantującymi mu m.in. udział w życiu politycznym, a także monteskiuszowską doktrynę trójpodziału władzy na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Wszystkie te zasady miały być ujęte w jednej ustawie - konstytucji, co zresztą w końcu stulecia stało się faktem. Teorię państwa rozwijali w swych rozważaniach filozofowie, jego realny kształt był dziełem polityków różnych orientacji - tak konserwatystów, jak i liberałów. Na obie te formacje wpływ wywierał też romantyzm, powodując ewolucje postaw od prorewolucyjnych ku konserwatywnym (np. kraje niemieckie) lub od legitymistycznych ku liberalnym (np. Francja). Konserwatywną ideę państwa realizowały ustalenia kongresu wiedeńskiego, choć i wtedy doszło do odstępstw od tych zasad (przykładem liberalna konstytucja Królestwa Polskiego). Następne kilkadziesiąt lat - to okres krystalizowania się i wchodzenia w życie nowych idei organizujących państwo. 1. Prawa obywatelskie Prawa obywatelskie po raz pierwszy zostały spisane we francuskiej deklaracji praw z 1789 r. Od tej pory obecne będą we wszystkich konstytucjach. Katalog tych praw bywał różny, przy czym do najważniejszych należały: • grupa praw wolnościowych: wolność posiadania, wolność osobista, wolność sumienia, wolność druku, zrzeszania - wszystkie stanowiące podstawę doktryn liberalnych, • równość wobec prawa, przekreślająca nierówność feudalną (kiedy każdy ze stanów miał inne prawa), • prawa ekonomiczne i socjalne (np. prawo do pracy, oświaty), szczególnie rozwijające się od pół. XIX w., • prawo wyborcze; sformułowanie jego zasad nastręczało liczne trudności, a do realizacji idei powszechnego prawa wyborczego dochodzono stopniowo: w XIX w. od udziału w wyborach odsuwano obywateli ze względu na cenzus majątkowy, cenzus wieku i cenzus płci. Generalnie podkreślić trzeba, że omawianą epokę charakteryzuje walka o rozszerzanie praw politycznych i demokratyzację systemu wyborczego. Takie zasady, jak: równość, tajność, bezpośredniość i proporcjonalność wyborów wykształcać się będą w II pół. stulecia. Klasyczny 4-przymiotnikowy system wyborczy zostanie zapisany w konstytucji III Republiki Francuskiej (1875) i II Rzeszy Niemieckiej (1871), a rozpowszechni si? po I wojnie światowej. 2. Trójpodział władzy Idea rozdziału władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, sformułowana przez Monteskiusza (1689-1755), zainspirowała twórców konstytucji amerykańskiej i służyła za punkt wyjścia wszystkich konstytucji aż po wiek XX. Rozdział ten był ściśle związany z ideą suwerenności ludu, którą realizowano m.in. poprzez organy przedstawicielskie. Pamiętać jednak należy, że w większości państw europejskich wystąpił w XIX w. konflikt między ową ideą a instytucją dziedzicznego monarchy. Większość władców uważała ideę suwerenności za sprzeczną z zasadą. legitymizmu, toteż przeważnie nie respektowali oni w pełni postanowień konstytucji, którą sami nadawali krajowi. Z trudem torowała sobie drogf teoria, że król wykonuje ze swych uprawnień tylko te, które należą do dziedziny władzy wykonawczej. Władza ustawodawcza: należała do wybieranego organu przedstawicielskiego, wzorem angielskim przeważnie dwuizbowego. Zakres kompetencji - to przede wszystkim ustawodawstwo, decyzje budżetowe, podatkowe, ew. funkcje kontrolne. Władza wykonawcza: w rękach króla, prezydenta lub rządu. Do I wojny najczęstszą w Europie formą ustrojową była monarchia. Stopniowo jednak władza panującego była ograniczana prawem, przy czym stopień tych ograniczeń przedstawiał się różnie. W niektórych monarchiach konstytucyjnych (Francja 1814-1830, Prusy od 1850 r.) król pozostawał czynnikiem rzeczywiście rządzącym, choć współdziałał z organem przedstawicielskim - stąd nazwa: monarchia ograniczona. W innych natomiast (Anglia, Belgia, Holandia) władzę wykonawczą sprawował kontrolowany przez parlament rząd, zaś monarcha „panował, lecz nie rządził" (monarchia parlamentarna). W XIX w. wykształciły się też formy rządów republikańskich. Na czele państwa stał prezydent, a w zależności od zakresu jego władzy republika miała charakter prezydencki (duży zakres władzy prezydenta, np. Stany Zjednoczone Ameryki) bądź parlamentarny (zakres władzy prezydenta ograniczony na rzecz wyłanianego przez parlament rządu, np. III Republika Francuska). Władza sądownicza: najistotniejszą sprawą było zniesienie zasady sądownictwa stanowego i wprowadzenie - zgodnie z ideą równości obywateli - sądownictwa powszechnego, co pociągało za sobą powstanie nowych, kilkuinstancyjnych sądów powszechnych (wzorem Francji i Anglii). Praktyka pokazała, że idea równowagi władzy ustawodawczej i wykonawczej nigdzie nie została osiągnięta, a relacje między tymi elementami władzy staną się w przyszłości centralnym problemem większości ustrojów państw europejskich. Ewolucja przebiegała zazwyczaj w kierunku zwiększania uprawnień władzy wykonawczej. 3. Konstytucje Idea spisanej konstytucji wyłoniła się z teorii umowy społecznej - konstytucja miała być jej przypomnieniem i gwarantować zasady podziału władzy, funkcjonowania państwa i prawa obywatelskie. Jeśli nadanie konstytucji odbywało się dzięki szczególnej łasce monarchy (konstytucja oktrojowana), to podkreślała ona przede wszystkim jego pozycję jako suwerena państwa (np. konstytucje napoleońskie - m.in. Księstwa Warszawskiego; Francja w 1814 r.; Królestwo Polskie w 1815 r.). Formą bardziej demokratyczną było uchwalenie konstytucji przez organ przedstawicielski (np. konstytucja amerykańska z 1787 r., francuska z 1848 r.), czasem w drodze kompromisu z monarchą (np. francuska z 1830 r.). Szczególne miejsce zajmowała Anglia ze swym systemem konstytucji nie spisanej (s. 147). 4. Prawo Oświecenie przyniosło nowe rozumienie prawa. Myśliciele i filozofowie twierdzili, że istnieją prawa przyrodzone, poznawalne rozumem. Odkrycie istoty owego prawa natury, rządzącego życiem społecznym, ekonomią i polityką zapewnić miało ład społeczny, a jego przestrzeganie szczęście jednostek i społeczeństw. Stąd też szkoła prawa natury zmierzała do stworzenia kodyfikacji prawnych. Prace rozpoczęte we Francji w dobie Wielkiej Rewolucji zaowocowały na początku XIX w. powstaniem pięciu kodeksów: prawa cywilnego (1804), procedury cywilnej (1807), handlowego (1807), postępowania karnego (1808), karnego (1810). Ten francuski model kodyfikacyjny stał się następnie wzorem dla wielu państw. Najważniejszym owocem kodyfikacji był kodeks cywilny (zwany Kodeksem Napoleona) - pierwszy w świecie nowoczesny kodeks prawa cywilnego. Opierał się na zasadach: wolności osobistej jednostki, formalnej równości obywateli wobec prawa oraz swobody umów. Szczególne znaczenie przywiązywali autorzy kodeksu do prawnej ochrony nienaruszalności własności prywatnej, wprowadzali też świecki charakter małżeństwa i instytucję rozwodów. W rozwiązaniach szczegółowych uwzględnili wiele instytucji francuskiego prawa zwyczajowego, prawa rzymskiego i prawa kanonicznego. Kodeks, uznany powszechnie za arcydzieło sztuki legislacji (m.in. dzięki swej zwięzłości i jasności), rychło stał się symbolem nowego porządku prawnego, stanowiąc jedną z podstaw systemu napoleońskiego - w Europie był wprowadzany we wszystkich krajach przyłączonych do francuskiego imperium. Obowiązywał z niewielkimi zmianami w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim (w Polsce ostatnie przepisy kodeksu zniesiono w 1946 r.). Rozdział 3. Naród 1. Suwerenność narodu Problem narodowy pojawił się w XIX w. we wszystkich płaszczyznach - m.in. filozoficznej, literackiej, politycznej i ekonomicznej. Wyekspono- wanie tego problemu przyniósł romantyzm, upatrując w tożsamości i świadomości narodowej najważniejszy element funkcjonowania społeczeństw, a w przywiązaniu do własnej grupy narodowej - patriotyzmie - siłę sprawczą działań jednostki. WI pół. stulecia rewolucyjni romantycy godzili fascynację odmiennością, poszczególnych kultur z ideą braterstwa ludów - dokument założycielski Młodej Europy (1834) przeciwstawiał „Europie królów" swą wizję „Europy ludów", zorganizowanej na wzór federacji kantonów szwajcarskich. Późniejsze lata przyniosły rozwój postaw nacjonalistycznych, wywodzących się z przekonania o fundamentalnych sprzecznościach interesów poszczególnych narodów. Ideologia nacjonalistyczna okazała się szalenie nośna i zdominowała historię polityczną Europy II pół. XIX w., przeciwstawiając się powiedeńskiemu ładowi pokojowemu. Rewolucja francuska przyniosła Europie teorię narodu jako suwerena wszelkiej władzy państwowej, działania Napoleona natomiast zmieniły dotychczasową mapę polityczną kontynentu. Wydarzenia te wyzwoliły (przypadek Włoch) bądź utrwaliły (przypadek Polski) dążenia niektórych narodów do stworzenia własnego, niepodległego państwa. 2. Dążenia do niepodległego bytu narodowego i powstania narodowe Tendencji tych nie uwzgędnili twórcy ładu europejskiego w 1815 r. Zasady kongresu wiedeńskiego ignorujące dążenia narodów paradoksalnie przyczyniły się do ich utrwalenia i skrystalizowania. Charakterystyczne, że ruchy narodowe zagroziły przede wszystkim mocarstwom tworzącym ten ład w Europie. W Austrii największe problemy stwarzali Włosi, Polacy, Węgrzy, Czesi i Rusini (Ukraińcy), w Rosji - Polacy, Ukraińcy i Finowie, w Prusach - Polacy i Duńczycy. Dążenia niepodległościowe objawiły się w formie zbrojnych rewolucji i powstań, a objęły - choć z różnym natężeniem - cały niemal kontynent europejski. Wiele z nich kończyło się klęską: wojska Świętego Przymierza stłumiły w latach 20. powstania w Kadyksie, w Neapolu, Turynie, na Sycylii i w Piemoncie. Z ogromnym zainteresowaniem i poparciem społeczeństw Europy spotkały się wolnościowe aspiracje ludów bałkańskich. Nadzieję na sukces wzbudzał głęboki kryzys wewnętrzny, jaki w pierwszym 20-leciu XIX w. przeżywała Turcja. Rozbudzona świadomość narodowa Greków spowodowała wybuch powstania przeciw Turcji (w 1829 r. Grecja zdobyła niepodległość). Kryzys w Turcji wykorzystali też Serbowie. W 1815 r. chwycili za broń, w wyniku czego powstało autonomiczne Księstwo Serbskie - podstawa do utworzenia w 100 lat później Jugosławii. W latach 30. stary kontynent był świadkiem dwóch powstań narodowych. Pierwsze z nich - to belgijskie przeciw Holandii (Jeg° sukces spowodował ogłoszenie niepodległości Belgii w 1830 r., potwierdzonej przez mocarstwa Świętego Przymierza). Drugim było polskie powstanie listopadowe, zakończone klęską i represjami. 3. Kwestia narodowa w okresie Wiosny Ludów Największe nasilenie ruchów narodowych przypadło na późne lata 40., określane w historiografii mianem Wiosny Ludów. Interesy grup narodowych zamieszkujących poszczególne państwa były jednak w tym okresie ze sobą sprzeczne (np. Niemcy - Polacy, Węgrzy - Czesi), co w znacznym stopniu osłabiło siłę ich działań. Pozornie w 1849 r. sytuacja europejska wróciła do normy i ład wiedeński został utrzymany. Jednak wyzwanie zostało rzucone. Następne 20 lat to okres konfliktów i wojen zmieniających oblicze Europy i w konsekwencji prowadzących do powstania nowych organizmów państwowych, bazujących na wspólnotach narodowych. Nowe państwa w Europie w II pół. XIX w. 1858 faktyczna niepodległość Czarnogóry 1859-1870 zjednoczenie Włoch pod berłem dynastii sabaudzkiej 1861 księstwo Rumunii (od 1881 r. królestwo) 1867 Austria przekształca się w dualistyczną monarchię Austro-Węgier 1867 faktyczna niepodległość Serbii (formalnie niepodległa od 1878 r.) 1871 zjednoczenie Niemiec (II Rzesza) : 4. Problem narodowy na ziemiach polskich Na ziemiach polskich wiek XIX to - podobnie jak w wielu krajach europejskich - czas kształtowania się nowoczesnego narodu, obejmującego nie tylko szlachtę, lecz także inne grupy społeczne. Proces ten pozostawał w ścisłym związku z zachodzącymi w tym okresie przemianami społeczno-ekonomicznymi, które likwidowały stanowe stratyfikacje feudalne. Powstawanie narodowych więzi ponadzaborowych miało miejsce w drugiej połowie stulecia. W pierwszej - świadomość przynależności do jednej, polskiej grupy narodowej właściwa była przede wszystkim szlachcie-ziemiaństwu. Dla ogromnej części społeczeństwa podstawowe wspólnoty to dwór-wieś, miasto, region. Więzi z nimi słabły wraz z rosnącą ruchliwością terytorialną. Oczywiste jest zatem, iż również pod koniec wieku stopień świadomości narodowej był większy wśród szlachty-ziemiaństwa, burżuazji i inteligencji, a mniejszy wśród robotników i chłopów. Specyficzny charakter nadawały procesom narodowotwórczym warunki polityczne. Utrata niepodległości zmuszała do postawienia pytania o możliwość istnienia narodu bez państwa (w okresie rewolucji francuskiej zaczęto łączyć pojęcia przynależności narodowej i państwowej). Idee romantyzmu pozwoliły jednak wymknąć się z tej pułapki. Romantyczny „naród" (wspólnota duchowa) zastępował powoli oświeceniowe rozumienie terminu „ojczyzna" (wspólnota polityczna). Jednocześnie zagrożenie, niepewność sytuacji politycznej i dyskryminacja, z jaką spotykali się Polacy, okazały się katalizatorem rozwoju uczuć i więzi narodowych. Z drugiej jednak strony brak własnych i akceptowanych instytucji państwowych (z wyjątkiem krótkiego okresu istnienia Królestwa Polskiego, a także sytuacji w autonomicznej Galicji) powodował, że w społeczeństwie polskim nie wykształciły się cechy tzw. narodu politycznego. Powiększało to dystans między ziemiami polskimi a większością krajów europejskich, gdzie nowoczesne organy przedstawicielskie opierały się na coraz to szerszej bazie społecznej. Dzięki temu powstawał ów naród polityczny - czyli taki, który czynnie i aktywnie kreuje swą reprezentację, wykształcała się zasada współudziału obywateli w życiu państwa. Z tego punktu widzenia wiek XIX był dla narodu polskiego stracony, a konsekwencje widoczne były u progu tworzenia własnej państwowości po I wojnie światowej. Specyfika każdego z trzech zaborów (inny zakres swobód obywatelskich, kulturalnych, wyznaniowych itp.) powodowała, iż proces formowania się nowoczesnego narodu polskiego przebiegał różnie w poszczególnych dzielnicach. Wykształciło to swoiste, charakterystyczne dla każdego z zaborów modele zachowań i mentalności narodowej, funkcjonujące długo poza epoką, która je stworzyła. Duże znaczenie dla wykształcenia świadomości narodowej miały niewątpliwie powstania - listopadowe i styczniowe. Hasła niepodległościowe, walka zbrojna, wreszcie klęska, emigracja, represje i zsyłki przetrwały w pamięci narodu, przetworzone w legendę, i na długie lata ukształtowały model patriotyzmu polskiego. Pamiętajmy jednak, że powstańcy i rewolucjoniści byli w społeczeństwie wyraźną mniejszością. W powstaniu listopadowym wzięło udział ok. 200 tyś. ludzi, w 1848 r. w Poznańskiem - 40 tyś., w powstaniu styczniowym ok. 200 tyś. (liczba Polaków w trzech zaborach sięgała 10 min). W okresach międzypowstaniowych nie brakło też postaw biernych i obojętnych, jeśli nie lojalistycznych. Charakterystyczne jest, że np. po klęsce powstania listopadowego jego bohater, Piotr Wysocki, nie mógł znaleźć w Warszawie adwokata z wyboru, który zdecydowałby się go bronić. Rozdział 4. Przeobrażenia społeczne Rewolucyjne przemiany przełomu XVIII i XIX w. przyniosły ze sobą przeobrażenia społeczeństw europejskich na skalę dotychczas nie spotykaną. Podziały społeczne, właściwe dla feudalizmu, utrwalone przez stulecia, zmieniały się szybko, a nowe kryteria podziału, oparte na własności, zastępowały stare, związane z urodzeniem. Procesy te miały różny przebieg w poszczególnych krajach, warunkowany tradycją, sytuacją polityczną, poziomem rozwoju gospodarczego. Wspólne - choć nie równoczesne - było powstawanie dwóch nowych grup: burżuazji i klasy robotniczej. 1. Burżuazja Burżuazja - to grupa społeczna, której rodowód sięgał w wieki XVI-XVII, a dynamiczny rozwój przypadł na I połowę XIX stulecia. Jej działalność była siłą motoryczną kształtującego się w Europie nowego systemu gospodarczego, opierającego się na rozwoju przemysłu, handlu, przepływie i koncentracji wielkiego kapitału. Burżuazję cechowało więc uznanie idei wolnego handlu, znajomość zasad rynkowych, łamanie ograniczeń cechowych, aktywna postawa i bezwzględna konkurencja, umiejętność przystosowania się do nowych sytuacji oraz zdolność wdrażania wynalazków technicznych do produkcji. Niezależnie od lokalnych różnic burżuazja wszędzie rekrutowała się spośród aktywnych i ambitnych ludzi interesu. We Francji byli to głównie rzemieślnicy, w Niemczech, Włoszech, Austrii, Rosji - kupcy, posiadacze znacznych kapitałów. W Anglii w I pół. XIX w. zawiązał się swoisty sojusz ludzi interesu wywodzących się ze szlachty i z mieszczaństwa. Obie grupy zajmowały się zarówno gospodarką rolną, jak i pomnażaniem majątku przez transakcje kapitałowe, handlowe bądź inwestycje przemysłowe. W miarę rozszerzania swego majątku i zdolności produkcyjnych burżuazja zdobywała coraz potężniejszą pozycję społeczną i polityczną. Na tym polu dochodziło do ostrych starć z tradycyjnym mieszczaństwem, wyrosłym z epoki feudalnej. Nie potrafiło ono zaakceptować zasady leseferyzmu, całkowicie sprzecznej z jego dotychczasowym systemem wartości, broniło anachronicznego systemu monopoji cechowych i tradycyjnych organizacji kupieckich. Część tej grupy zdołała zaadaptować się do nowych warunków i zasiliła burżuazjef część zaś uległa pauperyzacji. / Powstająca burżuazja zetknęła się też we wszystkich krajach z silną pozycją szlachty (ziemiaństwa) w życiu społecznym i politycznym. Układ ten utrzymywał się bardzo długo, jako że zmianj/w stratyfikacji społecznej i obyczajowości zachodzą znacznie wolnie/niż szybkie, dynamiczne przemiany ekonomiczne. Niejednokrotnie burżuazja łatwo i chętnie przyjmowała mentalność i zwyczaje ziemiaństwa. Również posiadanie ziemi stało się stopniowo dla burżuazji atrakcyjną formą lokowania kapitału. Na zakończenie dodać należy, że termin „burżuazja" był nadużywany i upraszczany przez historiografię marksistowską. Wmontowano go w ogólny schemat funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki. Klasa burżuazji była kojarzona z bezwzględnym wyzyskiem ekonomicznym i w przekonaniu autorów tego schem/tu już w połowie XIX w. zaczęła hamować dalszy rozwój społeczny. 2. Klasa robotnicza Zmiany zasad ładu społecznego i jednej, a burzliwy rozwój przemysłu z drugiej strony doprowadziły do vyróżnienia nowej grupy społecznej -klasy robotniczej. Jej liczebność rc sła bardzo szybko, natomiast świadomość odrębności własnych intere sów grupowych pojawiła się w tej warstwie dopiero w II pół. tego sti lecia. Ok. 1840 r. w Anglii robotnicy stanowili ok. 5% społeczeństwa, we Francji - 3%, w Prusach, Szwajcarii - 2%. Duże skupiska robotnicze twbrzyły się przy wielkich zakładach przemysłowych (w I pół. XIX w. za wielką uznawano fabrykę zatrudniającą ok. tysiąca robotników). Warunki życia i pracy były bardzo złe. Dzień roboczy trwał od 12 do 16 godzin na dobę, masowo zatrudniano kobiety i dzieci (młodsze niż 9-letnie). Zjawiska te były powszechne i na tyle rażące, że budziły oburzenie i próby przeciwdziałania. 3. Ustawodawstwo socjalne Pojawiło się najpierw w Anglii, następnie w innych krajach, m.in w postaci skracania dnia pracy (najpierw do 12, a w 1848 r. do 10 godzin), zakazu zatrudniania małych dzieci (Anglia - 1833, Prusy - 1839, Francja - 1841, Rosja - 1882). Walka o o poprawę warunków życia i pracy oznaczała początek tworzenia się świadomości grupowej robotników. Doprowadziła też ona do powstania związków zawodowych (Anglia - ok. 1825 r.) i robotniczych organizacji politycznych. W Anglii ruch o nazwie „czartyści" (od programu tzw. People's Charter, 1836) po raz pierwszy podjął walkę o prawa polityczne. Dużą rolę w tworzeniu się więzi klasowych odegrały też czynne wystąpienia robotników. Żywiołowe protesty tkaczy w Lyonie (1831, 1834) przeciw głodowym zarobkom nosiły jeszcze charakter rozruchów rzemieślniczych, ale rewolucja 1830 r. we Francji i przede wszystkim rok 1848 - były już wystąpieniami świadomych grup robotniczych. 4. Likwidacja zależności feudalnych na wsi Wszystkie te zmiany stały się możliwe po likwidacji zależności feudalnych. Proces likwidacji poddaństwa rozpoczął się w końcu XVIII w.: w Szwecji (1772), na ziemiach dziedzicznych Habsburgów (1781), w Danii (1788), we Francji (1789) i był kontynowany w XIX w.: w Prusach (1807) i krajach systemu napoleońskiego. Najpóźniej rozwiązano ten problem w Rosji (1861) oraz należących do niej ziemiach polskich (1864). 5. Przeobrażenia społeczne na ziemiach polskich Miały one podobną naturę, co procesy w innych krajach, zachodziły jednak później niż w Europie Zachodniej i odznaczały się specyficznym charakterem ze względu na nietypową strukturę społeczną (duży udział procentowy szlachty). Na przebiegu i kształcie tych przeobrażeń zaciążyła w ogromnym stopniu niewola narodowa: ewolucja struktury społecznej i kształtowanie się świadomości narodowej były bardzo silnie związane z walką o niepodległość, natomiast podział ziem polskich między państwa o różnych zasadach prawnych i różnej polityce społecznej powodował, że przemiany te przebiegały odmiennie w każdym z zaborów. Generalne tendencje były jednak wspólne: przechodzenie od społeczeństwa feudalnego - stanowego, do społeczeństwa klasowego, gdzie 0 stratyfikacji w coraz większym stopniu decydować będzie majątek 1 posiadanie, nie zaś urodzenie. Szlachta Pełnię praw w Polsce przedrozbiorowej miała niemal wyłącznie szlachta, grupa stanowiąca szacunkowo ok. 10% społeczeństwa, bardzo niejednolita wewnętrznie. Już ostatnie lata przed rozbiorami przyniosły umniejszenie roli szlachty nieposiadającej, a państwa zaborcze kontynuowały tę linię postępowania. Tracący przywileje i prawa polityczne członkowie tej grupy pauperyzowali się bądź upodabniając się do chłopów, bądź zasilając grupy inteligenckie i drobnomieszczańskie. Szlachta posiadająca stała się trzonem ziemiaństwa. W zaborze pruskim została ona formalnie zrównana z pruską szlachtą, ale - w ramach walki z polskością - ograniczono jej pozycję. Po 1848 r. wszelkie przywileje stanowe zniesiono, formalnie zrównując wszystkich obywateli wobec prawa. Wielkie przemiany społeczne zapowiadała konstytucja Księstwa Warszawskiego, zrównując wszystkich obywateli wobec prawa. Uprzywilejowaną pozycję polityczną i ekonomiczną przyznano jednak szlachcie. W zaborze rosyjskim rozciągnięto przywileje szlachty rosyjskiej tylko na szlachtę wpisaną do ksiąg specjalnie powołanego urzędu - Heroldii. Większość praw politycznych szlachta utraciła po powstaniu listopadowym, wraz z likwidacją polskiego sejmu. Mimo zniesienia poddaństwa (1807), brak regulacji uwłaszczeniowej (do 1864 r.) powodował utrzymanie się feudalnych w istocie stosunków między ziemiaństwem a chłopami. W Galicji poddaństwo utrzymywało się do 1848 r., dzięki czemu szlachta miała nadal silną władzę nad chłopami. Jej status uległ jednak pogorszeniu w porównaniu z okresem przedrozbiorowym. W czasie rządów Józefa II (1780-1790) odebrano jej samorząd i prawa polityczne, utraciła też wolności podatkowe, nietykalność osobistą i majątkową. We wszystkich trzech zaborach widoczna była tendencja do zniesienia przywilejów stanowych szlachty. Faktycznie jednak dominacja polityczna i społeczna tej grupy utrzymała się jeszcze daleko w głąb XIX stulecia. Decydowały o tym zdobyte przez wieki: pozycja kulturalna, tradycja i obyczaj, wykształcenie, wreszcie poczucie solidarności stanowej. Chłopi W końcu istnienia Rzeczypospolitej szlacheckiej chłopi byli najliczniejszą grupą społeczną, bardzo niejednolitą wewnętrznie pod względem sytuacji prawnej (badacze wyróżnili ponad 20 rodzajów różnego typu statusów prawnych - różne dobra, różne zobowiązania). Przy rozważaniu pozycji chłopów w XIX w. należy uwzględnić kwestię wolności osobistej oraz kwestię własności ziemi - obie były różnie regulowane w trzech zaborach. Kwestia chłopska do 1863 r. Księstwo Warszawskie 1807 konstytucja Księstwa znosi poddaństwo osobiste chłopów; tzw. dekret grudniowy (z tego samego roku) stwierdzał, iż uprawiana przez chłopa ziemia wraz ze znajdującym się na niej majątkiem należy do dziedzica, dozwalał też na rugowanie chłopów z ziemi - efektem tych postanowień było utrzymanie się pańszczyzny Królestwo Polskie 1815 konstytucja Królestwa potwierdza wolność osobistą chłopów, utrzymując własność ziemi w rękach szlachty 1841 władze rosyjskie zaczynają zamieniać chłopom w dobrach rządowych pańszczyznę na czynsz (za tym przykładem idą niektórzy właściciele prywatni) 1846 ukaz carski wprowadza ochronę niektórych kategorii chłopów przed rugami z ziemi 1862 ukaz carski zapowiada przeprowadzenie przez władze państwowe oczynszowania chłopów, odsuwając jednocześnie w dalszą przyszłość reformę uwłaszczeniową 1863 powstańczy Rząd Narodowy wydaje dekrety o uwłaszczeniu chłopów i nadaniu ziemi bezrolnym Zabór pruski 1797 wejście w życie ustaw regulujących kwestie społeczne: utrzymanie wyłącznej własności ziemi w rękach szlachty, zakaz usuwania chłopów z ziemi bez wyroku sądowego 1807 edykt królewski o zniesieniu poddaństwa osobistego 1811 edykt regulacyjny: umożliwiał większości chłopów z dóbr prywatnych nabycie własności ziemi i likwidację pańszczyzny - uwłaszczenie odbywać się miało za odszkodowaniem (chłopi oddawali panu 1/3 lub nawet 1/2 swego gruntu) Edykty z lat 1807-1811 nie obejmowały ziem należących wówczas do Księstwa Warszawskiego, które po kongresie wiedeńskim przypadły z powrotem Prusom, jako tzw. Wielkie Księstwo Poznańskie). 1816 deklaracja królewska ogranicza zasięg uwłaszczenia, wyłączając z niego niektóre kategorie gospodarstw 1823 ustawa regulacyjna dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego - podobna do przepisów z lat 1811-1816 1848-1850 sejm pruski znosi wszelkie wyłączenia z uczestnictwa w regulacji uwłaszczeniowej (uwłaszczeniem zostają objęci chłopi małorolni) Likwidację stosunków feudalnych na wsi w zaborze pruskim przeprowadzono etapami, przez odgórne zarządzenia władz. Ziemia została podzielona między wielką własność folwarczną (zachowała ona w swych rękach 50-60% gruntów i wszystkie lasy - ustawy regulacyjne likwidowały serwituty, czyli uprawnienia chłopów do korzystania z dworskich lasów i pastwisk) oraz ludność wiejską, jednak jedynie część chłopów weszła w prawa własności (ci, którzy nie otrzymali ziemi, stawali się najemną siłą roboczą, zatrudnianą w folwarkach). Regulacja ułatwiła ziemiaństwu unowocześnienie metod gospodarowania, na wsi zaś sprzyjała powstawaniu dużych (przeciętnie 14 ha), zdolnych do gromadzenia funduszy na inwestycje gospodarstw. Rzeczpospolita Krakowska 1833 zamiana pańszczyzny na czynsz w dobrach narodowych i duchownych (także w części majątków prywatnych) Zabór austriacki 1780-1790 846 wprowadzenie kontroli państwa nad postępowaniem szlachty wobec chłopstwa (m.in. przyznanie chłopom prawa apelacji od decyzji dziedzica do urzędu starosty), wprowadzenie nieusuwalności chłopów z ziemi (większość tych przepisów odwołano w następnych latach) manifest powstańczego Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej obwieszcza zniesienie pańszczyzny, przekazanie chłopom posiadaczom ziemi na własność i obdzielenie chłopów bezrolnych ziemią z dóbr narodowych 1848 patent cesarski o zniesieniu pańszczyzny: objął wszystkich chłopów posiadaczy, pozostawiał im serwituty (w trakcie realizacji reformy większość sporów serwitutowych zostało roztrzygni?tych przez sądy na niekorzyść wsi), właściciele folwarków otrzymali odszkodowanie w papierach procentowych (ich wykupem obciążono całą ludność w formie specjalnego dodatku do podatków) W efekcie reformy ziemiaństwo zachowało w swych rękach 43% gruntów uprawnych oraz 90% lasów, reforma obdzielała ziemią duży odsetek chłopów (większy niż w zaborze pruskim), co powodowało rozdrobnienie wsi (2/3 chłopów otrzymało nadziały poniżej 5,7 ha). Miasta: rozwój nowej struktury społecznej W Królestwie Polskim pierwsze inicjatywy przemysłowe dokonywały się pod auspicjami Stanisława Staszica i Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, a ich realizatorami byli ludzie wywodzący się głównie z arystokracji i ziemiaństwa (m.in. bracia Feliks i Henryk Łubieńscy, Rajmund Rembieliński, Tomasz Ostrowski). Mimo niewątpliwych osiągnięć gospodarczych i ekonomicznych nie stali się oni zalążkiem nowej grupy - burżuazji - raczej się od niej izolując. Burżuazję tworzyli bogacący się kupcy i bankierzy coraz częściej zainteresowani przemysłem, rzadziej rzemieślnicy awansujący na fabrykantów, wreszcie dość liczny element napływowy (głównie z Niemiec). Te tradycyjne grupy mieszczańskie dopiero w II pół. stulecia zostaną zdominowane przez nieliczną, lecz silną grupę przemysłowców i bankierów. W zaborze pruskim burżuazja była przede wszystkim niemiecka; specyfiką tego zaboru jest podejmowanie przez wielkich właścicieli ziemskich inwestycji przemysłowych i włączanie się tej grupy do kapitalistycznej działalności nierolniczej. W słabej gospodarczo Galicji burżuazja w ogóle się nie wykształciła, można mówić co najwyżej o bogatym drobnomieszczaństwie. Drobnomieszczaństwo - rzemieślnicy, drobni kupcy i handlarze - to grupa silna liczebnie w omawianym okresie, stanowiła bowiem ok. 50% mieszkańców miast i miasteczek w poszczególnych zaborach. W I pół. XIX w. proces powstawania warstwy robotniczej zaledwie się rozpoczynał (wyjątkiem był Śląsk). Pracownicy zatrudnieni w przemyśle rolno-spożywczym (gorzelnie, młyny, cukrownie itp.), ulokowanym na wsi, to w większości robotnicy sezonowi, rekrutujący się głównie spośród chłopów. W pierwszych miejskich ośrodkach przemysłowych (np. Warszawa, Łódź, Bielsko, Białystok) grupy robotników były zasilane przez bezrolną ludność wiejską, napływającą do miast w poszukiwaniu pracy, drobnych rzemieślników i biedotę miejską. Dopiero rozwój przemysłu powodował powstanie większych skupisk robotniczych, połączonych najpierw więziami typu lokalnego, następnie świadomością grupową, wykraczającą poza jeden zakład czy osiedle. Dla przemian społecznych XIX w. na ziemiach polskich niezmiernie charakterystyczne było powstanie wówczas inteligencji. W jej skład wchodzili urzędnicy różnych szczebli, nauczyciele, prawnicy, lekarze i duchowieństwo. Najkorzystniejsze warunki do narodzin tej grupy wystąpiły na terenach Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego. Wolniej tworzyła się natomiast - wobec braku polskich instytucji państwowych (a więc miejsc pracy) - w zaborach austriackim i pruskim. W dużej części była ona pochodzenia drobnoszlacheckiego, choć z czasem przybywało ludzi pochodzenia mieszczańskiego. Inteligencja dość szybko wykształciła własną tożsamość, swój etos, była grupą kulturotwórczą i opiniotwórczą oraz nośnikiem postaw patriotycznych Mimo odmienności prawnych w poszczególnych zaborach faktyczne zanikanie różnic stanowych na ziemiach polskich było dość zbliżone w czasie. W zaborze austriackim i rosyjskim rzeczywistość społeczna wyprzedzała jednak uregulowania prawne, co powodowało większe napięcia społeczne, w zaborze pruskim - odwrotnie - legislacja ubiegła zmiany społeczne. Rozdział 5. Przemiany ekonomiczne Na przełomie XVIII i XIX w. w Europie i świecie doszło do dynamicznych przeobrażeń społeczno-gospodarczych. Wynalazki i odkrycia naukowe, rewolucja przemysłowa, przekształcenia w rolnictwie, coraz szybszy obieg informacji - wszystko to zmieniło życie państw, społeczeństw, jednostek w tempie dotychczas niespotykanym. Bytowanie ludzkie w ciągu jednego - dwóch pokoleń nabierało w sposób dostrzegalny innego charakteru, co w żyjących niemal identycznie przez stulecia społeczeństwach już samo w sobie jest rewolucją. 1. Wzrost demograficzny W I pół. XIX w. ludność kontynentu europejskiego wzrosła o ponad 40%, a jej udział w zaludnieniu Ziemi (24%) nigdy przedtem nie był tak duży. Wzrost ludności świata (szacunki w min) Kontynenty Europa (z Rosją) Azja (bez Rosji) Afryka Ameryka Rosja 1750 1850 145 265 500 750 100 100 18 60 35 60 Wśród przyczyn tak szybkiego tempa wzrostu demograficznego trzeba wymienić: • dostrzegalny spadek umieralności (szczególnie niemowląt) - wynik coraz powszechniejszego przestrzegania zasad higieny oraz sukcesów medycyny i farmakologii (w latach 20. XIX w. upowszechniła się w Europie szczepionka przeciw ospie), • wzrost produkcji żywności - m.in. prowadzona na coraz większą skalę uprawa ziemniaka. Mimo to w pierwszej połowie stulecia klęski głodu i „zarazy" nadal jeszcze powodowały dotkliwe straty (w latach 30. cholera spustoszyła Francję i Anglię, w Irlandii klęska głodu 1845-1847 spowodowała zmniejszenie się populacji aż o 50%). Ważnym elementem przemian w Europie była dynamiczna urbanizacja. Na ogół nie były to miasta duże (przeciętnie kilkanaście tysięcy mieszkańców), ale kilka wielkich aglomeracji osiągnęło imponujące rozmiary - Londyn na początku wieku liczył ok. miliona mieszkańców. Wśród nowych procesów demograficznych odnotować też należy duże ruchy migracyjne. Względy ekonomiczne spowodowały, że zjawisko to wybuchło z wielką siłą w I pół. XIX w. W latach 1800-1820 emigrowało z Europy (w skali rocznej) ok.10 tyś. osób, w latach 1820-1840 już 50-100 tyś. Główny kierunek wychodźstwa: Ameryka Północna. 90% migrantów pochodziło z Anglii, Irlandii i krajów niemieckich (w latach 30. dołączyli do nich, choć nie tak licznie, migranci z Europy Środkowowschodniej). Te same tendencje demograficzne - wzrost liczby ludności, wzrost gęstości zaludnienia - obserwujemy na ziemiach polskich, choć swoje apogeum osiągną one dopiero w II pół. XIX stulecia, kiedy przemiany gospodarcze i cywilizacyjne nabiorą wyraźnego przyspieszenia. Ludność na ziemiach polskich (w min osób) Terytoria 1800 1870 Wzrost w % Królestwo Polskie 2,7 4,8 Galicja 4,6 3,8 Zabór pruski (bez Śląska) 0,82 tyś. 1,3 77 22 65 2. Rewolucja agrarna Wzrost liczby ludności spowodował wzmożone zapotrzebowanie na żywność. Zwiększenie zaś produkcji nie było możliwe bez postępu w rolnictwie. Osiągnięto ten cel kilkoma sposobami: udoskonalono narzędzia i zaczęto stosować maszyny rolnicze, wprowadzono nowe uprawy, zmodernizowano gospodarkę hodowlaną, a koń stał się powszechnie używaną siłą pociągową. Tempo i natężenie tych zmian były rewolucyjne i spowodowały, iż europejskie rolnictwo zmieniło się z ekstensywnego w intensywne. Na przykład Anglia już w połowie XVIII w. była w stanie wywozić ok. 13% wytworzonej żywności. Mimo to nie brakło pesymistycznych prognoz. Thomas R. Malthus (1766-1834), ekonomista angielski, w ogromnym wzroście liczby ludności upatrywał wielką tragedię świata - nie widział bowiem możliwości wyżywienia takich mas! Wskaźnikiem zwiększającej się wydajności rolnictwa był wzrost odsetka ludności miejskiej, a więc pracującej poza rolnictwem. Ludność miejska przekroczyła 50% ogólnej liczby mieszkańców: w Anglii -w 1830 r., w Belgii -w 1840 r., w Holandii -w 1850 r., we Francji, Niemczech i Szwajcarii - w 1870 r. Na ziemiach polskich rozciągnięcie w czasie reform uwłaszczeniowych sprawiło, że w I pół. XIX w. ziemie zaboru pruskiego pod względem metod gospodarczych i osiąganych wyników różniły się zdecydowanie od pozostałych ziem polskich, zbliżając się do poziomu zachodniej Europy. Będzie to tak wyraźne, iż granica zaboru pruskiego stanie się powoli linią dzielącą nie tylko ziemie polskie, ale i Europę na strefy rozwojowe. Mimo tego niejednakowego tempa wzrostu wszędzie wystąpiły podobne trendy: zwiększenie areału ornego (do połowy wieku o blisko 50%), porzucanie dwupolówki i trójpolówki na rzecz płodozmianu, wprowadzanie nowych, ulepszonych narzędzi pracy (zwłaszcza w majątkach szlacheckich), bardzo duży wzrost hodowli owiec, trzody i bydła. Rewolucyjną zmianą było wprowadzanie nowych kultur rolniczych - roślin pastewnych i okopowych (przede wszystkim ziemniak). Wszystkie sygnalizowane tu tendencje nabiorą większego tempa w II pół. stulecia. 3. Rozwój przemysłu Przełom XVIII i XIX w. określa się jako zasadniczą cezurę w dziejach ludzkości, oddzielającą epokę przemysłową od przedprzemysłowej. Wiek XIX był wiekiem maszyn: nowoczesne wynalazki zostały zastosowane w produkcji fabrycznej oraz w życiu codziennym. Rewolucja rozpoczęła się w II pół. XVIII stulecia w Anglii i ten właśnie kraj stał się pionierem nowoczesnego kapitalizmu i uprzemysłowienia. Maszyny: przędzalnicza i tkacka przystosowane do produkcji w halach fabrycznych, zasilane maszyną parową pozwoliły na zwielokrotnienie produkcji brytyjskiej wełny i bawełny, które dzięki niskiej cenie i dobrej jakości zawojowały rynek, stając się materiałami powszechnie używanymi. Szybko rosnąca produkcja stali (otrzymywana z surówki, dzięki zastosowaniu nowoczesnej technologii) zwiększyła znacznie popyt na węgiel. Takie wynalazki jak młot parowy, prasa kowalska, tokarka czy wiertarka zastosowane w praktyce nadały mocne tempo przemianom w przemyśle maszynowym. W latach 40. powstało największe w świecie zagłębie przemysłowe nad Renem i Ruhrą, rywalizujące z podobnym ośrodkiem na Górnym Śląsku. Zbliżone procesy industrializacyjne objęły wkrótce cały kontynent europejski, choć nigdzie nie przebiegały aż tak dynamicznie jak w Anglii i na ziemiach niemieckich. Wszędzie zakłócały je cykliczne kryzysy: w gospodarce wczesnokapitalistycznej po okresie koniunktury (wzrost produkcji, łatwiejszy dostęp do kredytów, wzrost cen), następowało gwałtowne załamanie gospodarcze (spadek wartości akcji na giełdzie, spadek produkcji, spadek cen, bankructwa i zamykanie zakładów). Kryzysy te, spowodowane zjawiskiem nadprodukcji (wynalazki techniczne oraz taniość siły roboczej sprzyjały tworzeniu nowych zakładów przemysłowych, lecz źle opłacani robotnicy nie mieli pieniędzy na zakup towarów - stosunkowo łatwo dochodziło więc do sytuacji, w której możliwości wytwórcze przemysłu były większe niż chłonność rynku) pojawiały się mniej więcej co 10 lat, a te dłużej trwające - co 50 lat. Rozwój przemysłu napotykał też inne przeszkody - ziemie niemieckie np. podzielone były na wiele państw, a każde miało własne granice celne. Realia gospodarcze wymusiły jednak ich zniesienie: w latach 20. powstał Związek Celny, który ok. 1850 r. obejmował 4/5 terytorium całych Niemiec. Na ziemiach polskich w I pół. XIX w. postępy industrializacji były nikłe, a produkcja przemysłowa odbywała się przede wszystkim w manufakturach i warsztatach rzemieślniczych. Wystąpiły jednak również zjawiska zapowiadające istotne zmiany w tym zakresie. W Królestwie Polskim w latach 1824-1830 ważną rolę odegrała protekcyjna polityka ministra Ksawerego Druckiego-Lubeckiego, który z budżetu państwowego finansował budowę zakładów hutniczych i górniczych w Zagłębiu Staropolskim. Prócz państwa istotną rolę w gromadzeniu kapitału odegrało ziemiaństwo (nie mieszczaństwo -jak na zachodzie Europy). Trzy najzyskowniejsze wówczas gałęzie przemysłu Królestwa - to przetwórstwo spożywcze, włókiennictwo, górnictwo i hutnictwo. Najprężniej rozwijającym się regionem przemysłowym był niewątpliwie Śląsk. Zainicjowane przez rząd pruski udoskonalenia techniczne (zastąpienie węgla drzewnego koksem przy wytopie surówki żelaznej, nowe metody wyrobu stali) otworzyły perspektywy rozwoju, toteż od lat 30. ten lesisty, nieurodzajny rejon zaczął nabierać cech okręgu wielkoprzemysłowego. Z czasem jednak (druga połowa stulecia) pozostał w tyle za Zagłębiem Ruhry i Saary (gorsze wyposażenie techniczne hut i kopalń), co wyraziło się w malejącym udziale Śląska w produkcji całych Niemiec. Galicja w tym okresie pozostawała dzielnicą słabo uprzemysłowioną, choć nastąpił pewien rozwój górnictwa i hutnictwa (Śląsk Cieszyński), przemysłu Iniarskiego i gorzelnictwa. 4. Wymiana handlowa Przewrót w europejskim przemyśle był siłą sprawczą rozwoju wymiany handlowej wykraczającej poza stary kontynent. Europa stała się centrum tej wymiany - importowała żywność i surowce, była zaś eksporterem towarów przemysłowych i kapitału (przede wszystkim w formie pożyczek), umożliwiając tym samym rozwój innych regionów świata (m.in. większość linii kolejowych w Ameryce Płn. powstała dzięki europejskim kredytom). Ogólny bilans światowego handlu w I półwieczu zwiększył się siedmiokrotnie. I w tej dziedzinie hegemonem stała się Anglia - przypadało na nią aż 25% obrotów handlowych. Powstanie szerokiego rynku światowego spowodowało rozwój nowoczesnych systemów bankowych i obrót papierami wartościowymi. Wymianę handlową ułatwiało też oparcie większości walut na parytecie złota. Banki współpracowały z rządami, z przemysłem, stając się wielką siłą motoryczną w tworzącym się światowym systemie gospodarczym. W 1825 r. powstał w Warszawie Bank Polski, udzielający kredytów inwestycyjnych dla górnictwa i przemysłu. W latach 1833-1842 Bank ten administrował górnictwem i hutnictwem całego Królestwa Polskiego. Rozdział 6. Epoka napoleońska 1. Francja Napoleona Okres od upadku Dyrektoriatu (przewrót 18 brumaire'a 1799 r.), kiedy Napoleon został konsulem, do ostatecznej klęski cesarza w 1815 r. nazywany jest epoką napoleońską. Określenie to dotyczy nie tylko Francji, ale też całej niemal Europy, nad którą Francja sprawowała hegemonię. Rządy napoleońskie historycy oceniają bardzo różnie. Dla jednych Napoleon to świadectwo zwycięstwa kontrrewolucji, dla drugich - cesarz reprezentuje następny etap rewolucji, w którym zachowane zostają podstawowe zdobycze ostatnich lat przy cesarskiej fasadzie rządów. Po roku 1799 Napoleon dążył do umocnienia swojej władzy. W Konstytucji roku VIII (1799) nie zamieszczono deklaracji praw, większość obywateli została pozbawiona realnego wpływu na sprawy polityczne, a I Konsul - Napoleon miał ogromne, dyktatorskie kompetencje. Pozornie zachowany został trójpodział władz, ale znaczenie ciał ustawodawczych zostało drastycznie zmniejszone (w praktyce o ich składzie decydował Napoleon). Mimo tych ograniczeń chłopi i mieszczanie silnie identyfikowali się z reżimem. Francja cieszyła się ze swych zwycięstw i mocarstwowej pozycji. Kiedy w 1802 r. przeprowadzono referendum (nb. często stosowana i wykorzystywana propagandowo w epoce napoleońskiej forma demokracji bezpośredniej) z pytaniem, czy naród chce przekazać władz? dożywotnio Napoleonowi, ogromna większość odpowiedziała „tak". Koronacja cesarska i zasada dziedziczności tronu (1804) dopełniła ambicji Napoleona. Niekoherentność konstrukcji, łączącej ideę suwerenności ludu ł, boskiej sankcji władzy królewskiej, zaaprobowanej przez papieża, wyrażał oficjalny tytuł: „Napoleon z łaski bożej i mocy konstytucji Republiki Cesarz Francuzów". Bardzo istotną rolę w systemie rządów napoleońskich odgrywała armia narodowa, dająca ogromne możliwości awansu społecznego i politycznego (wprowadzono powszechny obowiązek służby wojskowej). Generalicja tej armii - zresztą o bardzo zróżnicowanych umiejętnościach wojskowych - stanowiła trzon napoleońskiej elity władzy. Pod wpływami cesarza znalazły się wszystkie dziedziny życia, także szkolnictwo, kultura i sztuka, wykorzystywane bez żenady do celów politycznych. Jednocześnie wprowadzono cenzurę, obejmującą gazety, książki, teatr i sztuki plastyczne. Przeciw takiej wizji państwa występowała opozycja legalna, liberalna, grupująca intelektualistów i polityków żądających wolności życia politycznego (m. in. Germaine de Stael, Beniamin Constant) i spiskowa - rojalistyczna, wierna Burbonom (m. in. Francois de Chateaubriand). Mimo że nie stanowiła ona poważnego zagrożenia dla reżimu, to uzmysławiała, że nie wszyscy poddali się propagandzie Napoleona. Działalność obu nurtów opozycji, które niebawem wpłyną w znaczący sposób na losy Francji, wychodziła naprzeciw oczekiwaniom burżuazji, w której swobody polityczne i ekonomiczne uderzył Napoleon (nieustanne wojny zakłócały życie gospodarcze kraju). 2. Hegemonia Francji w Europie Piętnastoletni okres rządów Napoleona to, oprócz umacniania pozycji cesarza wewnątrz kraju, budowa hegemonii Francji w Europie, powstawanie napoleońskiego imperium. U szczytu swej potęgi znalazło się ono po zawarciu pokoju wiedeńskiego w 1809 r. Imperium napoleońskie 1812 r. Włączone do Francji: Belgia, Nadrenia, Szwajcaria, Piemont, Liguria, Toskania, Państwo Kościelne, Iliria, Holandia, wybrzeża Morza Północnego, Katalonia Państwa zależne: Królestwo Włoch, Królestwo Neapolitańskie, Księstwo Warszawskie, Związek Reński Prusy i Austria po klęsce 1809 r. pozostawały w cieniu Francji, nie inicjując akcji zaczepnych. Rosja po Tylży była sprzymierzeńcem Napoleona, prawda, że bardzo niepewnym. Szwecja nie przystąpiła do IV i V koalicji antynapoleońskiej. Tylko na Półwyspie Pirenejskim trwał od 1808 r. zbrojny konflikt, a niepokonana Anglia opierała się zarówno militarnym, jak i ekonomicznym akcjom Napoleona, który w 1806 r, ogłosił blokadę kontynentalną, zabraniając Europie handlu z Wyspami Brytyjskimi. W podległych państwach władzę obejmowali zazwyczaj członkowie rodziny Bonaparte lub ludzie z nimi spokrewnieni. Wprowadzano tam system rządów opartych na nadawanych przez cesarza konstytucjach o wspólnych charakterystycznych cechach: wolność osobista dla wszystkich obywateli, silna, uzależniona od Napoleona władza wykonawcza, przy bardzo słabej ustawodawczej, brak samodzielności w polityce zagranicznej. Jednocześnie - na wzór francuski - tworzono sieć nowej administracji i policji, powszechne sądownictwo, wprowadzano francuskie kodeksy prawne (przede wszystkim cywilny - Kodeks Napoleona). W ten sposób dojść miało - w intencji cesarza - do unifikacji imperium. W większości krajów narzucony reżim nie zyskał społecznej aprobaty. Było to spowodowane nieposzanowaniem lokalnych tradycji i ogromną eksploatacją ekonomiczną podbitych terenów. Nie docenione przez Napoleona uczucia narodowe i nacjonalizmy doprowadziły do antyfrancuskiego powstania w Hiszpanii, nastroje patriotyczne mas rosyjskich wykorzystał też w walce z Napoleonem car Aleksander I. Europa w epoce napoleońskiej Koalicje antyfrancuskie 1793 I koalicja: Anglia, Austria, Hiszpania, Holandia, Królestwo Neapolitańskie, Parma, Państwo Kościelne, Portugalia, Prusy, Toskania 1798 II koalicja: Anglia, Austria, Neapol, Portugalia, Rosja, Turcja 1805 III koalicja: Anglia, Austria, Królestwo Neapolitańskie, Rosja, Szwecja 1806 IV koalicja: do państw III koalicji dołączają Prusy 1809 V koalicja: Anglia, Austria, Hiszpania, Portugalia 1813 VI koalicja: Anglia, Austria, Prusy, Rosja, Szwecja Wydarzenia polityczne 1796-1797 kampania włoska Napoleona 1798-1799 kampania egipska Napoleona 1800 Francuzi zwyciężają wojska austriackie w bitwie pod Marengo 1801 pokój francusko-austriacki i francusko-rosyjski 1802 pokój francusko-angielski 1805 klęska floty francuskiej pod Trafalgarem zwycięstwo Francuzów w bitwie pod Austerlitz (tzw. bitwa trzech cesarzy: Austrii, Rosji i Francji) 1806 klęska wojsk pruskich w bitwach pod Jena i Auerstedt 1807 po bitwie pod Friedlandem zawarcie pokoju rosyjsko-francuskiego w Tylży (powstanie Księstwa Warszawskiego) 1808 początek antyfrancuskiego powstania w Hiszpanii 1809 Austria wypowiada wojnę Francji; zwycięstwo Francuzów w bitwie pod Wagram 1812 wyprawa Napoleona na Rosję, zwycięstwo Francuzów pod Borodino i zajęcie Moskwy; od października odwrót armii francuskiej i jej porażka w bitwie nad Berezyną 1813 klęska wojsk francuskich w bitwie pod Lipskiem (tzw. Bitwa narodów) 1814 abdykacja Napoleona, początek obrad kongresu wiedeńskiego 1815 powrót Napoleona do władzy (tzw. sto dni) klęska wojsk francuskich w bitwie pod Waterloo Epoka napoleońska, choć trwała tak krótko, przeobraziła Europę. Mapa polityczna zmieniła się na 15 zaledwie lat, ale model sprawowania władzy i sądownictwo przetrwały długo poza czasy, które je stworzyły. 3. Ziemie polskie w latach 1795-1807 Konsekwencje rozbiorów Rozbiory Polski były w historii Europy wydarzeniem bez precedensu: duże, liczące się państwo, o wielowiekowej historii i bogatej kulturze, przestało istnieć nie w wyniku wojny, lecz w konsekwencji zaborczych planów rosnących w siłę sąsiadów. Fakt ten spowodował - z czego ówcześnie nie zdawano sobie w pełni sprawy - przewartościowanie europejskiego układu sił: wzmocniła się znacznie pozycja Rosji i Prus, a trwały (z konieczności!) sojusz trzech zaborczych mocarstw zapowiadał nowy ład europejski, w 20 lat później wykrystalizowany na kongresie wiedeńskim w postaci Świętego Przymierza. W wyniku rozbiorów: Rosja zajęła 63% terytorium z 45% ludności dawnej Rzeczypospolitej Austria odpowiednio 17% z 33% Prusy odpowiednio 20% z 22% Nowy układ polityczny pociągnął za sobą zasadnicze zmiany w życiu polskiego społeczeństwa. Likwidacji uległy struktury polskiej państwowości: sejm, organa władzy wykonawczej i sądowej, wojsko, instytucje samorządu lokalnego, przestały istnieć funkcje, stanowiska i wiążące się. z nimi kariery polityczne. Zagrożone zostały polskie tradycje polityczne (zasada samorządności i aktywnego udziału szlachty w życiu politycznym), odbudowane w nowym kształcie w okresie wielkich reform końca XVIII w., zniszczony został ruch mieszczański, którego owocem było prawo o miastach, włączone do Konstytucji 3 maja. Postawa społeczeństwa Zachodzące zmiany wyzwoliły wśród świadomych politycznie grup różnorodne postawy: najliczniejsza część pozostała bierna, wycofała się z życia publicznego, wybierając ucieczkę na wieś, do własnych dóbr. Stosunkowo niewielką grupę cechował lojalizm i służba zaborcy, motywowana głównie doraźnymi korzyściami. Pojawiły się również postawy antyzaborcze, niezbyt powszechne, ale przybierające różne formy. Była to między innymi działalność podtrzymująca i kreująca polską kulturę i naukę - gromadzenie romantycznych, patriotycznych kolekcji pamiątek narodowych (Czartoryscy w Puławach), patriotyczne przedstawienia teatru Bogusławskiego, działalność Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Ważną rolę odgrywały polskie biblioteki (Czackiego w Krzemieńcu, Ossolińskich we Lwowie, Raczyńskich w Poznaniu). Chlubą polskiego szkolnictwa stało się Liceum w Krzemieńcu, a przede wszystkim Uniwersytet Wileński. Rozpoczęto też działalność konspiracyjną (np. spisek Franciszka Gorzkowskiego, 1796, Towarzystwo Republikanów Polskich, 1798), a polscy emigranci we Francji stworzyli tzw. Deputację (dążyła do wywołania w kraju powstania ludowego i wprowadzenia - na wzór francuski - republiki) oraz tzw. Agencję (była przeciwna powstaniu, duże znaczenie przywiązywała natomiast do działalności dyplomatycznej). Legiony Polskie Pierwszą udaną próbę realizacji planów militarnych podjął generał Jan Henryk Dąbrowski. Doświadczony żołnierz, owiany legendą wojen 1792 i 1794 r., przejawiał duże zdolności taktyczne i organizacyjne. W 1796 r. uzyskał zgodę Napoleona na stworzenie polskich formacji wojskowych, które powstały w styczniu 1797 r. jako siła zbrojna posiłkująca Republikę Lombardzką. Odezwa kolportowana w całej Europie spowodowała napływ ochotników (w kwietniu Legiony liczyły 3600 żołnierzy). Ideą przyświecającą Dąbrowskiemu było stworzenie wojska narodowego, wykształcenie nowoczesnego, świadomego celów politycznych, zdyscyplinowanego korpusu oficerskiego, edukacja żołnierzy w duchu demokratycznym i republikańskim. Symbolem tych idei stała się pieśń legionowa - tzw. Mazurek Dąbrowskiego. Legiony Polskie 1797-1799 udział Legionów (Polski Korpus Posiłkowy) w walkach we Włoszech (przeciwko wojskom austriackim, rosyjskim i neapolitańskim) - ponoszą one bardzo wysokie straty 1799 utworzenie Legii Naddunajskiej (dowódca - gen. Kazimierz Kniaziewicz): w 1800 r. wzięła udział (w składzie armii francuskiej) w kampanii frankfurckiej Napoleona 1800 odbudowa Legionów we Włoszech i ich udział w walkach w płn. Włoszech (w 1801 r. polskie formacje liczyły ok. 16 tyś. ludzi) 1801 pokój francusko-austriacki - ponieważ w układzie pominięto kwestię polską, część legionistów na znak protestu opuściła Legiony 1802-1803 Napoleon wysyła Legiony do tłumienia powstania ludności murzyńskiej na San Domingo (z 5 tyś. żołnierzy wojnę przeżyło ok. 300) 1806 Legiony zostają wcielone do armii włoskiej Przez Legiony przewinęło się w ciągu 5 lat ok. 25 000 żołnierzy i ponad 1000 oficerów. Bezkrytyczna wiara w Napoleona spowodowała, że straty ludzkie - bez wyraźnych korzyści - były ogromne. A jednak działalność Legionów nie poszła całkiem na marne: wykształciły one świetnych dowódców i oficerów (co potwierdziło się szczególnie w 1831 r.) i - co bardzo ważne, choć niewymierne - ich przykład oddziaływał inspirująco na kolejne pokolenia walczących o odzyskanie niepodległości Polaków. 4. Księstwo Warszawskie Jesienią 1806 r. Napoleon doszczętnie rozbił armię pruską pod Jena i Auerstedt. Chcąc zawrzeć korzystny dla siebie pokój z Prusami i Rosją, postanowił wykorzystać sprawę polską, tworząc jednocześnie zaplecze dla swych planów podboju tej części Europy. Dzięki działaniom powstańczym w Wielkopolsce, dowodzonym przez Henryka Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego, Napoleon mógł prowadzić politykę faktów dokonanych, zajmując ziemie polskie, organizując tam polskie instytucje zarządu krajem (Komisja Rządząca), zaciągając rekruta. Losy wojny rozstrzygnęły się dopiero w 1807 r., kiedy to wojska francuskie pokonały pod Friedlandem armię rosyjską. Pokój zawarto w Tylży w lipcu 1807 r. Sprawa polska była tu przedmiotem przetargu - Francji i Rosji zależało na zapewnieniu sobie wpływów w środkowej Europie, ale też na zachowaniu względnej równowagi politycznej w obliczu spodziewanego przez Napoleona i Aleksandra konfliktu zbrojnego i ostatecznej rozprawy. Decyzja o losach monarchii pruskiej miała tu kluczowe znaczenie: Napoleon dążył do likwidacji państwa pruskiego i w zamian za to gotów był zgodzić się na włączenie ziem polskich do Rosji, Aleksander za cen? utrzymania silnych Prus godził się na przyłączenie części ziem polskich do imperium Napoleona. Kompromisem było więc stworzenie z ziem polskich II i III zaboru pruskiego tzw. Księstwa Warszawskiego, pod berłem Fryderyka Augusta, króla sprzymierzonej z Francją Saksonii. Terytorium Księstwa Warszawskiego 1807 ziemie II i III zaboru pruskiego - bez Pomorza Gdańskiego i Gdańska (został wolnym miastem pod protektoratem Francji, Saksonii i Prus) oraz obwodu białostockiego (włączony do Rosji) 1809 po wojnie z Austrią: włączenie do Księstwa 4 departamentów galicyjskich Konstytucję nadał Księstwu Warszawskiemu Napoleon rychło po pokoju w Tylży (1807). Zawierała ona zasady, które stanowiły podstaw? napoleońskiego imperium i powtarzały się w konstytucjach nadawanych krajom wchodzącym w jego skład (s. 298). Choć nowoczesne w koncepcji ustrojowej i rozwiązaniach formalnoprawnych, były one obce polskiej myśli politycznej i wprowadzały istotne zmiany do zastanej struktury społecznej. Sejm - wedle szlacheckiej tradycji najważniejszy organ władzy w kraju - stracił ogromną większość swych kompetencji. System władzy w Księstwie Warszawskim Władza wykonawcza król (tron dziedziczny dla dynastii saskiej); ministrowie (powoływani przez króla, przed nim odpowiedzialni) - m.in. sprawiedliwości, policji, przychodu i skarbu, spraw wewnętrznych i religijnych, wojny; Rada Stanu (ministrowie + 6 radców stanu): kompetencje doradcze, opracowywanie projektów ustaw, sądownictwo kasacyjne i administracyjne Władza ustawodawcza sejm dwuizbowy: izba senatorska (senatorowie mianowani przez króla, dożywotni); izba poselska (posłowie wybierani przez szlachtę, deputowani wybierani przez mieszczan i chłopów); sejm podejmował decyzje w sprawie zmian w systemie prawnym i w sprawach podatkowych Władza sądownicza sieć powszechnego, niezawisłego sądownictwa; oddzielenie sądownictwa karnego od cywilnego; wprowadzenie Kodeksu Napoleona Niesłychanie istotne były te przepisy konstytucji, które zapowiadały zniesienie niewoli osobistej chłopów, zrównanie wszystkich wobec prawa i wprowadzenie systemu sądownictwa powszechnego, wreszcie dopuszczenie do życia politycznego osób nie tylko na podstawie cenzusu urodzenia, ale też majątku i zasług. W sejmie, w przeważającej części szlacheckim, pojawili się po raz pierwszy z równym prawem głosu nieszlacheccy deputowani. Kraj podzielono według wzoru francuskiego na departamenty, organizując w imponującym tempie nowoczesny zarząd administracyjny, a także sprawnie działającą sieć sądów. Wiązało się to z zatrudnieniem dużej liczby nowych, fachowych urzędników. Pobierali oni pensje ze skarbu państwa (w Rzeczypospolitej urzędy były honorowe) - traktowali więc państwo jako pracodawcę. Była to nowa, biurokratyczna elita władzy, charakterystyczna dla nowoczesnego państwa burżuazyjnego. Dla niej też stworzono w Księstwie pierwszą szkołę kształcącą dla potrzeb państwowych - Szkołę Prawa. Inne postawy polityczne reprezentowali ci, którzy - powołując się na polską tradycję - krytycznie oceniali faktyczną likwidację polskiego parlamentaryzmu (sejm zebrał się zaledwie trzy razy: 1809, 1811, 1812). Opozycja o charakterze staroszlacheckim odwoływała się do wartości przedrozbiorowych, negując potrzebę istnienia rozbudowanej administracji i reform o charakterze burżuazyjnym. Starała się ona z pozytywnym skutkiem ożywić sejm i pozakonstytucyjnymi metodami wzmocnić jego polityczną pozycję i prestiż społeczny. Polityka zagraniczna Księstwa całkowicie poddana była woli i decyzjom Napoleona. Udział wojsk Księstwa w wojnach napoleońskich (z Austrią w 1809 r., kampania rosyjska 1812 r.) i wiążąca się z tym konieczność przygotowania zaplecza dla armii i poboru rekruta prowadziły do eksploatacji ekonomicznej zniszczonego kraju. Wojna 1809 r. kwiecień Austria wypowiada wojnę Francji, a jej wojska wkraczają w granice Księstwa Warszawskiego; bitwa pod Raszynem: armia Księstwa (książę Józef Poniatowski) zadaje Austriakom duże straty, lecz po bitwie wycofuje się do Warszawy; kapitulacja Warszawy maj ofensywa wojsk Księstwa na prawym brzegu Wisły oraz w Galicji: zdobycie Sandomierza, Zamościa i Lwowa lipiec bitwa pod Wagram - rozstrzygnięcie wojny na korzyść Francji Na sytuację gospodarczą Księstwa wpływała też blokada kontynentalna, oznaczająca przerwanie eksportu polskiego zboża do Anglii. Rezultatem złej koniunktury dla polskiego rolnictwa był z jednej strony upadek wielkich fortun, przede wszystkim ziemskich, z drugiej jednak narodziny nowych - powstałych w wyniku organizowania dostaw dla wojska, wykorzystywania załamania się niektórych działów gospodarki i luk rynkowych. Blokada spowodowała nie tyle stagnację, ile gwałtowne wstrząsy i przemieszczanie się kapitału, zdobycie nowych rynków zbytu (Prusy, Rosja, Austria, Saksonia), a także przestawienie si? rolnictwa na nową produkcję (m.in. uprawa ziemniaków i hodowla owiec). Epoka napoleońska była trudnym okresem w dziejach narodu polskiego. Na intensywne życie polityczne nakładały się bowiem zmiany w modelu państwa i prawa oraz przemiany społeczne. Jednak fakt istnienia własnego państwa, co w dużym stopniu przyczyniło się do zniwelowania .szoku rozbiorów, doprowadził do aktywizacji społeczeństwa polskiego i wzrostu świadomości narodowej we wszystkich grupach społecznych. Instytucje napoleońskie, choć nie dawały gwarancji samodzielności politycznej, dzięki tworzącym je ludziom stały się kontynuatorami polskiej państwowości. Polacy, inaczej niż inne narody (Włosi, Niemcy, Serbowie, Grecy czy Rumuni), które wystąpiły przeciw okupacji wojsk napoleońskich, dążenia niepodległościowe związali z orientacją profrancuską. Stąd też w początkach XIX w. na ziemiach polskich zapanował niezwykły kult Napoleona. Przetrwał on wiele dziesiątków lat, podobnie jak skłonność do traktowania Francji jako głównego sojusznika „sprawy polskiej" w Europie. Rozdział 7. W dobie Świętego Przymierza 1. Kongres wiedeński Kongres wiedeński (1815) zgromadził monarchów i dyplomatów państw zwycięskiej antynapoleońskiej koalicji, wśród których najważniejszą rolę odegrali: minister spraw zagranicznych Austrii Klemens ks. Metternich, kanclerz Prus Karl von Mardenberg, minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Robert Castlereagh, kanclerz Rosji Karol Nesselrode, a z czasem także minister spraw zagranicznych Francji Charles de Talleyrand. Zmęczona długoletnimi wojnami Europa oczekiwała ustanowienia trwałego porządku politycznego. Dla polityków zebranych w Wiedniu porządek ten miał się opierać na dwóch zasadach: równowagi europejskiej i legitymizmu. Zasada równowagi oznaczała, iż żadne z mocarstw europejskich nie powinno osiągnąć przewagi nad innymi. Orędownikiem tej koncepcji była przede wszystkim Wielka Brytania, stosująca ją w swej polityce zagranicznej już od XVIII w. Traktowała ją zresztą w dobie pokongresowej bardzo mechanicznie: odpowiedzią na sojusz Prus i Rosji było zbliżenie Austrii, Francji i Wielkiej Brytanii. Legitymizm, druga z kongresowych zasad, uznawał boską legitymację do sprawowania władzy monarszej, przeciwstawiając się rewolucyjnym hasłom suwerenności ludu i prawa narodów do stanowienia o sobie. Tak więc władcy, których usunęła rewolucja bądź Napoleon, mieli powrócić na tron; respektowanie praw monarchów oznaczało też zwrot zabranych im w czasach rewolucji terytoriów (w praktyce kłóciło się to często z zasadą równowagi). Jesieniąl815 r. został podpisany akt Świętego Przymierza. Przystąpiły do niego wszystkie państwa europejskie prócz Turcji, Państwa Kościelnego i Anglii. Ta ostatnia, mimo iż formalnie nie należała do Przymierza, brała udział w jego kongresach. Pozycję mocarstwową w Europie zajęła Austria, wielkie, spełnione po latach możliwości otwierały się przed Prusami. Po ugruntowaniu swej pozycji w Europie z planami ekspansji terytorialnej w innych rejonach świata zaczęła występować Rosja, stając do rywalizacji z Anglią. Święte Przymierze miało zacieśniać więzy między mocarstwami i gwarantować powiedeński ład. W swej idei stanowiło próbę stworzenia zasad współpracy europejskiej i mimo że w istocie konserwatywne, nie było wymierzone w „ludy Europy", choć taki jego obraz przekazała romantyczna historiografia niemiecka, podobnie jak i polska nauka historyczna, rozpatrująca problem wyłącznie z punktu widzenia polskiej racji stanu. Postanowienia kongresu wiedeńskiego utworzenie Związku Niemieckiego, z udziałem 34 (potem 35) państw i 4 wolnych miast, pod przewodnictwem Austrii włączenie do Prus 2/3 terytorium Saksonii oraz Torunia, Gdańska a także departamentów poznańskiego i bydgoskiego z dawnego Księstwa Warszawskiego utworzenie Królestwa Polskiego (z części ziem dawnego Księstwa Warszawskiego), połączonego unią personalną z Rosją utworzenie Wolnego Miasta Krakowa (pod protektoratem trzech zaborców), przyłączenie Lombardii, Wenecji i Dalmacji do Austrii utworzenie Królestwa Obojga Sycylii przywrócenie Państwa Kościelnego papieżowi połączenie Belgii z Holandią (w Królestwo Niderlandów) utworzenie Federacji Szwajcarskiej (przyjęła ona zasadę wieczystej neutralności) włączenie Finlandii do Rosji (kosztem Szwecji), zaś Norwegii do Szwecji (kosztem Danii) powrót Francji do granic z 1792 r. 2. Europa po kongresie wiedeńskim Pierwsze 25-30 lat po kongresie wiedeńskim było w Europie okresem ścierania się dwóch ideologii: konserwatyzmu i liberalizmu. Po roku 1815 monarchowie dążyli do wprowadzenia w życie zasad uchwalonych na kongresie i przywrócenia porządku sprzed rewolucji. I choć w sferze polityki obserwujemy pozorne zwycięstwo starego porządku - ponad połowa mieszkańców Europy żyła w monarchiach absolutnych - to coraz wyraźniejsze były też symptomy wielkich przemian liberalnych. W wielu krajach organizowała się opozycja, domagająca się wprowadzenia konstytucjonalizmu i swobód obywatelskich. W tych państwach, gdzie jawne występowanie przeciwko istniejącemu porządkowi było niemożliwe, opozycja ta działała pod postacią różnego rodzaju tajnych związków, wśród których najważniejszą rolę odgrywały loże masońskie (wolnomularskie) oraz tzw. węglarstwo (karbonaryzm). Dużą część Europy ogarnęła też fala ruchów narodowych, dążących do uzyskania niepodległości i występujących przeciwko polityce Świętego Przymierza. Austria W tzw. erze Metternicha (lata 1815-1848) władze roztoczyły policyjną kontrolę nad życiem politycznym, gospodarczym i umysłowym. Odebrano wszelkie znaczenie sejmom stanowym w poszczególnych prowincjach, cenzura uniemożliwiała wymianę myśli, szkolnictwo znalazło się pod ścisłym nadzorem, stosowano represje wobec osób znanych z niezależności poglądów politycznych lub naukowych. Prusy Również tutaj rząd tłumił wszelkie objawy opozycji za pomocą cenzury i policji. Polityka ta wywoływała niezadowolenie nie tylko burżuazji, lecz także części szlachty, która nie chciała pogodzić się z utratą przywilejów, zlikwidowanych w imię wzmocnienia pozycji panującego. Władze pruskie starały się nakłonić do podobnego kursu politycznego władze innych państw niemieckich, podejmowane jednak gdzieniegdzie (Bawaria, Badenia) próby zniesienia liberalnych konstytucji nie udały się z powodu silnego oporu społecznego. Rosja Aleksander I uchodził za najbardziej liberalnego władcę tej epoki, w rzeczywistości jednak nie dokonał on żadnych reform istniejącego modelu samodzierżawia. Jego brat i następca Mikołaj I nie tworzył już nawet pozorów liberalizmu. Stłumił on krwawo powstanie dekabrystów (1825), rozszerzył kompetencje cenzury, zaostrzył kontrolę uniwersytetów, udoskonalił system policyjnej inwigilacji społeczeństwa. Francja Dzięki lansowanej przez Anglię powiedeńskiej polityce równowagi sił zmniejszono kontrybucje nałożone na Francję i wycofano z niej wojska okupacyjne. Francja powoli wracała na arenę polityczną jako licząca si? siła. Karta konstytucyjna Ludwika XVIII zapewniła dużą władzę królowi, ale jednocześnie powołała ciało ustawodawcze i gwarantowała równość obywateli wobec prawa oraz wolność osobistą. Ograniczono za to swobodę prasy i wolność zrzeszania się, stosowano represje wobec dawnych zwolenników Napoleona. W końcu lat 20. konflikt między królem Karolem X (koronowany w 1824 r.) a siłami liberalnymi w Izbie Deputowanych przerodził się w jawne starcie. Na żądanie Izby, domagającej się odpowiedzialności ministrów przed parlamentem, Karol odpowiedział rozwiązaniem przedstawicielstwa. Wywołało to gwałtowne rozruchy w końcu lipca 1830 r. (rewolucja lipcowa), zakończone obaleniem dynastii Burbonów. Nowym władcą został Ludwik Filip z dynastii orleańskiej (linia orleańska Burbonów), Francja przekształciła się w monarchię parlamentarną, wprowadzono wolność prasy i zreformowano oświatę. Jednak „król-obywatel" szybko wycofał się z polityki dalszych reform, co spowodowało wykształcenie się nowej opozycji, już nie tylko parlamentarnej, która stanie na czele wydarzeń 1848 r. Anglia Rewolucyjnych ruchów na szeroką skalę uniknęła Anglia (od 1801 r. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii), a to dzięki umiejętnym rządom torysów (zaś od początku lat 40. koalicji wigów i peelitów). Torysi, wigowie: ugrupowania polityczne utworzone w końcu XVII w.; torysi opowiadali się za zwiększeniem uprawnień króla w procesie rządzenia, w XIX w. stali się zalążkiem partii konserwatywnej; wigowie optowali za podporządkowaniem króla parlamentowi, przeciwstawiali się próbom przywrócena absolutyzmu; od XIX w. używali nazwy partia liberalna. Peelici: zwolennicy Roberta Peela (od 1821 r. sekretarza spraw wewnętrznych), odłam torysów uznających potrzebę umiarkowanych reform społecznych i gospodarczych. W latach 20. młodzi członkowie partii torysowskiej doprowadzili do szeregu reform społecznych, m.in. złagodzenia prawa karnego i cenzury oraz legalizacji związków zawodowych. Kiedy w wyniku kryzysu gospodarczego do władzy doszli wigowie, przeprowadzili oni reformę prawa wyborczego (1832), rozszerzając liczebność grupy obywateli mających prawo głosowania. Pod presją rodzącego się ruchu robotniczego wprowadzono też ustawy regulujące stosunki pracy, co rozładowało istniejące w kraju napięcia społeczne. Nie rozwiązany pozostał natomiast problem Irlandii. Zawarta w 1801 r. unia rozczarowała Irlandczyków, gdyż nie przyniosła im ani równouprawnienia politycznego, ani ekonomicznego (prawie cała wielka własność ziemska pozostawała w rękach Anglików). Katastrofalna klęska głodu w 1847 r. spowodowała zaostrzenie form walki prowadzonej przez ludność irlandzką przeciwko panowaniu Anglików. Polityka kolonialna W polityce państw europejskich tej doby widoczne było wyraźne zainteresowanie ekspansją kolonialną. Uwaga Francji zwracała się w stronę Algierii (nie udała się natomiast francuska próba zajęcia Wietnamu), Wielka Brytania kupiła Singapur, kontynuując też podbój Indii i uzależnianie Birmy, Rosja zdradzała zainteresowanie Zakaukaziem. W tych wszystkich działaniach chodziło przede wszystkim o imperialne, polityczne interesy, mniejszą rolę odgrywała natomiast motywacja ekonomiczna. Królestwo Polskie Królestwo Polskie, często zwane Kongresowym, powstało na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego. Stanowiło ono autonomiczną część Rosji, złączoną z nią osobą panującego. O ile jednak Aleksander I jako car sprawował władzę absolutną, o tyle zakres jego władzy jako króla polskiego był ograniczony postanowieniami nadanej Królestwu przez monarchę konstytucji. Konstytucja, uznając zasadę trójpodziału władzy, zapewniała prymat władzy wykonawczej nad ustawodawczą. Ustrój Królestwa Polskiego Władza ustawodawcza sejm dwuizbowy: izba senatorska (mianowana przez króla), izba poselska (posłowie wybierani przez szlachtę, deputowani wybierani przez mieszczan i chłopów); kompetencje parlamentu były niewielkie (lecz większe niż w Księstwie Warszawskim), m.in. uchwalanie budżetu, decydowanie o systemie monetarnym, ustalanie zasad prawodawstwa cywilnego Władza wykonawcza król (w jego zastępstwie - namiestnik), o dużych kompetencjach i prawie do inicjatywy ustawodawczej, współpracujący z Radą Stanu; Rada Stanu: 1) Rada Administracyjna (5 ministrów), ciało o charakterze doradczym przy namiestniku, wykonujące postanowienia królewskie; 2) Zgromadzenie Ogólne (ministrowie i doradcy) - zajmowało się przygotowywaniem projektów ustaw Władza sądownicza system sądownictwa powszechnego, niezawiśli sędziowie Prawa obywatelskie m.in. wolność wyznania, wolność słowa i nietykalność osobista (prawo głosu otrzymało ok. 100 tyś. obywateli - we Francji w tym okresie jedynie 80 tyś., przy 10-krotnie większej liczbie ludności) Praktyka polityczna dość szybko okazała się daleka od konstytucyjnej teorii. Ograniczanie swobód obywatelskich, wprowadzenie cenzury, ingerowanie w obrady sejmu, w którym pojawiła się głosząca hasło przestrzegania konstytucji opozycja (na czele z braćmi Niemojewskimi) i wreszcie niezwoływanie sejmu dowodnie świadczyły o odchodzeniu od liberalnych deklaracji. Wysokie, nie przewidziane konstytucją miejsce w życiu publicznym zajęli: wielki książę Konstanty - wódz armii polskiej i Mikołaj Nowosilcow - komisarz carski. Natomiast mianowany namiestnikiem gen. Józef Zajączek, bohater napoleoński, okazał się bezwolnym karierowiczem. Łamanie zasad konstytucji i tłumienie legalnej opozycji sprzyjało rozwojowi tajnych związków. Najgłośniejsze z nich to Towarzystwo Filomatów oraz Wolnomularstwo Narodowe, przemienione później w Towarzystwo Patriotyczne. Represje lat 1822-1823 spowodowały rozbicie tych struktur. Wskazały one jednak drogę postępowania, a jej ucieleśnieniem stał się kierujący Towarzystwem Patriotycznym Walerian Łukasiński, skazany przez sąd wojskowy na ciężkie więzienie, w którym przebywał 44 lata. Szeroki oddźwięk społeczny miał też proces patriotów przed Sądem Sejmowym (1827-1828). Występujący w roli sądu senat nie ugiął się pod naciskami rosyjskimi i odmówił uznania za zbrodnię stanu dążeń do odbudowy Polski. Zupełnie inną linię polityki reprezentował Ksawery Drucki-Lubecki, minister skarbu w latach 1821-1830. Przyszłość i interes gospodarczy Królestwa widział on w ścisłym związku ekonomicznym z Rosją jako ogromnym, chłonnym rynkiem zbytu. Korzystna w tej dobie działalność ekonomiczna Druckiego szła w parze z jego lojalizmem w stosunku do cara oraz potępianiem dążeń niepodległościowych. Mimo różnorakich ograniczeń i konfliktów Królestwo było w tym czasie centrum życia politycznego, narodowego i kulturalnego Polaków, a lata pokongresowe (do 1830 r.) - najkorzystniejsze dla rozwoju polskiej kultury i tożsamości narodowej w całym, ponad 100-letnim okresie utraty niepodległości. 3. Powstanie listopadowe Spisek podchorążych W końcu 1828 r. wokół Piotra Wysockiego, podporucznika i instruktora Szkoły Podchorążych, zgromadziło się grono młodych wojskowych, wspierane przez członków Towarzystwa Patriotycznego. Zrodzony wśród nich pomysł zbrojnego powstania, niezbyt zresztą przygotowany politycznie i przemyślany organizacyjnie, zaowocował atakiem na Belweder - siedzibę księcia Konstantego, nocą 29 listopada 1830 r. (książę zdołał uciec). Decyzję spiskowców przyspieszyły wiadomości o wydarzeniach lipcowych we Francji i o powstaniu belgijskim - zachęcające do walki, a jednocześnie rodzące obawy, by polskie wojsko nie zostało skierowane do tłumienia tych wystąpień. Podchorążowie nie zyskali początkowo tak oczekiwanego poparcia politycznego, stykając się z reakcją wręcz niechętną. Po długich przetargach ster powstania znalazł się w rękach konserwatystów z Adamem Czartoryskim na czele. Oni to przez blisko miesiąc mediowali z carem, starając się załagodzić powstały konflikt i uzyskać prawo łaski dla uczestników insurekcji. Nieustępliwa postawa cara, nacisk radykalnych kół Towarzystwa Patriotycznego, wiara w doskonale wyszkoloną armi? polskę i wreszcie entuzjazm warszawskiej ulicy spowodowały, iż Rada Administracyjna przekształciła się w Rząd Tymczasowy. Musiał on uznać, że powstanie stało się faktem dokonanym, tym bardziej że na prowincji organizowały się samorzutnie oddziały wojskowe, a do Królestwa przybywali ochotnicy z Galicji i Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W grudniu 1830 r. sejm ogłosił powstanie za narodowe, w styczniu zaś 1831 r. obwieścił detronizację cara z tronu polskiego i powołał Rząd Narodowy. Władze powstańcze XII 1830 Rząd Tymczasowy (3 dni) XII 1830-I 1831 dyktatura gen. Józefa Chlopickiego (6 tygodni) I-YIII 1831 najwyższą władzą stał się sejm, ciałem wykonawczym Rząd Narodowy (z ks. Adamem Czartoryskim na czele) VIII -IX 1831 faktyczna dyktatura gen. Jana Krukowieckiego (prezes rządu) Wodzowie naczelni II-YIII 1831 Jan Skrzynecki VIII 1831 Henryk Dembiński VIII IX 1831 Jan Krukowiecki Wojna polsko-rosyjska Z chwilą detronizacji cara powstanie przerodziło się w wojnę poisko-rosyjską, która rozpoczęła się w lutym 1831 r., kiedy armia rosyjska wkroczyła w granice Królestwa. Rosjanie od początku mieli wyraźną przewagę, tak liczebną, jak i pod względem uzbrojenia wojsk. Atutem strony polskiej było doskonałe wyszkolenie żołnierzy (notabene w dużym stopniu dzięki ks. Konstantemu), ich zaangażowanie patriotyczne oraz fachowość dowódców liniowych. Natomiast dowództwo naczelne składało się z ludzi nieudolnych i niechętnych walce. Przebieg wojny polsko-rosyjskiej 1831 r. luty zwycięstwo wojsk polskich pod Stoczkiem luty -marzec walki po prawej stronie Wisły marzec -kwiecień ofensywa wojsk .polskich wedle planu Ignacego Prądzyńskiego - zwycięskie bitwy pod Dębem Wielkim i Iganiami maj klęska wojsk polskich pod Ostrołęką sierpień rewolta uliczna w Warszawie przeciwko nieudolnemu dowodzeniu powstaniem, samosądy nad generałami uznanymi za zdrajców wrzesień szturm wojsk rosyjskich na Warszawę i kapitulacja stolicy listopad oddziały polskie (ok. 20 tyś. żołnierzy), rząd, posłowie i politycy opuszczają kraj (przez Prusy na zachód Europy) Sejm powstańczy nie podjął nigdy problematyki chłopskiej - wielu publicystów i polityków analizujących przyczyny klęski powstania uważało to za błąd. Rząd carski starał się wykorzystać ten społeczny konflikt, prowadząc politykę antyszlachecką, wymierzoną w uczestników powstania, m.in. poprzez nieśmiałe jeszcze działania prochłopskie: w dobrach państwowych zamieniano pańszczyznę na czynsz. Powstanie listopadowe - mimo klęski - weszło do narodowej mitologii. Zgodnie z romantyczną ideologią, popularną w Europie, jego inicjatorom chodziło bardziej o niepodległość narodu niż państwa, chcieli czynnie zademonstrować odrzucenie postaw nastawionych na współpracę z zaborcą, nawet jeśli współpraca ta mogła przynieść poszerzenie swobód politycznych i gospodarczych. Od tej pory romantyczna idea niepodległościowego czynu zbrojnego ścierać się będzie ze stanowiskiem tych, którzy nie uznawali walki za wszelką cenę i niepotrzebnych ofiar krwi. Ten emocjonalny spór o cel, sens i skuteczność obu postaw trwa w polskiej historii od powstania listopadowego aż po dzień dzisiejszy. 4. Polityka państw zaborczych Sytuacja Królestwa i ziem zaboru rosyjskiego W wyniku porażki militarnej Królestwo straciło odrębność państwową, stając się prowincją rosyjską (funkcję namiestnika objął dowódca zwycięskiej armii, feldmarszałek Iwan F.Paskiewicz). Rosyjska polityka wobec Królestwa Polskiego po 1831 r. zniesienie konstytucji (w jej miejsce wprowadzono Statut organiczny), likwidacja sejmu i wojska polskiego, podporządkowanie administracji centrali w Petersburgu wprowadzenie rosyjskiego podziału administracyjnego na gubernie stopniowe wprowadzanie języka rosyjskiego w urzędach wprowadzenie rosyjskiego kodeksu karnego wprowadzenie (w latach 40. ) rosyjskiego systemu monetarnego ostre represje wobec uczestników powstania: wysokie wyroki wiezienia, zsyłki i przesiedlenia w głąb Rosji, konfiskaty majątków, wybudowanie w Warszawie Cytadeli - rosyjskiej twierdzy wojskowej, zarazem ciężkiego więzienia śledczego (X Pawilon) prześladowania polskiej kultury i oświaty, dążenie 'do jej rusyfikacji: m.in. zamknięcie Uniwersytetu Warszawskiego oraz części szkół średnich, rozwią^ zanie Towarzystwa Przyjaciół Nauk, zmniejszenie nakładów prasy i książek kasacje zakonów, represje wobec kleru katolickiego; wcielenie Kościoła unickiego do Cerkwi prawosławnej Wszystkie te wydarzenia na długo osłabiły potencjał polityczny na ziemiach Królestwa, a życie polityczne stało się domeną emigracji (s. 322). Poza granicami Królestwa Polskiego znajdowało się duże skupisko ludności polskiej, zamieszkałej na terenach prawobrzeżnej Ukrainy (gubernie: kijowska, wołyńska, podolska), wcielonych do państwa rosyjskiego. Byłato. grupa jednolita, niemal w całości szlachecka (większy niż na terenach Królestwa odsetek szlachty bezrolnej i drobnej). Po 1831 r. władze carskie zaczęły energicznie dążyć do wynarodowienia tej ludności. Najczęściej odbywało się to poprzez degradację społeczną. Uboga szlachta, pozbawiana praw politycznych, możliwości korzystania z oświaty i dostępu do katolickiego kościoła, upodabniała się do chłopów, co było wstępem do pełnej rusyfikacji. Położenie pozostałych ziem polskich Kongres wiedeński zdecydował o utworzeniu w Krakowie Wolnego Miasta pod patronatem trzech mocarstw zaborczych. W 1818 r. otrzymało ono konstytucję, zgodnie z którą funkcję republikańskiego rządu pełniłSenat Rządzący, a władza ustawodawcza spoczywała w rękach Zgromadzenia Reprezentantów o niewielkich uprawnieniach. Oczywiście wszelkie iprawy dotyczące polityki zewnętrznej należały do mocarstw zaborczych, j ścisła kontrola sytuacji wewnętrznej - do ich rezydentów. - Galicja była w początkach XIX w. krajem nieudolnie rządzonym teksploatowanym gospodarczo. Władze austriackie nakładały coraz to nowe jjpdatki, zlikwidowały samorząd miejski, germanizowały oświatę (wprowadzono język niemiecki w Akademii Krakowskiej). Cenzura i policyjne represje doprowadziły da upadku wielu polskich instytucji kulturalnych. 'Wśród mieszkańców Wielkiego Księstwa Poznańskiego 80% stanowi] li Polacy. Władze unikały początkowo ostentacyjnych działań germanizai cyjnych, konsekwentnie zmierzały jednak do integracji Księstwa z resztą państwa, m.in. poprzez wprowadzenie języka niemieckiego do szkół, itwarzanie dogodnych warunków niemieckim kolonistom (chłopom, rzemieślnikom, nauczycielom itp). W prowincji ustanowiono polskiego namiestnika (ks. Antoni Radziwiłł), wprowadzono system administracji pruskiej, z czasem powstały (podobnie jak w innych rejonach królestwa) sejmy prowincjonalne i sejmiki powiatowe (o charakterze głównie dorad'czym), reprezentujące ziemian, miasta i gminy wiejskie. Po upadku powstania listopadowego Austria i Prusy - idąc śladem Rosji - zaostrzyły politykę antypolską, dążąc do zacierania wszelkich granic między ziemiami polskimi a krajem zaborcy. Władze pruskie zniosły stanowisko namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wzmożone germanizację szkół i administracji, przeprowadzono kasatę zakonów katolickich. W zaborze austriackim rozpoczęto tropienie „polskich spiskowców" (w środowiskach szlacheckich), przeprowadzając rewizje i aresztowania, dochodziło też do wydawania wyroków wieloletniego więzienia. Państwa zaborcze ograniczyły radykalnie autonomię Wolnego Miasta Krakowa, które po 1841 r. pozostawało niepodległe jedynie na papierze. Praca organiczna Upadek powstania listopadowego i represje zaborców kazały się zastanowić nad celowością programu zbrojnej walki o niepodległość. Jego alternatywą stała się w latach 40. koncepcja ratowania, a nawet umocnienia polskiego stanu posiadania przez działania w sferze kultury, oświaty i gospodarki. Zwolennicy tej formuły, określanej mianem „pracy organicznej", twierdzili, iż ich poczynania lepiej służą sprawie narodowej aniżeli bezowocne spiski i konspiracje (w przyszłości postawę tę zaadaptują irozwiną pozytywiści - s. 361). Najlepsze warunki do uprawiania tej polityki znaleźli oni w zaborze pruskim, wykorzystując liberalizacyjne tendencje w polityce wewnętrznej, związane z osobą króla Fryderyka Wilhelma IV (l 840-1861). Przykładem tej postawy była m.in. działalność Tytusa Działyń-. skiego, Edwarda Raczyńskiego, wzorcowe gospodarstwo Dezyderego Chłapowskiego i propagowanie przez niego kultury rolnej oraz zainicjowana przez Karola Marcinkowskiego budowa Bazaru Polskiego (hotel, sklepy, warsztaty) w Poznaniu. W Królestwie Polskim zwolennicy tej tendencji skupiali się wokół Andrzeja Zamoyskiego, propagując oświatę rolniczą. 5. Ruchy niepodległościowe po 1831 r. Ruchy spiskowe Zbrojnych prób odzyskania niepodległości po powstaniu listopadowym było kilka. Nie miały one masowego charakteru, rodziły się zaś głównie wśród młodzieży szlacheckiej, inteligenckiej i mieszczańskiej. Ich inicjatorzy, wyciągając wnioski z wydarzeń lat 1830-1831, starali si? dotrzeć do chłopów. O ile w rozmaitych manifestach dość łatwo można było kreować wizję patriotycznego „ludu" i przeciwstawiać go szlachcie ziemiańskiej, o tyle rzeczywista zmiana mentalności społecznej: szlachty z jednej, a chłopów z drugiej strony, nie była prosta. 1833 nieudana próba wywołania powstania w zaborze austriackim i rosyjskim, podjęta przez nieliczną grupę młodych ludzi skupionych wokół Józefa Zaliwskiego; wysokie wyroki dla przywódców: kara śmierci dla Artura Zawiszy, zesłanie na katorgę Zaliwskiego 1835 w Krakowie i zaborze rosyjskim rozpoczyna działalność Stowarzyszenie, Ludu Polskiego; 1838 r. - rozbicie spisku i egzekucja przywódcy Stowarzyszenia, Szymona Konarskiego (1839) 1844 aresztowania i wyroki więzienia dla przywódców Związku Chłopskiego (ksiądz Piotr Ściegienny), prowadzącego nielegalną działalność na Kielecczyźnie 1845-1846 władze pruskie likwidują siatkę polskiej konspiracji; 1847 r. pokazowy proces spiskowców (tzw. proces moabicki) w Berlinie (254 osoby); jeden z głównych oskarżonych - Ludwik Mierosławski - wygłosił wtedy słynną mowę broniącą polskich racji powstańczych i dążeń niepodległościowych Powstanie 1846 r. Plan powstania przeciw trzem zaborcom, oparty na radykalnym programie społecznym, przygotował też Edward Dembowski. Aresztowa- nie przez władze pruskie Ludwika Mierosławskiego (1846) pozbawiło spiskowców zdolnego, energicznego wojskowego. Jednocześnie Austriacy, chcąc odebrać powstańcom szansę na zdobycie poparcia wśród chłopów, Sprowokowali ruchy antyszlacheckie. Nienawiść do dworu, wynikająca z utrzymywania się poddaństwa i pańszczyzny, sprzyjała nastrojom buntu. • Między lutym a kwietniem 1846 r. chłopskie oddziały niszczyły majątki ; szlacheckie, mordując ich mieszkańców („rzeź galicyjska"). „Rabacja" chłopska (przewodził jej Jakub Szela) została ostatecznie spacyfikowana przez wojska austriackie. Uwidoczniła ona przepaść dzielącą wieś od dworu, uświadamiając części ziemiaństwa potrzebę reform społecznych, choć jednocześnie umocniła też opór przeciwników oczynszowania i zniesienia poddaństwa. Większe szansę powodzenia miała insurekcja w Wolnym Mieście Krakowie (1846). Wydany przez powstańców „Manifest do Narodu Polskiego" wzywał do walki o wolność i zapowiadał zniesienie przywilejów stanowych, tj. pańszczyzny i poddaństwa. Jednak i tu Austriacy wykorzystali wieś przeciwko szlacheckim spiskowcom. Ich przywódca, Edward Dembowski, zginął, próbując przekonać chłopów do idei powstania. Represje popowstaniowe dotknęły wszystkich uczestników, a rząd austriacki zlikwidował Wolne Miasto Kraków, wcielając je do Galicji. 6. Wiosna Ludów Wiosna Ludów - termin określający wydarzenia lat 1846-1848 w Europie jest zapewne nacechowany egzaltacją, ale trafnie oddaje nastroje większości społeczeństw i ich wiarę w możliwości zmiany dotychczasowych zasad życia: • młoda burżuazja oczekiwała realizacji zasad liberalnych, które pozwoliłyby jej rozwinąć działalność ekonomiczną i zająć należne miejsce w systemie politycznym; • powstający proletariat pragnął poprawy wyjątkowo ciężkich warunków bytu materialnego (zaraza ziemniaczana wywołała w latach 1848-1849 falę głodu w Europie); • rozwój świadomości narodowej spowodował, iż pozbawione niepodległości narody zwracały się przeciwko istniejącemu porządkowi terytorialnemu. Połączenie wszystkich tych czynników, a nade wszystko masowość ruchu, który ogarnął niemal całą Europę - to cechy charakterystyczne tej rewolucji. Przebieg Wiosny Ludów w Europie Francja II 1848 zajścia uliczne w Paryżu, zakończone abdykacją Ludwika Filipa i obaleniem monarchii; rząd republikański zapowiada zmian? zasad prawa wyborczego (przyznanie prawa głosu wszystkim mężczyznom powyżej 21 roku życia), wolność prasy i zgromadzeń oraz zniesienie niewolnictwa we francuskich koloniach VI 1848 rozruchy robotnicze, wywołane opieszałością we wprowadzaniu w życie hasła o prawie do pracy (krwawo słumione przez rząd) XI 1848 nowa konstytucja przekształca Francję w republikę prezydencką (prezydent wybierany w ogólnonarodowym plebiscycie) XII 1848 Ludwik Napoleon Bonaparte (reprezentujący bonapartystów i obóz burbońsko-orleański) zostaje wy(brany prezydentem: ogranicza on prawa wyborcze, swobodę prasy i zgromadzeń, rozbudowuje aparat policyjny 1852 Ludwik Napoleon przywraca monarchię, ogłaszając się cesarzem Napoleonem III Austria III 1848 antyrządowe demonstracje w Wiedniu i ustąpienie kanclerza Metternicha; początek rewolucji węgierskiej pod hasłami powołania niezależnego rządu węgierskiego i swobód narodowych (przywódcy: m.in. Ludwik Kossuth, Józef Bem) IV 1848 cesarz nadaje krajowi nową konstytucję (nie obejmowała ziem włoskich oraz Węgier) - zwiększenie znaczenia ciał ustawodawczych, wprowadzenie swobód obywatelskich V 1848 rozruchy w Wiedniu, wywołane przez młodzież studencką domagającą się dalszych zmian ustrojowych VI 1848 nieudane powstanie antyaustriackie w Pradze oraz antywęgierskie (wywołane przez Serbów) w Wojwodinie VII 1848 zniesienie pańszczyzny na terenie całego cesarstwa IX 1848 Ludwik Kossuth obejmuje władzę na Węgrzech; początek ofensywy wojsk austriackich przeciw Węgrom; antywęgierskie wystąpienia Rumunów w Siedmiogrodzie X1848 antyrządowe powstanie w Wiedniu (na znak protestu przeciw interwencji na Węgrzech), stłumione przez wojsko XII 1848 Franciszek Józef obejmuje tron cesarski III 1849 cesarz nadaje krajowi nową, centralistyczną konstytucję - ustępstwem na rzecz narodów monarchii było utworzenie w poszczególnych krajach sejmów, pozbawionych jednak realnego znaczenia II- VIII 1849 stłumienie powstania węgierskiego przez wojska austriackie i rosyjskie (początek interwencji rosyjskiej - II 1849 r.) Wiosnę Ludów w Austrii charakteryzowała intensywność wystąpień wolnościowych zamieszkujących monarchię narodów (Czechów, Słowaków, Węgrów, Serbów, Rumunów); rząd potrafił jednak wykorzystać istniejące między nimi sprzeczności interesów, np. Rumuni, Serbowie i Chorwaci wystąpili przeciwko Węgrom (mimo obietnic rządu nie uzyskali w nagrodę spodziewanej autonomii). Związek Niemiecki II 1848 wiadomość o wydarzeniach we Francji aktywizuje środowiska liberalne, które występują z żądaniami wprowadzenia swobód obywatelskich oraz zwołania parlamentu ogólnoniemieckiego III 1848 rewolty chłopskie (hasła ekonomiczne); powstanie w Berlinie (pod wpływem wieści o obaleniu Klemensa Metternicha) - król pruski ogłasza amnestię dla więźniów politycznych, wprowadzenie wolności prasy oraz zgromadzeń i obiecuje nadanie konstytucji; utworzenie rządu z udziałem liberałów III-IY 1848 obrady tymczasowego parlamentu we Frankfurcie: deputowani przyjmują zasadę powszechnego i równego prawa wyborczego, pozostawiając sprawę przeprowadzenia wyborów rządom poszczególnych państw związkowych IV 1848 nieudane powstanie w Badenii pod hasłami utworzenia republiki V 1848 początek obrad ogólnoniemieckiego parlamentu (we Frankfurcie); początek obrad pruskiego Zgromadzenia Narodowego (silna pozycja liberałów i demokratów) VI 1848 manifestacje robotników i studentów w Berlinie pod hasłami poparcia dla Zgromadzenia Narodowego VIII 1848 powołanie przez parlament frankfurcki rządu ogólnoniemieckiego (decyzja ta, o wymowie symbolicznej, w praktyce nie umniejszała władzy książąt w poszczególnych państwach związkowych) IX 1848 nieudane powstania w Badenii i Frankfurcie, wywołane przez demokratów na znak protestu przeciwko kompromisowej postawie parlamentu frankfurckiego wobec króla pruskiego XI 1848 kontrofensywa sił konserwatywnych w Prusach: wprowadzenie stanu oblężenia w Berlinie, otoczenie przez wojsko gmachu Zgromadzenia Narodowego, zawieszenie demokratycznej prasy XII 1848 król pruski rozwiązuje parlament i ogłasza konstytucję: wzmocnienie pozycji władzy królewskiej (król mógł m.in. zawieszać prawa podstawowe i miał prawo veta wobec postanowień parlamentu), jednocześnie gwarancje równości obywateli wobec prawa, wolności prasy, stowarzyszeń, nauczania i wyznań, liberalna ordynacja wyborcza (kompromisowy charakter konstytucji, będącej mieszaniną rozwiązań liberalnych i konserwatywnych,wynikał z braku stabilizacji i obaw królewskich przed nawrotem rewolucji) "y III 1849 uchwalenie przez parlament frankfurcki konstytucji ogólnoniemieckiej - Niemcy federacją państw z dziedzicznym cesarzem, wspólnym rządem i dwuizbowym parlamentem; cesarzem wybrano króla pruskiego, Fryderyka Wilhelma IV, który odmówił jednak przyjęcia tej godności z rąk parlamentu, nie uznał konstytucji i wysłał swe wojska do Frankfurtu V 1849 powstania w Nadrenii, Westfalii, Palatynacie i w Badenii w obronie konstytucji frankfurckiej, słumione przy pomocy wojsk pruskich Wiochy Po kongresie wiedeńskim Włochy podzielone były na 8 części: pod wpływami Habsburgów znajdowały się Lombardia, Wenecja, Parma, Modena i Toskania; Księstwo Lukki (przyłączone w 1847 r. do Toskanii) było rządzone przez Burbonów; w Królestwie Sardynii rządziła dynastia sabaudzka; na tronie Królestwa Obojga Sycylii zasiadał Ferdynand II; w części środkowej Italii istniało Państwo Kościelne, rządzone przez papieża. 1846 początek pontyfikatu Piusa IX: ogłoszenie reform w Państwie Kościelnym - amnestia dla więźniów politycznych, złagodzenie cenzury, utworzenie przy papieżu rady doradczej w sprawach państwowych; posunięcia te zaktywizowały liberałów w innych państwach włoskich (w Toskanii i Piemoncie wprowadzono swobodę prasy i zapowiedziano dalsze reformy) 11848 udane powstanie w Palermo (Królestwo Obojga Sycylii): król Ferdynand II ogłasza (II 1848) konstytucję - wprowadzenie dwuizbowego parlamentu i parlamentarnej odpowiedzialności ministrów, równość obywateli wobec prawa, wolność prasy; za tym przykładem ustrój konstytucyjny zostaje wprowadzony również w Sardynii, Toskanii i Lukce, a nawet w Państwie Kościelnym (III 1848) III 1848 antyaustriackie powstanie w Wenecji, Lombardii, Farmie i Modenie; Sardynia i Toskania wypowiadają wojnę Austrii VII 1848 klęska wojsk włoskich pod Custozzą 1X1848 radykalni demokraci występują w Rzymie przeciw świeckiej władzy papieża (Pius IX chroni się w państwie neapolitańskim) II 1849 Zgromadzenie Konstytucyjne w Rzymie ogłoszą przekształcenie Państwa Kościelnego w Republikę Rzymską; obalenie władzy książęcej w Toskanii III 1849 Austriacy zwyciężają wojska Sardynii pod Novarą ; Austriacy pokonują armię Piemontu IV 1849 Austriacy zajmują Modenę, Parmę i Toskanię VI-VII 1849 zaniepokojona zwycięstwami austriackimi Francja interweniuje we Włoszech: wojska francuskie zdobywają Rzym i przywracają władzę papieską, włoscy demokraci chronią się w Piemoncie lub emigrują do Anglii Po porażkach militarnych na niemal całym terytorium Włoch zapanował stary porządek; rozpoczęto prześladowania rewolucjonistów, anulowano też nadane .uprzednio konstytucje. Ustrój konstytucyjny utrzymał się jedynie w Królestwie Sardynii, gdzie przy poparciu króla Wiktora Emanuela II coraz większego znaczenia nabierały środowiska liberalnej burżuazji, dążącej do przekształcenia Piemontu (od 1720 r. wchodzącego w skład Królestwa Sardynii) w nowoczesne państwo liberalne. Z imieniem premiera Piemontu, Camillo Cavoura (1852-1861), związana jest koncepcja stworzenia królestwa północnowłoskiego, a z czasem zjednoczenia całych Włoch. Ziemie polskie III 1848 powstanie w Poznaniu, podjęte na wieść o powstaniu berlińskim: utworzenie Komitetu Narodowego i komitetów lokalnych, organizowanie oddziałów wojskowych (pod dowództwem Ludwika Mierosławskiego); w Galicji zbieranie podpisów pod adresem do cesarza, w którym domagano się swobód narodowych, autonomii i zniesienia pańszczyzny (inicjatywa Franciszka Smółki i Floriana Ziemiałkowskiego) IV 1848 działacze demokratyczni tworzą w Krakowie Komitet Narodowy (przystąpił on do organizowania polskich sił zbrojnych), a we Lwowie Radę Narodową; aby nie dopuścić do rozszerzenia się niepokojów, gubernator Franz Stadion ogłasza (bez porozumienia się z Wiedniem) zniesienie pańszczyzny; wojska austriackie ostrzeliwują Kraków, rozwiązanie Komitetu Narodowego IV-V 1848 wojska pruskie rozbijają oddziały polskie, aresztowanie Mierosławskiego XI 1848 wojska austriackie ostrzeliwują Lwów, kapitulacja Rady Narodowej , Hasła Wiosny Ludów - postulaty rozszerzenia praw wyborczych, wolności obywatelskich, wprowadzenia gwarancji konstytucyjnych - pojawiły się również w Hiszpanii (walki zbrojne), Belgii, Szwecji, Norwegii, Danii i Szwajcarii (1848 r. - nowa konstytucja i utworzenie państwa związkowego). Wiosna Ludów 1848-1849 zakończyła się w Europie zwycięstwem starych reżimów. Ruchy rewolucyjne były jeszcze zbyt słabe i zantagonizowane, a sprzeczności i konflikty narodowe wręcz się nasiliły. Piękne hasło braterstwa ludów okazało się utopią, a jego twórcy znaleźli się w więzieniach bądź ratowali się ucieczką. Sukces sił konserwatywnych był jednak w dużej mierze pozorny. Nie udało się bowiem odwrócić zapoczątkowanych w czasie Wiosny Ludów zasadniczych zmian w świadomości wielu narodów. Po raz pierwszy na tak masową skalę w Europie wzięły one udział w walce o demokrację. Mimozę cofnięto wiele nadanych już konstytucji, to pozostała utrwalona w społecznej świadomości potrzeba takich gwarancji prawnych dla obywateli i ograniczeń dla władców. Warto jeszcze dodać, że ostatecznie (poza Rosją) zniknęła pańszczyzna, co nasiliło procesy przekształceniowe społeczeństw europejskich. 7. Emigracje polityczne w l pół. XIX w. Konflikty polityczne i narodowe stały się bezpośrednim powodem emigracji politycznych. Emigracja była z jednej strony ucieczką przed represjami - więzieniem, zesłaniem, z drugiej zaś szansą na kontynuację działalności politycznej, niemożliwej w kraju. W I pół. XIX w. najczęściej - choć nie zawsze chętnie - gościła emigrantów Francja. Niektórzy z wychodźców zatrzymywali się w Szwajcarii i Belgii. Tylko najbardziej radykalni spośród nich osiadali w Wielkiej Brytanii. Dopiero w latach 50. głównym ośrodkiem emigracji politycznych stał się Londyn. Do najliczniejszych w Europie grup wychodźców należeli Polacy, Włosi, Niemcy, Hiszpanie, a w latach 50. - Francuzi. Polska tzw. Wielka Emigracja rozpoczęła się wraz z upadkiem powstania listopadowego - na Zachód udało się 44,5 tyś. uchodźców, witanych entuzjastycznie, zwłaszcza w państwach niemieckich. Kolejne, nie tak już liczne fale uchodźców pojawiły się w 1846 r. i w latach 1848-1849. Skład społeczny emigracji politycznej różnił się nieco w poszczególnych okresach. Po powstaniu listopadowym na obczyźnie znalazła się niemal cała elita polityczna kraju, a także bardzo wielu artystów i intelektualistów. Była to grupa w ogromnej większości szlachecka - od tego schematu odbiegał jedynie skład Gromad Ludu Polskiego. W latach 40. i 50. coraz liczniejsi byli przedstawiciele drobnej szlachty, inteligencji, rzemieślników, niższych oficerów i żołnierzy pochodzenia nieszlacheckiego. Ponad połowa polskich emigrantów szukała schronienia we Francji. Polska emigracja wyróżniała się wśród innych grup długim okresem działania, niezwykle rozbudowaną strukturą organizacyjną, ogromną rolą, jaką odgrywała w życiu kulturalnym narodu. Jak wszystkie emigracyjne środowiska i to, polskie, podlegało ostrym podziałom: w latach 1831-1871 powstało ok. 50 komitetów, związków i stowarzyszeń oraz ok. 70 instytucji naukowych i oświatowych. Rozbicie emigracji wynikało po części z tego, iż dopiero na wychodźstwie, w trakcie sporów i rozliczeń z przeszłością, powstawały plany i programy na przyszłość. Istotne było też rozumienie terminu „rewolucjonista". W XIX-wiecznym znaczeniu uznawano zań każdego, kto walczył o niepodległość. Określenie to było więc wyznacznikiem postaw, nie poglądów. Etos rewolucyjny był w tej epoce szlacheckim etosem narodowym, ze swą naiwną wiarą w nadzwyczajne siły narodu polskiego. Programy polityczne i społeczne polskich ugrupowań emigracyjnych miały jeden rys wspólny - odzyskanie niepodległości. Dzieliły je metody, którymi chciały cel ten osiągnąć (od międzynarodowych mediacji do ogólnonarodowego powstania), stosunek do kwestii społecznych i zasad ustrojowych przyszłego państwa. W pierwszych latach po powstaniu listopadowym na emigracji powstawały kolejno liczne organizacje i komitety próbujące konsolidować wychodźstwo. Takie działania podejmowali m.in. Bonawentura Niemojowski i Joachim Lelewel. Towarzystwo Demokratyczne Polskie Najważniejsza, najdłużej i najskuteczniej działająca organizacja emigracyjna. Utworzona w 1832 r., deklaracja założycielska (tzw. Mały Manifest) krytykowała przywódców powstania listopadowego, następnie jej program przechodził ewolucję. W 1836 r. ogłosiła tzw. Wielki Manifest, łączący hasła narodowe (walka o niepodległość) i społeczne (uwłaszczenie chłopów). Najaktywniejszy okres TDP, wypełniony żywą działalnością polityczną, publicystyczną i pracą emisariuszy w kraju, skończył się około 1850 r., po czym w wyniku rozłamów bardzo podupadło (formalnie istniało do 1862 r.); czołowi działacze: m.in. Wiktor Heltman, Tomasz Malinowski, Wojciech Darasz. Hotel Lambert ' Skupiał umiarkowanych konserwatystów (przywódca: książę Adam Jerzy Czartoryski, a po jego śmierci w 1861 r. -jego syn Władysław, inni działacze to m.in. Władysław Zamoyski i Stanisław Barzykowski). Ugrupowanie to otoczone było kilkoma związkami politycznymi (Związek Jedności Narodowej, Związek Insurekcyjno-Monarchistyczny) oraz instytucjami kulturalnymi i naukowymi (Towarzystwo Literackie Polskie, Biblioteka Polska w Paryżu). Program Hotelu nawiązywał do Konstytucji 3 maja (przyszła Polska jako monarchia konstytucyjna), zaś stosunek do kwestii społecznej ewoluował pod wpływem wydarzeń politycznych (ważną cezurą było powstanie 1846 r.) od poglądów konserwatywnych (niechęć wobec idei reformy agrarnej) do liberalnych (uznanie konieczności zniesienia pańszczyzny). W bieżącej działalności ogromną wagę obóz ten przykładał do oceny sytuacji międzynarodowej i powodzenia odpowiednich akcji dyplomatycznych. Młoda Polska Założona w 1834 r. przez grupę emigrantów związanych z wolnomularstwem (jej nazwa nawiązywała^ do Młodych Włoch Giuseppe Mazziniego). Pozostawała pod wpływem poglądów Joachima Lelewela, kultywowała tradycje powstania listopadowego, pragnąc przyciągnąć lud do sprawy narodowej, ale bez zrażania sobie warstw szlacheckich (stąd nie określała bliżej swego stanowiska w kwestii agrarnej). Dążyła do przejęcia kierownictwa nad organizacjami lewicy emigracyjnej, w 18.35 j. jej najaktywniejsi działacze udali się do kraju (Szymon Konarski); istniała do 1836 r. Gromady Ludu Polskiego Utworzone w 1835 r. przez secesjonistów z TDP, zwolenników całkowitego jzerwania z tradycją szlachecką i zwrócenia się w stronę ludu. Potępiały wszelkie formy wyzysku (stąd obok antyszlacheckich, wysuwały także hasła antykapitalistyczne), odwołując się do wskazań Ewangelii, zaś utopijne idee programowe (dążenie do zaprowadzenia powszechnej sprawiedliwości) ubierały w mistyczną formę. Działały w Anglii (Gromada Grudziąż, Gromada Humań), izolując się od innych nurtów emigracji, w latach 40. straciły wszelkie znaczenie (przywódcy: m.in. Stanisław Worcell, Zenon Świętosławski). 8. Ziemie polskie po 1848 r. Lata 1848-1849 przyniosły Polakom klęskę kolejnych nadziei i tym razem wydawało się, że jest to kres marzeń o niepodległości. Nastroje apatii dominowały nie tylko w kraju, ale i na emigracji - porażka rewolucji europejskiej i pozorne umocnienie się starych reżimów sprzyjało takiemu pesymizmowi. Zabór pruski W takiej sytuacji cieszyły się coraz większym uznaniem społecznym postawy organicznikowskie (s. 315), które (zwłaszcza w Wielkopolsce) pozwoliły na wzmocnienie ekonomiczne polskiego rolnictwa. Rozwijające się tam nowe techniki rolne, budowa instytucji samopomocy i rozwój instytucji kredytowych umożliwiały wsi skuteczne przeciwstawienie się germanizacji. Zabór austriacki Po stłumieniu rewolucji władze austriackie starały się przywrócić system rządów absolutnych, co rzutowało również na położenie Galicji. Nowy jej namiestnik, Agenor Gołuchowski, był zwolennikiem ugody z dynastią habsburską. Jego polityka zmierzała do obrony interesów warstw ziemiańskich (interpretował on w sposób niekorzystny dla chłopów postanowienia ~refomy uwłaszczeniowej), przeciwstawiał się też próbom konspiracji. Działania Gołuchowskiego przygotowywały grunt pod porozumienie sił lojalistycznych Galicji z Wiedniem, zrealizowane w latach 60. Królestwo Polskie W Królestwie Polskim, gdzie żywa była pamięć o klęsce powstania listopadowego, w latach 1848-1849 nie podejmowano prób walki zbrojnej. Polacy starali się wykorzystać koniunkturę gospodarczą, wywołaną zapotrzebowaniem na produkty rolne na rynkach europejskich i coraz silniejszymi związkami ekonomicznymi z Rosją (zwłaszcza po zniesieniu granicy celnej w 1851 r.). Coraz większego znaczenia nabierało środowisko skupione wokół Andrzeja Zamoyskiego i powstałego w 1857 r. Towarzystwa Rolniczego,, popularyzującego unowocześnienie metod uprawy roli oraz - co ważniejsze - uwłaszczenie chłopów. Inne postulaty Towarzystwa dotyczyły równouprawnienia Żydów i wprowadzenia samorządu miejskiego. Ożywienie polityczne przyniosła wojna krymska (1853-1856) i nadzieje związane z klęską Rosji. Po stronie Turcji opowiedziały się Anglia i Francja i na przyjazną aktywność dyplomatyczną tych właśnie państw w sprawie Polski liczyła emigracja spod znaku Czartoryskiego (Hotel Lambert). Wyrazem tych nadziei było tworzenie przez Adama Mickiewicza polskich formacji wojskowych w Turcji. Jednak mimo klęski Rosji sprawę polską w czasie rokowań pokojowych potraktowano bardzo marginalnie. Rosnące niezadowolenie z tej sytuacji-wyraziło się w działalności powstających od 1859 r. konspiracyjnych Organizacji młodzieżowych i akademickich, występujących zarówno przeciwko władzom, jak i przeciw postawom organicznikowskim (Towarzystwo Rolnicze). Wyrazem nastrojów społeczeństwa były też liczne na początku lat 60. demonstracje patriotyczne. Msze w intencji ojczyzny, śpiewy narodowe (m.in. Boże coś Polskę), manifestacje uliczne doprowadziły rychło do kontrakcji ze strony rosyjskich władz stolicy. W lutym 1861 r. padli w starciach pierwsi zabici i ranni, a w październiku ponownie wprowadzono zniesiony przed trzema laty stan wojenny. Jednocześnie jednak carat zdecydował się na ustępstwa. W marcu 1861 r. reaktywowano Radę Stanu (zlikwidowaną po powstaniu listopadowym) oraz Komisję Wyznań i Oświaty. Próbą rozładowania rosnącego napięcia była też nominacja (czerwiec 1862 r.) brata cara, wielkiego księcia Konstantego, uważanego powszechnie za liberała, na urząd namiestnika Królestwa Polskiego i powołanie naczelnika rządu cywilnego (został nim Aleksander Wielopolski), porozumienie z Kościołem oraz ukazy zapowiadające reformy. 9. Powstanie styczniowe Wprowadzenie stanu wojennego położyło kres dalszym jawnym demonstracjom. Powstające w tym okresie w podziemiu organizacje niepodległościowe - tzw. „Białych" i „Czerwonych" - musiały szukać innych sposobów mobilizowania patriotycznych nastrojów społeczeństwa. „Biali" i „Czerwoni" Ruchy polityczne utworzone w końcu 1861 r. głosiły hasła niepodległościowe, połączone z postulatami reform społecznych, traktując uwłaszczenie jako warunek przyciągnięcia chłopów do ewentualnego wystąpienia zbrojnego. „Czerwoni" koncentrowali się na przygotowanich do walki zbrojnej (w ruchu tym rysowały się zresztą znaczne różnice poglądów), natomiast „Biali" kładli nacisk na działania organicznikowskie i korzystanie z ustępstw rządowych. Byli jednocześnie przeciwni przedwczesnemu wybuchowi powstania, uznając, iż nie jest ono odpowiednio przygotowane (w powstaniu uczestniczyli ostatecznie od marca 1863 r.). Obozem „Białych" kierowała Dyrekcja (działacze: Leopold Kronenberg, Karol Majewski, Karol Ruprecht, Edward Jurgens), obozem „Czerwonych" Komitet Miejski , a od VII 1862 r. Komitet Centralny (działacze: Jarosław Dąbrowski, Konstanty Kalinowski, Zygmunt Padlewski, Agaton Giller) Skupieni wokół Zamoyskiego legaliści nie akceptowali idei walki zbrojnej, dążyli do osiągnięcia możliwie jak największej autonomii, ale nie godzili się na bezpośrednią współpracę z carem. Wszystkie te ruchy zwalczały jednocześnie politykę Wielopólskiego. Aleksander Wielopolski, od 1861 r. dyrektor Komisji Rządowej Wyznań i Oświecenia Publicznego, a od 1862 r. naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego, przeprowadził wiele istotnych reform (m.in. ukaz o dobrowolnej zamianie pańszczyzny na czynsz, ukaz o wprowadzeniu ciał samorządowych), był też inicjatorem rozbudowy i polonizacji szkolnictwa oraz nadania praw ludności.. żydowskiej. Jednocześnie negował całkowicie sens działań spiskowych i powstańczych, nie cofając się przed drastycznymi metodami ich zwalczania. Niepopularny osobiście, ze względu na okazywaną pogardę wobec opinii publicznej, działał w zupełnymosamotnieniu, nie oglądając się na istniejące w kraju nastroje, pragnąc przez kompromisy zapewnić krajowi maksimum koncesji ze strony caratu. Jego postawa stała się dla jednych symbolem lojalizmu, dla innych wzorem mądrego realizmu, nie rozumianego przez społeczeństwo, kierujące się względami emocjonalnymi. Zwolennicy powstania rozpoczęli budowę struktur państwa podziemnego (m.in. poprzez tworzenie systemu podatkowego), powiązano siecią kontaktów organizacyjnych miasta Kongresówki, dążono do podporządkowania konspiracyjnych organizacji na Litwie, Rusi, w Galicji i Poznańskiem. Nawiązano kontakty z emigracją, szukano też - bardzo na nie licząc - poparcia mocarstw zachodnich. Działania te, mimo niewątpliwych sukcesów organizacyjnych, nie zostały zakończone: dobrze zorientowany w sytuacji Wielopolski, chcąc przeszkodzić przygotowaniom do powstania, zarządził na początek stycznia 1863 r. pobór do wojska (tzw. brankę). Objęła ona przede wszystkim młodzieższlachecką, studentów, ludzi podejrzanych o działalność konspiracyjną. W tym samym czasie władze carskie udaremniły duży przerzut francuskiej broni na tereny Królestwa, aresztowano wielu działaczy, rozbito podziemne drukarnie. W tej nerwowej atmosferze, pełnej intryg i kłótni, „Czerwoni" podjęli decyzję o rozpoczęciu działań zbrojnych nocą z 22 na 23 stycznia 1863 r. - w najbardziej nie sprzyjającej powstaniu zimowej porze. Komitet Centralny ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wydał dekrety o uwłaszczeniu chłopów i nadaniu ziemi bezrolnym. Miało to zapewnić poparcie, a nawet czynny udział chłopów w powstaniu. W odróżnieniu od powstania listopadowego powstanie styczniowe miało charakter wojny partyzanckiej. Większość potyczek i bitew kończyła się rozbiciem powstańczych oddziałów. W dowództwie toczyły się nieustanne spory między „Białymi" a „Czerwonymi", chłopi stawiali się do oddziałów nielicznie, nie nadchodziła też - oczekiwana zwłaszcza przez „Białych" - interwencja z Zachodu. Pewną pomocą były organizowane w zaborach pruskim i austriackim polskie oddziały, wkraczające w granice Królestwa. Próbowano też rozpocząć działania zbrojne na ziemiach przyłączonych do Cesarstwa: zaniemeńskich i zabużańskich. Największe sukcesy odnieśli- powstańcy latem 1863 r. Sprawnie funkcjonowała wtedy administracja tajnego państwa, policja i żandarmeria, ściągano podatek narodowy, wreszcie ukazywała się polska prasa podziemna. Mimo ofiarności społeczeństwa i zaangażowania dużych środków finansowych przyjęta przez dowództwo powstania taktyka „demonstracji zbrojnej" okazała się nieskuteczna. Ostatnią próbę ratowania powstania podjął jesienią 1863 r. Romuald Traugutt. Jego najpoważniejszym krokiem było wydanie dekretu zapowiadającego bezwzględne wykonanie reformy uwłaszczeniowej. Na chłopach bowiem miało bazować planowane na wiosnę 1864 r. pospolite ruszenie. Rząd rosyjski uprzedził te plany, koncentrując ogromne siły zbrojne (ok. 400 tyś. żołnierzy) oraz ogłaszając w marcu 1864 r. carski ukaz o uwłaszczeniu (był on niemal wierną kopią o rok wcześniejszych - lecz nie zrealizowanych - dekretów rządu powstańczego). Przebieg powstania styczniowego 11863 początek powstania, Komitet Centralny („Czerwonych") ogłasza się Tymczasowym Rządem Narodowym III 1863 początek powstania na Litwie; przyłączenie się „Białych" do powstania; krótkotrwała dyktatura Mariana Langiewicza (popieranego przez „Białych") IV 1863 „Biali" majoryzują kierownictwo powstania Y1863 ukonstytuowanie się Rządu Narodowego; krótkotrwałe walki na Ukrainie VI 1863 rząd „Białych" (Karola Majewskiego) K 1863 rząd „Czerwonych" - odsuwanie się „Białych" od powstania X1863 początek dyktatury Romualda Traugutta II 1864 załamanie się partyzantki gen. Józefa Hauke-Bosaka IV 1864 aresztowanie Traugutta (stracony w VIII 1864) XII 1864 aresztowanie Aleksandra Waszkowskiego, ostatniego powstańczego naczelnika Warszawy IV 1865 rozbicie ostatnich grup powstańczych (oddziały księdza Stanisława Brzóski) Łącznie przez oddziały powstańcze przewinęło się ok. 200 tyś. osób (ich liczebność jednorazowo nie przekraczała 20-30 tyś.), stoczyły one ok. 1200 potyczek (przeważnie defensywnych), najwięcej w okresie V-VIII 1863. Klęska powstania niosła ze sobą trudne do oszacowania straty. Tysiące poległych i rannych, represje wobec uczestników powstania i ich rodzin (więzienia, zsyłki, katorgi), zubożenie kraju, a jednocześnie zlik- widowanie samodzielności administracyjnej Królestw^ rusyfikacja administracji i szkolnictwa, prześladowania Kościoła katolickiego. Większość społeczeństwa została utwierdzona w przekonaniu, że nie można marzyć o wyzwoleniu kraju własnymi siłami. Ożył więc znów spór o celowość powstań i sens pracy organicznej. 10. Stany Zjednoczone Ameryki Pierwsza połowa XIX stulecia przyniosła niezwykle dynamiczny rozwój Stanów Zjednoczonych Ameryki. W rezultacie masowego osadnictwa powstawały kolejne stany, zgłaszające swój akces do Unii: Indiana - 1816, Missisipi - 1817, Illinois - 1818, Alabama - 1819. Terytorium państwa powiększano też przez zakupy (np. w 1803 r. od Francji kupiono Luizjanę, a w 1819 r. od Hiszpanii - Florydę) oraz wojny z sąsiadami (z Meksykiem w 1848 r.). Tak więc liczba stanów stale się zwiększała: w roku 1837 było ich 26, a w 1861 r. - już 34. ' Szybki rozrost terytorialny kraju, konieczność zagospodarowania nowych obszarów oraz stworzenia tam aparatu administracyjnego pochłaniały niemal bez reszty uwagę społeczeństwa. Był to czas, kiedy Ameryka interesowała się wielką, światową polityką tylko okazjonalnie. Tendencjom do izolacjonizmu sprzyjały też zjawiska związane z powstawaniem amerykańskiego narodu. Emigrantów przybywających z różnych stron świata wiele różniło (kultura, religia, język, obyczaj), łączył natomiast świadomy, zdeterminowany wybór nowej ojczyzny i chęć zapomnienia o swych europejskich przeżyciach. Wyjątkiem w tej postawie było zaangażowanie się USA w sprawy Ameryki Środkowej i Południowej, gdzie od przełomu XVIII i XIX w. toczyły się walki o niepodległość. W pierwszym ćwierćwieczu XIX w. zdobyły ją wszystkie państwa kontytentu (pod władzą Hiszpanii została tylko Kuba i Puerto Rico). Stany Zjednoczone wykorzystały tę sytuację do ogłoszenia (1823) doktryny Jamesa Monroe'go. Hasło „Ameryka dla Amerykanów" oznaczało, iż odtąd wszystkie próby mieszania się państw europejskich w sprawy kontynentów amerykańskich lub dążenie do nabycia tu posiadłości uznawane będą za akt wrogi wobec USA. Proces konsolidowania się narodu amerykańskiego widoczny był przy wielu okazjach -jedną z nich stanowiła wojna z Anglią (1812-1814), nie tak ważna politycznie i militarnie, co znacząca właśnie z owego narodowe- go punktu widzenia. Przy tym wszystkim w Wielkiej Brytanii widziano źródło tradycji i inspiracji w dziedzinie prawa i ustroju państwowego (językiem Amerykanów pozostał angielski). Zasadniczo różnił się natomiast system władzy w obu państwach: republiki prezydenckiej w USA i monarchii parlamentarnej w Anglii. Jeśli chodzi o model ustrojowy, to już od początków istnienia amerykańskiego państwa spierano się o zasadnicze kwestie: federaliści sprzeciwiali się poszerzaniu autonomii poszczególnych stanów, ich przeciwnicy w tej właśnie autonomii widzieli szansę rozwoju kraju. Wielu problemów dostarczały kwestie etniczne (konflikty z Indianami i ich wypieranie przez ekspansywną cywilizację czy wręcz eksterminacja - to niewątpliwie ciemna karta w historii USA), a także dysproporcje w rozwoju gospodarczym kraju (coraz wyraźniejszy podział na rolnicze Południe i przemysłową Północ, pociągający za sobą poważne implikacje polityczne). Nasilający się w połowie stulecia konflikt wewnętrzny związany był z niewolnictwem, zjawiskiem już wówczas powszechnie potępianym. W I pół. XIX w. ostatecznie zniosły niewolnictwo w swoich koloniach: Francja, Hiszpania, Portugalia, Anglia i Dania. W Stanach w tym czasie liczebność niewolników wzrastała. Na Południu, gdzie podstawą gospodarki było rolnictwo, a zwłaszcza wymagająca dużego nakładu pracy uprawa bawełny, niewolnicy byli, jak sądzono, niezbędni. Nie zawsze traktowano ich dobrze, z zasady odmawiano praw do podstawowego choćby wykształcenia, ich los leżał całkowicie w rękach właściciela. Obecność murzyńskich niewolników, ich status prawny i społeczny odciskały piętno na obyczajowości, stylu życia i myślenia mieszkańców Południa, coraz bardziej różniąc ich od Amerykanów ze stanów północnych. Spór wokół kwestii niewolnictwa stawał się coraz bardziej zdecydowany wraz z zaostrzeniem się konfliktu ekonomicznego między Północą i Południem (warunki pracy czarnych mieszkańców Północy - choć osobiście wolnych - często nie były dużo lepsze niż Murzynów z Południa). Rozbieżności interesów coraz wyraźniej groziły rozpadem kraju. Stał się on faktem, gdy do władzy doszli republikanie, rzecznicy abolicjonizmu (zniesienia niewolnictwa) a jednocześnie zwolennicy wprowadzenia ceł ochronnych. Miały one chronić przemysł Północy przed konkurencją z Europy (na Północy znajdowało się aż 4/5 zakładów przemysłowych i kopalń, 2/3 linii kolejowych), ale ich wprowadzenie groziło odwetem ze strony Europy - zakazem importu bawełny. Stany południowe zareagowały na to buntem: jako pierwsza dokonała secesji (wystąpiła z Unii) Południowa Karolina (1860). Wkrótce jej śladem poszło kolejnych 10 stanów; razem stworzyły Konfederację i przyjęły własną konstytucję. Kroku tego Unia nie uznała. Wojna domowa - zwana secesyjną - trwała blisko 4 lata (1861-1865), a prowadzona była przez obie strony z ogromną zaciętością i brutalnością. Wojska Południa, nieporównanie mniej liczne, górowały nad przeciwnikiem wyszkoleniem żołnierzy i oficerów. Federaliści mieli przewag? dzięki flocie, blokującej porty Południa, i ponad dwukrotnie większej armii, choć ich dowództwo było gorsze. W 1863 r. prezydent Abraham Lincoln ogłosił akt o abolicji: dał on niewolnikom wolność (choć nie przyznał ziemi, na której pracowali). Gest ten przyciągnął Murzynów do Unii, miał też propagandowe znaczenie międzynarodowe, uniemożliwiał bowiem krajom Europy opowiedzenie się po stronie Południa. Wojna zakończyła się klęską Konfederacji. Kapitulacja Południa nie zakończyła walki politycznej. W 1865 r. z ręki zamachowca zginął prezydent Lincoln. Już po jego śmierci na mocy dwóch poprawek do Konstytucji zniesiono niewolnictwo na całym obszarze Stanów Zjednoczonych, a Murzynom przyznano pełnię praw obywatelskich. Praktyczna realizacja tej zasady nie przebiegała bezkolizyjnie, a problem rasizmu właściwie do dziś pozostał nie rozwiązany. W rezultacie wojny doszło do wyraźnych zmian w strukturze społecznej: zmniejszyło się znaczenie wielkich właścicieli ziemskich - plantatorów z Południa, wzrosła pozycja wywodzącej się z Północy burżuazji przemysłowej. Wojna doprowadziła do utrwalenia istniejącego do dziś systemu dwupartyjnego. Partia republikańska ma tradycyjne oparcie na Północy, demokratyczna - na Południu. 11. Wydarzenia w Europie w II pot. XIX w. Wojna krymska Połowa XIX stulecia przyniosła przewartościowania w układzie sił europejskich i zachwianie się ładu wiedeńskiego. Osłabła mocarstwowa pozycja Rosji. Car Mikołaj I wywołał w 1853 r. wojnę z Turcją pod pretekstem obrony praw ludności prawosławnej (wojna krymska). Do działań wojennych po stronie Turcji włączyły się w 1854 r. Anglia, Francja i Piemont, zaniepokojone początkowymi zwycięstwami Rosji. Losy wojny przesądziło zdobycie, po blisko rocznym oblężeniu przez wojska alianckie, potężnej twierdzy rosyjskiej - Sewastopola. Nowy car Aleksander II zdecydował się na zakończenie wojny i podpisanie traktatu pokojowego (Paryż 1856 r.). W rezultacie wojny krymskiej Rosja utraciła przywileje w basenie Morza Czarnego, m.in. nie miała prawa utrzymywania tam swojej floty, zrzekła się też protektoratu nad Mołdawią i Wołoszczyzną. Prowincje te, korzystając z faktu, że i Turcja wyszła z konfliktu osłabiona, zjednoczyły się i ogłosiły niezależność (Rumunia). W rywalizacji potęg europejskich coraz wyraźniej zostawała też w tyle Austria. Na Półwyspie Apenińskim utraciła ona Lombardię (1859) i Wenecję (1866), natomiast po wojnie zPrusami Cesarstwo Austriackie przekształciło się (1867-1868) w Monarchię Austro-Węgierską - dwa równorzędne państwa: Austrię i Węgry, ze wspólnym monarchą i niektórymi wspólnymi instytucjami, lecz odrębnym ustawodawstwem i administracją. Zjednoczenie Włoch Wielkie zmiany zaszły na Półwyspie Apenińskim. Tendencje zjednoczeniowe dały o sobie znać już w latach 30. i 40., ale nasiliły się po 1848 r. Były one związane z narastającym nacjonalizmem włoskim, dążącym do stworzenia jednego państwa ogólnonarodowego, jak też z prawidłowościami rozwoju ekonomicznego. W pomocnych prowincjach Włoch rozwijał się dynamicznie przemysł. Naturalnym rynkiem zbytu dla jego produkcji stać się mogły chłonne, rolnicze tereny środkowych i południowych Włoch. Możliwości zjednoczenia Włoch, choćby w formie federacji, otworzyły się jednak dopiero w sprzyjających warunkach międzynarodowych. Przyczynił się do tego zwłaszcza Napoleon III, dążący do zmiany konfiguracji w polityce europejskiej i ostatecznego osłabienia Austrii. Porozumienie piemoncko-francuskie (1858) za cel postawiło sobie stworzenie królestwa północnowłoskiego, powiększenie Piemontu o Lombardię i Wenecję oraz utworzenie ogólnowłoskiej federacji z królem Sardynii na czele. Wojna z Austrią, sprowokowana tym porozumieniem, wybuchła w 1859 r. i toczyła się pomyślnie dla Francji i Piemontu. Jednak przestraszony gwałtownym wzrostem nastrojów rewolucyjnych i nacjonalistycznych we Włoszech Napoleon III zdecydował się na szybki pokój z Austrią. Sardynia otrzymała Lombardię, Toskanię, Parmę, Modenę i Romanie. W tym samym czasie (1860) na Sycylii rozpoczęło się powstanie, na którego czele stanął Giuseppe Garibaldi. Radykalne reformy powstańców (rozdanie ziemi chłopom, zniesienie części przywilejów arystokracji i kleru) na tyle przeraziły Camillo Benso Cavoura (premiera Piemontu), iż. obawiając się rozprzestrzenienia ruchu, wkroczył w granice Państwa Kościelnego i Królestwa Obojga Sycylii. Garibaldi, stawiając sprawę zjednoczenia Włoch wyżej niż ambicje, podporządkował się królowi sardyńskiemu. Plebiscyt przeprowadzony w Królestwie Obojga Sycylii zdecydował o przyłączeniu tych terenów do Piemontu, a pierwszy ogólnowłoski parlament zebrany w Turynie (1861) tytuł króla Włoch nadał władcy Sardynii, Wiktorowi Emanuelowi II. Zjednoczenie Niemiec Wśród potęg europejskich szczególne miejsce zajmowały Prusy. Wyraźnie ekspansywna polityka tego państwa przejawiła się w wojnie z Danią o Szlezwik i Holsztyn (1864) oraz z Austrią (1866). Klęska Austrii zakończyła trwającą blisko 100 lat rywalizację Austrii i Prus o dominację nad państwami niemieckimi. W 1867 r. z inicjatywy Prus powstał Związek Północnoniemiecki, obejmujący wszystkie państwa niemieckie leżące na północ od Menu. Sejm, wyłoniony w powszechnych wyborach, uchwalił konstytucję Związku, zaaprobowaną przez przedstawicielstwa poszczególnych państw. Rada związkowa (Bundesrat) i sejm (Reichstag) sprawowały władzę ustawodawczą. Władza wykonawcza leżała w rękach kanclerza, odpowiedzialnego przed prezydentem Związku (a zarazem królem Prus). Polityką Prus od 1861 r. kierował wytrawny, konserwatywny polityk - kanclerz Otto von Bismarck. Stanowczo i konsekwentnie budując potęg? swego państwa, toczył zaciętą walkę z opozycją liberalną. Polityczne i gospodarcze sukcesy jego działań sprawiły, że z czasem duża część liberalnej burżuazji poparła kanclerza i jego program zjednoczenia Niemiec. Okazję do objęcia hegemonii w Europie miało dać Prusom sprowokowanie wojny z Francją. Wojny tej pragnął zwłaszcza junkierski korpus oficerski i generalicja, dążąca do zajęcia najwyższej pozycji w państwie. Pretekstem do wojny stała się sprawa obsadzenia tronu hiszpańskiego. Jej rozpoczęcie wywołała słynna „depesza emska", prowokująca cesarza Francuzów. Francja wypowiedziała Prusom wojnę w lipcu 1870 r. Nadzieje Napoleona III na szybkie zwycięstwo nie spełniły się. Doskonale przygotowana armia pruska zmusiła wojska francuskie do kapitulacji pod Sedanem (Napoleon III dostał się do niewoli), a następnie otoczyła Paryż, który poddał się po wielomiesięcznym oblężeniu. Zgodnie z podpisanym w 1871 r. traktatem pokojowym Francja oddawała Niemcom Alzację i część Lotaryngii, zobowiązana też była zapłacić bardzo wysoką kontrybucję (do czasu jej spłacenia wojska niemieckie miały stacjonować we Francji). Po tym sukcesie w Prusach zapanowała euforia, która przeniosła się na inne państwa niemieckie (niektóre z nich wzięły udział w wojnie po stronie Prus). To „ogólnoniemieckie" zwycięstwo wykorzystał Bismarck do ostatecznego zjednoczenia Niemiec. Umiejętną akcją dyplomatyczną przekonał rządy i władców Badenii, Wirtembergii, Bawarii i Hesji do przyłączenia się do Związku, odtąd zwanego Rzeszą Niemiecką (II Rzesza). Oficjalne ogłoszenie cesarstwa odbyło się w Wersalu, w 1871 r. Na jego czele stanął dziedziczny cesarz niemiecki - król pruski. Wydarzenia we Francji Na wieść o klęsce pod Sedanem w stolicy Francji wybuchła rewolucja, obalono cesarstwo, proklamowano powstanie III Republiki i powołano liberalno-demokratyczny rząd Obrony Narodowej. Po przyjęciu trudnych warunków kapitulacji, w napiętej sytuacji politycznej odbyły się wybory do Zgromadzenia Narodowego. Na czele rządu stanął Adolf Thiers, surowy krytyk Napoleona III. Podjęta przez niego decyzja o rozbrojeniu Paryża spotkała się z niezadowoleniem mieszkańców miasta. W Paryżu wciąż jeszcze panowały - w przeciwieństwie do reszty kraju - nastroje rewolucyjne, a wielkim zaufaniem cieszyła się, utworzona w czasie oblężenia, Gwardia Narodowa i jej Komitet Centralny. W tej sytuacji decyzja Thiersa wywołała rozruchy i wybuch rewolty. Rząd ewakuował się z miasta, gdzie władzę objęła Komuna i jej Rada, wybrane w powszechnych wyborach (1871). Większość zdobyli rewolucyjni radykałowie. Było to niewątpliwie wyrazem protestu przeciw upokorzeniu Francji przez niemieckiego najeźdźcę, ale też swoistym votum nieufności w stosunku do rządu, wynikiem strachu przed odbudowaniem monarchii. Toczyły się dyskusje nad kształtem państwa, zakresem ustawodawstwa socjalnego, jednocześnie szybko przystąpiono do organizacji życia w mieście. Członkowie Komuny byli bezpośrednio odpowiedzialni przed swymi wyborcami, uchwały podejmowane przez nią - realizou ały komisje. W przedsiębiorstwach powstawały komisje robotnicze kontrolujące ich działalność. Stworzono robotnicze zrzeszenie produkcyjne. Armię z zaciągu zastąpiła ochotnicza Gwardia Narodowa. Thiers nie chciał uznać ani władzy, ani reform Komuny. Oblężenie Paryża przez wojska wierne rządowi zakończyło się zdobyciem miasta, a krwawe walki i okrucieństwo obu walczących stron na długo pozostały w pamięci paryżan. Trwająca 72 dni historia Komuny stała się też przedmiotem mitologii: marksistowscy pisarze i historycy traktowali rządy komunardów jako pierwowzór państwa komunistycznego. Stąd m.in. wyolbrzymiali znaczenie tego incydentu, sławiąc dokonania Komuny, pomijając za to milczeniem niektóre podejmowane przez nią kroki (np. stosowanie terroru wobec politycznych przeciwników). II. NARODZINY WIEKU XX Rozdział 1. Rewolucja przemysłowo-naukowa i jej konsekwencje 1. Druga faza rewolucji przemysłowej Rewolucja przemysłowa została zapoczątkowana w XVIII w. serią wynalazków Jamesa Watta. W latach 70. XIX stulecia, kiedy odkryto nowe źródła energii, a miejsce maszyny parowej zaczął zajmować silnik spalinowy i elektryczny, rozpoczęła się jej druga faza, zwana również „rewolucją naukową". O ile bowiem w XVIII w. przemiany w życiu gospodarczym były efektem wynalazków „praktyków" - ludzi nie posiadających żadnej wiedzy teoretycznej, bądź jedynie niewielką, o tyle w XIX w. stanowiły one rezultat rozwoju nauki. Wpływ tego rozwoju zaznaczył się zarówno w procesach produkcji, jak i w życiu codziennym. Wiele urządzeń, uważanych za oczywisty składnik współczesnej cywilizacji (silnik spalinowy, telefon, mikrofon, lampa elektryczna, telegraf, opony powietrzne, maszyna do pisania, rower, włókna syntetyczne) powstało w ostatnim trzydziestoleciu ubiegłego wieku, choć upowszechnione~zostały dopiero po I wojnie światowej. Niektóre osiągnięcia nauki i techniki na przełomie XIX i XX w. 1856 Wilhelm Siemens (Niemcy) opatentował nowy typ pieca 1860 Etienne Lenoir (Francja) skonstruował silnik spalinowy 1870 Zenobe Gramme (Belgia) skonstruował prądnicę elektryczną 1876 Aleksander Bell (USA) skonstruował telefon 1879 Thomas Edison (USA) skonstruował żarówkę 1883-1885 Carl Benz i Gottlieb Daimler zbudowali pierwszy samochód z silnikiem benzynowym 1895 bracia August i Luis Lumiere (Francja) opatentowali aparat do wykonywania i wyświetlania zdjęć ruchomych 1899 Gugliemo Marconi (Włochy) wysłał pierwszy telegram radiowy 1903 bracia Orville i Wilbur Wright (USA) skonstruowali samolot Nowe wynalazki umożliwiły gwałtowny wzrost produkcji przemysłowej. Aż do wybuchu I wojny światowej czynnikiem rozwoju gospodarczego pozostawał węgiel kamienny. On poruszał maszyny parowe, a poddany destylacji służył jako gaz świetlny. Był też głównym surowcem dla energetyki i rodzącego się przemysłu chemicznego. W drugiej połowie XIX w. nazywany był „miarą wszystkich rzeczy". Era supremacji węgla zbliżała się jednak do końca, a wiek XX okazał się wiekiem stali, elektryczności, ropy naftowej oraz chemii. Jedną z dziedzin nauki, która zrewolucjonizowała życie codzienne, była medycyna i farmacja. Badania Louisa Pasteura i Roberta Kocha umożliwiły identyfikację pokaźnej grupy bakterii, co w dalszej kolejności doprowadziło do wyprodukowania pierwszego antybiotyku, wykrycia witamin i hormonów i rozpoznania, że komar jest nosicielem malarii. Umożliwiło to zastosowanie środków przeciwko psuciu się żywności (pasteryzacja). W 1899 r. ukazała się w sprzedaży aspiryna, w tym samym okresie zaczęto stosować narkozę, środki antyseptyczne, wprowadzono też szczepionki (także przeciwko chorobom atakującym zwierzęta). Rewolucja przemysłowa najwcześniej dokonała się w Anglii. W 1870 r. państwo to wydobywało więcej węgla i produkowało więcej żelaza niż pozostałe mocarstwa razem wzięte. Na przełomie XIX i XX w. Wielka Brytania straciła pierwszeństwo na rzecz Stanów Zjednoczonych, a w Europie coraz skuteczniej rywalizowały z nią Niemcy. Anglicy, mimo ciągle szybkiego tempa rozwoju, zaczęli tracić pierwszeństwo w produkcji stali, węgla i tekstyliów. Jeszcze wyraźniej przewaga Amerykanów i Niemców zaznaczyła się w nowych gałęziach przemyski: chemicznym i elektrycznym. W ślad za rozwojem gospodarczym rosły aspiracje polityczne Niemiec i USA. Rewolucja przemysłowa przyniosła ogromny postęp w produkcji żywności, co w połączniu z postępem w medycynie wpłynęło na przedłużenie życia ludzkiego i doprowadziło do prawdziwej eksplozji demograficznej. Ludność krajów uprzemysłowionych (w min) Kraje Wielka Brytania Niemcy Francja Rosja USA 1850 1910 22 34 36 66 30 41 61 39 142 92 Ludność z rejonów przeludnionych i zacofanych gospodarczo zaczęła emigrować do innych części świata. Oblicza się, iż w latach 1871-1914 opuściło Europę 34 min mieszkańców. Najliczniejsze były migracje do Stanów Zjednoczonych, państw Ameryki Południowej oraz brytyjskich posiadłości w Afryce i Australii. Powstałe tu społeczności białych osadników przyczyniły się do zwiększenia politycznych wpływów Europy w świecie. Duże znaczenie miało również przemieszczanie się ludności w obrębie tego samego państwa. Kolonizacja wewnętrzna doprowadziła m.in. do zagospodarowania ogromnych obszarów w Stanach Zjednoczonych oraz w Rosji (Syberia). 2. Nowe społeczeństwo Uprzemysłowienie spowodowało szybki wzrost ludności miejskiej, która zaczęła zyskiwać liczebną przewagą nad rolnikami. W Anglii w roku 1871 jedynie 35% ludności żyło na wsi, zaś do 1910 r. odsetek ten zmalał do 22%. Między upadkiem Napoleona I a wybuchem I wojny światowej Europa przeszła zasadniczą zmianę cywilizacyjną. Miejsce tradycyjnych społeczności agrarnych zajęły szybko zmieniające się społeczności industrialne. Rewolucja przemysłowa zmieniła też oblicze społeczeństw, niszcząc dotychczasowe więzi łączące ludzi. Skupione w dużych miastach wielkie rzesze ludności, świeżo przybyłe ze wsi, egzystowały w ciężkich warunkach materialnych, a jednocześnie pozbawione zostały wpływu dotychczasowych instytucji integracji społecznej - takich jak wspólnoty wiejskie, parafie i rodziny. W krajach uprzemysłowionych rozrastające się miasta stawały się siedliskiem nowego typu społeczeństwa - wielkiego liczebnie, skoncentrowanego na niedużym obszarze anonimowego tłumu, stanowiącego najemną siłę roboczą (ten typ społeczeństwa określany jest mianem społeczeństwa masowego). Uprzemysławiająca się Europa stanęła przed nowymi problemami społecznymi (wzrost przestępczości, prostytucji, alkoholizm, nowe choroby zawodowe) oraz politycznymi (nasilenie się konfliktów o podłożu ekonomiczno-społecznym). Przemiany te nie objęły całego kontynentu. Granicą dzielącą dwa różne regiony gospodarczo-społeczne pozostała rzeka Łaba. Oś uprzemysłowienia łączyła Wielką Brytanię, Holandię, Belgię, północną Francję i Niemcy. Jedno jej odgałęzienie kierowało się ku Szwecji, drugie ku Czechom, Austrii oraz Piemontowi i Lombardii. Na pozostałych terenach widoczne były tylko wyspy uprzemysłowienia (jedną z nich stanowiły należące do Rosji ziemie Królestwa Polskiego). Jeszcze wyraźniejszy był kontrast między Europą i Stanami Zjednoczonymi a innymi kontynentami, gdzie przemysł znajdował się w powijakach. Łatwiej rozwijał się on na obszarach opanowanych przez białych osadników. Tam natomiast, gdzie nie występowała imigracja Europejczyków, uprzemysłowienie, nie licząc fenomenu Japonii, postępowało bardzo wolno. Asymetria ta zagwarantowała Europie przewagę i pozwoliła jej na opanowanie niemal całego świata. 3. Państwo Monarchie konstytucyjne Rewolucja przemysłowa i szybki rozwój gospodarki wymagały zwiększenia swobody obywateli. W ten sposób czynniki ekonomiczne przyczyniły się do erozji idei absolutyzmu oświeconego i stopniowego zastępowania absolutyzmu przez państwo konstytucyjne. Idea państwa konstytucyjnego zatriumfowała w Europie Zachodniej, szczególnie w Wielkiej Brytanii. Zwyciężyła też we Francji, gdzie republikanie pokonali ostatecznie monarchistów. Konstytucja francuska, uchwalona w 1875 r., stała się wzorem do naśladowania dla innych państw europejskich, budujących system demokratyczny (m.in dla Polski w 1921 r.). Najstarsza demokracja w Europie ustrój polityczny Anglii na początku XX w. monarchia konstytucyjna, forma rządów: parlamentarne konstytucja: oparta na prawie zwyczajowym, rozwijanym w ciągu stuleci. Podstawowe akty konstytucyjne - Magna charta libertatum (1215), Habeas corpus act (1679); Deklaracja praw (1689); Akt ustalający (1701) prawo wyborcze: rozszerzane kilkakrotnie w XIX w.; w 1918 r. wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego dla mężczyzn (oraz niektórych kategorii kobiet) pozycja monarchy: dziedziczność tronu w obrębie dynastii hanowerskiej; król panuje, lecz nie rządzi; musi należeć do Kościoła anglikańskiego władza ustawodawcza: dwuizbowy parlament (Izba Lordów, Izba Gmin), w praktyce dwupartyjny (torysi, wigowie); Izba Gmin wybierana na 5 lat władza wykonawcza: rząd, tworzony przez partię, która wygrała wybory władza sądownicza: niezawisłe sądy (sędziowie dożywotni), o dużych kompetencjach, stoją na straży m.in. praw wolnościowych obywateli (prawo do ochrony nietykalności osobistej, nietykalności mieszkań, wolność zgromadzeń i stowarzyszeń) państwo a religia: Kościół anglikański jest kościołem państwowym, jego głową jest król; w stosunku do innych wyznań - zasada wolności religijnej Zmiany ustrojowe zaszły też w Austrii po przegranej wojnie z Prusami (1866). Cesarstwo przekształciło się w monarchię dualistyczną, Austro-Węgry, zyskało też konstytucję, dzielącą władzę między cesarza i parlament. W wyniku tych wydarzeń poprawiło się położenie zamieszkujących państwo Polaków, Chorwatów, Czechów i Włochów - otrzymali oni autonomię we własnych krajach i możliwość oddziaływania na politykę całej monarchii. Natomiast Ukraińcy, Rumuni, Słoweńcy, Słowacy i Serbowie praktycznie nie mieli udziału w rządach. Wzrost świadomości narodowej powodował, że ludy te coraz boleśniej odczuwały dyskryminacje, co rozsadzało od wewnątrz monarchię. Autonomia: w języku prawniczym termin ten odnosi się do sytuacji, gdy określone terytorium (rzadziej grupa ludności) ma częściową samodzielność w zakresie prawodawstwa. Oznaką autonomii jest więc istnienie organów władzy ustawodawczej (np. sejmu). Wraz z przesuwaniem się na wschód malała demokratyczność zasad ustrojowych. Konstytucja z 1871 r. stanowiła, iż zjednoczone cesarstwo niemieckie (II Rzesza, powstała l stycznia 1871 r.) jest związkiem 25 państw, w praktyce jednak hegemoniczną pozycję otrzymywały w tym związku Prusy. Uprawnienia cesarza nie były teoretycznie duże (reprezentował on Rzeszę na zewnątrz, wypowiadał wojnę i zawierał pokój, mianował kanclerza Rzeszy). W rzeczywistości stawały się one coraz większe, na co wpływał fakt, iż cesarzem był z mocy prawa każdorazowy król pruski. Konstytucja nie przewidywała istnienia kolegialnego rządu Rzeszy, a jedynym urzędnikiem w randze ministra był kanclerz (każdy kanclerz pełnił jednocześnie funkcję ministra spraw zagranicznych Prus). W tych warunkach kształt polityki Rzeszy zależał w dużej mierze od osobowości kanclerza i jego stosunków z cesarzem. Wpływ parlamentu (Reichstag) na władzę wykonawczą był natomiast niewielki. Szczególnym problemem okazał się w przyszłości brak kontroli parlamentu i w ogóle władz cywilnych nad armią. Despotyzm W Europie Wschodniej panował despotyzm. W Rosji cała władza należała do cesarza, stąd ustrój ten zwano samodzierżawiem. Co prawda car Aleksander II był zwolennikiem reform i rozpoczął likwidację systemu feudalnego (znosząc poddaństwo i pańszczyznę chłopów), jednak w 1881 r. zginął z rąk terrorystów. Jego następca, Aleksander III, porzucił myśl o liberalizacji, a model rządów, opartych na wojsku i policji, utrzymał się aż do początków XX w. (do rewolucji 1905 r.). Władzę absolutną posiadali również władcy imperium otomańskiego (sułtanowie). W 1908 r. tzw. młodoturcy (ruch skupiający młodą inteligencję i oficerów) dokonali zamachu stanu, wymuszając na obalonym sułtanie nadanie państwu konstytucji. 4. Demokracja w społeczeństwie masowym Prawa wyborcze Zasadniczą słabością systemów parlamentarnych w Europie w I połowie XIX w. było ograniczenie praw wyborczych do niewielkiej grupy społeczeństwa, przeważnie na podstawie cenzusu majątkowego. We Francji np. liczba uprawnionych do głosowania wynosiła w latach 1831-1848 ok. 200 tyś. osób (w kraju zamieszkałym przez ok. 30 min obywateli). Druga połowa stulecia przyniosła w tym zakresie zasadnicze zmiany. W kilku krajach europejskich powszechne prawo wyborcze stało si? faktem, choć początkowo przyznawano je jedynie mężczyznom. Wprowadzenie powszechnego prawa wyborczego w Europie (dla mężczyzn) Szwajcaria 1874; Hiszpania 1890; Belgia 1893; Holandia 1896; Norwegia 1898 Na terenach zamorskich, objętych osadnictwem europejskim, tendencja do rozszerzenia praw wyborczych wystąpiła wcześniej . Odnosi się to przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych, gdzie powszechne prawo wyborcze wprowadzono prawie we wszystkich stanach między rokiem 1820 a 1840, zaś od 1869 r. zaczęto stopniowo przyznawać to prawo także kobietom. Upowszechnienie praw wyborczych zbiegało się w czasie z przemianami społeczno-ekonomicznymi, powstaniem społeczeństwa masowego. W I połowie XIX w. każdy posiadający prawo wyborcze należał do relatywnie niewielkiej liczebnie grupy, skupiającej ludzi o zbliżonym statusie majątkowym i społecznym, poziomie wykształcenia itp. Komunikacja między wyborcami a piastującymi godności parlamentarne i urzędy państwowe była dzięki temu rzeczą stosunkowo prostą, a ułatwiały ją również kontakty towarzysko-rodzinne pomiędzy członkami tej grupy. W społeczeństwie masowym sytuacja jest inna: tutaj posiadacze praw wyborczych różnią się pod względem poziomu zamożności, pozycji społecznej oraz wykształcenia, a ponadto większość z nich, zaprzątnięta zdobywaniem środków do życia, nie interesuje się na co dzień polityką. Konieczne więc było utworzenie specjalnych instytucji, zdolnych kształtować zachowania polityczne wielomilionowych mas wyborców, a jednocześnie pełnić rolę pośrednika między elitami a resztą społeczeństwa. Instytucjami tymi stały się partie polityczne. Partie polityczne Termin partia spotkać można co prawda także we wcześniejszych stuleciach (np. w średniowiecznych republikach włoskich, w okresie Wielkiej Rewolucji Francuskiej), w rzeczywistości jednak historia partii w dzisiejszym tego słowa znaczeniu liczy niewiele ponad 100 lat. Od końca XIX w. pojęcie partia oznacza zorganizowane grupy ludzi dążące do zdobycia lub utrzymania władzy. Zadaniem partii jest nadanie ram organizacyjnych walce o* władzę, a jednocześnie zapewnienie kontroli jej sprawowania. Działają one na podstawie określonego programu, umotywowanego przeważnie zespołem poglądów na świat, czyli ideologią. Partie różnią się między sobą programami, liczebnością (partie masowe i partie kadrowe) oraz strukturą wewnętrzną (partie o luźnej organizacji i partie ściśle scentralizowane). Przyjęło się dzielić partie na prawicowe i lewicowe. Znaczenie tych określeń zmieniało się w różnych okresach, są one ponadto mało precyzyjne, a sposób ich użycia zależy przeważnie od wyznawanej ideologii. W najogólniejszym sensie postawę ugrupowań lewicowych różnił od prawicy kult postępu, dążenie do przemiany świata, oświeceniowe przekonanie o poznawalności i racjonalności procesu historycznego, wrażliwość na kwestie społeczne, w sprawach zaś gospodarczych - kult industrializacji, uznanie dominującej roli państwa w ekonomii oraz wiara w przewagę gospodarki planowej. Aby sprostać warunkom demokracji masowej, istniejące w I połowie XIX w. pierwowzory późniejszych partii musiały dokonać istotnych przekształceń: • rozszerzyć swe zaplecze (poprzednio były one stowarzyszeniami o raczej ekskluzywnym charakterze), • nabrać cech trwałości (wcześniej powoływano je bądź jedynie na czas wyborów, bądź do realizacji określonego celu, np. w Anglii tzw. Liga Przeciwko Prawom Zbożowym), • wzmocnić dyscyplinę wewnętrzną (dawniej przypominały kluby dyskusyjne), • stworzyć system komunikacji między kierownictwem a członkami partii. Nowoczesne partie polityczne powstały w momencie, gdy wskutek rozszerzenia prawa wyborczego masy ludowe zaczęły odgrywać czynną rolę w polityce. Nie przypadkiem więc pierwszymi partiami o charakterze masowym były w Europie Zachodniej partie socjalistyczne (socjaldemokratyczne). Socjalistyczna Partia Robotnicza Niemiec: założona w 1875 r., w wyborach w 1890 r. otrzymała 1 ,5 min głosów, w 1898 r. 2 min, w 1903 r. 3 min (na 9 min głosujących). Początki partii politycznych na ziemiach polskich Aczkolwiek pierwsze organizacje posługujące się nazwą „partia" pojawiły się na ziemiach polskich już na początku lat 80., w rzeczywistości nowoczesny system partyjny ukształtował się o wiele później. Było to efektem polityki zaborców, zwalczających przejawy niezależności polskiego życia politycznego. Nawet w liberalizującej się monarchii austro-węgierskiej pionierzy ruchu ludowego i socjalistycznego działali w sposób niejawny (Komitet Socjalistyczny Bolesława Limanowskiego wydawał w Galicji legalne pismo „Praca", sam jednak nie ujawnił swego istnienia) bądź wręcz w konspiracji (Ludwik Waryński w Krakowie). W konsekwencji wszystkie nurty polityczne, krystalizujące się w latach 80. i 90., istniały początkowo w postaci niewielkich, najczęściej zakonspirowanych grupek, o nieznacznym zasięgu oddziaływania. Sytuacja zmieniła się dopiero pod koniec stulecia, co wiązało się /procesami politycznymi, zachodzącymi w państwach zaborczych. Trwały wzrost wpływów ruchu robotniczego w Niemczech umożliwił utworzenie w zaborze pruskim partii socjalistycznej (Polska Partia Socjalistyczna zaboru pruskiego, 1893), która była zarazem pierwszym legalnym stronnictwem polskim na tym obszarze. W monarchii austro-węgierskiej przyznanie Galicji autonomii przyniosło powstanie pierwszych legalnych struktur ruchu ludowego (Polskie Stronnictwo Ludowe, 1895) oraz socjalistycznego (Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego, 1892, nazwa używana od 1897 r.). W zaborze rosyjskim partie polityczne nabrały masowego charakteru dopiero w wyniku zmian wywołanych rewolucją 1905 r. (w 1906 r. wzięły udział w wyborach do Dumy). Na polskiej scenie politycznej dominujące znaczenie zdobyły 3 nurty: socjalistyczny, nacjonalistyczny oraz ludowy. Rozwój polskiego socjalizmu i nacjonalizmu był częścią składową procesów ogólnoeuropejskich. Silna pozycja ruchu ludowego stanowiła natomiast cechę charakterystyczną krajów Europy Środkowowschodniej, przechodzących później niż Europa Zachodnia przekształcenia natury kapitalistycznej. Postępowanie partii socjalistycznych i nacjonalistycznych było silnie uwarunkowane względami doktrynalnymi, tj. wyznawaną ideologią. Partie chłopskie były nastawione bardziej pragmatycznie, ogniskowały swą działalność wokół interesujących wieś kwestii bieżących (głównie reformy rolnej), a myślenie w kategoriach ideologicznych upowszechniło się w polskim ruchu ludowym dopiero po odzyskaniu niepodległości (agraryzm). Wedle agrarystów rolnictwo jest jedyną prawdziwie produktywną gałęzią gospodarki, toteż warstwa chłopska powinna zajmować uprzywilejowaną pozycję w społeczeństwie. 5. Kwestia narodowa i narodziny nacjonalizmu Przekształcenia gospodarcze i społeczne prowadziły do zmian w sferze umysłowości, przy czym objawiało się to na dwóch płaszczyznach - kształtowania się świadomości narodowej oraz świadomości klasowej. Definicje narodu różnią się znacznie między sobą, a wszystkie one zawierają zazwyczaj uproszczenia. Większość autorów zgadza się jednak, iż: Naród jest trwałą wspólnotą ludzką uformowaną historycznie i zróżnicowaną społecznie, posiadającą wspólną świadomość grupową, kulturę i tradycje. Naród najczęściej ma wspólne terytorium, język i jest zorganizowany w państwo. Niezależnie jednak od znaczenia czynników obiektywnych, za główny i niezbędny warunek istnienia narodu uważa się istnienie świadomości narodowej. Wiek XIX bywa nazywany okresem narodzin nowoczesnych narodów. Oczywiście, więź narodowa łączyła ludzi od dawna. Poczucie przynależności do danego narodu było jednak udziałem wyższych warstw społeczeństwa: wykształconych i uczestniczących w życiu publicznym. Warstwy ludowe funkcjonowały na obrzeżach tej wspólnoty, albo w ogóle nie czuły emocjonalnego z nią związku. Ponadto we wcześniejszych epokach więzi narodowe nie odgrywały tak pierwszoplanowej ideologicznie roli, jaką osiągnęły w XIX w. W ustroju feudalnym więzi lokalne i regionalne przeważały nad szerszymi powiązaniami, toteż np. człowiek średniowiecza czuł się przede wszystkim członkiem wspólnoty wiejskiej, mieszkańcem danej okolicy, przeżywającym wraz z sąsiadami podobne losy polityczne i doświadczającym tych samych katastrof żywiołowych, a nade wszystko był uczestnikiem wspólnoty religijnej. W wyniku przemian ekonomiczno-społecznych świadomość narodowa rozwinęła się wśród mieszczaństwa oraz ludności chłopskiej. Zniesienie poddaństwa i uwłaszczenie chłopów, rozwój przemysłu, upowszechnienie oświaty, powszechna służba wojskowa - wszystko to wyrwało warstwy ludowe z opłotków wspólnot lokalnych, zmuszając je do uczestnictwa w wydarzeniach o znaczeniu ogólnym. Jednocześnie wypadki polityczne (chociażby wybory i plebiscyty) stawiały prawie przed każdym potrzebę określenia swej przynależności narodowej. Procesy narodowotwórcze przebiegały w sposób zróżnicowany, przy czym najczęściej były one wynikiem znoszenia barier ekonomiczno-społecznych i prawnoustrój owych, dzielących społeczeństwo na odrębne stany. W Europie Zachodniej główną rolę w likwidacji różnego rodzaju partykularyzmów (feudalne władztwa terytorialne, samodzielne politycznie miasta) odgrywało państwo. Właśnie centralizacyjno-unifikacyjne działania machiny państwowej doprowadziły do stopniowej niwelacji różnic terytorialnych oraz językowo-etnicznych. I tak np. w okresie dyktatury jakobińskiej upowszechniła się zasada, zgodnie z którą za Francuzów zaczęto uważać wszystkich obywateli państwa francuskiego, niezależnie od pozycji społecznej, wyznania oraz używanego dialektu. Sytuacja w Europie Środkowowschodniej była bardziej skomplikowana, m.in. ze względu na opóźnienie w zakresie przekształceń kapitalistycznych. Ponadto w rejonie tym obok ziem zamieszkałych przez ludność jednorodną etnicznie, duże obszary stanowiły tereny zróżnicowane językowo, o niezbyt jasno rysujących się granicach, a żyjące tam społeczeństwa znajdowały się na różnym poziomie rozwoju narodowego. Obok narodów już ukształtowanych, istniały tu grupy etniczne, przeważnie plebejskie (zdominowane przez chłopstwo) we wstępnej fazie tworzenia odrębnej kultury. Wszystkie one żyły w obrębie wielkich imperiów: rosyjskiego, austriackiego i tureckiego. Niektóre (Czesi, Polacy, Węgrzy) miały w przeszłości własne państwo, inne nie (Białorusini, Słowacy, Ukraińcy). Niewola polityczna powodowała, iż nie mogły one budować i umacniać własnej tożsamości, opierając się na aparacie państwowym (tak jak w Europie Zachodniej), toteż w tym przypadku odrodzenie narodowe było dziełem elit kulturalnych i religijnych. Różnice między obu rejonami Europy można w uproszczeniu ująć w następującym schemacie: model dominujący w Europie Zachodniej wspólnota państwowa -> wspólnota językowa -» wspólnota narodowa model dominujący w Europie Środkowowschodniej wspólnota językowa -» wspólnota narodowa -» wspólnota państwowa Procesom narodowotwórczym towarzyszyły narodziny nowej ideologii. W poprzednich stuleciach ważna była przynależność państwowa, religijna, stanowa itp., zaś kwestia przynależności do danego narodu miała drugorzędne znaczenie. Natomiast w końcu XIX w. pojawiły się w Europie ruchy polityczne, stawiające interes własnego narodu na pierwszym miejscu w swoich programach. Głosiły one, iż tak jak w przyrodzie toczy się walka między różnymi gatunkami biologicznymi, tak samo dzieje ludzkości są wyznaczone przez walkę narodów, w której zwyciężają organizmy silniejsze. Tego rodzaju punkt widzenia otrzymał miano nacjonalistycznego. Nacjonaliści uważali, iż jednostka może rozwijać się jedynie w ramach wspólnoty narodowej i powinna podporządkować się tej wspólnocie, albowiem dobro własnego narodu jest najwyższą normą moralną. W praktyce ruchy nacjonalistyczne różniły i różnią się znacznie między sobą. W jednych przypadkach nacjonalizm prowadził do rasizmu, ekspansjonizmu oraz wyznawania zasady, iż cel uświęca środki, w in- nych natomiast ideologowie nacjonalizmu potępiali stosowanie brutalnej siły i przymusu. Pojęcie nacjonalizm należy do wieloznacznych. W języku angielskim i w literaturze anglosaskiej określenia nacjonalizm używa się w odniesieniu do każdej ideologii i ruchu politycznego, który na pierwszy plan wysuwa kwestie „narodu", „przynależności narodowej", „interesu narodowego" itp. W ten sposób do prądów nacjonalistycznych zalicza się wszelkie ruchy i postawy o charakterze narodowowyzwoleńczym. W języku polskim przyjęło się nazywać nacjonalizmem postawy światopoglądowe i polityczne, wyrażające się w dążeniu do uzyskania przywilejów dla własnego narodu, z czym wiąże się również skłonność do dyskryminacji innych grup narodowych. Skrajną formą nacjonalizmu jest szowinizm, polegający na bezkrytycznym uwielbieniu dla własnego narodu oraz nienawiści wobec innych narodów. Nacjonalizm wywarł silny wpływ na życie polityczne końca XIX w. Zgodnie z zasadami tej doktryny, za główne zadanie państwa zaczęto uznawać zapewnienie własnemu narodowi optymalnych warunków rozwoju. Kiedy w 1871 r. Francja straciła na rzecz Niemiec Alzację i Lotaryngię, Francuzi widzieli w tym nie tylko pomniejszenie państwa o dwie prowincje, ale również amputację ważnych części składowych żywego organizmu narodowego. Z kolei w Europie Wschodniej i Środkowej rozwój świadomości narodowej spowodował, iż społeczności zamieszkujące imperium rosyjskie, austriackie i tureckie podjęły walkę o niepodległość i uzyskanie własnej państwowości. Musiało to w niedalekiej przyszłości doprowadzić do obalenia ustalonego na kongresie wiedeńskim w 1815 r. porządku i zmiany mapy politycznej tej części kontynentu. Początki ruchu nacjonalistycznego na ziemiach polskich Organizacje: Liga Polska (1887) -» Liga Narodowa (1893) -» Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe (1897). Obiegowa nazwa obozu nacjonalistycznego: Narodowa Demokracja (endecja) Założyciele i ideologowie: Zygmunt Balicki, Roman Dmowski, Jan Ludwik Popławski Główne prace, zawierające wykład ideologii ruchu: Z. Balicki Egoizm narodowy wobec etyki (1902); R. Dmowski Myśli nowoczesnego Polaka (1903) 6. Ruch socjalistyczny Rewolucja przemysłowa zrodziła nowe grupy społeczne, często zwane klasami: właścicieli zakładów przemysłowych, banków, kolei (określanych mianem burżuazji) oraz robotników. Burżuazja poczęła wypierać dotychczasową warstwę rządzącą, złożoną z właścicieli ziemskich. Robotnicy musieli dopiero walczyć o miejsce w życiu publicznym. Zgodnie z teorią Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, wyłożoną w Manifeście komunistycznym (1848), konsekwencją rozwoju kapitalizmu miał być wybuch rewolucji i przejęcie władzy przez proletariat. Pierwsi marksiści wierzyli początkowo, iż nadejście rewolucji jest nieuniknione, gdyż wynika to z logiki praw rządzących procesem historycznym. Nie widzieli więc potrzeby działań organizacyjnych, a za główne swe zadanie uważali agitację i podnoszenie poziomu oświaty wśród warstw ludowych. Dlatego I Międzynarodówka (1864-1876) przypominała bardziej zrzeszenie entuzjastów idei nowego, lepszego świata aniżeli założycielską centralę masowego ruchu politycznego. Ruch taki zaczął powstawać dopiero wtedy, gdy dostrzeżono, iż wybuch rewolucji nie nastąpi automatycznie po osiągnięciu określonego stopnia rozwoju stosunków kapitalistycznych, lecz może być jedynie skutkiem świadomego działania zorganizowanych mas ludzkich. W uprzemysłowionych państwach Europy Zachodniej partie socjalistyczne (socjaldemokratyczne) stały się poważną siłą w latach 70. i 80. XIX w. Na co dzień prowadziły one walkę o poprawę niezwykle ciężkiego położenia robotników, domagając się skrócenia dnia pracy (do 8 godzin) oraz podwyższenia zarobków. Walczyły również o prawa obywatelskie i polityczne dla mas ludowych. Celem perspektywicznym było zastąpienie ustroju kapitalistycznego socjalistycznym. Wyobrażano sobie, iż po zwycięstwie rewolucji zostanie przeprowadzone uspołecznienie własności, co przyniesie likwidację wszelkiego ucisku. Presja stosowana przez partie socjaldemokratyczne oraz rosnąca zamożność społeczeństw uprzemysłowionych doprowadziły do wprowadzenia ustawodawstwa socjalnego, poprawiającego położenie robotników. Skrócono dniówkę, zagwarantowano minimalny poziom zarobków, zapewniono ochronę bezpieczeństwa pracy, wprowadzono powszechne ubezpieczenia, poręczono prawo do strajków i zrzeszania się w związki zawodowe. Jednocześnie robotnicy zyskali prawa polityczne, na czele z najważniejszym - powszechnym prawem wyborczym do parlamentu. Zmiany te zmuszały do przewartościowania głoszonej ideologii. Obok dominujących dotąd zwolenników rewolucyjnej metody działania, pojawili się rzecznicy ustanowienia ustroju socjalistycznego drogą reform parlamentarnych. Wyrzekali się oni użycia siły i wiązali zmiany ustrojowe z działalnością ustawodawczą i stopniowym reformowaniem kapitalizmu (stąd nazywano ich reformistami). Wskazywali przy tym na przykład socjaldemokracji niemieckiej, która zyskiwała w kolejnych wyborach coraz więcej głosów. Reformiści zdominowali utworzoną w 1889 r. II Międzynarodówkę, kwestia zaś metod ustanowienia ustroju socjalistycznego stała się głównym przedmiotem kontrowersji w europejskiej socjaldemokracji. Ruch socjalistyczny na ziemiach polskich Spory wewnątrz ruchu socjalistycznego wywoływała również tzw. kwestia narodowa. W krajach Europy Środkowowschodniej miały one ostrzejszy niż na Zachodzie charakter i ogniskowały się wokół pytania, czy partie socjalistyczne powinny uznawać prymat walki o wyzwolenie społeczne czy też narodowe? Sprawa ta w sposób istotny zaciążyła nad dziejami polskiego ruchu socjalistycznego, powodując jego podział na dwa nurty. Nurt internacjonalistyczny Partie należące do tego nurtu rezygnowały z podnoszenia haseł narodowych, uważając, iż zwycięstwo socjalizmu doprowadzi do likwidacji wszelkich form ucisku; optowały też najczęściej za rewolucyjną formą dochodzenia do ustroju socjalistycznego. Organizacje: Międzynarodowa Socjalno-Rewolucyjna Partia „Proletariat" (inaczej Pierwszy lub Wielki „Proletariat"), 1882-1896, przywódca - Ludwik Waryński; Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, 1893-1918, Feliks Dzierżyński, Róża Luksemburg, Julian Marchlewski; Polska Partia Socjalistyczna-Lewica, 1906-1918, Feliks Koń, Maria Koszutska. Nurt niepodległościowy Partie należące do tego nurtu łączyły hasła niepodległości i socjalizmu; najczęściej głosiły, iż odzyskanie niepodległości jest wstępnym warunkiem realizacji programu socjalistycznego, przemiany zaś socjalistyczne będą się dokonywać na drodze parlamentarnej. Organizacje: Polska Partia Socjalistyczna, 1892-1948 (w latach 1906-1909 PPS-Frakcja Rewolucyjna) - Tytus Filipowicz, Józef Piłsudski, Leon Wasilewski (do 1914 r.). Rozdział 2. Sytuacja polityczna na przełomie XIX i XX w. 1. Zbrojny pokój w Europie Pokój, który Niemcy podyktowały Francji we Frankfurcie w 1871 r., zapoczątkował cztery dziesięciolecia stabilizacji sytuacji na kontynencie, zwłaszcza w jego zachodniej części. Główne mocarstwa europejskie, przeżywające rewolucję naukowo-przemysłową, zajęły się swymi wewnętrznymi sprawami. Koniec stulecia przyniósł w Europie Zachodniej burzliwy rozwój nauki, kultury i sztuki, wzrost zamożności i poszerzanie się zakresu swobód politycznych. Nie bez powodu nazwano ten okres belle epoąue („piękna epoka"), gdyż istotnie kontrastował on zarówno z wcześniejszymi, jak i późniejszymi wstrząsami wewnętrznymi i wojnami. Sytuacja ta była możliwa dzięki gruntownemu przeobrażeniu społeczeństw. Głównym oparciem dla stabilizacji i praworządności stały się warstwy średnie. Tworzyli je właściciele małych i średnich zakładów oraz coraz liczniejsi specjaliści, zatrudniani przez przemysł i rozbudowywane instytucje państwowe: inżynierowie, dyrektorzy, nauczyciele, urzędnicy, wojskowi itp. Te wykształcone i zamożne grupy broniły istniejącego porządku, dopuszczając jego zmianę tylko na drodze przewidzianej przez prawo. Skutecznie przeciwstawiały się zarówno egoizmowi i chęci panowania najbogatszych, jak również roszczeniom warstw najuboższych. Mniej stabilnie wyglądała sytuacja w Europie Środkowowschodniej, gdzie m.in. nasiliły się niepodległościowe dążenia narodów ciemiężonych przez Turcję. » Konflikty na Bałkanach na przełomie XIX i XX w. 1875 antytureckie powstanie w Bośni i Hercegowinie 1876 antytureckie powstanie w Bułgarii 1877 wojna rosyjsko-turecka: pokonana Turcja uznaje niepodległość Rumunii, Serbii i Czarnogóry oraz powstanie faktycznie niepodległej Bułgarii (formalnie lenno sułtana); Austro- Węgry zajmują Bośnię i Hercegowinę 1908 formalna aneksja Bośni i Hercegowiny przez Austro-Węgry 1912-1913 wojny bałkańskie: 1912 r. - Bułgaria, Czarnogóra, Grecja i Serbia przeciwko Turcji; 1913 r. - Czarnogóra, Grecja, Rumunia, Serbia i Turcja przeciw Bułgarii Konflikty bałkańskie pokazały, jak bardzo zmienił się układ sił w Europie. Po pokonaniu w 1870 r. Francji, o polityce europejskiej przesądzało współdziałanie trzech wielkich monarchii: Niemiec, Rosji i Austrii. W 1873 r. podpisały one układ, zwany „sojuszem trzech cesarzy". Jego fundamentem była niechęć do demokracji zachodniej oraz wola utrzymania rozbiorów Polski. Sojusz ten stopniowo jednak uległ erozji. Rosja i Austro-Węgry podjęły rywalizację o wpływy na Bałkanach, co spowodowało zacieśnienie stosunków między Wiedniem i Berlinem. Natomiast dynamiczny wzrost potęgi niemieckiej zaniepokoił ich sąsiadów - Francję i Rosję, toteż pomimo zasadniczych różnic ustrojowych zaczęły one szukać możliwości współpracy. Zbrojenia niemieckie (szczególnie rozbudowa floty wojennej) budziły również obawy Wielkiej Brytanii, która jednak jednocześnie była w ostrym konflikcie z Francją na tle walki 0 kolonie. W 1898 r. Anglicy siłą usunęli Francuzów z Faszody (Sudan), a wojna między obu państwami zawisła na włosku. Niebezpieczeństwo niemieckie odsunęło jednak w końcu w cień wszelkie inne problemy sporne. Wielką Brytanię i Rosję dzieliła z kolei walka o wpływy w Persji, Afganistanie i Tybecie. Dopiero porażka armii carskiej w wojnie z Japonią (1904-1905) uczyniła Rosję bardziej ustępliwą w sprawach Środkowego 1 Dalekiego Wschodu, a jednocześnie skierowała ponownie jej aktywność w stronę spraw europejskich. Podział Europy na bloki militarno-polityczne blok Trójprzymierza 1879 sojusz wojskowy Niemiec i Austro- Węgier 1882 Włochy przystępują do sojuszu niemiecko-austriackiego blok Trójporozumienia 1891 francusko-rosyjski układ polityczny 1892 sojusz wojskowy Francji i Rosji 1904 układ sojuszniczy między Francją a Anglią (tzw. Entente Cordiale) 1907 układ między Rosją a Anglią, regulujący sporne kwestie między obu państwami 2. Kolonialny podział świata Walka o posiadłości zamorskie odgrywała ważną role w polityce europejskiej w XVIII w. Natomiast w pierwszej połowie XIX w. rozkwit wymiany towarowej Wielkiej Brytanii z niepodległymi już Stanami Zjednoczonymi oraz Ameryką Południową udowodnił, że do osiągnięcia handlowego sukcesu wcale nie jest konieczna kontrola polityczna. Jeszcze w 1871 r. poza nielicznymi wyjątkami (m.in. Indie) europejskie przyczółki w Azji i Afryce ograniczały się do składów handlowych i posterunków wojskowych. Nowa fala aktywności europejskiej w ostatnim ćwierćwieczu XIX stulecia była konsekwencją rewolucji przemysłowej. Przeobrażona przez błyskawiczny rozwój gospodarczy Europa zdominowała Afrykę, Australię, Oceanię oraz wiele rejonów Azji i Ameryki. Nie nastąpiło to przez klasyczny podbój, lecz przez ekspansję przemysłową i handlową, będącą efektem przewagi ekonomicznej i technologicznej. W wyniku rewolucji przemysłowej gospodarka światowa stworzyła jedną, uzupełniającą się całość. Zamorską ekspansję Europy ułatwiło udoskonalenie środków transportu (kolej żelazna, zamiana napędu żaglowego na napęd parowy w transporcie wodnym). Komunikację morską usprawniły też kanały (Kanał Sueski,1869, Kanał Panamski, 1914 ). Główne posiadłości państw kolonialnych na początku XX w. Wielka Brytania kolonie w Afryce: Egipt (1882), Sudan (1898), Uganda (1890), Nigeria (1886), Rodezja (1891), Transwal (1902), Beczuania (1885), Orania (1892), Kraj Przylądkowy (1815); kolonie w Azji: Indie (1858), Birma (1886); dominia: Kanada (1867), Australia (1901), Nowa Zelandia (1907) Związek Południowej Afryki (1910) - objął tereny dawnych kolonii: Transwalu, Oranii i Kraju Przylądkowego. W 1914 r. 30 min km2, tj. 1/5 powierzchni Ziemi, 350 min mieszkańców, tj. 1/4 ludności Ziemi. Francja kolonie w Afryce: Algier (1830), Tunis (1881), Maroko (1911), Francuska Afryka Zachodnia (1895-1903, m.in. dzisiejsza Mauretania i Mali), Francuska Afryka Równikowa (1894, m.in. dzisiejszy Czad), Madagaskar (1896); kąlonie w Azji: Indochiny (1880-1907, dzisiejszy Wietnam, Laos i Kambodża). W 1914 r. 6 min km2, 43 min ludności. Niemcy Kamerun (1894), Niemiecka Afryka Zachodnia (1894, dzisiejsza Namibia), Niemiecka Afryka Wschodnia (1889, dzisiejsza Tanzania). W 1914 r. 2,5 min km2, 12 min ludności. Belgia Kongo Belgijskie (1885) Portugalia Angola (1891) Włochy Tripolitania (1912, dzisiejsza Libia), Somali Włoskie (1889) W 1876 r. do państw europejskich należała 1/16 cześć Afryki. W 1914 r. w Afryce istniały jedynie dwa niezależne państwa: Abisynia i Liberia. Ocena kolonializmu ciągle wywołuje kontrowersje. Jego przeciwnicy wskazują na brutalny wyzysk tubylczej ludności i niszczenie jej kultury. Jednak panowanie Europejczyków przyniosło i pozytywne skutki. Za ich sprawą, choć często za cenę krwi i łez, zmieniały się stosunki w koloniach. Uruchamiano tam przemysł, budowano koleje i drogi, rozwijano szkolnictwo. Europejczycy zarządzali częścią kolonii pośrednio, za pomocą lokalnych struktur państwowych i plemiennych. Na uzależnionych terenach rodziły się więc kadry (wykształcone na sposób europejski), które w przyszości podjęły walkę o wyzwolenie narodowe. Ekspansja kolonialna odbywała się w zasadzie bezkrwawo. Zdarzały się jednak przypadki, że miejscowe społeczności broniły swej niezależności, albo wzniecały bunty, doznawszy ciężarów obcego panowania (antybrytyjski bunt w Sudanie 1881-1885, wojna angielsko-burska 1899-1902iin.). O wiele istotniejsze znaczenie miały jednak przeobrażenia gospodarcze i społeczne, które z czasem doprowadziły do sformułowania żądań politycznych i podjęcia walki, najpierw o ustępstwa, a później o niepodległość. O losach imperiów kolonialnych zadecydowały też względy demograficzne. Wbrew pierwotnym prognozom kolonie nie stały się terenem masowego osadnictwa Europejczyków (wyjątkiem była Francuska Afryka Pomocna oraz terytoria dzisiejszej Republiki Południowej Afryki). Do 1913 r. kolonie niemieckie np. wchłonęły zaledwie 24 tyś. białych emigrantów, a wymiana handlowa z tymi terenami stanowiła jedynie 5% całego handlu zagranicznego Rzeszy. Podobnie przedstawiała się sytuacja na obszarach imperium brytyjskiego. W 1907 r. Azję zamieszkiwało tylko 340 tyś. Brytyjczyków (przy ogólnej populacji 334 min ludzi). Można więc stwierdzić, iż z chwilą gdy w końcu XIX w. przyrost naturalny w Europie zaczął spadać, a jednocześnie rozpoczęła się eksplozja demograficzna w Azji i Afryce, utrata przez Europę panowania nad tymi kontynentami była jedynie kwestią czasu. 3. Nowe mocarstwo: Stany Zjednoczone Wojna domowa w latach 1861-1865 była najkrwawszym konfliktem w historii Ameryki. Zginęło w niej więcej Amerykanów niż we wszystkich innych wojnach stoczonych przez ten kraj. Zwycięstwo Północy nad rolniczym Południem przyspieszyło rewolucję przemysłową i zapewniło Stanom Zjednoczonym błyskawiczne tempo rozwoju, jeszcze szybsze od europejskiego. Od 1890 r. Stany Zjednoczone stały się pierwszą potęgą gospodarczą świata. Rozwój gospodarczy Stanów Zjednoczonych Wyszczególnienie 1870 1913 38 min 97 min Wydobycie węgla 41 min ton 514 min ton Wydobycie ropy naftowej 3,4mln ton 34 min ton Długość linii kolejowych 88 600 km 410900 km 45 48 Ludność Liczba stanów W tych wyjątkowych warunkach kształtował się niepodobny do żadnego z europejskich naród amerykański. Jego siła polegała na wewnę- trznej różnorodności: etnicznej, religijnej, gospodarczej, regionalnej. Każda z tych odmienności, wzięta oddzielnie, mogła zniszczyć wewnętrzną spoistość, jednak nakładając się na siebie, różnice te wzajemnie się neutralizowały. Jednocześnie rodziła się rywalizacja, leżąca u podstaw amerykańskiej przedsiębiorczości. W praktyce przewagę w życiu społeczno-politycznym zdobyła grupa białych protestantów pochodzenia anglosaskiego. Ogromne przestrzenie do zagospodarowania sprawiały, że do 1890 r. społeczeństwo amerykańskie pochłaniał podbój terenów zachodnich. Po jego zakończeniu ogromny dynamizm Amerykanów popchnął ich do zwiększenia aktywności w polityce zagranicznej, czasem także poza półkulą zachodnią. 1884-1885 udział USA w konferencji berlińskiej na temat Afryki Zachodniej 1898 wojna amerykańsko-hiszpańska o Kubę; Kuba uzyskuje niepodległość, lecz zostaje uzależniona gospodarczo i politycznie od USA 1899 interwencja wojsk amerykańskich na Filipinach • 1903 USA inspirują secesję Panamy (poprzednio terytorium Kolumbii) Demonstracyjnym potwierdzeniem mocarstwowego statusu USA stała się mediacja prezydenta Theodore'a Roosevelta w wojnie rosyjsko-japońskiej, za co w 1906 r. otrzymał pokojową Nagrodę Nobla. Rok później Roosevelt wysłał amerykańską eskadrę wojenną w rejs dookoła świata, by zamanifestować, że interesy Stanów Zjednoczonych nabrały globalnego charakteru. Wzrost aktywności Stanów Zjednoczonych (podobnie jak i Japonii) zmienił sytuację w polityce światowej. Poprzednio była ona zdominowana przez mocarstwa europejskie, które mogły np. interweniować w Afryce wedle swego uznania, gdyż nie spotkały się z żadną kontrakcją ze strony równorzędnego konkurenta. Kiedy jednak pod koniec XIX w. Europa zwróciła się w stronę Chin, próbując rozparcelować je na wzór afrykański, wywołało to przeciwdziałanie Japonii, USA oraz Rosji (która w tym wypadku występowała jako mocarstwo europejskie). Dalszy rozwój wydarzeń na Dalekim Wschodzie, gdzie doszło do stopniowego wypierania wpływów państw europejskich (Wielkiej Brytanii i Francji) na rzecz stałej obecności rosyjskiej, amerykańskiej i japońskiej, pokazywał, iż skończyła się era, w której kraje starego kontynentu były w stanie narzucać reszcie świata swą koncepcję równowagi sił. 4. Sytuacja na ziemiach polskich Polityka państw zaborczych Druga połowa XIX w. przyniosła znaczne zróżnicowanie położenia ludności polskiej w poszczególnych zaborach. Zabór rosyjski, i tak wykrwawiony walkami powstania styczniowego, nękany był brutalnymi represjami. Władze rosyjskie przystąpiły jednocześnie do likwidacji resztek autonomii Królestwa Polskiego. Zmiany w Królestwie Polskim obejmowały: zastąpienie urzędu namiestnika przez urząd generała-gubernatora, zastąpienie nazwy „Królestwo Polskie" nazwą „Kraj Przywiślański" (1874), reorganizację administracji na wzór rosyjski, reorganizację sądownictwa (1876), likwidację Banku Polskiego (1885). Rusyfikacja była nie tylko karą za powstanie. Stanowiła też konsekwencję rozwoju rosyjskiej świadomości narodowej. Rozwojowi temu towarzyszył wzrost rosyjskiego nacjonalizmu, który zwracał się przeciwko innym narodom zamieszkującym imperium. Coraz energiczniej wypierano polskość ze szkół, urzędów, prasy i w ogóle życia publicznego. Od 1869 r. całe nauczanie, także elementarne, odbywało się po rosyjsku; po polsku uczono tylko religii. W tych warunkach katolicyzm stawał się najważniejszym spoiwem narodowym, zwłaszcza dla warstw ludowych. Walkę z polskością podjęto również w zaborze pruskim, jednak w odróżnieniu od zaboru rosyjskiego prowadzona ona była w granicach wyznaczonych przez prawo. Postępowanie wobec ziem polskich stanowiło pochodną centralistycznych tendencji w polityce władz Rzeszy, które po zjednoczeniu państwa w 1871 r. dążyły do likwidacji wszelkiego rodzaju lokalnych separatyzmów (przede wszystkim separatyzmu pruskiego). Jednym z obiektów ataków stał się Kościół katolicki, traktowany przez kanclerza Otto Bismarcka jako niebezpieczny czynnik odśrodkowy. Kulturkampf (walka o kulturę): polityka Bismarcka (ustawy z lat 1873-1875) zmierzająca do ograniczenia wpływu Kościoła na społeczeństwo i poddania go nadzorowi rządu; na ziemiach zaboru pruskiego ubocznym celem tej polityki było osłabienie polskości (1876: ustawa o zakazie używania języka polskiego w administracji, sądach, dalsze ograniczenie posługiwania się nim w szkolnictwie). Chociaż kulturkampf przyniósł na ziemiach polskich zniemczenie administracji, szkolnictwa i sądownictwa, jego rezultaty były pod wieloma względami niekorzystne dla władz.x Represje wobec Kościoła skłoniły duchowieństwo do bardziej stanowczej postawy w stosunku do zaborcy (przykład arcybiskupa gnieźnieńsko-poznańskiego, Mieczysława Ledóchowskiego), katolicyzm zaś (podobnie jak w zaborze rosyjskim) stał się głównym wyznacznikiem narodowego samookreślenia Polaków. Jednocześnie potrzeba stawienia oporu władzom zwiększyła umiejętności organizacyjne ludności, a nawet spowodowała repolonizację niektórych terenów (Górny Śląsk). W latach 80. XIX w. władze podjęły starania o podcięcie materialnych korzeni polskości. Na szerszą skalę próbowano wykupywać polską własność ziemską, w celu przekazania jej niemieckim osadnikom (powołanie Komisji Kolonizacyjnej, 1866). Akcję państwa wspierali niemieccy nacjonaliści, którzy utworzyli specjalne stowarzyszenie, mające rugować Polaków z ziemi (Hakata, 1894). Korzystniej niż w zaborach rosyjskim i pruskim przedstawiała się sytuacja Polaków w zaborze austriackim. Wiązało się to z wprowadzaniem w życie w latach 1867-1873 autonomii dla Galicji. Ustrój autonomicznej Galicji Władza nadrzędna: namiestnik Władze autonomiczne: Sejm Krajowy, Wydział Krajowy (rodzaj autonomicznego rządu), Wydział Szkolny Krajowy; w latach 1867-1869 wprowadzenie języka polskiego w administracji i szkolnictwie Zakres autonomii: sprawy gospodarki, kultury i oświaty Galicyjskie swobody nie mogły zrównoważyć trudności przeżywanych przez Polaków w pozostałych zaborach. Generalnie, w końcu XIX w. sytuacja ludności polskiej przedstawiała się niekorzystnie, na co wpływały również zmiany na arenie międzynarodowej. Najpotężniejszym państwem na kontynencie stały się Niemcy - zdecydowany wróg polskości. Nie można było liczyć na Francję, bo zagrożona przez Rzeszę, związała się z Rosją, płacąc za to porzuceniem dotychczasowych propolskich sympatii. Żadne państwo europejskie nie chciało odnowienia kwestii polskiej, gdyż groziło to naruszeniem z trudem utrzymywanej równowagi politycznej. Na korzyść sprawy polskiej oddziaływały natomiast procesy narodo- wotwórcze. Co prawda w Rosji i Niemczech spowodowały one narodziny agresywnych nacjonalizmów, jednakże wzrost świadomości narodowej objął również ziemie polskie, co pomnażało szeregi obrońców polskiego stanu posiadania. Co więcej, nacisk rusyfikacyjny i gernianizacyjny przyspieszał włączenie warstw ludowych do wspólnoty narodowej. Chłop i robotnik, zmuszany przemocą do posługiwania się obcym językiem w szkole, urzędzie i wojsku, coraz bardziej zdawał sobie sprawę z własnej odrębności i właśnie wbrew zakazom coraz mocniej manifestował swą polskość. Przemiany gospodarcze W zaborze rosyjskim impulsem wielu przemian stało się uwłaszczenie chłopów (1864). Reforma uwłaszczeniowa: 1. nadawała chłopom (także małorolnym) na własność użytkowane przez nich grunty; 2. tworzyła nowe zasady samorządu wiejskiego (gromady jednowioskowe, kierowane przez sołtysa, oraz gminy zbiorowe, złożone z kilku wsi, kierowane przez wójta); władze gminne otrzymywały wąskie uprawnienia policyjno-administracyjne i sądowe; 3. regulowała zasady odszkodowań wypłacanych dziedzicom za utracone grunty; 4. pozostawiała nie uregulowaną sprawę serwitutów. i Uwłaszczenie otworzyło na wsi drogę dla przekształceń natury kapitalistycznej, jednakże modernizacja rolnictwa przebiegała bardzo wolno. Jedynie część majątków ziemiańskich potrafiła zmodernizować i zintensyfikować produkcję, inne bankrutowały bądź były zmuszone do parcelacji. Liczba ludności wiejskiej powiększała się (pomimo odpływu jej części do miast), w efekcie zaś parcelacji i działów rodzinnych rosła też liczba gospodarstw chłopskich. Rozdrobnienie gospodarki uniemożliwiało udoskonalenie metod produkcji, toteż wydajność z hektara była na ziemiach byłego Królestwa bardzo niska. Królestwo przeżywało natomiast proces szybkiego uprzemysłowienia. Główną gałęzią produkcji było włókiennictwo, obok niego rozwijało się także hutnictwo i górnictwo, przemysł metalurgiczny, przetwórczy i chemiczny. O rozwoju przemysłu ciężkiego zdecydowała protekcjonistyczna polityka rządu rosyjskiego, rozbudowującego kolej żelazną w cesarstwie (1878: podniesienie cła na żelazo importowane oraz złożenie przez władze w zakładach metalurgicznych Królestwa ogromnych zamówień na szyny i wagony). Dla rozwoju włókiennictwa decydujące znaczenie miało zniesienie odrębności politycznej Królestwa od Rosji, co otworzyło przed polskimi producentami rynki wschodnie (przed I wojną światową pochłaniały one 3/4 wyrobów włókienniczych Królestwa). Inaczej niż w Królestwie rozwijała się gospodarka zaboru pruskiego. W Poznańskiem i na Pomorzu liczyło się przede wszystkim rolnictwo, chronione przez protekcjonistyczną politykę rządu. Zaspokajało ono głównie potrzeby uprzemysłowionych rejonów Rzeszy, zwłaszcza Berlina. Produkcję rolną cechowało stosowanie na szeroką skalę maszyn i nawozów sztucznych, a w rezultacie także stały wzrost plonów. Korzystnie dla polskości rozwijała się sytuacja na Górnym Śląsku (nie wchodził on w skład zaboru pruskiego, gdyż został przez Polskę utracony już w XIV w.). W końcu XIX w. był on widownią procesu repolonizacji ludności. W porównaniu z pozostałymi zaborami, Galicja pozostawała dzielnicą najbardziej upośledzoną gospodarczo. Rolnictwo miało tu fatalną strukturę własności (przewaga karłowatych gospodarstw), a ziemiańskie folwarki, dysponujące tanią siłą roboczą, nie odczuwały potrzeby modernizacji. W przemyśle nową erę zapoczątkowało odkrycie złóż ropy naftowej, jednakże kraj nie był przygotowany do wykorzystania tego ogromnego bogactwa. Przemysł naftowy został opanowany przez obcy kapitał (wiedeński, angielski, następnie amerykański), a większość zysków odpływała za granicę. W obrębie wszystkich trzech zaborów - niezależnie od lokalnych różnic - pod koniec XIX w. zachodziły istotne zmiany społeczne. Rosła - choć nierównomiernie - liczba robotników przemysłowych i w ogóle ludności miejskiej, emancypowała się politycznie wieś, traciła za to na znaczeniu szlachta, już wcześniej osłabiona represjami popowstaniowymi (konfiskaty majątków) oraz reformami kapitalistycznymi (uwłaszczenie chłopów). Coraz liczniejsza stawała się burżuazja, nie mogła ona jednak odegrać roli nowego narodowego hegemona (tak jak to się działo na zachodzie Europy), była bowiem w większości niepolskiego pochodzenia. W tej sytuacji po przewodnictwo w życiu narodowym i politycznym sięgnęła inteligencja. Inteligencja - termin wieloznaczny i rozmaicie definiowany w pracach historyków i socjologów. Najczęściej rozumie się przez to pojęcie warstwę ludzi wykonujących pracę umysłową, czyli zajmujących się twórczością kulturalną, organizowaniem pracy i współżycia zawodowego oraz innymi działaniami wymagającymi wiedzy teoretycznej. Szczególna rola inteligencji w krajach Europy Środkowowschodniej (niewspółmiernie większa niż w rozwiniętych krajach zachodnich) była skutkiem niewoli narodowej (Polacy, Ukraińcy, Białorusini i in.), braku swobód politycznych (cesarstwo rosyjskie) i zapóźnienia cywilizacyjnego (cały region). W tych okolicznościach inteligencja w Europie Środkowowschodniej, niezależnie od swych zajęć zawodowych, odgrywała rolę nośnika patriotyzmu, inspiratora nowych form życia politycznego oraz rzecznika postępu społecznego. Na ziemiach polskich inteligencja wystąpiła po raz pierwszy jako samodzielna grupa w latach 70. XIX w., lansując program przemian społeczno-gospodarczych (pozytywizm warszawski), organizowała następnie pierwsze partie polityczne (różnych orientacji ideologiczych), w przededniu zaś I wojny światowej była siłą sprawczą ruchów niepodległościowych. Życie polityczne W okresie popowstaniowym życie polityczne przechodziło kilka faz rozwojowych. Klęska powstania styczniowego skłoniła grupy inteligencji w zaborze rosyjskim do opracowania koncepcji działania (pozytywizm warszawski), łączącej wcześniejsze (I połowa XIX w.) hasło „pracy organicznej" z zapożyczonym z Europy Zachodniej programem liberalnym. Wobec fiaska walki zbrojnej i dyplomatycznej pozytywiści skupili się na rozwijaniu wewnętrznych filarów polskości: gospodarki, cywilizacji, oświaty i kultury. Ich zdaniem patriotyzm miał polegać nie na bezskutecznych wystąpieniach powstańczych przeciw zaborcom, lecz na wzmocnieniu odporności i spoistości narodu. Pozytywizm na ziemiach polskich okres intensywnego rozwoju: lata 70. i 80. XIX w. główni przedstawiciele: Aleksander Świętochowski, Adam Wiślicki, Bolesław Prus, Piotr Chmielowski; główne postulaty programowe: odwrót od romantyzmu w polityce i życiu umysłowym, „praca od podstaw" (nad ludem i dla ludu), demokratyzacja stosunków społecznych, emancypacja kobiet, równouprawnienie Żydów. O zdezaktualizowaniu się programu pozytywistów zdecydowała w dużej mierze polityka zaborców. W obliczu prób bezwzględnej rusyfikacji i germanizacji wyrzekanie się walki politycznej stawało się mrzonką bądź wręcz zakrawało na zdradę interesów narodowych. Nierealne okazało się też zakładane przez pozytywistów harmonijne współdziałanie wszystkich warstw społeczeństwa. Konflikty, zrodzone przez przemiany kapitalistyczne, były tak silne, iż uniemożliwiały tego rodzaju harmonię. W miarę postępującej industrializacji i urbanizacji na czoło wszystkich problemów społecznych wysuwała się kwestia robotnicza. Życie polityczne w poszczególnych zaborach miało swoją specyfikę. Stronnictwa polityczne w zaborze rosyjskim prowadziły działalność niejawnie lub w głębokiej konspiracji, spotykając się z ostrymi represjami ze strony władz. Najczęściej też zachowywały one, niezależnie od różnic programowych, zgodną postawę odmowy współpfacy z zaborcą, z której wyłamywały się tylko pojedyncze środowiska. Polacy w zaborze pruskim mieli, pomimo germanizacyjnego kursu władz państwowych, możliwości jawnego działania i organizowania się. Walka o utrzymanie kondycji narodowej toczyła się głównie na płaszczyźnie gospodarczej i kulturalnej, a sprostanie jej potrzebom wymagało przede wszystkim umiejętności organizacyjnych i nawyków gospodarności. W autonomicznej Galicji ludność polska miała szerokie możliwości działalności politycznej. Socjaliści, którzy w zaborze rosyjskim zajmowali się kolportowaniem nawołującej do rewolucji „bibuły", mogli w warunkach galicyjskich działać zupełnie jawnie, kandydując do ciał ustawodawczych i doskonaląc się w sztuce parlamentarnej. Wobec całkowitej polonizacji administracji w Galicji wykształciły się zastępy urzędników, które po 1918 r. stały się trzonem aparatu biurokratycznego odrodzonego państwa polskiego. W zaborze austriackim istniały też najlepsze warunki do kultywowania programu politycznej współpracy z władzami zaborczymi (trójlojalizm), głoszonego najpełniej przez rządzące Galicją do wybuchu I wojny światowej środowiska konserwatystów („stańczycy")-/! Równocześnie narastający na ziemiach na wschód od Sanu (Galicja Wschodnia) konflikt polsko-ukraiński sprzyjał^ upowszechnieniu się wśród zamieszkałej tam ludności polskiej postaw nacjonalistycznych. Zmiany w polskim życiu politycznym w przededniu l wojny światowej Ważną rolę w wykrystalizowaniu się programów polskich ruchów politycznych odegrały wydarzenia w Rosji, wywołane porażką w wojnie z Japonią (1904-1905). Klęski wojsk rosyjskich uwidoczniły słabość i zacofanie imperium („kolos na glinianych nogach") i zachęciły różne grupy obywateli do zwrócenia się przeciwko autokratycznemu reżimowi. Na ziemiach polskich spór o metody działania spowodował głębokie podziały w życiu politycznym. Narodowa Demokracja chciała wykorzystać wojenne osłabienie Rosji do podjęcia walki o autonomię dla Królestwa, prowadząc ją jednak środkami politycznymi. Natomiast PPS planowała wywołanie powstania (na wzór XIX-wiecznych insurekcji) pod hasłami zdobycia pełnej niepodległości. Z kolei niektórzy socjaliści (SDKPiL i część PPS) byli przeciwni eksponowaniu polskich celów narodowych, wierząc w rychłe zwycięstwo ogólnorosyjskiej rewolucji proletariackiej. Te rozbieżności poglądów zaszły tak daleko, iż doprowadziły z jednej strony do bratobójczych walk między bojówkami partyjnymi ND i PPS, z drugiej zaś do rpzłamu wewnątrz PPS. Rewolucja 1905-1907 na ziemiach polskich Przebieg rewolucji na ziemiach polskich VII 1904 nieudana wyprawa Piłsudskiego do Japonii\w celu uzyskania broni i pieniędzy dla PPS XI 1904 pierwsze wystąpienie Organizacji Bojowej PPS (plac Grzybowski w Warszawie) 11905 „krwawa niedziela" w Petersburgu; początek fah\strajków w Królestwie II 1905 początek strajku szkolnego w Królestwie VI 1905 krwawe walki między ludnością a wojskiem w Łodzi X1905 ogólnorosyjski strajk powszechny; car Mikołaj II wydaje manifest o przekształceniu monarchii absolutnej w państwo konstytucyjne XII 1905 robotnicze powstanie w Moskwie; PPS bezskutecznie nawołuje do przejmowania władzy w Królestwie III 1906 wybory do pierwszego parlamentu rosyjskiego (Dumy); w Królestwie stuprocentowe zwycięstwo koalicji kierowanej przez ND XI 1906 rozłam w PPS: zwolennicy walki powstańczej (Józef Piłsudski) tworzą PPS-Frakcję Rewolucyjną, zwolennicy linii internacjonalistycznej PPS-Lewicę VII 1907 rozwiązanie przez cara drugiej Dumy i zmiana ordynacji wyborczej - symboliczna data końca rewolucji Władze carskie stłumiły rewolucje bardzo brutalnie, a represje ogarnęły również ziemie polskie. Generalnie jednak wydarzenia lat 1905-1907 przyniosły częściową poprawę położenia: • osłabła cenzura, a władze zezwoliły na używanie języka polskiego w szkolnictwie i administracji gminnej, • wprowadzona w marcu 1906 r. ograniczona zasada wolności zgromadzeń i stowarzyszeń przyniosła ożywienie polskiego życia kulturalnego i oświatowego, • robotnicy otrzymali lepsze warunki pracy i płacy oraz możliwość zakładania związków zawodowych, • tzw. ukaz tolerancyjny (1905) umożliwił prawie 200 000 unitów przejście na katolicyzm (z narzuconego im w XIX w. prawosławia), • rewolucja wywołała zmiany w świadomości społecznej, budząc z letargu miliony chłopów i robotników. Po upadku rewolucji w Rosji część działaczy politycznych z Królestwa schroniła się w Galicji, która przekształciła się w centrum polskiego życia narodowego. Nowym impulsem do aktywizacji polskich stronnictw stały się zmiany w sytuacji międzynarodowej, zapowiadające wybuch wielkiego konfliktu między blokiem Trójprzymierza i Trójporozumienia. Konieczność odpowiedzi na pytanie, jak zachować się na wypadek takiego konfliktu, wywołała wśród polityków polskich ożywione dyskusje (tzw. spory o orientację). Orientacje polityki polskiej 1. Zwolennikiem orientacji prorosyjskiej była Narodowa Demokracja, a jej założenia zostały przedstawione w książce Romana Dmowskiego Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908). Dmowski głosił w niej, iż głównym wrogiem polskości są Niemcy, toteż w przyszłej wojnie Polacy powinni poprzeć Rosję, jako jedyną siłę zdolną przeciwstawić się niemieckiej hegemonii w Europie. Zwycięstwo koalicji antyniemieckiej miało doprowadzić do zjednoczenia wszystkich ziem polskich pod władzą rosyjską i obdarzenia ich autonomią, co Dmowski traktował jako pierwszy krok na drodze do pełnej niepodległości. 2. Zwolennicy orientacji na Austro-Węgry (głównie galicyjscy konserwatyści) za głównego wroga uważali Rosję. Pragnęli oni odebrania jej terenów byłego Królestwa Polskiego, przyłączenia ich do Galicji i przekształcenia dualistycznej monarchii Habsburgów w trialistyczne państwo Austro-Węgro-Polskę. 3. Rosja była traktowana jako zasadniczy przeciwnik polskiej niepodległości również przez zwolenników trzeciej orientacji, skupionych wokół osoby Józefa Piłsudskiego (tzw. lewica niepodległościowa, obejmująca m.in. socjalistów z PPS i PPSD oraz część ruchu ludowego). Piłsudski dążył do taktycznego porozumienia z Austro-Węgrami oraz Niemcami, ażeby u ich boku utworzyć zalążki polskich sił zbrojnych. W chwili wybuchu wojny oddziały te miały zainicjować wybuch powstania antyrosyjskiego i uaktualnić w ten sposób sprawę polską na arenie międzynarodowej. Przygotowania wojskowe Piłsudskiego przed 1914 r. 1908 powstanie Związku Walki Czynnej (kilkusetosobowa tajna organizacja, utworzona we Lwowie; jej zadaniem było przygotowanie kadr dowódczych dla przyszłego wojska polskiego) 1910 utworzenie Związków Strzeleckich (jawnie działające w Galicji organizacje paramilitarne) 1912 utworzenie Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (powstała w Wiedniu, skupiła przedstawicieli 9 stronnictw m.in PPS, PPSD i PSL - miała koordynować przygotowania powstańcze, a po wybuchu wojny wyłonić Rząd Narodowy) Rozdział 3. Wielka wojna 1914-1918 1. Przyczyny l wojny światowej Bezpośrednią przyczyną wojny stało się zamordowanie 28 czerwca 1914 r. w Sarajewie (stolica Bośni i Hercegowiny) austriackiego następcy tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda. Zginął on z rąk serbskich terrorystów, inspirowanych przez serbski wywiad. Austriacy, choć nie dysponowali dowodami świadczącymi o takim spisku, chcieli wykorzystać to wydarzenie do rozprawienia się z Serbią, główną ich rywalką w gromadzeniu ziem południowosłowiańskich. W kategoriach generalnych przyczynę wojny stanowiło zniszczenie równowagi europejskiej ustanowionej na kongresie wiedeńskim w 1815 r., a opierającej się na wzajemnym równoważeniu sił 5 mocarstw (Rosji, Austrii, Prus, Francji i Wielkiej Brytanii). Równowaga ta załamała się w wyniku zjednoczenia Niemiec i ich dążeń do hegemonii. Nasilające się od końca XIX w. sprzeczności interesów wielkich mocarstw wyrażały się m.in. w: • rywalizacji Rosji oraz Austro-Węgier i Niemiec o wpływy na Bałkanach; • rywalizacji Niemiec i Wielkiej Brytanii o wpływy na Bliskim Wschodzie oraz panowanie na morzach; • dążeniu Niemiec do rozszerzenia swych posiadłości kolonialnych kosztem Wielkiej Brytanii i Francji; • dążeniu Francji do odzyskania terenów utraconych w latach 1870-1871 na rzecz Prus. W kategoriach generalnych jedną z ważniejszych przyczyn wojny był intensywny rozwój uczuć narodowych. 2. Przebieg działań militarnych Główni uczestnicy I wojny światowej Blok państw centralnych * Austro-Węgry, Niemcy, Turcja (od X 1914 r.), Bułgaria (od X 1915 r.) Blok Ententy Rosja, Francja, Wielka Brytania, Serbia, Japonia, Włochy (od V 1915 r.), Rumunia (od VIII 1916 r.), Stany Zjednoczone (od IV 1917 r.) Lepiej przygotowani do wojny Niemcy chcieli ją rozstrzygnąć na swoją korzyść, zanim państwa Ententy, zwłaszcza Rosja i Anglia, zmobilizują swój ogromny potencjał militarny. Opracowany w 1905 r. przez Alfreda Schlieffena niemiecki plan wojny zakładał uderzenie większością sił, poprzez neutralną Belgię, na Francją i pokonanie jej w ciągu kilku tygodni, po czym wojska niemieckie miały zostać przerzucone na wschód w celu zadania klęski Rosji. Plan ten jednak zawiódł. Przebieg działań wojennych w latach 1914-1916 VIII 1914 niemieckie uderzenie na Belgię, Luksemburg i Francję; wojska rosyjskie wkraczają do Prus Wschodnich i ponoszą klęskę pod Tannenbergiem IX 1914 porażka wojsk niemieckich nad Marną; początek wojny pozycyjnej na froncie zachodnim V-VI 1915 wielka ofensywa wojsk państw centralnych na wschodzie; Rosjanie zostają wyparci z Galicji Wschodniej oraz Warszawy (VIII 1915) XI 1915 front wschodni stabilizuje się na linii Ryga-Baranowicze-Pińsk-Krzemieniec II 1916 początek bitwy pod Yerdun (do końca roku ginie w niej 360 tyś. Francuzów i 340 tyś. Niemców) VI 1916 ofensywa rosyjska w Galicji Wschodniej; interwencja niemiecka ratuje Austro- Węgry od całkowitej katastrofy Wobec stagnacji sytuacji w walkach lądowych Niemcy próbowali szukać rozstrzygnięcia w działaniach morskich, ogłaszając l lutego 1917 r. rozpoczęcie nieograniczonej wojny podwodnej. Akt ten, sprzeczny z konwencjami międzynarodowymi, pozwolił przezwyciężyć nastroje izolacjonistyczne w Stanach Zjednoczonych, które 6 kwietnia 1917 r. wypowiedziały wojnę Rzeszy. Przebieg działań wojennych w latach 1917-1918 IV-V 1917 nieudana ofensywa wojsk francuskich w Szampanii VI-VII 1917 nieudana ofensywa Rosji na płd. odcinku frontu i stopniowy rozkład armii rosyjskiej w wyniku rewolucji IX-X 1917 Niemcy zajmują rosyjskie wybrzeże Bałtyku III 1918 traktat pokojowy między Rosją a państwami centralnymi (tzw. pokój brzeski) VII 1918 porażka wojsk niemieckich w tzw. drugiej bitwie nad Marną; kontrnatarcie aliantów i stopniowy odwrót wojsk niemieckich IX 1918 kapitulacja Bułgarii X1918 rozkład Austro-Węgier; podpisanie zawieszenia broni przez Turcję 3X1 1918 kapitulacja Austrii; wybuch rewolucji w Niemczech 11X1 1918 podpisanie*przez Niemcy zawieszenia broni 3. Konsekwencje wojny Wielka wojna lat 1914-1918 spowodowała zmiany w wielu dziedzinach życia. Jej najbardziej widocznym skutkiem były olbrzymie straty ludzkie i zniszczenia materialne. W latach wojny powołano pod broń ok. 60 min mieszkańców Europy. Zginęło ok. 8 min ludzi (w Europie), 13 min odniosło rany, a 7 min zostało inwalidami. Niemcy straciły 15,1% męskiej populacji, Austro-Węgry 17,1%, Francja 10,5%, a Wielka Brytania 5,1%. Wojna zmieniła granice państw, układ polityczny świata, miała długotrwałe konsekwencje dla życia ekonomicznego, przekształciła ludzką mentalność oraz obyczajowość. Doświadczenia militarne 1. Państwa walczące wystawiły milionowe armie; dowodzenie tymi wojskami, zaopatrywanie ich i przemieszczanie wymagało olbrzymiego aparatu administracyjnego, liczniejszego niż siły walczące na froncie; wojna dowodzona była „zza biurka", przez wojskowych biurokratów, a szczególnego znaczenia nabrała instytucja sztabu generalnego. 2. Wbrew pierwotnym prognozom wojna miała charakter długotrwałych zmagań, w których obrona wykazywała wyższość nad atakiem (tzw. wojna pozycyjna); wielką skuteczność udowodniła broń artyleryjska i karabiny maszynowe, a także umocnienia fortyfikacyjne; nowe rodzaje broni przełamania (pierwsze czołgi w 1916 r.) znajdowały się dopiero w stadium eksperymentów. 3. Po raz pierwszy użyto broni chemicznej (gazy bojowe). 4. Po raz pierwszy na dużą skalę użyte zostało lotnictwo (głównie w celach rozpoznania i zdobycia przewagi w powietrzu). 5. Na morzach rozstrzygające znaczenie miały wielkie okręty artyleryjskie (pancerniki i krążowniki), swą wielką karierą rozpoczęły okręty podwodne. Skutki polityczne 1. Wojna przyniosła koniec potęgi czterech mocarstw: Austro-Węgier, Niemiec, Rosji i Turcji. Klęska Niemiec, osłabienie Francji oraz przejściowa nieobecność na scenie politycznej Rosji utrudniały wytworzenie się nowych zasad równowagi europejskiej. 2. Powstanie nowych państw w Europie wywołało falę konfliktów politycznych i terytorialnych. 3. W trakcie wojny doszło po raz pierwszy do znaczącej interwencji Stanów Zjednoczonych w sprawy europejskie, natomiast osłabiona Europa zaczęła tracić swą dominującą pozycję w polityce światowej. 4. Wojna wciągnęła ludy innych kontynentów w zmagania państw europejskich (m.in. poprzez obecność żołnierzy z kolonii w siłach zbrojnych Wielkiej Brytanii i Francji), co przyspieszyło krystalizację dążeń narodowowyzwoleńczych mieszkańców Azji i Afryki. 4. Rewolucja rosyjska Jednym z najważniejszych, z punktu widzenia dalszej historii świata, wydarzeń lat I wojny światowej była rewolucja w Rosji. Pomimo za- chodzących na przełomie XIX i XX w. przeobrażeń ekonomiczno-społecznych, Rosja należała do najbardziej zapóźnionych w rozwoju państw europejskich. Główne czynniki, charakteryzujące sytuację wewnętrzną tego kraju, to: • nie rozwiązany problem agrarny (chłopi pragnęli przejąć ziemię, znajdującą się w przeważającej części w rękach szlachty i wspólnot gminnych) oraz zacofanie cywilizacyjne wsi, • wzrost napięcia wokół kwestii robotniczej (trudne warunki życia materialnego oraz brak swobód politycznych skłaniały proletariat do coraz bardziej energicznej walki o poprawę swej sytuacji), • frustracja mieszczaństwa i burżuazji, nie dopuszczanych przez carski absolutyzm do udziału we władzy (zapowiedź przekształcenia Rosji w monarchię konstytucyjną, zawarta w manifeście Mikołaja II z października 1905 r., pozostała, wobec stłumienia rewolucji, nie zrealizowana), • niezadowolenie ujarzmionych przez carat ludów nierosyjskich, traktujących Rosję jako „więzienie narodów". Konflikty wewnętrzne zostały spotęgowane przez klęski wojenne, wskazujące na całkowitą nieudolność systemu carskiego. W marcu 1917 r., w atmosferze narastającego wrzenia społecznego i postępującego rozkładu struktur państwowych, nastąpiło obalenie tego systemu, dokonane przy aprobacie większości sił politycznych kraju. Główne siły polityczne w Rosji w okresie rewolucji Partia Konstytucyjno-Demokratyczna (tzw. kadeci): utworzona w 1905 r. W 1917 r. skupiała zwolenników ustroju republikańskiego i kapitalistycznego, opowiadała się za dalszym udziałem Rosji w wojnie, stanowiła polityczne zaplecze Rządu Tymczasowego. Przywódcy: m.in. Paweł Milukow, Sergiusz Muromcew. Partia Socjalistów-lfewolucjonistów (tzw. eserowcy): utworzona w 1901 r., radykalnie rewolucyjna, uznawała terror indywidualny za metodę walki, traktowała chłopów jako główną siłę polityczną. W 1917 r. największa liczebnie partia w Rosji. Przywódcy: m.in. Wiktor Czernow, Borys Sawinkow. Mienszewicy: partia socjaldemokratyczna, powstała w 1903 r. jako mniejszościowa frakcja wewnątrz Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. W 1917 r. opowiadała się za dochodzeniem do ustroju socjalistycznego etapami i drogą pokojową. Przywódcy: m.in. Julian Martow. Bolszewicy: frakcja większościowa w SPRR (od 1918 r. Rosyjska Komunistyczna Partia Bolszewików). Przekształcona przez Włodzimierza Lenina w partię zawodowych rewolucjonistów, silnie scentralizowana. W 1917 r. realizowała leninowską koncepcję dochodzenia do władzy drogą powstania zbrojnego oraz zaprowadzenia w kraju tzw. dyktatury proletariatu. Przywódcy: m.in. Włodzimierz Lenin, Lew Trocki. Powołany w wyniku rewolucji lutowej Rząd Tymczasowy (kadeci, przedstawiciele sfer wielkoprzemysłowych, od maja 1917 r. także eserowcy i mienszewicy) dążył do przekształcenia Rosji w republikę parlamentarną. Pozycję tego rządu podkopywały z jednej strony siły monarchistyczne, zmierzające do obalenia republiki i wprowadzenia rządów dyktatorskich (próba puczu gen. Ławra Korniłowa we wrześniu 1917 r.), z drugiej natomiast dążący do pełni władzy bolszewicy. Głównym instrumentem działania bolszewików stały się tzw. Rady. Rady Instytucje polityczne, tworzone w Rosji w okresach rewolucji (pierwszy raz w 1905 r.). W 1917 r. Rady Delegatów Robotniczych (także Żołnierskich i Włościańskich) przeciwstawiły się z inspiracji bolszewików Rządowi Tymczasowemu, występując jako alternatywny ośrodek władzy państwowej (stąd okres między rewolucją lutową a październikową otrzymał miano „okresu dwuwładzy"). Po zwycięstwie bolszewików realne znaczenie Rad spadło, zostały one natomiast wkomponowane w strukturę państwa komunistycznego jako nominalny organ władzy ludowej, zastępujący „burżuazyjne" instytucje parlamentarne i samorządowe. Zjawisko Rad występowało również w innych krajach europejskich, w okresach politycznej ofensywy komunistów i socjalistów. Partia bolszewicka dysponowała sprawną, zdyscyplinowaną kadrą, miała energicznych przywódców, potrafiła też zręczną propagandą trafić do różnych warstw społeczeństwa. Robotnikom obiecywała udział we władzy i poprawę warunków życia, chłopom - ziemię, żołnierzom - zawarcie pokoju, narodom podbitym przez carat - zwrot wolności, włącznie z pełną niepodległością. W tych obietnicach wiele było demagogii, ale mało kto zwracał na to uwagę. Sposobiącym się do przejęcia władzy bolszewikom ułatwiły też zadanie spory w obozie przeciwników oraz nieudolność i błędy Rządu Tymczasowego (szczególnie decyzja o kontynuowaniu udziału w wojnie). Bolszewicki zamach stanu, przygotowywany przez Lenina od wiosny 1917 r. („Tezy kwietniowe"), został przeprowadzony 7 listopada (25 października) 1917 r. i oznaczał koniec krótkotrwałego epizodu rządów demokratycznch w Rosji. W styczniu 1918 r. bolszewicy rozpędzili parlament (Zgromadzenie Ustawodawcze), a następnie rozwiązali wszystkie partie polityczne (poza bolszewicką). Najważniejsze dekrety władz bolszewickich w latach 1917-1918 X1917 dekret o pokoju (zawierał apel do rządów i narodów świata o rozpoczęcie pertraktacji pokojowych na zasadzie wyrzeczenia się aneksji i kontrybucji); dekret o utworzeniu rządu robotniczo-włościańskiego; dekret o ziemi (zniesienie własności prywatnej i nacjonalizacja ziemi) XI 1917 Deklaracja Praw Narodów Rosji (na jej podstawie Rosja Radziecka uznała - na papierze - niepodległość Ukrainy, Estonii, Finlandii, Łotwy, Litwy i Białorusi) XII 1917 dekret o utworzeniu Ogólnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (WCzK - potocznie „Czeka") dekret o organizacji Armii Czerwonej 11918 Kolejne dekrety ustanawiały m.in. nacjonalizację części przemysłu, banków i handlu zagranicznego, oddzielenie Kościoła od państwa oraz przepadek części mienia cerkiewnego, likwidację „gazet burżuazyjnych" oraz przywrócenie cenzury. Przejęcie władzy przez bolszewików w Piotrogrodzie odbyło się właściwie bez walki. W skali całego kraju natomiast przewrót październikowy zapoczątkował długą i krwawą wojnę domową, zakończoną dopiero w 1920 r. Wbrew prognozom Marksa, komunizm zwyciężył w kraju zacofanym ekonomicznie, pozbawionym rozwiniętego przemysłu i silnej klasy robotniczej. Komuniści stanowili znikomy odsetek społeczeństwa, odrzucali zasadę demokracji (czyli rządów większości), zaś ich system władzy opierał się na przemocy, której teoretycznym uzasadnieniem była leninowska koncepcja tzw. dyktatury proletariatu. W praktyce przybrała ona postać dyktatorskich rządów partyjnej oligarchii, czyli nomenklatury. Nomenklatura W krajach komunistycznych system obsady kluczowych urzędów państwowych, zgodnie z którym kandydaci na te stanowiska są wyznaczani przez odpowiednie komórki rządzącej partii. Komunizm, zgodnie z teorią Karola Marksa, miał przynieść pełne wyzwolenie człowieka. W rzeczywistości bolszewicy stworzyli system władzy, uciskający ludzi na niespotykaną w dziejach nowożytnych skalę, którego istotnym elementem było faktyczne przywrócenie niewolnictwa (system pracy przymusowej był podstawą wielu dziedzin gospodarki radzieckiej). Jednocześnie doprowadzili oni, często przy użyciu brutalnych metod, do ogromnych przeobrażeń społeczno-ekonomicznych Rosji, przekształcając ją w kraj przemysłowy i jedną z potęg militarnych świata. Zachodzące w Rosji w latach dwudziestych przemiany (uprzemysłowienie, likwidacja analfabetyzmu, rewolucja obyczajowa/rozwój kultury i sztuki) kontrastowały z przeżywanymi przez inne kraje europejskie trudnościami ekonomicznymi, co przyczyniło się do powstania wyidealizowanego obrazu rządów bolszewickich (zwłaszcza, iż nie znane były koszta tych przemian), zaś Październik 1917 r. stał się jednym z mitów XX w. Wydarzenia rosyjskie miały wielki wpływ na rozwój sytuacji światowej. Udowodniły one, iż niewielka, ale dobrze zorganizowana i umiejętnie posługująca się propagandą grupa zawodowych rewolucjonistów jest w stanie zawładnąć całym państwem i narzucić społeczeństwu wyznawaną ideologię (samo utrzymanie się przy władzy wymagało już jednak gigantycznie rozbudowanego aparatu kontroli i przemocy). Przykład rosyjski stał się wzorcem do naśladowania dla marksistów w innych krajach, powodując jednocześnie podział ruchu socjalistycznego na radykalnych zwolenników rewolucji (partie komunistyczne, skupione w utworzonej w 1919 r. III Międzynarodówce) oraz rzeczników reformowania kapitalizmu na drodze walki parlamentarnej (Międzynarodówka Socjalistyczna). W latach 1918-1919 komuniści usiłowali przejąć władze w Niemczech (zainicjowana przez tzw. Związek Spartakusa próba przewrotu zbrojnego w XII 1918 i 1 1919r.)oraz na Węgrzech (Węgierska Republika Rad, III-VIII 1919r.). Wydarzenia lat 1918-1920 osłabiły przejściowo aktywność Rosji na arenie międzynarodowej, natomiast na dłuższą metę zwycięstwo boi- szewików zapoczątkowało podział świata na bloki ideologiczne.W przyszłości (po II wojnie światowej) wypadki rosyjskie stały się też źródłem inspiracji dla wielu polityków tzw. Trzeciego Świata, którzy uwierzyli w uniwersalizm ideologii marksizmu-leninizmu i sądzili, iż zawiera ona receptę na rozwiązanie wszelkich problemów rozwoju społecznego pod każdą szerokością geograficzną. Przykład rosyjski rodził w tym świecie złudne przekonanie, iż zastosowanie rewolucyjnych metod przekształceń rzeczywistości pozwoli przyspieszyć likwidację dystansu dzielącego kraje Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej od państw wysoko rozwiniętych (np. kampania „wielkiego skoku" w Chinach w 1958 r.). 5. Sprawa polska w okresie l wojny światowej W momencie wybuchu I wojny światowej kwestia polska nie odgrywała większej roli w polityce żadnego państwa. Jednak fakt, iż ziemie polskie były od początku terenem działań wojennych, zmuszał walczące strony do liczenia się, choćby w minimalnym zakresie, z nastrojami ludności. Wyrazem tego były odezwy do Polaków ogłoszone w momencie wybuchu wojny przez dowództwa poszczególnych armii: komendy naczelne wojsk niemieckich i austro-węgierskich zapowiadały wypędzenie „z granic Polski azjatyckich hord", natomiast naczelny wódz armii rosyjskiej, wielki książę Mikołaj Mikołajewicz, obiecywał odrodzenie pod władzą cesarza Polski „swobodnej w swej wierze, języku i samorządzie". Polskie ugrupowania polityczne zareagowały na wybuch wojny zgodnie ze swym poprzednim nastawieniem. Postawa polskich ugrupowań politycznych w latach 1914-1916 Narodowa Demokracja wezwała społeczeństwo polskie do poparcia Rosji w jej wojnie z Niemcami, zaangażowała się w tworzenie tzw. Legionu Puławskiego, ochotniczej jednostki polskiej, przekształconej w 1915 r. w Brygadę Strzelców Polskich (w składzie armii rosyjskiej). W przededniu zajęcia ziem Królestwa Polskiego przez wojska państw centralnych część przywódców ND udała się do Rosji, natomiast politycy endeccy w Warszawie prowadzili działalność w ramach tzw. Międzypartyjnego Koła Politycznego, unikającego współpracy z nowymi władzami okupacyjnymi (stąd obóz ten otrzymał nazwę pasywistycznego). Zwolennicy współdziałania z państwami centralnymi powołali w Krakowie (VIII 1914 r.) Naczelny Komitet Narodowy, stanowiący zwierzchnią instancję polityczną i organizacyjną nad Legionami Polskimi - ochotniczymi formacjami, tworzonymi od VIII 1914 r. u boku armii austro- węgierskiej. W 1915 r. Legiony liczyły ok. 25 tyś. żołnierzy (3 brygady) i brały udział w wielu starciach z armią rosyjską. W 19 1 5 r. część polityków polskich przeniosła się z Galicji do Królestwa, zaś siły polityczne, które podjęły współpracę z okupacyjnymi władzami niemieckimi i austriackimi w Warszawie, otrzymały miano obozu aktywistycznego. Obózpiłsudczykowski (lewica niepodległościowa) podjął w VIII 1914 r. próbę wywołania w Królestwie powstania antyrosyjskiego (impulsem do powstańczego zrywu ludności miało być pojawienie się oddziałów strzeleckich). Wkroczenie strzelców na ziemię kielecką nie wywołało jednak żadnego odzewu i wobec fiaska całego planu Piłsudski zdecydował się na wcielenie swych oddziałów do Legionów Polskich (sam był do 1916 r. komendantem I Brygady). W latach 1914-1916 piłsudczycy reprezentowali orientację na państwa centralne i byli jednym z filarów obozu aktywistycznego, jednocześnie jednak Piłsudski starał się tworzyć niezależne od zaborców struktury polityczne i militarne (m.in.. powołana w 1914 r. w konspiracji Polska Organizacja Wojskowa). Umiędzynarodowienie sprawy polskiej nastąpiło w 1916 r., kiedy to Niemcy zdecydowali się ułożyć na własną rękę przyszłość zdobytych na Rosji terenów. Działali też oni pod presją wyczerpywania się rezerw ludzkich. Bitwy pod Yerdun i nad Sommą pochłonęły tak wiele ofiar, że Niemcy coraz łakomiej patrzyli na polskiego rekruta. Wiedzieli jednak, iż nie utworzą armii polskiej bez gestów politycznych. Myśleli o państewku wasalnym, stanowiącym jedno z ogniw tzw. Mitteleuropy (Europy Środkowej), oddzielającej Rosję od Niemiec. Plany te torpedowali początkowo Austriacy (chcieli oni przyłączenia Królestwa do Galicji), jednak postępujące uzależnienie Austro-Węgier od Rzeszy zmusiło Wiedeń do podporządkowania się zamierzeniom Berlina. 5 listopada 1916 r. ogłoszono manifest dwu cesarzy: niemieckiego i austriackiego, proklamujący odrodzenie państwa polskiego. Akt 5 listopada 1916 r. i jego realizacja Akt zapowiadał utworzenie państwa polskiego o nieokreślonych granicach (w zasadzie na terenach Królestwa, w tym czasie okupowanych przez państwa centralne). W efekcie Aktu w XII 1916 r. w Warszawie powstała Tymczasowa Rada Stanu (namiastka reprezentacji społeczeństwa polskiego, o uprawnieniach opiniodawczych), zaś w IV 1917 r. Polska Siła Zbrojna (Polnische Wehrmacht), dowodzona przez niemieckiego generała-gubernatora (żołnierze- w 1918 r. ok. 5,7 tyś. - rekrutowali się spośród legionistów oraz ochotników). We IX 1917 r. została powołana Rada Regencyjna (w teorii najwyższa władza państwowa w Królestwie, miała działać do chwili powołania regenta lub króla, w praktyce uzależniona od okupantów), która sprawowała nadzór nad administracją (m.in. szkolnictwem i wymiarem sprawiedliwości) oraz objęła zwierzchnictwo nad Polską Siłą Zbrojną. W XI 1918 r. Rada przekazała władzę Józefowi Piłsudskiemu. Manifest dwu cesarzy odnowił po 50-letnim milczeniu sprawę polską, wpłynął też na postawę Ententy. Francję i Anglię przestraszyła perspektywa wystawienia przez Niemców armii polskiej, wywarły wiec nacisk na Rosję, by ta przelicytowała obietnice niemieckie. W noworocznym rozkazie do wojska car Mikołaj II ogłosił, ze jednym z celów wojennych jest utworzenie „wolnej Polski" (w składzie cesarstwa rosyjskiego, ale złożonej z ziem trzech zaborów). W dyplomatycznej licytacji wziął również udział prezydent USA, Thomas Woodrow Wilson (w swym noworocznym orędziu do senatu z 22 stycznia 1917 r. akcentował on zgodność wojujących stron co do konieczności odrodzenia Polski). Kolejnym istotnym wydarzeniem był wybuch rewolucji w Rosji. Nowe władze zadeklarowały chęć zwrócenia Polsce wolności i aczkolwiek kierowały się one w dużej mierze względami propagandowymi, ich postawa rozwiązała ręce sojusznikom rosyjskim, którzy mogli teraz podejmować prapolskie incjatywy bez obawy zrażenia Rosji (w czerwcu 1917 r. rozpoczęło się formowanie armii polskiej we Francji). Jeszcze poważniejsze skutki miał październikowy przewrót w Piotrogrodzie. W jego efekcie Rosja pogrążyła się w wojnie domowej, co przejściowo eliminowało niebezpieczeństwo ingerencji rosyjskiej w sprawy polskie. Zwycięstwo bolszewików skłoniło Ententę do bardziej zdecydowanych działań na rzecz niepodległości Polski (znalazło to m.in. wyraz w orędziu prezydenta Wilsona). 14 punktów Wilsona Program zakończenia wojny i organizacji powojennego świata, przedstawiony przez prezydenta Stanów Zjednoczonych w orędziu do Kongresu w styczniu 1918 r., przewidywał m.in. ustalenie granic na zasadach etnicznych, utrwalenie rządów demokratycznych, przestrzeganie zasad humanitaryzmu i sprawiedliwości w stosunkach między narodami, a także utworzenie międzynarodowej organizacji, stojącej na straży pokoju (późniejsza Liga Narodów). Punkt 13 orędzia mówił o potrzebie utworzenia niepodległej Polski, z wolnym i bezpiecznym dostępem do morza. Zmiana sytuacji międzynarodowej wpłynęła na postawę polskich obozów politycznych. Orientacje polskich obozów politycznych w końcowej fazie wojny Narodowa Demokracja liczyła, iż wobec osłabienia Rosji oraz przypuszczalnej porażki wojennej Niemiec o losie Europy Wschodniej zadecydują mocarstwa zachodnie. Przywódcy ND (Roman Dmowski) utworzyli w 1917 r. w Szwajcarii Komitet Narodowy Polski, który objął zwierzchnictwo nad powstającym od lata 1917 r. wojskiem polskim we Francji (znanym później jako armia Hallera). Komitet był uznawany przez rządy zachodnie za rodzaj polskiego przedstawicielstwa politycznego. Obóz piłsudczykowski (lewica niepodległościowa) uznał, iż wobec rewolucji i praktycznego wyeliminowania Rosji z udziału w wojnie traci sens antyrosyjski sojusz z państwami centralnymi. Po zerwaniu współpracy z tymi państwami (tzw. kryzys przysięgowy, lato 1917 r.), piłsudoeycy skoncentrowali się na rozbudowie Polskiej Organizacji Wojskowej. Ośrodek kierowniczy tego obozu, tzw. Konwent, doprowadził w listopadzie 1918 r. do powstania w Lublinie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej (premier Ignacy Daszyński). Pozostała część obozu aktywistycznego (głównie partie ziemiańskie i konserwatywne, od lutego 1918 r. skupione w Związku Budowy Państwa Polskiego) kontynuowała współpracę z państwami centralnymi, licząc na poszerzenie stopnia samodzielności instytucji powstałych w efekcie Aktu 5 listopada. Siły te stanowiły zaplecze polityczne Rady Regencyjnej oraz tworzonych przez nią rządów. O ewentualnej odbudowie państwa polskiego i jego kształcie terytorialnym miały więc zadecydować następujące czynniki: rozmiary zwycięstwa Ententy nad państwami centralnymi, wynik rosyjskiej wojny domowej oraz skuteczność państwowotwórczych działań samych Polaków. Końcowe miesiące I wojny przyniosły rozwój wydarzeń korzystny z punktu widzenia społeczeństwa polskiego. Jesienią 1918 r. Niemcy i Austriacy ponieśli zdecydowaną klęskę, w Rosji panował chaos, wywołany wojną domową, przestraszona zaś perspektywą zwycięstwa bolszewików Ententa zdecydowała się poprzeć sprawę niepodległości Polski. Na wielki wysiłek organizacyjny zdobyli się także sami Polacy. Suma tych wszystkich czynników spowodowała możliwość reaktywowania państwowości polskiej, czego cztery lata wcześniej żaden polityk europejski nie oczekiwał. III. MIĘDZY WIELKIMI WOJNAMI Rozdział 1. System wersalski 1. Układy pokojowe Zasady nowego porządku politycznego, nazwanego wkrótce „systemem wersalskim", zostały ustalone w trakcie konferencji pokojowej w Paryżu (w 1919 r.)- Reprezentowani tam byli przedstawiciele 27 państw, lecz głos decydujący należał do przywódców wielkich mocarstw: Francji (premier Georges Clemenceau), Stanów Zjednoczonych (prezydent Thomas Woodrow Wilson) oraz Wielkiej Brytanii (premier David Lloyd George). Główne rozstrzygnięcia konferencji, mimo że zapadały w wąskim gronie, cechowała niekiedy niespójność i brak konsekwencji. Było to wynikiem rozbieżności interesów między mocarstwami Ententy: • Francja, która doznała największych strat ludzkich i materialnych, dążyła do trwałego osłabienia Niemiec i orędowała za ich rozbrojeniem, uszczupleniem terytorialnym i nałożeniem na nie obowiązku wypłacenia wysokich odszkodowań; Francja szukała też antyniemieckiego sojusznika w Europie Wschodniej, a wobec niejasnej sytuacji w Rosji, zbliżyła się do Polski i Czechosłowacji, popierając ich roszczenia w kwestii granic. • Wielka Brytania obawiała się supremacji francuskiej w powojennej Europie, toteż - zgodnie z brytyjską zasadą równowagi sił - starała się nie dopuścić do zbytniego osłabienia Niemiec. • Prezydent Wilson pragnął wprowadzenia zasad moralnych do stosunków międzynarodowych (14 punktów Wilsona), uważając, iż będzie to gwarancją uniknięcia nowej wojny, stąd lansował hasło „pokoju bez zwycięstwa" i postulował wytyczenie granic na zasadach etnicznych. W trakcie konferencji paryskiej zderzyły się więc ze sobą dwa odmienne punkty widzenia: dla jednych spotkanie to miało być prototypem nowego sposobu rozstrzygania problemów międzynarodowych, zgodnie z zasadami sprawiedliwości i powszechnego pokoju, inni natomiast oczekiwali, iż dojdzie na nim do tradycyjnego „podziału łupów", zwyczajowego odwetu państw zwycięskich nad pokonanymi. W rezultacie z postanowień układów pokojowych były niezadowolone nie tylko kraje pobite (Niemcy, Węgry), lecz również niektóre państwa teoretycznie zwycięskie (np. Włochy). Okazało się to podstawową słabością systemu wersalskiego, przesądzając w konsekwencji o jego nietrwałości. Postanowienia konferencji paryskiej (tak jak pozostałych konferencji pokojowych) dotyczyły trzech zasadniczych spraw: 1. Konferencje rozstrzygały kwestie terytorialne, tak w Europie (ustalenie granic państw pokonanych oraz nowo powstałych), jak i poza nią (nowy podział terenów kolonialnych); 2. Konferencje rozstrzygały rozmaite kwestie ekonomiczne (m.in. sprawę odszkodowań wojennych); 3. Konferencje rozstrzygały istotne problemy polityczne, dotyczące m.in. kwestii: - stosunku do wydarzeń rozgrywających się w Rosji (Francja opowiadała się za interwencją zbrojną przeciwko bolszewikom, USA i Wielka Brytania za mediacją w toczonej tam wojnie domowej), - zapewnienia na przyszłość trwałego pokoju (miała nad tym czuwać nowo powstała organizacja - Liga Narodów), - zapewnienia bezpieczeństwa mniejszościom narodowym (traktat wersalski wprowadził system międzynarodowej ochrony - pod kontrolą Ligi Narodów - praw mniejszości, który narzucono Austrii, Bułgarii, Czechosłowacji, Grecji, Jugosławii, Polsce, Rumunii, Turcji i Węgrom). Najważniejsze traktaty pokojowe Traktat wersalski (VI 1919): ustalił nowe granice Niemiec (w tym granicę polsko-niemiecką), odbierając Niemcom m.in. Alzację i Lotaryngię (na rzecz Francji), część Pomorza i Śląska (na rzecz Polski) oraz część Szlezwiku (na rzecz Danii); odbierał im wszystkie kolonie i zakazywał połączenia się Austrii z Niemcami; orzekał wyłączną winę Niemiec za wywołanie I wojny światowej, nakazywał ich rozbrojenie (otrzymywały jedynie prawo do utrzymywania 100-tysięcznej armii zawodowej, pozbawionej ciężkiego uzbrojenia) i wypłacenie przez nie reparacji. Traktat w Saint-Germain (układ pokojowy z Austrią, IX 1919): sankcjonował utratę większości terytorium przedwojennej monarchii austro-węgierskiej na rzecz Czechosłowacji (Czechy, Morawy, część Śląska), Jugosławii (większość Dalmacji oraz Bośni i Hercegowiny), Polski (Galicja i część Śląska Cieszyńskiego), Rumunii (Bukowina) oraz Włoch (płd. Tyrol); Austria została rozbrojona i miała wypłacić reparacje wojenne. Traktat w Neuily (układ pokojowy z Bułgarią, XI 1919): określał nowe granice Bułgarii (m.in. utrata Dobrudży na rzecz Rumunii), nakazywał rozbrojenie i wypłacenie przez Bułgarię odszkodowań wojennych. Traktat w Trianon (układ pokojowy z Węgrami, VI 1920): sankcjonował utratę przez Węgry terytoriów (łącznie 71% przedwojennego stanu posiadania) na rzecz Austrii, Czechosłowacji (Słowacja i Ruś Zakarpacka), Jugosławii (Wojwodina) i Rumunii (Siedmiogród); nakazywał rozbrojenie i wypłacenie przez Węgry odszkodowań wojennych. Traktat w Sevres (układ pokojowy z Turcją, VIII 1920): decydował o faktycznym rozbiorze imperium tureckiego i utracie przez Turcję większości terytorium (na rzecz Wielkiej Brytanii, Grecji, Włoch i Francji); nigdy nie wszedł w życie. Postanowienia w sprawach terytorialnych zaczęły być kwestionowane niemalże od chwili podpisania traktatów pokojowych. Dążenie do rewizji istniejących granic (rewizjonizm) stało się głównym motywem działania państw pokonanych, szczególnie Niemiec i Węgier. Nieprzewidziane rezultaty przyniosły również traktaty w dziedzinie gospodarczej. Zamiary ściągnięcia od państw pokonanych wysokich odszkodowań wojennych okazały się niewykonalne, a ponadto spłaty takie, rujnujące gospodarkę niemiecką, groziły kryzysem życia ekonomicznego w całej Europie. Okoliczność ta, na którą jako pierwszy zwrócił uwagę angielski ekonomista John Meynard Keynes (w książce Gospodarcze skutki pokoju, 1919), skłoniła Wielką Brytanię i Francję do stopniowego wycofywania się z twardego kursu w kwestii reparacji (Niemcy zostały ostatecznie zwolnione ż obowiązku ich płacenia w 1930 r.). Ponadto oba mocarstwa już w latach dwudziestych zaczęły godzić się z myślą o możliwości pokojowej rewizji wschodniej granicy Niemiec (ewentualność taką dopuszczał Traktat Ligi Narodów). W ten sposób erozja systemu wersalskiego dokonywała się przy udziale jego twórców. Do słabości tego systemu należało również to, iż poza jego ramami pozostawały Stany Zjednoczone (wróciły do polityki izołacjonizmu), a początkowo także Rosja Radziecka. 2. Państwa i terytoria Rezultaty I wojny światowej spowodowały radykalne zmiany na mapie politycznej świata. Upadek czterech wielkich imperiów (Austro-Węgier, Niemiec, Rosji i Turcji) umożliwił niektórym narodom w Europie Środkowowschodniej uzyskanie politycznej samodzielności. Nowe państwa w Europie Austria, Czechosłowacja, Estonia, Finlandia, Jugosławia (do 1929 r. jako Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców), Litwa, Łotwa, Polska, Węgry Poza Europą natomiast koniec niemieckiego i tureckiego panowania nie przyniósł mieszkańcom tamtych terenów wolności, gdyż miejsce dotychczasowych władców zajęły inne państwa kolonialne (Francja, Wielka Brytania i Włochy). Głównym uzasadnieniem zmian terytorialnych w Europie było hasło o prawie narodów do samostanowienia. Wystąpiły z nim, co ciekawe, przeciwstawne siły ideologiczne: przywódcy bolszewiccy z jednej strony, prezydent Wilson z drugiej. Realizacja tego hasła napotkała dwie przeszkody. Pierwsza miała charakter obiektywny: wobec znacznego przemieszania różnych narodowości wytyczenie granic 'etnicznych w pewnych rejonach Europy było niemożliwe. Drugą przeszkodą była nieszczerość orędowników haseł wolnościowych, którzy traktowali je jako slogan bez pokrycia, mający ukryć ich rzeczywiste intencje. W rezultacie niepodległościowe dążenia wielu narodowości były lekceważone zarówno przez mocarstwa Ententy (np. przyłączenie zamieszkałych przez ludność węgierską terenów Siedmiogrodu do Rumunii), jak i przez bolszewików (np. podbój Gruzji przez Armię Czerwoną w 1921 r.). Zwycięskie mocarstwa Ententy miały ambicje wytyczenia wszystkich granic w Europie Środkowowschodniej. Okazało się to jednak nierealne, a niektóre spory (konflikt polsko-ukraiński, polsko-litewski) zostały rozstrzygnięte przy użyciu siły, co rzutowało negatywnie na atmosferę stosunków międzynarodowych w tym rejonie. W wielu państwach mniejszości narodowe stanowiły znaczny odsetek (Czechosłowacja, Jugosławia, Łotwa, Polska, Rumunia), przy czym niektóre z tych mniejszości nie chciały się pogodzić z zaistniałą sytuacją i przejawiały tendecje seperatystyczne. 3. Liga Narodów Liga Narodów miała być kluczowym elementem nowego ładu politycznego. Jej pomysłodawca, prezydent Wilson, wierzył, iż będzie ona gwarantem właściwego rozwoju ludzkości, a przede wszystkim zapewni powszechny pokój. Nastawienie polityków europejskich było bardziej sceptyczne. Jako optymalną widzieli oni sytuację, w której Lidze udałoby się wyegzekwować postanowienia traktatów pokojowych. Ostatecznie zdecydowano, iż głównym celem LN będzie powstrzymanie rewanżystowskich dążeń Niemiec (ustalono, iż Niemcy zostaną przyjęte do LN dopiero po dokonaniu, bliżej zresztą nie sprecyzowanej, rekonstrukcji wewnętrznej; przyjęcie to nastąpiło w 1926 r.). Zasada równouprawnienia wszystkich członków organizacji była dla Francji, USA i Wielkiej Brytanii nie do przyjęcia, ale Liga nie stała się też instrumentem działania wielkich mocarstw, gdyż nie wyposażono jej w uprawnienia, pozwalające na skuteczne posunięcia wobec krajów dopuszczających się przemocy w stosunkach międzynarodowych. Ten mankament dał o sobie znać w latach 30., kiedy Liga okazała się bezradna wobec agresji Japonii w Chinach, Włoch w Abisynii, Anschlussu Austrii i rozbioru Czechosłowacji. Inną słabością Ligi była jej niereprezentatywność - nie należały do niej Stany Zjednoczone, do roku 1934 r. także ZSRR, w 1933 r. wystąpiły z niej Japonia i Niemcy. Do nielicznych przykładów energicznego działania Ligi należało wykluczenie z niej w grudniu 1939 r. Związku Radzieckiego (wskutek napaści na Finlandię). Posunięcie to nie mogło już jednak zwiększyć autorytetu organizacji. Liga Narodów Założona w 1919 r. (pakt Ligi był częścią składową traktatu wersalskiego), rozwiązana w 1946 r.; w 1937 r. skupiała 58 państw. Najwyższa władza: Zgromadzenie Ogólne (wszystkie państwa członkowskie); w praktyce dominujące znaczenie miała Rada LN - 4 członków starych (Francja, Japonia, Wielka Brytania i Włochy) i 4 niestałych. Kompetencje Zgromadzenia i Rady nie zostały precyzyjnie rozgraniczone. 4. Odrodzenie państwa polskiego Powstawanie zalążków państwowości polskiej Niepowtarzalna koniunktura międzynarodowa, jaka wystąpiła w ostatnich tygodniach I wojny światowej, została umiejętnie wykorzystna przez społeczeństwo polskie. Zareagowało ono na rozpad struktur zaborczych tworzeniem własnych ośrodków władzy politycznej. Zabór austriacki Kraków, 28 X 1918 r.: powstanie Polskiej Komisji Likwidacyjnej (przedstawiciele PSL „Piast", PPSD oraz ND). Stanowiła rodzaj rządu dzielnicowego, tworzyła administrację cywilną, policję i siły zbrojne, jej władza nie sięgała Galicji Wschodniej, gdzie toczyły się walki polsko-ukraińskie. Cieszyn, 30 X 1918 r.: powstanie Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Skupiła przedstawicieli wszystkich polskich partii w tym regionie, zawarła umowę ze swym czeskim odpowiednikiem o tymczasowym podziale Śląska. Królestwo Polskie Lublin, 6 XI 1918 r.: powstanie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej (premier Ignacy Daszyński). Skupiał reprezentantów tzw. lewicy niepodległościowej (związanej z Józefem Piłsudskim), uważał się za rząd ogólnopolski, ogłosił manifest, proklamujący wprowadzenie w Polsce rządów republikańsko-parlamentarnych oraz zapowiadający przeprowadzenie wielu reform społecznych (m.in. reformy rolnej, nacjonalizacji części przemysłu, ochrony socjalnej świata pracy itp.), 14 XI 1918 r. podporządkował się Piłsudskiemu. Zabór pruski Poznań, 14 XI 1918 r. powstanie Naczelnej Rady Ludowej. Stanowiła rodzaj władzy dzielnicowej, której celem było przejmowanie administracji z rąk niemieckich. Znajdowała się pod wpływem Narodowej Demokracji i uznawała autorytet Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, w trakcie powstania wielkopolskiego sprawowała polityczne zwierzchnictwo nad oddziałami powstańczymi. Niezależnie od inicjatyw o charakterze dzielnicowym, do przejęcia władzy w powstającym państwie pretendowały dwa duże obozy polityczne: tzw. lewica niepodległościowa oraz Narodowa Demokracja. Siłą tej ostatniej były dobre stosunki z państwami Ententy (Komitet Narodowy Polski był traktowany przez Francje i Wielką Brytanię jako rodzaj nieformalnego rządu polskiego). Jednak czołowi przywódcy ND znajdowali się poza krajem, tam również stacjonowały utworzone z inicjatywy KNP polskie oddziały wojskowe (tzw. armia Hallera we Francji). Lewica niepodległościowa nie miała liczących się kontaktów politycznych w Paryżu i Londynie, była natomiast lepiej zorganizowana w kraju, dysponując m.in. 25-tysięczną (październik 1918 r.) kadrą Polskiej Organizacji Wojskowej. Na jej korzyść przemawiała też osoba charyzmatycz- nego przywódcy: w końcowej fazie wojny Józef Piłsudski uchodził w oczach wielu Polaków za symbol bezkompromisowej postawy niepodległościowej (do 1917 r. walczył przeciwko Rosji, następnie zwrócił się przeciwko Niemcom i Austriakom). Społeczni radykałowie widzieli w nim współtwórcę polskiego socjalizmu, natomiast ludzie o zachowawczych poglądach traktowali go jako polityka o silnej osobowości, zdolnego wznieść się ponad podziały społeczne i zapobiec anarchizacji życia politycznego. Wydarzenia w Rosji budziły bowiem obawy, że fala rewolucji ogarnie również ziemie polskie. Potwierdzeniem realności tych obaw był ruch Rad Delegatów oraz działalność SDKPiL i PPS-Lewicy (połączonych w grudniu 1918 r. w Komunistyczną Partię Robotniczą Polski). Organizacja władz państwowych Paradoksalnie, w listopadzie 1918 r. Józef Piłsudski stał się mężem opatrznościowym dla bardzo różnych sił politycznych. Po jego powrocie z Magdeburga (10 listopada) podporządkowała mu się zarówno Rada Regencyjna, jak i rząd lubelski. Na mocy dekretu z 22 listopada 1918 r. Piłsudski został Tymczasowym Naczelnikiem Państwa o bardzo szerokich uprawnieniach, stanowiska zaś ministerialne w rządzie piastowali ludzie z jego obozu politycznego (gabinet Jędrzeja Moraczewskiego). Naczelnik za swe priorytetowe działanie uznawał jednak budowanie silnych struktur państwowych oraz zapewnienie Polsce korzystnych granic, to zaś wymagało konsolidacji i wyciszenia sporów społecznych. Elementem stabilizacji sytuacji wewnętrznej miały być wybory do Sejmu Ustawodawczego (styczeń 1919 r.), które jednak nie dały zwycięstwa żadnej ze stron, ustanawiając równowagę sił pomiędzy prawicą, centrum i lewicą. Piłsudski pozostał na stanowisku Naczelnika, jednak jego uprawnienia zostały poważnie zmniejszone. Ten układ polityczny utrzymał się aż do wejścia w życie uchwalonej w marcu 1921 r. konstytucji. Zasady ustrojowe Republiki Polskiej Jako Tymczasowy Naczelnik Państwa (XI 1918 -II 1919) Piłsudski mianował odpowiedzialny przed nim rząd oraz wyższych urzędników państwowych, zatwierdzał budżet oraz projekty ustawodawcze rządu. Od chwili uchwalenia tzw. Małej Konstytucji (20 II 1919) Naczelnik Państwa stał się jedynie wykonawcą uchwał Sejmu Ustawodawczego, nie miał prawa veta wobec tych ustaw, a wydane przez niego akty urzędowe musiały mieć kontrasygnatę odpowiedniego ministra. W okresie I 1919 - XI 1922 Polska była republiką parlamentarną z jednoizbowym parlamentem; parlament sprawował władzę ustawodawczą, kontrolował postępowanie Naczelnika oraz rządu; rząd był powoływany przez Naczelnika „w porozumieniu z sejmem". W XI 1918 r. wprowadzono w Polsce zasadę wyborów powszechnych (prawo wyborcze otrzymały również kobiety). W okresie rządów socjalistycznych (gabinet Jędrzeja Moraczewskiego) dokonano prawnej regulacji stosunków pracy, wprowadzając 8-godzinny dzień pracy, obowiązkowe ubezpieczenia pracowników na wypadek choroby (Kasy Chorych). Ustalenie granic O przebiegu granicy polsko-niemieckiej zadecydowały postanowienia traktatu wersalskiego. Traktat wersalski: 1. przyznawał Polsce Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie (bez Piły, Międzyrzecza i Wschowy), 2. nadawał Gdańskowi status wolnego miasta pod nadzorem Ligi Narodów, 3. zarządzał przeprowadzenie plebiscytów ludności na Warmii i Mazurach oraz na Górnym Śląsku; wyniki plebiscytu na Warmii i Mazurach (VII 1920) były niekorzystne dla Polski (97% głosujących optowało za przyłączeniem do Niemiec), w trakcie plebiscytu na Górnym Śląsku (III 1921) za Polską oddano 40% głosów i taki też odsetek terytorium śląskiego przyłączono do Rzeczypospolitej. Na ostateczne decyzje mocarstw Ententy pewien wpływ miało zachowanie ludności spornych terenów, m.in. powstanie Polaków w Wielkopolsce (XII 1918 - II 1919) oraz powstania śląskie (1919, 1920, 1921). Mocarstwa Ententy miały też wpływ na rozstrzygnięcie terytorialnych konfliktów polsko-czechosłowackich, zwłaszcza o Śląsk Cieszyński (Zaolzie), zajęty niespodziewanie przez wojska czeskie w styczniu 1919 r. W trakcie konferencji w Spa (sierpień 1920 r.) Polsce przyznano 43% spornych ziem Śląska, przy czym po stronie czeskiej pozostało znaczne skupisko (120 tyś.) ludności polskiej. Najbardziej skomplikowany charakter miała kwestia granicy wschodniej. Walki polsko-ukraińskie, rozpoczęte l listopada 1918 r. we Lwowie, zakończyły się wyparciem oddziałów ukraińskich za Zbrucz i faktycznym przyłączeniem Galicji Wschodniej do Polski już w sierpniu 1919 r. Ostateczne rozstrzygnięcia kwestii terytorialnych w tym rejonie zależały jednak od sytuacji w Rosji oraz stosunków polsko-rosyjskich. Po stronie polskiej ścierały się dwa odmienne programy działania. Narodowa Demokracja występowała za wcieleniem terenów wschodnich (inkorporacja) do państwa polskiego, bez żadnych ustępstw wobec tamtejszej ludności niepolskiej, którą zamierzano zasymilować. Z kolei wokół Naczelnika Państwa skupili się zwolennicy ułożenia partnerskich stosunków z sąsiednimi narodami. Brali oni pod uwagę rozwój świadomości narodowej Ukraińców oraz Litwinów i wierzyli, iż najlepszym sposobem na uniknięcie konfliktów terytorialnych, przy jednoczesnym utrzymaniu Wilna i Lwowa przy Polsce, będzie stworzenie państwa federacyjnego, nawiązującego w formie i kształcie do historycznej idei Polski jagiellońskiej. Sam Piłsudski uważał, iż oderwanie od Rosji terenów nierosyjskich (szczególnie Ukrainy) daje szansę na zlikwidowanie niebezpieczeństwa grożącego Polsce ze strony Moskwy. W latach 1919-1920 państwo polskie usiłowało zrealizować program federacyjny. Wybór ten był wynikiem dominującej pozycji Piłsudskiego w aparacie władzy. Chociaż jako Naczelnik Państwa był on uzależniony od sejmu, to w swych działaniach w roli Naczelnego Wodza nie podlegał już kontroli parlamentu. Polityka Piłsudskiego napotkała jednak niechętną postawę Litwinów i Ukraińców, którzy traktowali Polskę jako przeszkodę na drodze do realizacji własnych planów politycznych i terytorialnych. Piłsudskiemu udało się co prawda porozumieć się z Semenem Petlurą, politykiem z terenów Ukrainy kijowskiej, lecz tamtejszy ukraiński obóz niepodległościowy był o wiele słabszy niż antypolsko nastawiony ruch ukraiński w Galicji Wschodniej. Drugą ważną okolicznością była postawa Rosji (tak bolszewickiej, jak i tzw. Białej Rosji), która nie zamierzała rezygnować z zachodnich rejonów swego imperium. Sami bolszewicy z kolei traktowali państwo polskie jako przeszkodę na drodze przeniesienia rewolucji komunistycznej do krajów Europy Zachodniej. Konflikt wszystkich tych racji i zamierzeń doprowadził do wielomiesięcznej wojny. Wojna polsko-radziecka 1919-1921 II 1919 początek starć polsko-radzieckich na terenach litewskich i białoruskich IV 1919 wojska polskie zdobywają Wilno VIII 1919 wojska polskie zdobywają Mińsk XII 1919 wojska bolszewickie zajmują Kijów; ukraińskie władze (Semen Petlura) chronią się na terenach zajmowanych przez oddziały polskie; deklaracja mocarstw Ententy, ustalająca przebieg granicy demarkacyjnej między Polską a Rosją Radziecką wedle linii Bug-Kuźnica-Puńsk (Białystok po stronie polskiej) - tzw. linia Curzona (nie rozstrzygała przynależności Galicji Wschodniej) IV 1920 sojusz między Polską a rządem Semena Petlury; początek ofensywy oddziałów polskich i ukraińskich na Kijów (zajęty w V 1920 r.) V 1920 kontrofensywa wojsk bolszewickich VII 1920 Armia Czerwona zajmuje Wilno (przekazując je władzom litewskim), Grodno i Białystok VIII 1920 klęska Armii Czerwonej w bitwie warszawskiej IX 1920 wojska polskie docierają do Zbrucza i rejonu Mińska X1920 polsko-radzieckie porozumienie rozejmowe; „bunt Żeligowskiego" - w wyniku poufnego rozkazu Piłsudskiego, gen. Lucjan Żeligowski zajmuje Wilno i okolice, tworząc pozornie niepodległe państewko pn. Litwa Środkowa (przyłączona do Polski w 1922 r.) III 1921 polsko-radziecki traktat pokojowy w Rydze III 1923 mocarstwa zachodnie uznają wschodnie granice Polski Ustalenie granic państwa polskiego, z wyjątkiem granicy z Rumunią i Łotwą, dokonało się w atmosferze sporów i konfliktów zbrojnych. Rzutowało to negatywnie na położenie międzynarodowe tego państwa w latach następnych. Polska była stale zagrożona (z krótkimi przerwami) rewizjonizmem niemieckim, obserwowała z niepokojem zamierzenia ZSRR, a do 1938 r. nie utrzymywała stosunków dyplomatycznych z Litwą. O ostatecznym przebiegu polskich granic zadecydowały częściowo mocarstwa Ententy. Kształt terytorialny Polski był więc elementem systemu wersalskiego, toteż erozja tego systemu zagrażała bezpieczeństwu i stabilności Rzeczypospolitej. Wyrazem stosunku Ententy do wschodniej granicy Polski był projekt brytyjskiego ministra spraw zagranicznych, George'a Curzona (zob. wyżej), ustalający linię demarkacyjną nie wedle zasad etnicznych, lecz w nawiązaniu do zachodniej granicy Rosji po trzecim rozbiorze polski (1795). Projekt wysunięty w grudniu 1919 r., został ponowiony w formie ultymatywnej w momencie ofensywy Armii Czerwonej na Polskę (konferencja w Spa, lipiec 1920 r.), kiedy Dawid Lloyd George zażądał od premiera Władysława Grabskiego natychmiastowej zgody na linię Curzona w zamian za pośrednictwo w rokowaniach pokojowych. Wyrażone w projekcie Curzona stanowisko brytyjskie było w przyszłości wykorzystywane przez Związek Radziecki w propagandzie skierowanej przeciwko postanowieniom traktatu ryskiego; linia Curzona stała się podstawą wytyczenia granicy polsko-radzieckiej po II wojnie światowej. Rozdział 2. Kryzys systemu liberalno-demokratycznego 1. Europa po l wojnie światowej Podpisanie traktatów pokojowych nie przyniosło pełnej stabilizacji sytuacji, gdyż niektóre rejony kontynentu (szczególnie Wschód i Południe) dręczyły nie rozwiązane konflikty terytorialne. Europa przeżywała też komplikacje gospodarcze. Kraje dotknięte wojną odczuwały skutki zniszczeń i strat materialnych, państwa nowo powstałe stały przed koniecznością integracji swych terenów w jedną całość ekonomiczną. W latach 1914-1918 doszło do gwałtownego rozwoju pewnych gałęzi przemysłu (przemysł wojenny), które po wojnie nie były w stanie znaleźć nabywców na swe wyroby. Prowadziło to do wzrostu bezrobocia i inflacji. I wojna światowa przyspieszyła zachodzące od końca XIX w. procesy, idące w kierunku wykształcenia się tzw. społeczeństwa masowego. Jak każdej wielkiej zmianie towarzyszyły tej ewolucji konflikty, które łatwo mogły stać się siłą napędową nowych ideologii i ruchów politycznych. Powszechne stało się w tym czasie przekonanie o kryzysie XIX-wiecznych liberalnych wartości, stawiających, w centrum uwagi jednostkę ludzką i jej naturalne prawo do wolności, gwarantowane przez ustrój demokratyczny. Popularność zyskały teorie o upadku kultury Zachodu, np. Oswalda Spenglera, wyłożona w słynnym Zmierzchu Zachodu. Te pesymistyczne nastroje miały związek ze zmianą politycznej roli Europy. Wojna osłabiła siły tego kontynentu, zakłóciła podstawy równowagi międzynarodowej, co okazało się w dłuższej perspektywie wydarzeniem nie do odwrócenia. Współczesnym trudno było dostrzec ten fakt, jako że USA wycofały się przejściowo z polityki europejskiej, Rosja zaś (również przejściowo) utraciła status wielkiego mocarstwa. Dla bardziej przenikliwych umysłów nie ulegało jednak wątpliwości, iż zakończenie wojny w 1918 r. było możliwe jedynie dzięki miażdżącej przewadze Stanów Zjednoczonych - Europa okazała się niezdolna do samodzielnego rozwiązania swoich problemów. Kończył się również ekonomiczny prymat starego kontynentu - Niemcy, Francja i Wielka Brytania po 1918 r. traciły stopniowo przodujące znaczenie w gospodarce światowej na rzecz Stanów Zjednoczonych. 2. Erozja systemu wersalskiego Przyczyny tej erozji leżały w znacznej mierze w sferze ekonomicznej. W 1921 r. państwa Ententy określiły wysokość niemieckich reparacji wojennych (132 mld marek) i zasady ich spłaty (2 mld marek w złocie rocznie). Rząd niemiecki podjął próbę wywiązania się z tych zobowiązań, spowodowało to jednak wyczerpywanie się rezerw złota i obcych walut, inflację i spadek dochodów budżetowych. Niemcy zaprzestały więc spłat, a w odpowiedzi na to w grudniu 1923 r. wojska francuskie i belgijskie wkroczyły do Zagłębia Ruhry (część Nadrenii). Posunięcie to nie tylko nie rozwiązało problemu, lecz omalże nie spowodowało wybuchu rewolucji w Niemczech. W 1924 r. państwa zachodnie wystąpiły więc z nową koncepcją (plan Dawesa), dając Niemcom możliwość zaciągania wysokich pożyczek zagranicznych w celu spłat reparacji. W rezultacie jednak w latach 1924-1930 Niemcy pożyczyły więcej pieniędzy (20 mld marek) aniżeli spłaciły (10,3 mld marek). Próbowały one jednocześnie szantażować państwa zachodnie argumentem, iż nie będą w stanie płacić odszkodowań bez odzyskania utraconych terytoriów (m.in polskiego Pomorza i kolonii). Tzw. plan Younga (1929) zmniejszył wysokość zobowiązań Niemiec i przyznawał im nową pożyczkę. Natomiast wybuch ogólnoświatowego kryzysu ekonomicznego w tym samym roku uczynił sprawę reparacji bezprzedmiotową, a w 1930 r. Niemcy zostały zwolnione z obowiązku ich płacenia. Oznaczało to poważne odstępstwo od postanowień konferencji pokojowych, dokonane przy udziale USA (Charles Dawes i Owen Young byli Amerykanami), które interweniowały w ten sposób w gospodarkę europejską. Na płaszczyźnie politycznej erozja systemu wersalskiego została wywołana współpracą radziecko-niemiecką. Rosja Radziecka odnosiła się niechętnie do postanowień konferencji pokojowych, gdyż komuniści dążyli do destabilizacji sytuacji w Europie, licząc na wybuch tam rewolucji proletariackiej. Rosję i Niemcy zbliżała też wrogość do Polski, na której rzecz oba państwa utraciły znaczne terytoria. W 1922 r. Rosja Radziecka i Niemcy podpisały porozumienie w Rapallo, stanowiące zapowiedź wskrzeszenia układu politycznego, funkcjonującego w czasach Bismarcka. Wprawdzie Gustaw Stresemann (minister spraw zagranicznych Niemiec w latach 1923-1929) odstąpił od bliskiej współpracy z Moskwą, umiejętnie szantażował jednak Zachód możliwością sojuszu rosyjsko-niemieckiego, wymuszając na państwach Ententy istotne ustępstwa (Locarno, 1925). Układy w Locarno Pakt reński: podpisany przez Francję, Belgie i Niemcy, gwarantowany przez Wielką Brytanię i Włochy, stwierdzał nienaruszalność granicy francusko-niemieckiej i niemiecko-belgijskiej. Wśród pozostałych porozumień znajdowały się traktaty gwarancyjne między Francją a Czechosłowacją i Polską, które uzależniały francuską pomoc dla obu państw (na wypadek agresji niemieckiej) od stanowiska Ligi Narodów. Układy oznaczały stabilizację zachodnich granic Niemiec, zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego; brak międzynarodowego potwierdzenia nienaruszalności wschodniej granicy Niemiec stwarzał im możliwość domagania się pokojowej rewizji tej granicy. Układ w Locarno dowodził, iż po uzyskaniu międzynarodowej gwarancji nienaruszalności swej granicy z Niemcami Francja gotowa jest poświęcić interesy swych sojuszników w Europie Środkowowschodniej. Polska i Czechosłowacja z kolei nie potrafiły ułożyć między sobą współpracy. Blok tzw. Małej Ententy skutecznie trzymał w szachu Węgry, nie chciał natomiast angażować się w konflikt polsko-niemiecki (do 1934 r. Czechosłowacja nie czuła się zagrożona przez Niemcy). Polska ze swej strony zachowywała dystans wobec Małej Ententy, utrzymując demonstracyjnie dobre stosunki z Węgrami. Mała Ententa Trójstronny sojusz Czechosłowacji, Jugosławii i Rumunii podpisany w latach 1920-1921 i popierany przez Francje. Miał obowiązywać w przypadku zagrożenia ze strony Węgier oraz Rosji Radzieckiej. W latach 30. rozbieżności interesów spowodowały kryzys tego sojuszu, który faktycznie przestał funkcjonować po konferencji w Monachium (IX 1938). 3. Kryzys demokracji parlamentarnej Upowszechnienie się po 1918 r. demokracji parlamentarnej w Europie miało wiele przyczyn: • wojna zakończyła się zwycięstwem państw o demokratycznej formie rządów, • okoliczności wywołania wojny postawiły na porządku dziennym kwestię zwiększenia społecznej kontroli władzy państwowej, • w końcowej fazie wojny doszło do radykalizacji nastrojów społecznych, co powodowało wzrost popularności haseł demokracji, wolności i sprawiedliwości. Po 1918 r. system demokratyczny został wprowadzony w większości nowo powstałych krajów europejskich, przy czym konkretnym wzorem do naśladowania stał się ustrój polityczny Francji, określony w konstytucji z 1875 r. Takie państwa jak Czechosłowacja, Estonia, Litwa, Łotwa i Polska powstawały jako republiki parlamentarne (parlament jedno- lub dwuizbowy), z silną przewagą władzy ustawodawczej nad wykonawczą. Triumf demokracji parlamentarnej był jednak pozorny. Utrzymała się ona jedynie w stabilnych i zamożnych krajach Europy Zachodniej (choć i tutaj przeżywała kryzys, np. we Francji) oraz w Skandynawii. Niedemokratyczne formy rządów zwyciężyły w Hiszpanii, Portugalii i Austrii, a przede wszystkim we Włoszech i Niemczech. W krajach Europy Środkowowschodniej (poza Czechosłowacją) demokracja bądź w ogóle nie zapuściła korzeni (Bułgaria, Rumunia, Węgry), bądź po krótkim okresie padła ofiarą antydemokratycznych zamachów stanu. Antyparlamentarne zamachy stanu w Europie X 1922 „marsz na Rzym" Benito Mussoliniego V 1926 przewrót majowy w Polsce XII 1926 wojskowy zamach stanu na Litwie Y1928 wojskowy zamach stanu w Portugalii, od 1932 r. dyktatura Antonio Salazara I 1929 zamach stanu w Jugosławii, początek dyktatury króla Aleksandra I III 1934 wprowadzenie stanu wyjątkowego w Estonii Y1934 zamach stanu w Bułgarii, początek dyktatury króla Borysa III Y1934 zamach stanu na Łotwie VII 1936 pucz gen. Francisco Franco, początek wojny domowej (zakończonej w 1939 r. zwycięstwem Franco) Przejęcie władzy przez partię hitlerowską w Niemczech odbyło się drogą pokojową: 1932 - Hitler przegrał wybory prezydenckie, osiągając jednak ponad 40% głosów, natomiast NSDAP zdobyła w wyborach parlamentarnych 37% głosów, stając się ugrupowaniem, którego nie można było pominąć przy tworzeniu gabinetu; Hitler uzależnił wejście NSDAP do rządu od otrzymania stanowiska kanclerza, w 1 1933 r. objął ten urząd, doprowadzając wkrótce do monopartyjnej dyktatury partii nazistowskiej. Demokracja parlamentarna spotkała się w okresie międzywojennym z zarzutami nieudolności, korupcji, faworyzowania politycznych miernot itp. Przeciwnicy tego systemu zazwyczaj przejaskrawiali jego rzeczywiste i urojone wady. W poszczególnych krajach tendencje antyparlamentarne miały swoją specyfikę. W Niemczech np. wiązać je można z czynnikami historycznymi: późnym zjednoczeniem kraju, silnymi w przeszłości Prus tradycjami militaryzmu, szokiem i frustracją, spowodowanymi klęską wojenną. W Europie Środkowowschodniej zasadnicze znaczenie miał brak doświadczeń demokratycznych, niski poziom edukacji (analfabetyzm) i kultury politycznej. Społeczeństwa w tym rejonie były przeważnie słabo zorganizowane i pozbawione nawyków samodzielnego działania. W niektórych krajach teoria tak dalece odbiegała od praktyki, iż istnienie wprowadzonych w latach 1918-1919 instytucji demokratycznych było zupełną fikcją. Wymownym tego przykładem może być Litwa, gdzie przez większą część „okresu parlamentarnego" obowiązywały przepisy stanu wyjątkowego, przez co demokratyczna konstytucja istniała jedynie na papierze. 4. Rządy totalitarne (komunizm, faszyzm) i autorytarne W potocznym rozumieniu słowo demokracja oznacza rządy większości i jest jednocześnie synonimem wolności. Istnieją jednak w historii przypadki, iż większość społeczeństwa pragnie podporządkować się woli dyktatora (poparcie Francuzów dla zamachu Napoleona III, dojście do władzy Adolfa Hitlera). Współczesny uczony, Erich Fromm, stworzył teorię „ucieczki od wolności", wedle której człowiek boi się samotności, odpowiedzialności i samodzielnego dokonywania wyborów. Wybawieniem z tych frustracji i lęków może być uczestnictwo we wspólnocie (narodowej, rasowej, partyjnej), kierowanej przez kogoś (wódz), komu można zaufać i scedować na niego rozwiązywanie własnych problemów. Demokracja parlamentarna miała w okresie międzywojennym prężnych i dobrze zorganizowanych przeciwników, cieszących się poparciem dużej części opinii publicznej. Największym zagrożeniem stały się dla tego systemu dwie ideologie: komunizm i faszyzm. Komunizm Po wygraniu wojny domowej bolszewicy stworzyli stopniowo system opierający się na upaństwowieniu całej gospodarki oraz na monopolu władzy, zastrzeżonym dla partii komunistycznej. Dla powstania tego systemu zasadnicze znaczenie miała leninowska teoria, wedle której polityczna świadomość mas pracujących nie rozwija się w sposób spontaniczny, lecz musi być ukształtowana (wniesiona z zewnątrz) przez elitę rewolucyjną. Teoria ta położyła podwaliny pod budowę państwa komunistycznego, w którym dominującą rolę odgrywa partia (awangarda proletariatu). Partia ta brutalnie likwidowała wszelkie przejawy opozycji. Uzasadnieniem prześladowań i przeprowadzanych na wielką skalę krwawych czystek stała się w latach 30. teza Stalina, iż „walka klasowa" zaostrza się w miarę „budowania socjalizmu": wrogowie systemu, widząc swoją porażkę, bronią się z coraz większą determinacją, ich opór zaś zmusza partię do coraz bardziej zdecydowanych działań. Bardzo ważną rolę w ustroju komunistycznym odgrywała też indoktrynacja, tj. zespół działań propagandowych, mających przekonać społeczeństwo o doskonałości i nieuchronności wprowadzanych rozwiązań. Starano się wychować nowy typ człowieka - ślepo oddanego komunizmowi, ujętego w tryby organizacji państwa i partii od dzieciństwa aż do śmierci. Rządy Józefa Stalina 1922 Józef Stalin obejmuje stanowisko sekretarza generalnego partii 1924 śmierć Lenina; początek walki o władzę między Stalinem a Lwem Trockim (w 1929 r. wydalony z kraju, zaś w 1940 r. zamordowany w Meksyku przez agenta NKWD) 1928-1933 tzw. pierwsza pięciolatka: realizacja planu budowy ekonomicznych podstaw socjalizmu (industrializacja, elektryfikacja, kolektywizacja); powszechna kolektywizacja rolnictwa doprowadziła do dezorganizacji produkcji rolnej i wielkiego głodu (kilka min ofiar śmiertelnych), głównie na Ukrainie i w Rosji centralnej 1934 śmierć Siergieja Kirowa (sekretarz partii w Leningradzie, konkurent Stalina, zamordowany na jego rozkaz) staje się pretekstem do fali masowych represji. W trakcie tzw. wielkiej czystki (1935-1938) aresztowano - wedle szacunkowych obliczeń - ok. 7 min ludzi (część zmarła w łagrach), a stracono ok. miliona 1935-1938 tzw. wielkie procesy - pokazowe rozprawy wybitnych przedstawicieli partii bolszewickiej, tzw. starej gwardii (dawni współpracownicy Lenina), oskarżonych i straconych pod sfingowanymi zarzutami szpiegostwa, dywersji, sabotażu itp. 1941-1945 okres tzw. wielkiej wojny ojczyźnianej: częściowa modyfikacja metod sprawowania władzy (efekt zewnętrznego zagrożenia) - stonowanie akcentów komunistycznych w propagandzie na rzecz uznania wartości narodowych, zaprzestanie propagandy antyreligijnej i taktyczne porozumienie z Cerkwią prawosławną, tolerowanie pozakołchozowej produkcji rolnej (indywidualne działki chłopskie) itp. 1945 dążenie do odzyskania przez państwo pełnej kontroli w dziedzinie gospodarki, ideologii i kultury 1946-1948 kampania antyinteligencka (żdanowszczyzna - od imienia Andrieja Żdanowa, sekretarza KC) w celu pełnej uniformizacji i ideologizacji życia umysłowego - walka z formalizmem, dekadentyzmem i kosmopolityzmem (uleganie „obcym wpływom") w kulturze, sztuce i nauce 1948 wprowadzanie stalinowskiego modelu państwa w krajach bloku radzieckiego, inicjowanie tam masowego terroru, m.in. pokazowe procesy - na wzór rozpraw z lat 1936-1938 - przywódców partii komunistycznych na Węgrzech, w Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji i Rumunii 1952-1953 przygotowania do nowej fali wielkiego terroru w ZSRR (1953 - „sprawa lekarzy") III 1953 śmierć Stalina Komunizm utrzymywał się przy władzy nie tylko dzięki przemocy. Głoszone przezeń hasła trafiały do najuboższych, przed rewolucją wyzys- kiwanych i upośledzonych warstw społeczeństwa. Ludziom z tych warstw odpowiadał ustanowiony przez władzę komunistyczną egalitaryzm, budowa zaś nowej państwowości dała im szansę awansu w hierarchii społecznej. Społeczeństwo rosyjskie, przez wieki dyskryminowane przez carat, nie odczuwało boleśnie braku swobód obywatelskich. Despotyczna tradycja rosyjska okazała się więc dobrym fundamentem dla nowoczesnej, totalitarnej dyktatury. Organizacja państwa radzieckiego Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (utworzony w 1922 r.): państwo federacyjne, w 1940 r. 16 republik związkowych (w teorii równouprawnionych), ponadto republiki autonomiczne, obwody autonomiczne i okręgi narodowościowe; w praktyce dominująca pozycja Rosjan, uzasadniana m.in. wypowiedziami Stalina o narodzie rosyjskim jako najwybitniejszym spośród „narodów wchodzących w skład Związku Radzieckiego" (1945), rusyfikacja aparatu władzy poszczególnych republik. Najwyższa władza: w teorii - Wszechzwiązkowy Centralny Komitet Wykonawczy, wybierany przez Zjazd Rad, od 1936 r. Rada Najwyższa; w praktyce - Biuro Polityczne partii komunistycznej, mianujące rząd (do 1946 r. Rada Komisarzy Ludowych); równoczesne istnienie działających w podobnym zakresie organów państwa i partii (np. w rządzie - komisarz ludowy spraw zagranicznych, w partii - Wydział Zagraniczny KC), w praktyce podporządkowanie aparatu państwowego aparatowi partyjnemu; 1936 r.: nowa konstytucja zawierająca zapis o przewodniej roli partii w życiu politycznym i społecznym. Życie gospodarcze i społeczne: unicestwienie gospodarki indywidualnej i dążenie do pełnej likwidacji własności prywatnej, przypisanie siły roboczej do miejsca pracy, dążenie do likwidacji klas społecznych (przez terror wobec przedstawicieli starego systemu - mieszczaństwa, chłopstwa, resztek burżuazji itp.); walka z religią i ateizacja społeczeństwa; dążenie do stworzenia nowej kultury i nowego typu człowieka - w latach 20. rewolucja obyczajowa (deprecjonowanie rodziny, propaganda swobody życia uczuciowego i seksualnego), okres eksperymentów formalnych w sztuce i literaturze, w latach 30. likwidacja swobód twórczych, ideologizacja i pełna kontrola państwa nad życiem kulturalnym, powrót wartości tradycjonalistycznych w sferze obyczajowej, rehabilitacja rodziny (m.in. ograniczenie swobody rozwodów i legalności przerywania ciąży). Faszyzm Także faszyzm dążył do budowy totalitarnej organizacji społeczeństwa. Negował on wolność jednostki, gwarantowaną przez demokrację parlamentarną, stawiając na pierwszym miejscu państwo. Kult silnego państwa, kierowanego przez genialnego wodza, łączył z nacjonalizmem, głosząc apoteozę przemocy, podboju i ekspansji, mającej zapewnić wielkość własnemu narodowi. Faszyści odrzucali klasowy kolektywizm komunizmu, ale sami posługiwali się demagogią społeczną, obiecując usunięcie wyzysku i stworzenie systemu, w którym robotnik nie będzie eksploatowany przez kapitalistę. Państwo faszystowskie we Włoszech, stanowiące pierwowzór tego modelu ustrojowego, opierało się na zasadach: • wodzostwa (wódz - duce - stojący ponad prawem i stanowiący źródło prawa), • monopartyjności (zakaz istnienia innych partii poza faszystowską), • militaryzmu (działalność państwa polegała na przygotowywaniu się do wojen i podbojów), • etatyzmu (silna ingerencja państwa w życie gospodarcze i stosunki między pracodawcami a pracobiorcami), • korporacjonizmu (niwelowanie konfliktów społecznych przez tworzenie zrzeszeń - korporacji z udziałem pracodawców i pracobiorców, stanowiących miejsce rozstrzygania sporów). Skrajną i specyficzną formę faszyzmu stanowił narodowy socjalizm (nazizm). Kwintesencją jego ideologii było absolutyzowanie roli narodu (jednostka jest niczym, naród jest wszystkim) oraz zasada rasizmu. Wedle głoszonych przez nazistów teorii tzw. rasa aryjska, do której Adolf Hitler zaliczał przede wszystkim Niemców (rasa panów), górowała nad innymi rasami i dlatego powinna objąć rządy nad światem. Za głównego przeciwnika aryjczyków uznawał Hitler rasę żydowską, a doktryna partii hitlerowskiej przewidywała likwidację ludności żydowskiej w Europie (s. 436). Państwo hitlerowskie Adolf Hitler: od 1934 r. kanclerz, prezydent i wódz (Fuhrer) narodu niemieckiego, zwierzchnik państwa, partii i sił zbrojnych. Zasada wodzostwa stosowana na wszystkich szczeblach aparatu władzy, rządzenie metodą rozkazów. Partia rządząca: NSDAP (Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza) wkomponowana w strukturę państwa. W miarę upływu czasu rosnąca rola SS, tj. Drużyn Ochronnych NSDAP, organizacji stanowiącej zalążek nowej elity narodu niemieckiego; rekrutowana wedle rygorystycznych kryteriów rasowych i biologicznych (niekwestionowani aryjczycy o nienagannym zdrowiu i sprawności fizycznej), skupiała fanatycznych zwolenników ideologii nazistowskiej i Hitlera, przygotowywanych do rządzenia resztą Europy po zwycięstwie Rzeszy; używana do zadań policyjnych i eksterminacyjnych (personel obozów koncentracyjnych) oraz jako siła zbrojna (formacje Waffen-SS). Faszyzm i narodowy socjalizm zajmowały stanowisko antykomunistyczne, brutalnie likwidując ruch komunistyczny we Włoszech i w Niemczech, a także zwalczając (z wyjątkiem lat 1939-1941) wpływy ZSRR na arenie międzynarodowej. Obydwa systemy, faszystowski i komunistyczny, łączyło jednak wiele podobieństw. Do wspólnych cech należało m.in.: • negowanie zasad demokracji i parlamentaryzmu, • dążenie do całkowitej (totalnej) kontroli nad życiem społecznym, • pogarda wobec prawa, które w obu systemach miało być jedynie utylitarnym narzędziem kształtowania społeczeństwa, • monopartyjność - zarówno partia komunistyczna, jak i faszystowska stanowiła rodzaj elity (awangardy), obdarzonej większymi prawami aniżeli reszta społeczeństwa, • absolutyzowanie roli przywódców (zasada wodzostwa w systemie faszystowskim, tzw. kult jednostki w ZSRR za rządów Stalina), • pochwała przemocy jako środka politycznego działania oraz obsesja „wroga" (Hitler wierzył w światową konspirację żydowską, dążącą do zniszczenia Niemiec; główną motywacją terroru stalinowskiego była działalność rzekomych obcych agentów nasyłanych przez kraje kapitalistyczne), • teatralizacja życia publicznego na wzór paramilitarny: organizowanie masowych uroczystości z użyciem mundurów, sztandarów, pieśni, meldunków itp. W przeciwieństwie do systemów komunistycznych, systemy faszystowskie nie dążyły natomiast do likwidacji własności prywatnej i wolnorynkowych mechanizmów gospodarczych. Autorytaryzm Ideologia totalitarna, wyrażana przez faszyzm i komunizm, miała swoich sympatyków w wielu państwach europejskich, zwłaszcza tam, gdzie doszło do obalenia demokracji parlamentarnej. Zasadniczo jednak antyparlamentarne dyktatury w takich krajach jak Polska, Litwa, Hiszpania różniły się w istotny sposób od rządów totalitarnych. Niektóre z tych dyktatur są określane przez historyków mianem autorytarnych, gdyż głównym ich przesłaniem było skupienie społeczeństwa wokół autorytetu władzy bądź konkretnego przywódcy państwa (przykład Józefa Piłsudskiego). Państwo totalitarne Państwo autorytarne zasada wodzostwa stanowi oficjalną regułę ustroju pozycja dyktatora ma nieformalny charakter; funcjonują władze (król, prezydent) formalnie stojące ponad dyktatorem władza w państwie należy do totalitarnej partii; państwo jest własnością partii, a jej aparat stopniowo zlewa się z aparatem państwowym partia obozu rządowego (np. BBWR w Polsce) nie przejmuje kompetencji urzędów państwowych zlikwidowana zostaje wszelka opozycja, przeważnie przy użyciu terroru; parlament zostaje zlikwidowany bądź jest opanowany przez partię funkcjonuje legalna opozycja, choć jest ona szykanowana przez władze; nieobecny jest masowy terror władza dąży do całkowitej kontroli, podporządkowania oraz indoktrynacji jednostki w duchu panującej ideologii państwo nie dąży do całkowitego opanowania życia publicznego, gospodarczego i kulturalnego; nie narzuca społeczeństwu ideologii wrogi stosunek do religii - ideologie totalitarne same stanowiły rodzaj świeckiej religii, toteż traktowały instytucje kościelne jako rodzaj niebezpiecznego konkurenta życzliwy stosunek do religii i chętne wykorzystywanie przez władze poparcia instytucji kościelnych 5. Wielki kryzys gospodarczy (1929-1935) Krach na giełdzie nowojorskiej w październiku 1929 r. dał początek ostatniemu z kryzysów, które systematycznie dotykały gospodarkę kapita- listyczną w okresie, kiedy rządziły nią reguły wolnej konkurencji. Główną przyczyną tych kryzysów była plaga nadprodukcji. Kiedy przemysł wytwarzał więcej, niż ludzie mogli kupić, rosły nadmiernie zapasy i trzeba było ograniczać produkcję, co prowadziło do jej załamania się. Bezpośrednim powodem krachu w 1929 r. była błędna polityka finansowa centralnych banków amerykańskich i angielskich. Mechanizm krachu giełdowego w 1929 r. banki podtrzymują koniukturę, sztucznie utrzymując niską stopę procentową i stabilny poziom cen -> powoduje to gorączkę spekulacyjną na rynku papierów wartościowych (wzrost cen akcji, nie mający pokrycia w ich rzeczywistej wartości) -> zawyżanie kursów akcji dochodzi do punktu krytycznego, od którego wartość akcji zaczyna spadać -» powoduje to masową wyprzedaż akcji -> co pociąga za sobą dalszy spadek wartości akcji -> przemysł ogranicza produkcję -» zmniejsza zatrudnienie -» co powoduje spadek popytu na wyroby przemysłu -» a w konsekwencji spadek wartości akcji itd. Kryzys objawił się gwałtownym spadkiem produkcji we wszystkich dziedzinach przemysłu (w wielu krajach więcej niż o połowę) oraz wzrostem bezrobocia. Rolnictwo było rujnowane niskimi cenami - ludność miejska ograniczyła konsumpcję, z kolei producenci żywności, aby zrekompensować spadek cen na istniejące w nadmiarze towary rolne, produkowali więcej, co powodowało dalszy spadek cen itd. We wszystkich krajach objętych kryzysem doszło do zaostrzenia sytuacji społecznej i wzrostu napięcia politycznego. Jeszcze bardziej zmalało poparcie dla demokracji parlamentarnej, obwinianej o nieskuteczną walkę z kryzysem. Otworzyła się natomiast koniunktura dla ruchów antydemokratycznych, obiecujących stabilizację polityczną i rozwój gospodarczy za cenę wprowadzenia rządów „silnej ręki" (stąd kryzys ułatwił np. partii hitlerowskiej zdobycie władzy w Niemczech). Konieczność przezwyciężenia kryzysu doprowadziła do wypracowania modelu działania, w którym istotną rolę wyznaczano państwu. Teoretyczne podstawy interwencjonizmu państwowego stworzył brytyjski ekonomista, John Keynes. Wedle jego teorii wolna gra sił rynkowych nie wystarcza dla sprawnego funkcjonowania gospodarki. Niezbędna jest aktywna polityka państwa polegająca m.in. na: 1. aktywizowaniu popytu przez zwiększanie wydatków budżetowych, 2. organizowaniu inwestycji publicznych (zmniejszenie bezrobocia), 3. zasilaniu gospodarki tanim kredytem. Politykę interwencjonizmu państwowego jako pierwsze zaczęły prowadzić Stany Zjednoczone. Program prezydenta Franklina Delano Roosevelta, zwany Nowym Ładem (New Deal, realizowany od 1933 r.), polegał na zakrojonych na szeroką skalę robotach publicznych oraz pomocy socjalnej dla bezrobotnych. Umorzono też długi farmerów i rozpoczęto subsydiowanie produkcji rolnej. Śladami USA poszły niektóre kraje europejskie, m.m. Niemcy, gdzie również stosowano masowo roboty publiczne (budowa autostrad). Przykład niemiecki pokazywał jednocześnie, iż wielką siłą napędową gospodarki może być rozbudowa przemysłu zbrojeniowego. Kryzys w Polsce miał wyjątkowo ostry charakter, o czym przesądziło zacofanie gospodarcze kraju. Przezwyciężenie kryzysu utrudniała też bezradność władz. Piłsudski nie lubił i nie rozumiał kwestii ekonomicznych. Co gorsza, właśnie w 1930 r. pozbył się z rządu najlepszego w swym obozie fachowca od gospodarki, Eugeniusza Kwiatkowskiego. Współpracownicy Marszałka hołdowali poglądom skrajnie liberalnym i oczekiwali, iż kryzys minie wskutek samoczynnie działających mechanizmów rynkowych. Nie podjęli działań interwencyjnych, skazując się na rolę biernego obserwatora wydarzeń. Piłsudczycy obawiali się odwołania do stosowanej w innych krajach metody tzw. inflacyjnego nakręcania koniunktury (tj. uzyskiwania środków na inwestycje przez drukowanie pieniądza). Sądzili, iż niemożliwe będzie kontrolowanie tego procesu i w efekcie, jak w latach 20., doprowadzi on do załamania się waluty, a następnie całej gospodarki. 6. Druga Rzeczypospolita Terytorium, ludność, struktura narodowościowa 2 Polska odrodziła się jako kraj średniej wielkości. Liczyła 388 600 km , co stawiało ją na szóstym miejscu w Europie. W jej granicach znalazło się 52% obszaru przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, a sąsiadowała (nie licząc Wolnego Miasta Gdańska) z Niemcami, Czechosłowacją, Rumunią, Związkiem Radzieckim, Litwą i Łotwą (od marca 1939 r. także z Węgrami). Wedle spisu powszechnego z 1921 r. Polskę zamieszkiwało 32 min obywateli, z tego aż 60% utrzymywało się z rolnictwa. Taka struktura społeczna była już w Europie anachronizmem. W państwach rozwiniętych odsetek ludności rolniczej wahał się od 20 do 40%. Polska była państwem wielonarodowym. Wedle obliczeń dokonanych na podstawie spisu z 1931 r. Rzeczpospolitą zamieszkiwało ok. 65% Polaków, 16% Ukraińców, 9,8% Żydów, 6,1% Białorusinów oraz 2,4% Niemców. Polacy byli przeważnie rzymskimi katolikami, Ukraińcy grekokatolikami lub prawosławnymi, Białorusini prawosławnymi, Żydzi wyznawali judaizm, a Niemcy przeważnie protestantyzm. Najwięcej problemów rodziła kwestia ukraińska. Większość Ukraińców znalazła się w Polsce wbrew swojej woli i dążyła do stworzenia własnego państwa. Słabiej rozwinięta była świadomość narodowa Białorusinów. Za to na ich terenach dominowała polska własność ziemska, co sprzyjało szerzeniu radykalnej propagandy społecznej i rozwojowi ruchu komunistycznego. Większość Niemców, boleśnie odczuwających utratę pozycji narodu panującego, marzyła o powrocie do Rzeszy. Najbardziej skłonni do współpracy z odrodzoną Polską byli Żydzi. Ale właśnie przeciwko nim kierował się coraz ostrzejszy nacjonalizm Narodowej Demokracji. Antysemityzm rodził żydowską nieufność, a czasem wrogość do Polski. Ustrój polityczny Od stycznia 1919 r. Polska była republiką parlamentarną. Zasady ustrojowe regulowała najpierw tzw. Mała Konstytucja (s. 383), następnie zaś tzw. konstytucja marcowa (uchwalona w marcu 1921 r., weszła w życie w listopadzie 1922 r.). Ustrój polityczny Polski wedle konstytucji z 17 marca 1921 r. republika parlamentarna, zasada ustrojowa: trójpodział władzy władza ustawodawcza: dwuizbowy parlament; stanowił prawa, powoływał i odwoływał rząd, wybierał prezydenta władza wykonawcza: prezydent (pozbawiony politycznych kompetencji, pełnił głównie funkcje reprezentacyjne) oraz rząd ściśle uzależniony od parlamentu niezależna władza sądownicza: niezawisłe sądy (tj. niezależne od jakichkolwiek innych organów państwowych) prawa i obowiązki obywatelskie obowiązki: wierność Rzeczypospolitej i jej prawom, obowiązek powszechnej służby wojskowej, obowiązek nauki w zakresie szkoły podstawowowej; prawa polityczne: dopuszczenie obywateli do udziału we wszystkich funkcjach państwowych; powszechne prawo wyborcze (także dla kobiet); prawa wolnościowe: wolność osobista, nietykalność mieszkania, tajemnica korespondencji, nietykalność własności, prawo wyrażania myśli i przekonań, wolność prasy, prawo do zgromadzania się i stowarzyszania, wolność religijna Polski parlamentaryzm w latach 1921-1926 borykał się z wieloma problemami, wynikającymi głównie z niemożności wyłonienia stabilnej większości rządowej. Istniejący w latach 1923-1925 gabinet Władysława Grabskiego, który jako jedyny w tym okresie przeprowadził wiele istotnych zmian w kraju, m.in. reformę walutową, mógł pracować tak skutecznie jedynie dzięki temu, iż był rządem pozaparlamentarnym (ponadto przez 6 miesięcy działał na podstawie przyznanych mu przez sejm specjalnych pełnomocnictw). Wady ustrojowe skłoniły większość ugrupowań politycznych do stopniowego pogodzenia się z myślą o konieczności modyfikacji konstytucji marcowej. Zamiary te wyprzedził jednak Józef Piłsudski, który wykorzystując istniejące w kraju niezadowolenie z rządów parlamentarnych, dokonał w maju 1926 r. zbrojnego zamachu stanu. Przewrót majowy Zamach stanu przeprowadzony przez Józefa Piłsudskiego (12-14 V 1926 r.) przy pomocy oddziałów wojskowych, dowodzonych przez oficerów-piłsudczyków (byli żołnierze I Brygady Legionów oraz POW). Poprzedzony został wielomiesięcznymi przygotowaniami propagandowymi Piłsudskiego, który w 1923 r. zrzekł się funkcji państwowych, podjął natomiast krytykę konstytucji marcowej oraz systemu parlamentarnego, zaś eksponując swe zasługi w walce o niepodległość, domagał się powierzenia mu odpowiedzialności za sytuację w armii. Głównym obiektem ataków Piłsudskiego była Narodowa Demokracja, on sam zaś (jako dawny socjalista) cieszył się zaufaniem ugrupowań lewicowych (poparły one zamach). Przewrót, pomyślany pierwotnie jako bezkrwawa demonstracja przeciwko koalicji ND i partii centrowych (rząd „Chjeno-Piasta", premier Wincenty Witos), przerodził się w zacięte walki (379 zabitych, 920 rannych). Po zwycięstwie Piłsudski odwrócił się od dotychczasowych sprzymierzeńców z lewicy parlamentarnej i przystąpił do tworzenia własnego obozu politycznego (sanacja). Po przewrocie majowym ustrój polityczny, z formalnego punktu widzenia, zmienił się jedynie nieznacznie: w sierpniu 1926 r. sejm uchwalił tzw. nowelę sierpniową (prezydent otrzymał prawo rozwiązywania parlamentu oraz wydawania dekretów z mocą ustawy). Piłsudski wyłączył też armię spod kontroli parlamentarnej i objął nad nią dowództwo jako tzw. Generalny Inspektor Sił Zbrojnych. W kraju zapanował rodzaj niepisanego stanu wyjątkowego. Piłsudski nie ogłosił się dyktatorem (choć był nim w praktyce), odmówił przyjęcia prezydentury, nie zniósł konstytucji, parlamentu i partii politycznych, rządził zaś przez naginanie istniejących norm prawnych do swoich potrzeb, wykorzystując swój ogromny autorytet. W końcowej fazie życia Piłsudskiego jego współpracownicy rozpoczęli prace nad nową konstytucją, która weszła w życie w kwietniu 1935 r. Konstytucja kwietniowa 1. zastępowała ustrój parlamentarny ustrojem prezydenckim, prezydent stawał się centralnym punktem systemu władzy, przed nikim nie odpowiadał za swe czynności urzędowe; mianował wedle swego uznania premiera i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, wyznaczał 1/3 składu senatu, miał prawo rozwiązywania parlamentu; 2. funkcje parlamentu ograniczone zostały do uchwalania praw i niewielkiej kontroli nad pracami rządu; konstytucja zmniejszała uprawnienia sejmu, zwiększała uprawnienia senatu. Ustanowione przez konstytucję kwietniową rządy prezydenckie teoretycznie nie wykluczały demokracji i pluralistycznej rywalizacji o władzę. W praktyce przesądziła o tym niedemokratyczna ordynacja wyborcza z czerwca 1935 r. Partie straciły prawo zgłaszania kandytatów na posłów, ustalanych teraz przez tzw. Zgromadzenia Okręgowe, zmonopolizowane przez obóz rządowy (w tej sytuacji opozycja zbojkotowała wybory parlamentarne w 1935 r. i w 1938 r.). Ogromne kompetencje otrzymał w 1935 r. dotychczasowy prezydent, Ignacy Mościcki, który za życia Piłsudskiego praktycznie nie miał znaczących wpływów w aparacie państwowym. Po śmierci Marszałka Mościcki ujawnił ambicje odegrania roli nr l w państwie, z ambicjami tymi nie szły jednak w parze kompetencje polityczne. W rezultacie musiał się on podzielić władzą z następcą Piłsudskiego na stanowisku Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, Edwardem Rydzem-Śmigłym. W ten sposób, zamiast systemu prezydenckiego, w Polsce nastał w latach 1936-1939 rodzaj duumwiratu (rządy 2 osób), co było sprzeczne z literą oraz duchem konstytucji kwietniowej. Życie polityczne Cechowało je rozdrobnienie (duża liczba stronnictw politycznych), stanowiące zarówno rezultat różnic ideologiczno-politycznych, jak i pozostałości po okresie zaborów (dzielnicowy charakter niektórych partii politycznych), ambicji osobistych przywódców itp. Główne nurty życia politycznego w II Rzeczypospolitej Obóz nacjonalistyczny (Narodowa Demokracja) organizacje: Związek Ludowo-Narodowy (1919-1928), Stronnictwo Narodowe (1928-1939); tajne kierownictwo obozu stanowiła Liga Narodowa (rozwiązana w 1928 r.); program: stworzenie państwa narodowego (pozbawienie mniejszości narodowych wpływu na życie polityczne i gospodarcze, polonizacja rejonów mieszanych narodowościowo, silny antysemityzm); respektowanie zasad wolnego rynku w gospodarce i sprzeciw wobec ingerencji państwa w życie ekonomiczne; do 1928 r. poparcie dla systemu demokracji parlamentarnej, następnie stopniowe przechodzenie na pozycje totalitarne (fascynacja faszyzmem włoskim, uznanie zasady wodzostwa, kult rządów „silnej ręki") - szczególnie widoczne u młodego pokolenia; udział we władzy: do 1926 r. kilkakrotne uczestnictwo w rządach, szczególnie znaczące w okresie tzw. rządów „Chjeno-Piasta" (1923), po przewrocie majowym w opozycji, w latach 30. sięganie po pozaparlamentarne metody walki (łącznie ze stosowaniem przemocy fizycznej wobec przeciwników), intensyfikacja wystąpień antysemickich. Chadecja organizacje: Chrześcijańskie Narodowe Stronnictwo Pracy - Chrześcijańska Demokracja (1919-1937), Stronnictwo Pracy (1937-1939); program: poszukiwanie tzw. trzeciej drogi (między socjalizmem a liberalnym kapitalizmem), m.in. poprzez zapewnienie robotnikom udziału w zyskach przedsiębiorstw, rozwój kooperatyzmu; odrzucenie nacjonalizmu (jako sprzecznego z chrystianizmem), ale dążenie do unarodowienia (przejścia w ręce polskie) przemysłu i handlu ; akceptacja demokracji parlamentarnej, poparcie idei silnej władzy wykonawczej; udział we władzy: do 1926 r. współpraca z ND, sporadyczny udział w gabine- tach koalicyjnych; od 1926 r. w opozycji wobec sanacji, 1929-1930 uczestnik Centrolewu ( parlamentarne porozumienie 6 stronnictw antysanacyjnych); w latach 30. poparła koncepcję tzw. Frontu Morges (program konsolidacji stronnictw centrowych - chadecji i ruchu ludowego - w celu wspólnej walki przeciwko sanacji), w 1937 r. połączyła się z Narodową Partią Robotniczą, tworząc Stronnictwo Pracy Sanacja organizacje: Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (1928-1935), Obóz Zjednoczenia Narodowego (1937-1939); program: eklektyzm światopoglądowy i polityczny; spoiwem ruchu było uznanie autorytetu Józefa Piłsudskiego, uznanie zasady dominacji piłsudczyków w życiu politycznym (jako najbardziej zasłużonych dla odzyskania niepodległości), uznanie zasady silnego rządu (wzmocnienie uprawnień prezydenta), uznanie wiodącej roli instytucji państwa w życiu społecznym (tzw. ideologia państwowa); po śmierci Piłsudskiego (1935) nowy przywódca obozu, Edward Rydz-Śmigły, lansował hasło konsolidacji społeczeństwa wokół armii i zasadę wodzostwa, elementem programu sanacji stał się też nacjonalizm; udział we władzy: obóz rządzący w latach 1926-1939 Ruch ludowy organizacje: Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast" (1914-1931), Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie" (1915-1931), Stronnictwo Chłopskie (1926-1931) - w 1931 r. połączyły się ze sobą, tworząc Stronnictwo Ludowe; program: wskazywanie na chłopów jako główną siłę narodu, w latach 30. agraryzm (s. 345); poparcie ustroju republikańskiego i demokracji parlamentarnej; walka o wykonanie reformy rolnej (różnice stanowisk co do zasad reformy); udział we władzy: do 1926 r. udział w rządach koalicyjnych - PSL „Piast" głównie we współpracy z ND (rządy „Chjeno-Piasta"), PSL „Wyzwolenie" głównie we współpracy z PPS; od 1926 r. w opozycji wobec sanacji, w latach 1929-1930 w ramach Centrolewu; po 1931 r. SL w opozycji, lecz różnice zdań wewnątrz stronnictwa co do metod walki z sanacją Ruch socjalistyczny organizacje: Polska Partia Socjalistyczna (1919: połączenie PPS, PPS zaboru pruskiego oraz PPSD); program: dochodzenie do ustroju socjalistycznego metodą walki parlamentarnej; uznanie dla zasady demokracji parlamentarnej i pluralizmu politycznego; walka przeciwko wszelkim formom dyskryminacji i ograniczania swobód demokratycznych; ochrona świata pracy (m.in. rozbudowa systemów opieki społecznej, ochrona socjalna pracujących kobiet itp.); udział we władzy: dominujący wpływ na rządy w pierwszych miesiącach niepodległości (XI 1918-1 191 9), następnie kilkakrotny udział w rządach koalicyjnych (m.in. w koalicji z ND, rząd Aleksandra Skrzyńskiego, 1925-1926); po przewrocie majowym życzliwa neutralność wobec piłsudczyków, od 1928 r. w zdecydowanej opozycji, 1929-1930 uczestnik Centrolewu, po 1935 r. lokalna współpraca z komunistami (w ramach tzw. frontu ludowego) Komuniści organizacje: Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (1918-1925), Komunistyczna Partia Polski (1925-1938), od 1921 r. sekcja III Międzynarodówki, podporządkowana Komitetowi Wykonawczemu Międzynarodówki (w praktyce partii radzieckiej); próby prowadzenia samodzielnej polityki doprowadziły do konfliktu ze Stalinem - w 1924 r. uznana za „filię trockizmu" , w 1938 r. rozwiązana (większość jej przywódców zamordowana w ZSRR); program: rewolucja proletariacka i budowa państwa socjalistycznego na wzór radziecki, od 1923 r. hasło wywłaszczenia ziemi obszarniczej bez odszkodowania, hasło samookreślenia narodów (prawo Ukraińców i Białorusinów do oderwania się od Polski), w latach 1923-1935 głoszone również w odniesieniu do Górnego Śląska i Pomorza; zwalczała inne ruchy polityczne (jako burżuazyjne i faszystowskie), do 1935 r. ostro zwalczała także socjalistów (jako „socjalfaszystów"); od 1935 r. głosiła (zgodnie ze stanowiskiem Międzynarodówki) hasło tworzenia „frontu ludowego" do walki z faszyzmem i zabiegała o współpracę PPS; udział we władzy: partia nielegalna, występująca przeciwko instytucjom państwa polskiego (m.in. nawoływanie do bojkotu służby wojskowej, proradziecka propaganda i dywersja w wojsku), negująca zasady demokracji parlamentarnej Duża liczba partii politycznych utrudniała wyłonienie trwałej większości rządowej. Wybory parlamentarne w 1919 i 1922 r. nie dały zdecydowanej przewagi żadnemu z ugrupowań (w obu wypadkach najwięcej głosów uzyskała Narodowa Demokracja), toteż w latach 1919-1926 istniało w Polsce 14 gabinetów. W rezultacie przewrotu majowego władza w kraju przeszła w ręce obozu piłsudczykowskiego, który stopniowo eliminował wpływy innych stronnictw na funkcjonowanie aparatu państwowego. Rządy obozu sanacyjnego 1926 ustawa o zmianie konstytucji (nowela sierpniowa), zezwalająca m.in. prezydentowi na rozwiązywanie parlamentu 1928 wybory parlamentarne: BBWR zdobywa ok. 1/4 głosów 1928-1929 władze nasilają propagandę antyparlamentarną (ośmieszanie i wykazywanie bezsiły parlamentu, napaści propagandowe na przywódców opozycji i próby ich zastraszania) 1929 stronnictwa opozycyjne (PPS, PSL „Wyzwolenie", PSL „Piast", Stronnictwo Chłopskie, Narodowa Partia Robotnicza i Chrześcijańska Demokracja) zawierają porozumienie o współpracy w walce z dyktaturą - tzw. Centrolew 1930 czerwiec: zwołany przez Centrolew Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu (Kraków) domaga się usunięcia rządów sanacji sierpień: prezydent rozwiązuje parlament i zarządza nowe wybory wrzesień: władze osadzają w twierdzy brzeskiej (bez wyroku sądowego) przywódców Centrolewu; wrzesień: tzw. wybory brzeskie - dzięki zastraszeniu, nadużyciom i fałszerstwom, BBWR zdobywa 45% głosów 1931-1932 tzw. proces brzeski (skazanie przywódców Centrolewu na kary kilkuletniego więzienia pod zarzutem przygotowywania zamachu stanu) 1932-1933 ustawy: o zgromadzeniach i zebraniach, o stowarzyszeniach, o częściowej zmianie samorządu terytorialnego oraz o ustroju szkolnictwa - wszystkie wprowadzają ograniczenie praw obywatelskich 1934 po zamordowaniu ministra spraw wewnętrznych, Bronisława Pierackiego (sprawcami byli ukraińscy terroryści), władze tworzą obóz odosobnienia w Berezie Kartuskiej (rodzaj obozu koncentracyjnego, do którego kierowano bez wyroku sądowego, jedynie na podstawie orzeczenia władz administracyjnych) 1935 kwiecień: wejście w życie nowej konstytucji (konstytucja kwietniowa) maj: śmierć Józefa Piłsudskiego, Edward Rydz-Śmigły nowym Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych wrzesień: pierwsze wybory parlamentarne na podstawie nowej konstytucji - wobec odebrania partiom politycznym prawa zgłaszania kandydatów, zbojkotowane przez opozycję (udział w wyborach wzięło 46% uprawnionych) październik: Walery Sławek ogłasza, iż wobec spełnienia swej misji (uchwalenie nowej konstytucji) BBWR zostaje rozwiązany 1935-1936 po śmierci Piłsudskiego walka o władzę, porażka dotychczasowych współpracowników Piłsudskiego (tzw. grupy pułkowników, z Walerym Sławkiem na czele) 1936 okólnikiem premiera Felicjana Sławoja Składkowskiego, Rydz-Śmigły zostaje uznany za drugą - po prezydencie - osobę w państwie 1936-1937 masowe strajki chłopskie i wystąpienia antyrządowe, organizowane przez SL 1937 Rydz-Śmigły tworzy Obóz Zjednoczenia Narodowego - hasła konsolidacji społeczeństwa wobec armii i jej wodza, wyraźne akcenty nacjonalistyczne (antysemickie) 1938 wybory parlamentarne, ponownie bojkotowane przez opozycję (udział 67% uprawnionych); władze zapowiadają liberalizację ordynacji wyborczej 1939 sanacja odrzuca ideę utworzenia koalicyjnego rządu Obrony Narodowej Sytuacja gospodarcza Bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości największym problemem młodej państwowości było zjednoczenie różniących się pod każdym względem ziem dawnych zaborów. Miały one odmienne systemy prawne, podział administracyjny, przepisy podatkowe i handlowe. Inna była waluta, a nawet zasady ruchu drogowego (w Galicji ruch lewostronny). Jednoczenie kraju utrudniały dodatkowo zniszczenia i rekwizycje wojenne. 0 katastrofalnych skutkach wojny świadczyło najlepiej to, że na ziemiach byłego Królestwa Polskiego zatrudnienie w przemyśle w 1919 r. spadło do 14% w porównaniu z rokiem 1913 r. Koszty związane z integracją, budową aparatu administracyjnego 1 oświatowego, a nade wszystko ciężary prowadzonych w latach 1918-1921 wojen o granice, stanowiły ogromne obciążenie dla budżetu państwa. Wobec niskiego poziomu zamożności społeczeństwa oraz niesprawności systemu podatkowego niezbędne wydatki zaczęto pokrywać przez zwiększenie ilości pieniędzy w obiegu. Doprowadziło to szybko do inflacji, która stała się głównym problemem polskiej gospodarki w latach 1919-1923, nabierając w 1923 r. cech hiperinflacji, grożącej zupełną katastrofą ekonomiczną. Udana reforma walutowa rządu Władysława Grabskiego (1924) uratowała sytuację. Generalnie jednak Polska pozostała krajem słabym gospodarczo, na co złożyło się kilka czynników. Cechy strukturalne polskiej gospodarki w latach 1918-1939 Słabość kapitału: na ziemiach polskich pod zaborami nie wykształciła się z wielu powodów prężna warstwa burżuazji (zbyt długa dominacja szlachty w życiu gospodarczym, brak silnego mieszczaństwa oraz jego polaryzacja narodowościowa - część mieszczaństwa, następnie burżuazji była narodowości niemieckiej i żydowskiej - przeszkody natury politycznej itp.)- Rodzimy kapitał był w okresie międzywojennym słaby, zaś kapitał obcy nie chciał inwestować w Polsce (ze względów politycznych i ekonomicznych) bądź prowadził politykę o rabunkowym charakterze. Wyjściem z sytuacji stała się wzmożona interwencja państwa, które w latach 30. zaczęło występować w roli organizatora, inwestora i właściciela zakładów produkcyjnych (np. Centralny Okręg Przemysłowy). Brak rynków zbytu: w XIX w. przemysł polski był wpleciony w system gospodarczy państw zaborczych. Zmiany granic oraz względy polityczne spowodowały po 1918 r. utratę dotychczasowych rynków zbytu (dla przemysłu byłego Królestwa - rynków wschodnich, dla Górnego Śląska - rynków niemieckich), tej straty nie mógł zrekompensować rynek wewnętrzny, mało chłonny, co wynikało z nędzy i przeludnienia wsi, która w minimalnym stopniu uczestniczyła w wymianie towarowej. Przemysł bronił swej egzystencji polityką zaniżania produkcji i utrzymywania drastycznie wysokich cen, w myśl zasady, że lepiej sprzedać mało, ale drogo. Państwo, mimo podejmowanych starań (walka z kartelami), nie zdołało rozbić tej zmowy producentów i zmusić ich do obniżenia cen. Jednocześnie państwo, ze względu na nieustanny deficyt budżetowy, nie było w stanie ożywić gospodarki swymi zamówieniami. W efekcie przemysł nie wykorzystywał swych mocy produkcyjnych, jego drogie wyroby z trudem znajdowały nabywców, zaś potrzeby odbiorców pozostawały nie zaspokojone (np. armia cierpiała na brak nowoczesnego sprzętu, podczas gdy zakłady zbrojeniowe stały bezczynnie z powodu braku zamówień). Słabość rolnictwa: była wynikiem archaicznej struktury społecznej (za wysoki odsetek ludzi zatrudnionych na roli), przeludnienia wsi i rozdrobnienia gospodarstw. Produkcja rolnicza była zbyt wysoka w stosunku do potrzeb rynku wewnętrznego, ponieważ rynek ten nie obejmował samych producentów żywności. Wobec wysokich cen na produkty przemysłowe, a niskich na rolne, chłopi, chcąc nabyć minimalne ilości towarów w mieście (sól, zapałki, naftę, narzędzia), a także zapłacić podatki, musieli drastycznie ograniczyć konsumpcję, sprzedając większość wyprodukowanej przez siebie żywności. Ewolucja sytuacji ekonomicznej Polski przeszła kilka faz. Lata 1918-1923 upłynęły pod znakiem inflacji, po której przyszedł okres reformy i stabilizacji waluty (1924) oraz ożywienia gospodarczego. Trwał on do 1929 r., kiedy to Polskę objął ogólnoświatowy kryzys gospodarczy. Natomiast w latach 1935-1939 następowała stopniowa poprawa sytuacji, związana z interwencjonizmem państwowym i początkiem planowania gospodarczego. Autorem tej polityki był wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski, współtwórca Gdyni oraz Centralnego Okręgu Przemysłowego, największej inwestycji okresu międzywojennego (sfinansowanej z budżetu państwowego przy zachowaniu zasady deflacji, czyli utrzymywania stałego kursu pieniądza). Położenie międzynarodowe Wiązało się ono z licznymi konfliktami terytorialnymi w latach 1918-1921; w rezultacie spośród sześciu sąsiadów jedynie z Łotwą i Rumunią łączyły Polskę przyjazne stosunki. Najważniejsze znaczenie miały dla Polski stosunki z Niemcami oraz ZSRR. Sytuację Rzeczypospolitej między tymi państwami jeden z historyków określił mianem położenia „między młotem a kowadłem". Oba mocarstwa wrogo odnosiły się do systemu wersalskiego i pragnęły odzyskania ziem utraconych na rzecz Polski. Największym zagrożeniem dla młodego państwa była ewentualność współpracy obu sąsiadów. Stała się ona rzeczywistością najpierw w 1922 r. (układ w Rapallo), następnie w 1939 r. (układ Ribbentrop-Mołotow). W latach 20. Polska starała się zapewnić sobie bezpieczeństwo poprzez współpracę z państwami, które wykreowały system wersalski (głównie z Francją). Gdy jednak mocarstwa zachodnie zaczęły skłaniać się do polityki ustępowania przed niemieckim rewizjonizmem (układ w Locarno), zaś w latach 30. prowadziły politykę zaspokajania żądań Hitlera (w imię zachowania pokoju), Polska próbowała rozwiązać swe problemy poprzez bezpośrednie porozumienia z Niemcami i ZSRR (tzw. polityka równowagi, prowadzona przez Piłsudskiego, a po jego śmierci przez Józefa Becka, ministra spraw zagranicznych w latach 1932-1939). W Warszawie zakładano, iż widoczny po dojściu Hitlera do władzy konflikt ideologiczny między Berlinem a Moskwą nie pozwoli obu państwom na nawiązanie antypolskiej współpracy, co jednak w 1939 r. okazało się kalkulacją błędną. Sojusze militarne Polski z Francją (1921), z Rumunią (1921), z Wielką Brytanią (1939) Niepodległość Rzeczypospolitej była owocem systemu wersalskiego, toteż największe problemy polskie wynikały z nietrwałości tego systemu. Wykonanie postanowień konferencji pokojowych zależało od postępowania wielkich mocarstw, na które Warszawa - niezależnie od popełnianych błędów w polityce zagranicznej - nie miała większego wpływu. Polska na arenie międzynarodowej 1923 państwa zachodnie uznają wschodnie granice Polski 1925 początek polsko-niemieckiej wojny gospodarczej 1932 polsko-radziecki układ o nieagresji 1933 Polska próbuje nie dopuścić do powstania Paktu Czterech (porozumienie Francji, Wielkiej Brytanii, Włoch i Niemiec) 1934 polsko-niemiecki układ o nieagresji 1935 Polska występuje przeciwko koncepcji utworzenia Paktu Wschodniego (wielostronnego układu politycznego z udziałem ZSRR) 1936 polsko-francuski układ w Rambouillet (próby ożywienia sojuszu obu państw) 1938 konferencja w Monachium; na wiadomość o wynikach konferencji Polska wymusza na Czechosłowacji oddanie Śląska Zaolziańskiego oraz fragmentów Spiszu i Orawy; Polska popiera pretensje Węgier do Rusi Zakarpackiej IV. LATA II WOJNY ŚWIATOWEJ (1939-1945) Rozdział 1. Geneza II wojny światowej 1. Skutki traktatów pokojowych z lat 1919-1920 Traktaty, podpisane po zakończeniu I wojny światowej, wywoływały od początku niezadowolenie krajów dawnego bloku państw centralnych. Czuły się one pokrzywdzone, gdyż obarczono je wyłączną odpowiedzialnoścą za wybuch I wojny światowej, drastycznie osłabiono ich siły zbrojne oraz nałożono daleko idące sankcje gospodarcze. Największe jednak zastrzeżenia tych krajów budziły rozstrzygnięcia zwycięskich mocarstw w sprawach terytorialnych. Podstawową zasadą polityki zagranicznej pokonanych państw stało się więc dążenie do rewizji postanowień traktatowych. Z punktu widzenia sytuacji europejskiej największe znaczenie miały rewizjonistyczne dążenia Niemiec (Republiki Weimarskiej), które w sprawach terytorialnych kierowały się głównie przeciwko Polsce. Spotkały się one z poparciem Rosji Radzieckiej, traktującej Rzeczpospolitą jako zasadniczą przeszkodę na drodze przeniesienia do innych krajów Europy rewolucji proletariackiej, zyskiwały też stopniowo poparcie państw zachodnich. Wielka Brytania i Francja już w latach 20. zaczęły dopuszczać możliwość wyrażenia zgody na zmianę granicy wschodniej Niemiec (traktat w Locarno). Jeśli dodać do tego, iż spory terytorialne istniały również pomiędzy nowo powstałymi państwami europejskimi (np. Polską a Litwą, Polską a Czechosłowacją), to widać, iż sytuacja przedstawiała się pod tym względem mało stabilnie, a granice niektórych krajów zostały zmienione jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Zmiany terytorialne w Europie przed wybuchem II wojny 1935 w wyniku plebiscytu ludności Zagłębie Saary zostaje włączone do Niemiec 1938 włączenie (Anschluss) Austrii do Niemiec Niemcy anektują należące do Czechosłowacji obszary Sudetów, Polska zajmuje należące do Czechosłowacji obszary Śląska Cieszyńskiego oraz Spiszu i Orawy na mocy tzw. arbitrażu wiedeńskiego (mediacja Niemiec i Włoch w sporach między Węgrami a ich sąsiadami) Węgry otrzymują część terenów państwa czechosłowackiego (część Słowacji i Rusi Zakarpackiej) 1939 Niemcy anektują obszar Czech (powstaje tam Protektorat Czech i Moraw), Słowacja ogłasza niepodległość, Węgry zajmują resztę Rusi Zakarpackiej Niemcy anektują Kłajpedę Włochy zajmują terytorium Albanii 2. Plany nowego podziału świata Tradycyjny rewizjonizm zmierzał do przywrócenia terytorialnego status quo z okresu przed wybuchem I wojny światowej. Program ten absolutnie nie wystarczał przywódcom ruchów politycznych o charakterze totalitarnym. Dążąc do całkowitej przebudowy stosunków społeczno-politycznych we własnym kraju („rewolucja narodowo-socjalistyczna" w Niemczech, „rewolucja proletariacka" w ZSRR), przywódcy ci prezentowali w polityce zagranicznej tendencje ekspansjonistyczne, postulując nowy podział świata (stref wpływów, miejsc wydobycia surowców, kolonii itd.). Postulaty te były wymierzone przeciwko dominującej pozycji „starych" mocarstw - Wielkiej Brytanii i Francji. Przywódca faszyzmu włoskiego, Benito Mussolini, zmierzał do wskrzeszenia tradycji imperium rzymskiego, a terenów ekspansji Włoch upatrywał w Afryce i na Bałkanach. Adolf Hitler w swej książce Mein Kampf (1924) żądał dla Niemców „przestrzeni życiowej" (widział ją na wschodzie Europy) należnej im jako „narodowi panów", co uzasadniał twierdzeniami zaczerpniętymi z prymitywnych teorii biologicznego rasizmu. Japonia, przeżywająca po I wojnie światowej burzliwy rozwój gospodarczy, czuła się zmuszona do skierowania wzroku na obce terytoria wskutek zupełnego braku surowców przemysłowych. Sukcesy na arenie międzynarodowej (począwszy od wojny z Rosją w 1904 r.) rozbudziły w elitach japońskich ambicje mocarstwowe. Japonia za naturalną strefę swej dominacji uważała obszar Dalekiego Wschodu (gdzie napotykała wpływy francuskie i brytyjskie) oraz rejon Pacyfiku (wpływy amerykańs- kie). „Oś" Rzym-Berlin-Tokio (współpraca trzech mocarstw w latach 1936-1943) 1936 Mussolini używa określenia „Oś" dla oddania istoty stosunków włosko-niemieckich Japonia i Niemcy podpisują tzw. Pakt Antykominternowski (przewidywał wspólną walkę przeciw komunizmowi) 1939 traktat włosko-niemiecki (tzw. Pakt Stalowy) - zobowiązanie do wzajemnej przyjaźni, solidarności i współpracy Niemcy podpisują układ o nieagresji z ZSRR (było to naruszeniem Paktu Antykominternowskiego) 1940 Włochy przystępują do wojny po stronie Niemiec podpisanie tzw. Paktu Trzech: układu wojskowego Niemiec, Włoch i Japonii (podział stref wpływów w świecie, koordynacja zasad prowadzenia wojny i współpracy gospodarczej) Japonia podpisuje układ o neutralności ze Związkiem Radzieckim 1941 po japońskim ataku na USA, Niemcy i Włochy wypowiadają wojnę Stanom Zjednoczonym 1943 po obaleniu reżimu Mussoliniego, nowy rząd włoski wypowiada wojnę Niemcom Tendencje ekspansjonistyczne pojawiły się również w polityce ZSRR po umocnieniu się tam dyktatury Stalina. Działania radzieckie były owocem krzyżowania się dwóch tendencji. Z jednej strony bolszewicy ciągle liczyli na wybuch rewolucji w innych krajach i dążyli wobec tego do destabilizacji „kapitalistycznego świata". Z drugiej natomiast w działaniach Stalina odżywały imperialne tradycje dawnego cesarstwa Romanowych. Radziecki dyktator liczył, iż przechytrzy wszystkie strony zbliżającego się konfliktu i doprowadzi do tego, by kolejny podział świata okazał się korzystny dla jego państwa. Chodziło mu zarówno o uzyskanie nowych stref wpływów, jak i o odbudowanie pozycji utraconych przez Rosję po I wojnie światowej. 3. Bezpośrednie okoliczności wybuchu II wojny światowej Do konfliktów zbrojnych z udziałem wielkich mocarstw dochodziło już przed wrześniem 1939 r. Miały one jednak przeważnie miejsce poza Europą i z perspektywy starego kontynentu robiły wrażenie odległych i peryferyjnych. Ważniejsze konflikty zbrojne w latach trzydziestych 1931-1932 Japonia zajmuje chińską prowincję Mandżurię, tworząc tam uległe sobie państewko - Mandżukuo 1935-1936 podbój Abisynii przez Włochy 1936-1939 wojna domowa w Hiszpanii (zakulisowy udział Niemiec, Włoch i ZSRR) 1937 początek inwazji japońskiej na Chiny 1938-1939 walki japońsko-radzieckie w Mandżurii i Mongolii 1939 podbój Albanii przez Włochy Sytuacja w Europie wydawała się bowiem wciąż najważniejsza. Tutaj zaś Hitler posuwał się wprawdzie od sukcesu do sukcesu, działał jednak w ten sposób, iż jego partnerzy każdorazowo odnosili wrażenie, że mają do czynienia z ostatnim już żądaniem niemieckiego przywódcy. Kwintesencją złudnego przekonania, iż uda się zapobiec wojnie poprzez ustępstwa wobec Rzeszy, była polityka Wielkiej Brytanii i Francji w okresie konferencji w Monachium (wrzesień 1938). Na konferencji w Monachium Anglia i Francja zgodziły się na przyłączenie do Niemiec zachodnich terenów Czechosłowacji (Sudety, zamieszkałe w większości przez ludność niemiecką). Przygotowania do wojny z Polską 24 października 1938 r. Niemcy po raz pierwszy wystąpiły z roszczeniami pod adresem Polski (żądając przyłączenia Gdańska do Rzeszy, zgody na wybudowanie eksterytorialnej autostrady przez Pomorze, przystąpienia Polski do Paktu Antykominternowskiego). Uprzednio Hitler brał pod uwagę możliwość, by w pierwszej kolejności wystąpić przeciwko państwom zachodnim. Przeważył jednak pogląd, iż w razie konfliktu na Zachodzie Polska na pewno opowie się po stronie Francji, natomiast w wariancie odwrotnym pomoc francuska dla Polski nie jest rzeczą przesądzoną. Sytuacja międzynarodowa Polski w 1939 r. marzec rozbiór Czechosłowacji i okrążenie Polski przez Niemcy od południa Wielka Brytania udziela Polsce gwaraneJŁjDomocy na wypadek zagrożenia polskiej niepodległc-śor" kwiecień sierpień Hitler ogłasza za nieważny pol/ko-niemieckr układ o nieagresji z 1934 r. radziecko-niemiecki układ o nieagresji (23 VIII) podpisanie sojuszu wojskowego Polski i Wielkiej Brytanii (25 VIII) wrzesień atak Niemiec na Polskę (1 IX) Wielka Brytania i Francja wypowiadają Niemcom wojną (3 IX) inwazja wojsk radzjeckich na wschodnie tereny Polski (17 IX) Wobec oznak, iż w razie wo ny polsko-nifemieckiej Flrancja i Anglia nie pozostaną zupełnie na uboczu, kluczowego znaczenia nabierało stanowisko Związku Radzieckiego. B< z wyjaśnienia mtencji Moskwy atak Niemiec na Polskę był dla Hitlera zbyt ryzykownV Stalin pragnął skorzystać z okazji, by pozornie zachować neutralność wobec zbliżającego się konfliktu, a jednocześnie^ig^skać^jaaKsymalne korzyści z tej sytuacji. Dlatego od wiosny 1939 r. prp wadził równolegle sondażowe rozmowy zarówno z Niemcami, jak i z państwami zachodnimi. Ponieważ korzystniejszy charaktet miała oferta Hitlef a, 23 sierpnia ZSRR i Niemcy podpisały, ku zdumieniuN,całej Europy, utfład o nieagresji (tzw. pakt Ribbentrop-Mołotow), który d^wał Hitlerowi gwarancję bezpieczeństwa od strony wschodniej na wypaoek, gdyfcy napaść na Polskę doprowadziła do wojny z Francją i Anglią. Treść tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow 1. podział rejonu nadbałtyckiego na strefę wpływów Niemiec (Litwa wraz z Wilnem) i ZSRR (Finlandia, Estonia i Łotwa), 2. podział Polski między Niemcy i ZSRR (wzdłuż granicy na rzekach Narwi, Wiśle i Sanie), 3. Niemcy akceptują roszczenia radzieckie do Besarabii (terytorium Rumunii). Układ z 23 VIII 1939 r. został częściowo zmodyfikowany przez porozumienie obu stron z 28 IX 1939 r. Na jego mocy Litwa przeszła do strefy wpływów ZSRR, zaś ziemie polskie między Wisłą a Bugiem do strefy niemieckiej. Rozdział 2. Przebieg działań militarnych Od chwili dojścia Hitlera do władzy gospodarka niemiecka podporządkowana została przygotowaniom wojennym. Niemcy tworzyli w latach 30. swe siły zbrojne od podstaw, toteż nie były one obciążone balastem przestarzałego sprzętu (tak jak np. armia francuska i polska). W biurach projektowych powstały udane konstrukcje broni piechoty, artylerii i samolotów, szybko wprowadzane do wyposażenia wojska. Położenie strategiczne (m.in. brak niektórych surowców, zwłaszcza ropy naftowej, brak silnej floty wojennej) zmuszało przywódców III Rzeszy do szukania recepty na sukces w teorii wojny błyskawicznej. Wojna błyskawiczna Pojęcie oznaczające działania wojenne, które - w wyniku krótkotrwałej, lecz całkowitej mobilizacji sił własnych - doprowadzają do obezwładnienia (przeważnie w efekcie zaskoczenia) nieprzyjaciela pod względem militarnym i politycznym. Pierwowzorem koncepcji wojny błyskawicznej był tzw. plan Schlieffena, przewidujący w 1914 r., że Niemcy podbiją Francję, zanim Rosja przeprowadzi mobilizację i przystąpi do wojny. Przykłady wojen błyskawicznych w XX w.: IV 1940 - Niemcy zajmują Danię w ciągu 1 dnia V 1940 - Niemcy zajmują Holandię w ciągu 3 dni IV 1941 - Niemcy pokonują Jugosławię w ciągu 9 dni VI 1967 - wojna sześciodniowa: Izrael rozbija armie Egiptu, Jordanii i Syrii 1. Okres niemieckich sukcesów (wrzesień 1939 - grudzień 1941) Pierwsza faza konfliktu, rozgrywająca się głównie w Europie, toczyła się pod dyktando Niemiec. III Rzesza nie miała wyraźnej przewagi ekonomiczno-militarnej, potrafiła natomiast wykorzystać niezdecydowanie innych państw, ich brak koordynacji działań oraz konserwatyzm myśli wojskowej. Przeciwnicy Niemiec byli nie przygotowani do wojny, istniały pomiędzy nimi istotne różnice polityczne. Do końca 1941 r. wojna miała charakter manewrowy. O sukcesie decydowała śmiałość planowania, intuicja i szybkość działania. Wszystko to stworzyło pole do popisu wybitnym talentom dowódczym. Przykładem tego może być kampania na zachodzie Europy, gdzie obrona francuska załamała się pod naporem niemieckim już po 7 dniach walk. Operacje wojskowe w Europie 1939-1940 1 IX-6 X 1939 kampania polska: 1-3 IX bitwa graniczna; 9-18 IX: bitwa nad Bzurą; 17 IX: inwazja Armii Czerwonej; 28 IX: kapitulacja Warszawy IX 1939 początek wojny morskiej na Atlantyku XII 1939-111 940 wojna radziecko-fińska IV-VI 1940 kampania północna: Niemcy zajmują Danię i Norwegię V-VI 1940 kampania francuska: Niemcy zajmują Holandię, Belgię, Luksemburg i Francję; 22 VI francusko-niemieckie zawieszenie broni (Francja kończy swój udział w wojnie) VIII-X 1940 bitwa o Anglię: w ramach przygotowania do inwazji na Wyspy Brytyjskie lotnictwo niemieckie stara się wywalczyć przewagę w powietrzu Sukces Brytyjczyków w bitwie o Anglię nie ograniczał się do tego, iż ich lotnictwo zadało Niemcom wielkie straty. Rozstrzygające znaczenie miał fakt, iż JSJiemcyrue zdołali wyrządzić poważniejszych szkód flocie brytyjskiej. Panowała ona nad kanałem La Manche, udaremniając plany inwazji wyspy. Generalnie jednak bilans 1940 r. był niezmiernie korzystny dla III Rzeszy. Niemcy i ich sprzymierzeńcy dokonali gruntownych zmian na mapie politycznej Europy. Zmiany terytorialne w Europie IX 1939 - XII 1940 IX 1939 podział Polski między Niemcy i ZSRR III 1940 ZSRR anektuje część Finlandii (10% jej terytorium) IV— VI 1940 początek niemieckiej okupacji Danii i Norwegii V 1940 początek niemieckiej okupacji Holandii, Belgii i Luksemburga VI 1940 Niemcy okupują płn. i zach. część Francji VIII 1940 ZSRR anektuje Besarabię, Litwę, Łotwę i Estonię IX 1940 tzw. drugi arbitraż wiedeński: Niemcy i Włochy decydują o oddaniu przez Rumunię Węgrom Siedmiogrodu, Rumunia oddaje Bułgarii południową Dobrudzę Od końca 1940 r. punkt ciężkości wydarzeń przeniósł się na południe. Po przystąpieniu Włoch do wojny terenem konfliktu stał się rejon Morza Śródziemnego. Latem 1940 r. morze to znajdowało się pod strategiczną kontrolą Wielkiej Brytanii, panującej nad Gibraltarem i Suezem. Opanowanie Morza Śródziemnego było więc dla państw „Osi" koniecznością, tylko w ten sposób bowiem mogły one utorować sobie drogę do centrów strategicznych Imperium Brytyjskiego - Bliskiego Wschodu oraz Indii. Zasadnicze znaczenie miało ewentualne zdobycie Egiptu, a kraj ten stanowił główny cel rozpoczętych w 1940 r. operacji wojskowych Włoch i Niemiec. Terenem zainteresowania Włoch oraz Niemiec były też Bałkany. Od 1940 r. obszar ten stawał się również polem rywalizacji niemiecko-radzieckiej. Aneksja Besarabii zagroziła dostawom rumuńskiej ropy naftowej dla Niemiec. Gdy próby wyjaśnienia powstałych nieporozumień nie powiodły się (rozmowy Mołotowa w Berlinie w listopadzie 1940 r.), Hitler zdecydował się uderzyć na wschód, nie czekając na wynik wojny z Wielką Brytanią. Niepowodzenia włoskie w Grecji oraz antyniemiecki przewrót w Jugosławii skłoniły jednak niemieckiego dyktatora do militarnego zaangażowania się na Bałkanach. Kampania bałkańska okazała się pasmem błyskotliwych sukcesów Wehrmachtu, zakłóciła jednak harmonogram przygotowań do wojny na wschodzie. Termin ataku trzeba było przesunąć na drugą połowę czerwca 1941 r. I chociaż początkowo natarcie niemieckie na ZSRR rozwijało się zgodnie z zasadami wojny błyskawicznej, Niemcom zabrakło kilku tygodni, aby dotrzeć do Moskwy przed nadejściem zimy. Operacje wojskowe w latach 1940-1941 Front afrykański 1X1940 początek ofensywy włoskiej w stronę Egiptu I-II 1941 Anglicy zajmują Cyrenajkę i część Abisynii; niemiecki Africa Korps ląduje w Afryce IV 1941 Niemcy zajmują Cyrenajkę Y1941 kapitulacja armii włoskiej w Abisynii XI 1941 Anglicy zajmują Cyrenajkę Front bałkański X 1940 atak Włoch na Grecję; wojska brytyjskie lądują w Grecji III 1940 antyniemiecki zamach stanu w Jugosławii IV 1941 Niemcy gromią Grecję i Jugosławię V1941 Niemcy zajmują Kretę Front wschodni (od 22 VI 1941) północ VIII 1941: Niemcy zajmują Estonię; IX 1941: początek blokady Leningradu centrum X 1941: Niemcy 80 km od Moskwy; XI 1941: początek szturmu na Moskwę; XII 1941: kontrofensywa radziecka południe IX 1941: Niemcy zajmują Kijów; X 1941: Niemcy zajmują Odessę; XI 1941: Niemcy zajmują Rostów nad Donem Daleki Wschód XII 1941 japoński atak na Pearl Harbour (Hawaje), następnie na Hongkong, Malaje i Filipiny 2. Zatrzymanie ofensywy państw „Osi" (styczeń 1942 - sierpień 1943) Przystąpienie do wojny Stanów Zjednoczonych (XII 1941), najsilniejszego gospodarczo państwa świata, przechylało ostatecznie szale zwycięstwa na rzecz koalicji antyniemieckiej, mimo że początkowo wydarzenia przybrały obrót niekorzystny dla Amerykanów. Konflikt na Dalekim Wschodzie dojrzewał od wielu miesięcy. Wojna w Europie zachęciła Japonię do działania. Jej przywódcy już w początku lat trzydziestych zdecydowani byli wywalczyć siłą status wielkiego mocarstwa, istniały natomiast różnice poglądów co do kierunku ekspansji. Niepowo- dzenia w czasie walk japońsko-radzieckich w Mongolii (1938-1939) oraz podpisanie przez Niemcy układu o nieagresji ze Związkiem Radzieckim (sierpień 1939) przeważyły szalę zwycięstwa na rzecz opcji „południowej", a uwaga Japonii skierowała się w stronę Azji Południowo-Wschodniej (Indochiny) oraz Pacyfiku. Wobec klęski Francji i Holandii (posiadających kolonie na Dalekim Wschodzie) oraz uwikłania wojennego Wielkiej Brytanii w Europie i Afryce, tamę japońskiej ekspansywności mogły postawić jedynie Stany Zjednoczone. Prześcigały one zdecydowanie Japonię pod względem potencjału demograficznego i ekonomicznego, Japonia była natomiast bardziej zaawansowana pod względem przygotowań militarnych. Japońskie wojska lądowe były liczniejsze, nowocześniej uzbrojone i lepiej wyszkolone. Na morzu istniała równowaga sił, z wyjątkiem przewagi japońskiej w klasie lotniskowców. Ze zrozumiałych względów marynarka wojenna miała w zmaganiach na Dalekim Wschodzie dominujące znaczenie. Wojska lądowe mogły wejść do akcji dopiero po wywalczeniu przez flotę przewagi na morzu, flota musiała również zapewnić piechocie środki transportowe i desantowe oraz zagwarantować jej ciągłość zaopatrzenia. Przez pierwsze 6 miesięcy wojny Japończycy szli od sukcesu do sukcesu. Natomiast od połowy 1942 r. Amerykanie (wspierani przez Brytyjczyków, Australijczyków i Nowozelandczyków) zaczęli coraz lepiej wykorzystywać swe atuty, m.in. zdolność szybkiego rozwoju potencjału wojskowego, przewagę myśli technicznej (stosowanie urządzeń radiolokacyjnych, których brakowało Japończykom), doskonałą pracę wywiadu (złamał japońskie szyfry), co spowodowało zatrzymanie japońskiego pochodu. Przewaga koalicji w zakresie zasobów ludzkich i materiałowych stopniowo dawała o sobie znać również na pozostałych teatrach działań wojennych. Na froncie wschodnim Armia Czerwona zaczęła stosować przeciwko Niemcom tę samą taktykę, która dotąd była źródłem sukcesów Wehrmachtu, tj. zmasowanych uderzeń broni pancernej, wspieranych ogniem lotnictwa i artylerii. Wiosną 1942 r. Niemcy ponownie podjęli operacje zaczepne, nie zdecydowali się jednak na ofensywę na całej szerokości frontu ani na atak na Moskwę. Uderzenie na południe, w celu zdobycia Zagłębia Donieckiego oraz Kaukazu, zakończyło się klęską pod Stalingradem. Ostatnią próbą utrzymania inicjatywy była ofensywa niemiecka w rejonie Kurska (lipiec - sierpień 1943 r.), która przyniosła jednak zagładę wojsk pancernych Wehrmachtu. Od tego momentu armie niemieckie na froncie wschodnim znajdowały się w nieustannym odwrocie. Operacje wojskowe w latach 1942 - sierpień 1943 Daleki Wschód I-V 1942 Japończycy zdobywają brytyjską Birmę II-III 1942 Japończycy zdobywają brytyjski Singapur; klęska floty alianckiej w bitwie pod Jawą i zdobycie Jawy przez Japończyków IV 1942 kapitulacja wojsk amerykańskich na Filipinach Y1942 bitwa na Morzu Koralowym: flota amerykańska udaremnia desant japoński w rejonie Nowej Gwinei VI 1942 klęska floty japońskiej w bitwie pod Midway VIII 1942-VIII 1943 walki na Wyspach Salomona, zakończone zwycięstwem Amerykanów Front wschodni VI 1942 początek niemieckiej ofensywy na południu ZSRR VIII 1942 wojska niemieckie odcinają Kaukaz od Rosji XI 1942 początek ofensywy radzieckiej w rejonie Stalingradu II 1943 kapitulacja wojsk niemieckich pod Stalingradem VIII 1943 klęska niemiecka w bitwie pod Kurskiem Rejon Morza Śródziemnego V1942 początek ofensywy niemieckiej w stronę Egiptu IX 1942 klęska niemiecka pod El-Alamein 1X1942 desant brytyjsko-amerykański w Maroku oraz w rejonie Algieru HI-V 1943 alianci rozbijają resztki sił „Osi" w Tunisie VII 1943 alianci lądują na Sycylii 3. Klęska państw „Osi" (wrzesień 1943 - sierpień 1945) Latem 1943 r. siły Niemiec i Japonii były wciąż jeszcze potężne, lecz rezerwy strategiczne tych państw zbliżały się do wyczerpania. Po klęsce stalingradzkiej Joseph Góebbels wezwał Niemców do prowadzenia „wojny totalnej" (maksymalnej mobilizacji rezerw oraz maksymalnych wyrzeczeń, m.in. przez drastyczne zmniejszenie konsumpcji oraz ograniczenie życia kulturalnego). Mobilizacyjne zdolności Rzeszy ustępowały jednak możliwościom państw alianckich, szczególnie Stanów Zjednoczonych i ZSRR, które już w 1943 r. uzyskały pięciokrotną przewagę w produkcji czołgów i samolotów. Przemysł niemiecki borykał się z problemem braku surowców i siły roboczej (stąd masowe wykorzystywanie robotników cudzoziemskich), mimo to utrzymywał swą produkcję na wysokim poziomie ilościowym. Efekty tej pracy niweczyły jednak duże straty ponoszone zarówno na froncie, jak i w kraju nękanym bombardowaniami alianckimi, dezorganizującymi komunikację. Pośpiech wynikający z sytuacji militarnej nie sprzyjał eksperymentom i zmuszał do rezygnacji z produkcji niektórych udanych prototypów nowej broni. Poważne trudności przeżywała także armia japońska. Przemysł tego kraju nie był w stanie wyrównać strat ponoszonych na polach bitew, a sprzęt japoński zaczął od 1944 r. wyraźnie ustępować pod względem jakości uzbrojeniu aliantów. W miarę postępów kontrofensywy amerykańskiej wojska japońskie były paraliżowane również brakiem paliwa. W pierwszej fazie wojny (1939-1941) Niemcy zaskakiwali swych przeciwników szybkością poruszania się oraz nowatorskim użyciem wojsk pancernych, spadochronowych i lotniczych. Od 1942 r. armia niemiecka miała już jednak do czynienia z przeciwnikiem równorzędnym pod względem jakości sprzętu oraz myśli wojskowej. Zaskoczenie i szybkość poruszania się straciły na znaczeniu, o sukcesie zaś zaczęła decydować siła ogniowa. Mniejsze pole do popisu mieli też utalentowani dowódcy, czynnikiem zasadniczym stawała się bowiem liczba i kaliber użytych dział. Wojna stała się bardziej krwawa. W latach 1939-1941 szybko poruszające się wojska niemieckie wprowadzały dezorientację w szeregach przeciwnika, efektem tego była mała liczba zabitych (po obu stronach), ogromna za to liczba jeńców. Od 1942 r., kiedy wzrosło znaczenie walki obronnej, każde przełamanie dobrze umocnionego frontu przeciwnika odbywało się kosztem dużych strat ludzkich. Przykładem może być wielomiesięczna obrona niemiecka w rejonie Monte Cassino, a przede wszystkim sytuacja na froncie wschodnim. Chociaż Armia Czerwona dysponowała wielką siłą ognia (w razie potrzeby koncentrowano po kilkaset dział na kilometr frontu), każda ofensywa przynosiła jej tysiące zabitych i rannych. Działania wojenne w Europie Front wschodni 11944 początek nowej ofensywy radzieckiej na całej linii frontu I-V 1944 odblokowanie Leningradu; Armia Czerwona zajmuje Krym, Ukrainę i płn. Besarabię VI 1944 początek ofensywy radzieckiej na Białorusi VIII 1944 1X1944 Rosjanie dochodzą do prawobrzeżnej Warszawy; kapitulacja Rumunii kapitulacja Finlandii i Bułgarii; wojska radzieckie zajmują Estonię i Łotwę, wkraczają na Słowację, Węgry i do Jugosławii Front południowy IX 1943 alianci lądują we Włoszech; kapitulacja armii włoskiej: po tej wiadomości Niemcy błyskawicznie rozbrajają oddziały włoskie i zajmują ich pozycje we Włoszech, Francji i na Bałkanach I-V 1944 walki w rejonie Monte Cassino VI 1944 alianci wkraczają do Rzymu IV 1945 antyniemieckie powstanie ludności włoskiej; Mussolini zostaje stracony przez partyzantów V1945 kapitulacja wojsk niemieckich we Włoszech Położenie Niemiec pogorszyło się drastycznie w połowie 1944 r., kiedy to doszło do utworzenia tzw. drugiego frontu. Idea odciążającego Związek Radziecki desantu w Europie nabrała cech realności po przystąpieniu do wojny Stanów Zjednoczonych. Problemem spornym był wybór miejsca lądowania. Premier brytyjski, Winston Churchill, opowiadał się za inwazją na Bałkanach i uderzeniem w kierunku północnym, tak by nie dopuścić do zwasalizowania Europy Środkowej przez stronę radziecką. Amerykanie natomiast, którym zależało na pozyskaniu ZSRR do wojny z Japonią, skłonni byli poprzeć radziecki punkt widzenia. Ostateczna decyzja zapadła na konferencji Churchilla i Roosevelta w Quebecu (sierpień 1943). Uzgodniono tam, iż desant wyląduje we Francji latem 1944 r. Walki w Europie Zachodniej VI 1944 wojska alianckie lądują w Normandii VIII 1944 porażka niemiecka w bitwie pod Falaise; alianci zajmują Paryż IX 1944 bitwa pod Arnheim: nieudana próba uchwycenia przez aliantów przyczóów na wschodniej stronie Renu XII 1944 kontrofensywa niemiecka w Ardenach, powstrzymana po 10 dniach walk Bitwa o Niemcy i kapitulacja III Rzeszy Perspektywa wkroczenia wojsk nieprzyjacielskich na terytorium Rzeszy skłoniła Niemcy do podjęcia gorączkowych przygotowań obronnych. Począwszy od lata 1944 r. prowadzono intensywne prace fortyfikacyjne, budując skomplikowany system okopów, rowów przeciwczołgowych i innych przeszkód terenowych. Niemcom brakowało już jednak ludzi, by obsadzić wszystkie te linie obronne. Choć sytuacja była beznadziejna, Niemcy stawiały aż do końca zaciekły opór, realizując wezwania przywódców państwa i partii hitlerowskiej, wedle których kraj miał stać się twierdzą bronioną do ostatniego żołnierza. Ofensywa aliantów w 1945 r. Atak ze wschodu I 1945 początek ofensywy radzieckiej II 1945 Armia Czerwona dochodzi do linii Odry IV 1945 Armia Czerwona zajmuje Wiedeń; spotkanie wojsk radzieckich i anglo-amerykańskich nad Łabą V 1945 Armia Czerwona zajmuje Berlin Atak z zachodu II 1945 początek szturmu aliantów na Wał Zachodni III 1945 alianci forsują Ren IV 1945 alianci wkraczają do Czech; alianci zajmują Lipsk, Weimar i Erfurt 4 maja 1945 r. skapitulowały wojska niemieckie w Holandii, Danii i Szlezwiku. Natomiast 8 maja w Berlinie został podpisany przez reprezentantów sił niemieckich (w obecności przedstawicieli ZSRR, USA, Wielkiej Brytanii i Francji) akt bezwarunkowej kapitulacji Rzeszy. Odnosił się on do kwestii czysto wojskowych. Kwestie polityczne i terytorialne zostały rozstrzygnięte przez wielkie mocarstwa alianckie na konferencjach w Jałcie i Poczdamie. Koniec wojny na Dalekim Wschodzie Od 1944 r. flota japońska, zdając sobie sprawę z przewagi przeciwnika, starała się uniknąć konfrontacji. Dopiero dwie wielkie bitwy morskie (koło Wysp Mariańskich, czerwiec 1944 r., oraz w rejonie Filipin, październik 1944 r.) przyniosły zagładę głównych sił marynarki japońskiej. Tym samym Japonia została odcięta od dowozu podstawowych surowców. Jej terytorium, podobnie jak część zdobyczy japońskich na kontynencie azjatyckim, pozostało jednak nietknięte. Od początku 1945 r. Amerykanie zbliżali się systematycznie do wybrzeży japońskich, stosując taktykę „żabich skoków", tj. zajmowania kolejnych wysp, położonych coraz to bliżej Japonii, by zakładać na nich lotniska i inne urządzenia służące dalszym operacjom. Opór Japończyków rósł w miarę przybliżania się wojsk amerykańskich do granic kraju. Aby złamać japońską wolę walki, Amerykanie prowadzili od listopada 1944 r. dywanowe bombardowania miast i obiektów przemysłowych. Natomiast w sierpniu 1945 r. superfortece B-29 zrzuciły bombę atomową na Hiroszimę (78 tyś. zabitych, ok. 300 tyś. rannych) i Nagasaki (35 tyś. zabitych, 60 tyś. rannych). Fakt użycia tajemniczej broni o niespotykanej sile rażenia nie miał zasadniczego znaczenia dla obniżenia morale ludności (nie była ona świadoma znaczenia tego wydarzenia), natomiast bezsprzecznie wpłynął na postawę władz japońskich, przyspieszając ich decyzję o kapitulacji. Walki na Dalekim Wschodzie VI-VIH 1944 Amerykanie zajmują Wyspy Mariańskie II-III 1945 Amerykanie zajmują wyspę Iwo Jima (1,2 tyś. km od Tokio) IV-VI 1945 Amerykanie zajmują Okinawę (650 km od centrum Japonii) VIII 1945 alianci odzyskują Birmę 8 sierpnia 1945 r. do wojny przeciw Japonii włączył się Związek Radziecki (było to zgodne z ustaleniami konferencji w Jałcie), atakując stacjonującą w Mandżurii armię kwantuńską. Do końca miesiąca Armia Czerwona zajęła Mandżurię, północną Koreę, Sachalin i Wyspy Kurylskie. Podpisanie przez Japonię aktu bezwarunkowej kapitulacji nastąpiło 2 września 1945 r. Japonia dostała się pod okupację wojsk amerykańskich, oddziały japońskie w Mandżurii, na Sachalinie i w Korei na północ od 38 równoleżnika poddały się dowództwu radzieckiemu, wojska japońskie w Chinach - rządowi chińskiemu. Po kapitulacji Japonii wojska brytyjskie wróciły do Singapuru i Hongkongu, zaś wojska francuskie do Indochin. 4. Wojskowe rezultaty wojny W II wojnie światowej brało udział 61 państw (na 67 istniejących). Życie straciło ok,,50 m]n osób, a ok. 35 min odniosło rany i zostało dotkniętych kalectwem. Po stronie koalicji największe straty poniósł Związek Radziecki (ók. 20 min zabitych, w tym ludności cywilnej ok. 7 min), Chiny (ok. 10 mln)^Polska (ok. 6 min, w tym żołnierzy zabitych na frontach ok. 140 tyś.), Jugosławia (ok. 1,7 min) oraz Indie (ok.700 tyś.). Straty Francji wyniosły ok. 650 tyś. zabitych, USA ok. 400 tyś., Wielkiej Brytanii ok. 380 tyś. Po stronie bloku „Osi" Niemcy straciły ok. 7,3 min osób (w tym ludności cywilnej ok. 3 min), Japonia ok. 2,3 min (ludność cywilna ok. 1,1 min), a Włochy ok. 1,1 min. Niektóre zmiany w sposobie działania wojsk Sztuka wojenna wojska lądowe: motoryzacja transportu, zanik roli kawalerii, pierwszoplanowa rola wojsk pancernych, spadek znaczenia tradycyjnych metod obrony (twierdze i fortyfikacje); lotnictwo: rozwój lotnictwa bombowego (w tym długodystansowych bombowców strategicznych), użycie lotnictwa jako samodzielnej siły uderzeniowej (samoloty bombowe i szturmowe) oraz jako środka transportu sprzętu i żołnierzy (wojska powietrzno-desantowe); marynarka wojenna: spadek znaczenia wielkich okrętów artyleryjskich (pancerniki), wzrost znaczenia lotniskowców i lotnictwa morskiego oraz okrętów podwodnych Ważniejsze nowości techniczne radiolokacja: system wykrywania ruchu obiektów za pomocą fal radiowych, na wyposażeniu samolotów, okrętów i artylerii przeciwlotniczej (Wielka Brytania); napęd odrzutowy w lotnictwie (Niemcy: pocisk V-l, samoloty odrzutowe): napęd rakietowy w artylerii (ZSRR: tzw. katiusze); rakietowy pocisk balistyczny (Niemcy: pocisk V-2); samolot pionowego startu i lądowania, tj. śmigłowiec (USA); bomba atomowa (USA) 5. Polski udział w zmaganiach wojennych Z wojskowego punktu widzenia największą zasługą Polski był opór stawiony armii niemieckiej we wrześniu 1939 r. Walcząc w niesprzyjających okolicznościach politycznych i praktycznie w osamotnieniu, wojska polskie zadały napastnikowi dotkliwe straty w sprzęcie oraz w ludziach (nie były one wysokie liczebnie, lecz obejmowały najlepiej wyszkolone kadry Wehrmachtu). Tym samym kampania polska opóźniła niemieckie przygotowania do uderzenia w Europie Zachodniej. Jesienią 1939 r. władze polskie na emigracji przystąpiły do odbudowy polskich sił zbrojnych (przy pomocy Francji i Wielkiej Brytanii), które wzięły w 1940 r. niewielki udział w walkach w Europie Zachodniej (po kiesce Francji ewakuowały się do Wielkiej Brytanii). Możliwości rozbudowy polskich sił zbrojnych zwiększyły się wydatnie po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej. Traktat polsko-radziecki (tzw. układ Sikorski-Majski z lipca 1941 r.) spowodował uwolnienie dziesiątek tysięcy Polaków z obozów, więzień i terenów przesiedlenia. Byli żołnierze wojska polskiego mogli teraz wstępować do Armii Polskiej tworzonej na mocy tego układu. W jej szeregach zabrakło natomiast wziętych we wrześniu 1939 r. do niewoli oficerów (ok. 8-10 tyś.), zgładzonych w 1940 r. przez NKWD. Ostatecznie jednak Stalin nie dopuścił do rozbudowy polskiego wojska. Wskutek komplikacji natury politycznej jednostki polskie zostały w 1942 r. ewakuowane ze Związku Radzieckiego (na Bliski Wschód) i znalazły się na froncie (we Włoszech) dopiero w 1944 r. Wojsko polskie na frontach II wojny światowej (1940-1945) 11940 utworzenie polskich sił zbrojnych we Francji (dwie dywizje piechoty, Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich, Brygada Kawalerii Pancernej, lotnictwo); w Syrii powstaje Brygada Karpacka IV-VI 1940 polskie okręty wojenne oraz Brygada Podhalańska biorą udział w kampanii norweskiej V-VI 1940 wojska polskie biorą udział w kampanii francuskiej VIII-X 1940 polskie dywizjony lotnicze biorą udział w bitwie o Anglię; w Wielkiej Brytanii powstaje tzw. 1 Korpus Polski (dwie brygady piechoty) 1941-1945 Front wschodni VIII 1941 na mocy umowy polsko-radzieckiej powstaje Armia Polska w ZSRR - dowódca gen. Władysław Anders (do I 1942 r. jedna dywizja piechoty, kilka w trakcie formowania) 1942 wojska polskie zostają ewakuowane do Iranu, następnie Iraku, gdzie po połączeniu z Brygadą Karpacką tworzą Armię Polską na Wschodzie (ok. czterech dywizji), podległą Brytyjczykom V 1943 komuniści polscy w ZSRR tworzą Dywizję im. Tadeusza Kościuszki (dowódca gen. Zygmunt Berling) X 1943 Dywizja kościuszkowska bierze udział w bitwie pod Lenino III 1944 wojska polskie w ZSRR zostają rozbudowane do trzech dywizji piechoty, brygady artylerii i brygady pancernej VII 1944 oddziały polskie biorą udział w forsowaniu Bugu. Decyzją Krajowej Rady Narodowej oddziały te zostają połączone z Armią Ludową, tworząc I armię Wojska Polskiego VIII 1944 na mocy decyzji PKWN powstaje II armia Wojska Polskiego VIII-IX 1944 I armia WP dochodzi do linii Wisły, zajmując prawobrzeżną Warszawę I-III 1945 I armia WP bierze udział w operacji pomorskiej IV-V 1945 I armia WP bierze udział w walkach o Berlin, II armia WP walczy na terenie Czechosłowacji Front zachodni 1941-1942 Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich (dowódca - gen. Stanisław Kopański) walczy w Afryce Płn. IV 1944 wydzielony z Armii Polskiej na Wschodzie 2 Korpus Polski ląduje we Włoszech i bierze udział w zdobyciu Monte Cassino (V 1944) VI 1944 oddziały polskie biorą udział w lądowaniu w Normandii (Francja) VII 1944 2 Korpus wyzwala Anconę (Włochy) VIII 1944 1 Dywizja Pancerna (wydzielona z 1 Korpusu, dowódca - gen. Stanisław Maczek) bierze udział w bitwie pod Falaise (Francja) IX 1944 Samodzielna Brygada Spadochronowa (wydzielona z 1 Korpusu, dowódca - gen. Stanisław Sosabowski) bierze udział w bitwie pod Arnheim (Holandia) IV 1945 2 Korpus wyzwala Bolonię (Włochy) V1945 1 Dywizja Pancerna zajmuje Wilhelmshaven (Niemcy) Rozdział 3. Sytuacja podbitych narodów 1. Status prawny krajów pokonanych Z chwilą gdy państwa ekspansjonistyczne przystąpiły do realizacji swych zamierzeń, musiały zdecydować, w jakiej formie będą sprawować władzę na zdobytych obszarach. Wzorce postępowania ujawniły się już przed wrześniem 1939 r. Rozstrzygnięcia w sprawach terytorialnych w latach trzydziestych Aneksja (wcielenie): strona zwycięska dokonuje włączenia (integracji) zajętych ziem do swego systemu administracyjno-prawnego, uważając je odtąd za część własnego terytorium. Przykłady: wcielenie Austrii do Niemiec (1938); aneksja Albanii przez Włochy (1939). Okupacja: państwo zwycięskie traktuje zajęte ziemie jako swą zdobycz, bez przesądzania jednak o ich ostatecznej przyszłości. Władza okupanta sprawowana jest za pomocą instytucji o charakterze tymczasowym (np. dowódców wojskowych). Przykłady: okupacja terenów Chin przez Japonię (od 1937 r.). Państwo satelickie: strona zwycięska formalnie uznaje suwerenność zajętego lub uzależnionego terytorium, powołuje tam jednak podporządkowany sobie ściśle rząd. Przykłady: utworzenie Państwa Słowackiego (III 1939) - pozornie niepodległego (własne wojsko, waluta, obszar celny itd.), lecz Niemcy ogłosili się gwarantem „ochrony niezawisłości politycznej" Słowacji, wprowadzając tam swoje wojska. Protektorat: forma pośrednia między państwem satelickim a obszarem wcielonym. Przykłady: Protektorat Czech i Moraw (III 1939) - należał do obszaru Wielkiej Rzeszy, władzę w imieniu Berlina sprawował urzędnik niemiecki (protektor), jednocześnie istniały miejscowe władze czeskie (prezydent, rząd, szczątkowe siły zbrojne, lokalna administracja). Formy panowania państw „Osi" na zajętych terenach Po rozpoczęciu działań wojennych państwa „Osi" postępowały nadal wedle przedstawionych wyżej reguł. Ustanawiane formy panowania zależały od perspektywicznych planów tych krajów w odniesieniu do poszczególnych terytoriów. W praktyce najczęściej stosowano model okupacji, co wiązało się z rozwojem sytuacji na frontach - władanie państw ekspansjonistycznych podbitymi ziemiami trwało zbyt krótko, aby ich przywódcy zdołali w pełni zrealizować swe dalekosiężne zamierzenia. Kraje okupowane przez Niemcy: Polska centralna (1939), Dania (1940), Norwegia (1940), Holandia (1940), Belgia (1940), płn. Francja (1940), Serbia (1941), Grecja (1941, wspólna okupacja niemiecko-włoska), zach. obszary ZSRR (1941), Państwo Francuskie (tzw. Francja Yichy, od 1942, wspólna okupacja niemiecko-włoska). W końcowej fazie wojny Niemcy okupowały również tereny swych byłych sojuszników - m.in. Włoch, Węgier, Słowacji i Finlandii. Ziemie zaanektowane przez Niemcy: zachodnie obszary Polski (1939), rejon Eupen (Belgia, 1940), Alzacja i Lotaryngia (Francja, 1940), Luksemburg (1940), część Słowenii (Jugosławia, 1941). Należy pamiętać, iż polityka okupacyjna w krajach Europy Zachodniej i Europy Wschodniej znacznie się różniła. W tym ostatnim rejonie okupacja traktowana była jako wstęp do ustanowienia trwałego panowania Rzeszy nad zajętymi terenami. Decyzje niemieckie w odniesieniu do ziem polskich Obszary wcielone do Rzeszy (1939): Pomorze, Wielkopolska, Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, Suwalszczyzna, część woj. kieleckiego, krakowskiego, łódzkiego i warszawskiego. Obszary okupowane: pozostałe ziemie państwa polskiego (do linii granicznej, wytyczonej w układzie ze Związkiem Radzieckim z dn. 28 IX 1939 r.), jako tzw. Generalna Gubernia. Generalna Gubernia - dystrykty: krakowski, lubelski, radomski, warszawski, od 1941 r. także dystrykt Galicja - nie wchodziła w skład Rzeszy, podlegała Rzeszy we wszystkich dziedzinach życia jako rodzaj niemieckiej kolonii; ośrodek władzy: Generalny Gubernator (mianowany przez fuhrera), formalnie niezależny od urzędów w Rzeszy. Administracja lokalna (z wyjątkiem najniższego szczebla) w rękach niemieckich; system prawny: nadrzędność prawa ustanowionego przez władze okupacyjne, polskie ustawodawstwo (część prawa cywilnego) obowiązywało wtedy, gdy nie kolidowało to z interesem Niemiec. Działania ZSRR na zdobytych terenach (1939-1941) Tendencje ekspansjonistyczne występowały również w polityce ZSRR, przy czym w latach 1939-1941 ich realizacja była możliwa dzięki współdziałaniu z Niemcami. Wymuszając na swych sąsiadach zmianę granic, Związek Radziecki zmierzał każdorazowo do aneksji zdobytych terenów (wschodnia część Polski, część Finlandii, kraje bałtyckie, Besarabia) i ich sowietyzacji. Mechanizm aneksji był najczęściej podobny: w pierwszym etapie Armia Czerwona wkraczała na upatrzone obszary, następnie powoływano tam instytucje „władzy ludowej", te zaś z kolei decydowały o „dobrowolnym" przyłączeniu do ZSRR. Zbliżone metody działania zastosowano także w latach 1944-1945, kiedy to Związek Radziecki doprowadził do wasalizacji rejonu Europy Środkowowschodniej. Wykorzystywanie miejscowej ludności do legalizacji podbojów (kwestia kolaboracji) Przyłączając obce terytoria, państwa zaborcze musiały brać pod uwagę postawę miejscowej ludności. Najczęściej w ich interesie leżało pozyskanie tej ludności do współpracy, gdyż to ułatwiało im legalizację dokonanego zaboru, jak również rozwiązywało niektóre techniczne problemy okupacji. Zakres tej współpracy zależał od dwóch czynników: strategicznych planów agresora oraz zapatrywań społeczeństw podbitych krajów. Doświadczenie II wojny światowej pokazuje, iż jeśli leżało to w zamierzeniach zdobywców, przeważnie znajdowali oni chętnych do kolaboracji, co nie znaczy, iż kolaboranci mieli w każdym przypadku poparcie własnego społeczeństwa. Kolaboracja: współpraca obywatela kraju podbitego z władzami państwa-zaborcy, przynosząca szkodę temu krajowi i jego mieszkańcom. W ustawodawstwie wielu państw została uznana za czyn przestępczy, podlegający karze (z karą śmierci włącznie). Pojęcie kolaboracji nie jest jednoznaczne, gdyż nie istnieje zgodność poglądów w kwestii, które formy współpracy należy uznać za szkodliwe dla interesów państwa zajętego przez obce siły (np. czy wszyscy funkcjonariusze polskiej policji w Generalnej Guberni - tzw. policji granatowej - byli kolaborantami?). Pojęcie to ma ponadto uwikłania ideologiczne, np. współpraca z władzami radzieckimi, także w akcjach deportacji i wywłaszczania ludności polskiej na ziemiach zajętych przez Armię Czerwoną w 1939 r., nie była w odczuciu środowisk komunistycznych aktem kolaboracji. Zjawisko kolaboracji wystąpiło w większości podbitych krajów europejskich. Na zachodzie Europy, gdzie niemiecki system okupacyjny wyróżniał się względną łagodnością, nie ominęło ono praktycznie żadnego państwa. Było jednak również widoczne w krajach słowiańskich (Czechosłowacja, Jugosławia) oraz na obszarach ZSRR. Różny był natomiast zasięg tego zjawiska, a jego poszczególne przypadki miały swoją specyfikę. Najgłośniejsze przypadki kolaboracji w latach 1939-1945 Belgia Leon Degrelle: przywódca nacjonalistycznej partii „rexistów", w 1941 r. organizator dywizji SS „Walonien", walczącej na froncie wschodnim; skazany zaocznie na karę śmierci (1945) Czechosłowacja Emil Hacha: w 1938 r. prezydent republiki, od 1939 r. prezydent Protektoratu Czech i Moraw (zm. 1945); Józef Tiso: ksiądz katolicki, od 1939 r. prezydent Państwa Słowackiego; w 1947 r. skazany na karę śmierci Francja Francois Darlan: admirał, dowódca marynarki wojennej. Od 1942 r. naczelny dowódca sił zbrojnych Państwa Francuskiego (Francja Yichy), zginął z rąk antyfaszyty (1942); Marcel Deat: socjalista, w 1939 r. napisał głośny artykuł Umierać za Gdańsk?, od 1940 r. w rządzie Yichy; po wojnie skazany zaocznie na karę śmierci (zm. 1955); Pierre Laval: od 1942 r. premier rządu Yichy, rzecznik ustaw rasistowskich; w 1945 r. skazany na karę śmierci; Philippe Petain: marszałek Francji, bohater I wojny światowej, od 1940 r. przywódca Państwa Francuskiego, skazany na karę dożywotniego więzienia (zm. 1951) Jugosławia Milan Nedić: generał, od 1941 r. premier tzw. komisarycznego rządu serbskiego; popełnił samobójstwo (1946); Ante Pavelić: twórca chorwackiej organizacji faszystowskiej (ustasze), od roku 1941 przywódca Niepodległego Państwa Chorwackiego; zmarł na emigracji (1959) Norwegia Yidkun Quisling: oficer zawodowy, założyciel faszystowskiej Partii Jedności Narodowej, premier kolaboracyjnego rządu w 1940 r. i od 1942 r. ; w 1945 r. skazany na karę śmierci; Knut Hamsun: dziennikarz i pisarz, laureat nagrody Nobla (1920), w 1940 r. opowiedział się za współpracą z Niemcami; po wojnie sądzony i skazany na wysoką grzywnę (zm. 1959) Związek Radziecki Mieczysław Kamiński: major Armii Czerwonej, od 1941 r. w niewoli niemieckiej, utworzył brygadę Rosyjskiej Narodowej Armii Wyzwoleńczej (RONA), która brała m.in. udział w tłumieniu powstania warszawskiego; rozstrzelany przez Niemców za grabieże (1944); Andriej Własow: generał Armii Czerwonej, od 1942 r. w niewoli, utworzył Rosyjską Armię Wyzwoleńczą (ROA), która na terenach Ukrainy i Polski brała udział w walkach po stronie Niemiec, zaś na terenie Czechosłowacji (1945) przeciwko Niemcom; w 1946 r. skazany na karę śmierci Motywem skłaniającym do współpracy z okupantem były najczęściej względy ideologiczne. Nie przypadkiem Niemcy znaleźli partnerów głównie wśród polityków, zafascynowanych ideologią faszyzmu i narodowego socjalizmu. Od 1941 r. jedną z płaszczyzn, na której dokonywała się konsolidacja różnych sił politycznych wokół bloku „Osi", był antysowietyzm. Właśnie obawa przed komunizmem spowodowała, iż na froncie wschodnim w walkach po stronie Niemiec brały udział grupy cudzoziemskich ochotników (m.in. Holendrzy, Belgowie, Francuzi, Norwegowie), wchodzące w skład formacji Waffen-SS. W niektórych przypadkach decyzja o kolaboracji była podejmowana ze względów taktycznych. Część polityków uważała, iż niepodjęcie współpracy z okupantem może sprowadzić na ich kraj falę represji. Przykładem takiej postawy są działania marszałka Petaina we Francji oraz polityków czeskich w Protektoracie Czech i Moraw. Ci ostatni, kolaborując z Niemcami, utrzymywali jednocześnie kontakty z ruchem oporu. Na terenie ZSRR postawy proniemieckie rodziły się pod wpływem motywów ideologicznych, politycznych i narodowych. W 1941 r. część ludności państwa radzieckiego gotowa była widzieć w wojskach niemieckich wybawicieli spod panowania okrutnego reżimu stalinowskiego (terror rozpętany przez Niemców szybko rozwiał te nadzieje). Spodziewano się też, iż kraj zostanie uwolniony z więzów gospodarki komunistycznej (m.in. wieś oczekiwała dekolektywizacji rolnictwa). Wreszcie niektóre grupy narodowe, wcielone siłą do imperium rosyjskiego, pragnęły wykorzystać nową sytuację dla urzeczywistnienia swych dążeń niepodległościowych. Ten ostatni motyw był w sumie najsilniejszy i on też spowodował, iż współpraca z Niemcami miała największy zasięg na obszarze państw bałtyckich (Litwa, Łotwa, Estonia), na Ukrainie oraz w republikach kaukaskich. W Polsce, w odróżnieniu od innych krajów europejskich, zjawisko kolaboracji politycznej w trakcie okupacji niemieckiej praktycznie nie wystąpiło. Przywódcy Rzeszy nie szukali partnerów do współpracy, z kolei wszystkie polskie ruchy polityczne zajmowały stanowisko antyniemieckie (nawet te, które przed 1939 r. zdradzały zainteresowanie ideologią faszyzmu). Bardziej złożona była sytuacja na ziemiach polskich pod okupacją radziecką (1939-1941). Władze radzieckie zamierzały z jednej strony zatrzeć ślady państwowości polskiej na tych terenach (stosując różne formy represji i terroru), z drugiej natomiast pozostawiały przy życiu niektóre placówki polskie (głównie kulturalne i naukowe). Równocześnie władze te wciągały okazjonalnie miejscową ludność do spektakularnych imprez politycznych (organizacja wyborów do zgromadzeń ludowych „Zachodniej Białorusi" i „Zachodniej Ukrainy"), które miały świadczyć o poparciu społeczeństwa dla nowej rzeczywistości. W działaniach tych strona radziecka znajdowała partnerów po stronie polskiej, głównie w kręgach lewicującej bądź komunistycznej inteligencji (najgłośniejszy przykład - Wanda Wasilewska). Motywem skłaniającym do współpracy było też traktowanie ZSRR jako mniejszego zła (w porównaniu z Niemcami) a ponadto obawa przed represjami lub zwykły oportunizm. Do wytworzenia się nastrojów dezorientacji przyczyniło się również stanowisko rządu polskiego, który po 17 września 1939 r. nie ogłosił publicznie żadnej deklaracji precyzującej stan prawny między ZSRR a Polską (rozkaz Rydza-Śmigłego z 17 września nakazywał unikanie walk z wkraczającą Armią Czerwoną). Innym problemem była postawa obywateli Rzeczypospolitej niepolskiej narodowości. Lewicowe odłamy społeczności białoruskiej, ukraińskiej i żydowskiej witały w 1939 r. z entuzjazmem wojska radzieckie, wierząc, iż wprowadzenie systemu komunistycznego będzie gwarancją równouprawnienia wszystkich narodów. Kręgi nacjonalistyczne z kolei zamierzały wykorzystać nową sytuacją w celu zmniejszenia polskiego stanu posiadania na obszarach stanowiących od lat przedmiot rywalizacji. Nastroje niechęci wobec Polaków były podsycane przez propagandę radziecką, przedstawiającą obraz II Rzeczypospolitej w wybitnie czarnych barwach, jako kraju nędzy, ucisku i terroru. 2. Zamierzenia państw ekspansjonistycznych wobec zajętych terytoriów Metody postępowania na zdobytych terenach zależały od dalekosiężnych planów państwa-agresora. We wrześniu 1940 r. Niemcy, Włochy i Japonia podpisały tzw. Pakt Trzech, zawierający uzgodnienie podziału stref wpływów w świecie. Pomimo to państwa „Osi" nie skoordynowały precyzyjnie swych politycznych zamierzeń, nie wypracowały też wspólnego planu działania na płaszczyźnie militarnej. Między Niemcami a Włochami np. istniały duże różnice interesów (dla Hitlera śródziemnomorski teatr operacyjny miał - odwrotnie niż dla Mussoliniego - drugorzędne znaczenie). Włochy okazały się jednak zbyt słabe militarnie i politycznie, aby przeforsować swe postulaty. Jeszcze mniej do powiedzenia mieli inni sygnatariusze Paktu Trzech (Węgry, Rumunia, Słowacja, Bułgaria, Niezależne Państwo Chorwackie) oraz Finlandia (wojskowy sojusznik Rzeszy). Dlatego też w kwestii zasad nowej organizacji Europy głos decydujący należał do Niemiec. Niemieckie koncepcje „nowego ładu" Określając zasady „nowego ładu" politycy hitlerowcy kierowali się dwiema zasadniczymi przesłankami - dążeniem do zaborów terytorialnych, motywowanych brakiem „przestrzeni życiowej", a także przekonaniem o rasowej wyższości narodu niemieckiego. Łącząc kryteria rasistowskie z kryteriami geopolitycznymi, przywódcy III Rzeszy wyróżniali wśród podbitych terytoriów 3 kategorie: 1. ziemie należące rasowo i kulturowo do obszaru germańskiego, 2. obszary traktowane jako kolonie niemieckie, 3. obszary pod wojskową i polityczną kontrolą Rzeszy, uzasadnioną potrzebami wojny. Na zachodzie Europy do krajów germańskich Niemcy zaliczali: Danię, Norwegię, Holandię, Belgię i Luksemburg. Status Francji był nieokreślony, a rozstrzygnięcie jej przyszłości odłożono na okres powojenny. U podstaw niemieckiej ekspansji na Bałkany leżały głównie motywy ekonomiczno-wojskowe. Rzesza nie widziała tu ziem (poza płn. Słowenią) nadających się do germanizacji. Realizacja celów o charakterze zasadniczym miała nastąpić na wschodzie Europy i tutaj też działania polityków hitlerowskich miały najbardziej zróżnicowany charakter. Niemiecki „nowy ład" w Europie Wschodniej ziemie, które wcielono do Rzeszy: zachodnie tereny Polski; ziemie, które zamierzano wcielić do Rzeszy: kraje nadbałtyckie, Krym, tereny zamieszkałe przez Niemców nadwołżańskich, Baku, Półwysep Kolski, zachodnia Ukraina, okręg białostocki; projektowana przyszłość Generalnej Guberni: zasiedlenie jej osadnikami niemieckimi „Generalny Plan Wschodni" Idea „nowego ładu" najbardziej radykalnie została wyrażona w tzw. Generalnym Planie Wschodnim, którego projekty dyskutowano w kierownictwie SS w latach 1941-1943. Główne założenia "Generalnego Planu Wschodniego" Planem zamierzano objąć ziemie polskie, kraje bałtyckie, zachodnią Ukrainę, rejon Leningradu, Krym, łuk Dniepru (w wariantach skrajnych - ziemie rosyjskie aż do Uralu); autorzy planu zamierzali przesiedlić ok. 30 min mieszkańców tych ziem na Syberię zachodnią, resztę miejscowej ludności przeznaczali do eksterminacji bądź germanizacji; na opuszczonych terenach zamierzano osiedlić ok. 10-20 min osadników niemieckich; na realizację planu przeznaczano 20-25 lat. Brak odpowiednich środków organizacyjnych i finansowych, nade wszystko zaś rozwój sytuacji militarnej sprawiły, iż koncepcja planu nie wyszła poza fazę wstępnych rozważań, a w 1944 r. prace nad nim zostały zawieszone. Niemniej w latach 1942-1943 Niemcy przeprowadzili kilka dużych operacji przesiedleńczych (m.in. w 1942 r. na Zamojszczyźnie), które stanowiły formę przymiarki do realizacji szerzej zakreślonych zamierzeń. „Ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej" Do najbardziej zbrodniczych przedsięwzięć niemieckich należał plan całkowitej eksterminacji zamieszkującej Europę ludności żydowskiej. Hasło walki z „międzynarodowym żydostwem" należało do głównych wezwań partii hitlerowskiej od początku jej istnienia. Uzasadnieniem tego hasła były dwie, sprzeczne zresztą ze sobą, teorie. Pierwsza traktowała Żydów jako kierowniczą siłę w polityce międzynarodowej (hitlerowcy twierdzili, iż kapitalizm i komunizm są różnymi formami władzy sprawowanej przez Żydów), siłę dążącą do odebrania Niemcom należnej im w świecie pozycji. Druga teoria traktowała Żydów jako element aspołeczny, pasożytniczy i bezwartościowy, niezdolny do twórczego działania. Wedle głosicieli tej teorii cała kultura europejska została stworzona przez rasę nordycką (nazywaną przez hitlerowców „aryjską"). Niemieckie zamierzenia wobec ludności żydowskiej przechodziły różne etapy. Program emigracji (do wybuchu II wojny światowej) przewidywał usunięcie Żydów z życia gospodarczego, kulturalnego i politycznego oraz przyspieszenie tempa emigracji tej ludności poza Europę. Koncepcja rezerwatu (1939-1940) w tym okresie hitlerowcy przystąpili do koncentracji ludności żydowskiej w większych skupiskach (stąd tworzenie wielkich gett), skąd miała być ona przeniesiona do specjalnych rezerwatów (docelowo poza Europę, m.in. na Madagaskar). Zagłada biologiczna (od 1941 r.) (dokładna data i okoliczności wydania przez Hitlera rozkazu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" nie są znane) VI 1941: początek masowych mordów Żydów (głównie rozstrzeliwanie) na terenach ZSRR przez specjalne oddziały policji (Einsatzgruppen); do końca roku zamordowano ok. 400 tyś. osób; X 1941: zakaz emigracji Żydów niemieckich do krajów zamorskich; początek przesiedleń Żydów z terenów Rzeszy do Generalnej Guberni; pierwsze próby mordowania przy użyciu gazów („gazy samochodowe" - Chełm nad Nerem, cyklon B - Oświęcim) I 1942: konferencja przedstawicieli centralnych urzędów Rzeszy (tzw. konferencja na Wannsee, od nazwy ulicy na przedmieściach Berlina), w czasie której uzgodniono zasady organizacji masowych przesiedleń Żydów do Generalnej Guberni, wybranej na teren „ostatecznego rozwiązania"; III 1942: początek masowego ludobójstwa Żydów w obozach zagłady - straty ludności żydowskiej wyniosły ok. 5-6 min osób (dokładne ustalenie liczby ofiar jest niemożliwe, m.in. ze względu na zmiany granic, migracje, brak wyników spisów ludności), z czego ok. 4 min zginęły w obozach zagłady; największych strat doznały skupiska żydowskie na ziemiach polskich (2,7 min) oraz w ZSRR (ok. miliona). Losy ludności żydowskiej w latach II wojny światowej nie mają swojego odpowiednika (poza podobnie potraktowaną przez hitlerowców ludnością cygańską). Wyjątkowość zagłady (holocaustu) Żydów nie polegała na statystycznych rozmiarach tej tragedii (niektóre inne narody doznały większych strat), lecz na tym, iż Niemcy skazali na śmierć całą społeczność -jedynie ze względu na przynależność do określonego narodu. Mechanizm ludobójstwa cechowała biurokratyczna systematyczność i organizacyjna perfekcja. Proces zagłady objął całość terytoriów kontrolowanych przez Niemcy. Największe szansę uratowania mieli Żydzi w krajach, gdzie rygory okupacji były względnie łagodne (np. Dania), bądź w tych państwach satelickich, których władze odmawiały zgody na deportację swych obywateli narodowości żydowskiej (m.in. Bułgaria i Rumunia). 3. Metody zniewalania i eksploatacji zajętych terenów a. Postępowanie Niemiec Eksploatacja gospodarcza Niemcy w okresie apogeum swych wpływów prowadzili trzy rodzaje polityki ekonomicznej. Ziemie wcielone do Rzeszy starano się szybko zintegrować z gospodarką reszty kraju, głównie poprzez przejmowanie majątków ziemskich i zakładów przemysłowych w ręce niemieckie. Na okupowanych obszarach zachodniej i północnej Europy polityka niemiecka starała się zużytkować możliwości miejscowego przemysłu i rolnictwa dla celów strategicznych Rzeszy, bez ingerowania jednak w stosunki własnościowe oraz w ustawodawstwo społeczne (zezwalano nawet na działalność związków zawodowych i strajki). Między krajami zajętymi a Niemcami wytworzyły się różne formy symbiozy gospodarczej. Z krajów tych płynęły do Niemiec: żywność (Dania), uzbrojenie (Belgia, Holandia) i inne formy świadczeń. Z kolei Rzesza dostarczała tym krajom niektórych surowców, umożliwiających funkcjonowanie miejscowego przemysłu. Odmiennie rozwijała się sytuacja na okupowanych ziemiach Europy Wschodniej (Polska, ZSRR). Rzesza prowadziła tu gospodarkę o charakterze rabunkowym, zmierzającą do maksymalnego wykorzystania miejscowej siły roboczej oraz zasobów surowcowych. Elementami tej polityki była m.in. grabież mienia (pod hasłem „aryzacji"), nierespektowanie żadnych praw podmiotowych ludności podbitej (nieograniczony wyzysk pracowników), przymus pracy (część ludności kierowano na roboty do Niemiec). Największe znaczenie przywiązywano do zwiększania wydajności produkcji rolnictwa (obowiązkowe dostawy żywności). Inwestycje należały do rzadkości, miały zaś głównie na celu rozbudowę obiektów 0 znaczeniu strategicznym (rozbudowa sieci kolejowej i drogowej). Zasadniczo na okupowanych ziemiach Europy Wschodniej działania w sferze ekonomii traktowano jako element polityki narodowościowej, zmierzającej do degradacji cywilizacyjnej podbitej ludności. Jedne narody przeznaczono do szybkiej eksterminacji (Hitler wolał wymordować Żydów 1 radzieckich jeńców wojennych, niż wykorzystać ich pracę), inne chciano sprowadzić do roli niewykształconej, niewykwalifikowanej i używanej niewolniczo siły roboczej. Przesiedlenia Niemieckie projekty „nowego ładu" przewidywały gruntowną zmianę stosunków narodowościowych w niektórych rejonach Europy. Niemcom zabrakło czasu i środków finansowych, aby urzeczywistnić swe dalekosiężne zamiary, niemniej niektóre projekty zdołali zrealizować. Największy zasięg przybrały wysiedlenia ludności polskiej z ziem wcielonych do Rzeszy (głównie z Wielkopolski i z Pomorza) do Generalnej Guberni, prowadzone od jesieni 1939 do marca 1941 r. Wysiedleńców (ok. 700 tyś.) zastępowano niemieckimi osadnikami, sprowadzanymi z krajów bałtyckich, ZSRR, Rumunii, a nawet z Polski centralnej (GG). W latach 1942-1943 doszło do przemieszczeń ludności w ramach przygotowań do realizacji „Generalnego Planu Wschodniego". Wykorzystywanie antagonizmów między podbitymi narodami Jedną z zasad niemieckiej polityki okupacyjnej była dewiza divide et impera (dziel i rządź). Niemcy pragnęli dyskontować konflikty między różnymi grupami narodowościowymi, starali się też przeciwdziałać konsolidacji poszczególnych społeczeństw poprzez podsycanie rozmaitych lokalnych separatyzmów. Poglądy przywódców III Rzeszy w tej materii nie były zresztą jednolite. Hitler np. należał do przeciwników okazywania względów jakimkolwiek grupom etnicznym w Europie Wschodniej (nawet gdyby przynosiło to dezintegrację ZSRR), uważając, iż na dłuższą metę jest to sprzeczne ze strategicznymi interesami Niemiec. Te doktrynalne zastrzeżenia ustępowały jednak przed motywami natury praktycznej, związanymi z sytuacją militarną. W rezultacie naziści wspierali postawy antyrosyjskie i antyradzieckie wśród niektórych społeczności Związku Radzieckiego (w krajach bałtyckich, na Ukrainie, na Kaukazie), wykorzystywali też m.in. nienawiść istniejącą między narodami Jugosławii. Na ziemiach polskich polityka ta wyrażała się głównie w zaostrzeniu konfliktu polsko-ukraińskiego. Choć terror niemiecki był wymierzony również w Ukraińców, na co dzień byli oni uprzywilejowani (lepsze warunki aprowizacji, własny system szkół, łącznie z gimnazjami, prawo utrzymania instytucji kulturalnych itp.). Przy zachęcającej postawie niemieckiej administracji okupacyjnej w latach 1942-1944 doszło na Wołyniu i w Galicji Wschodniej do pogromów polskiej ludności (ok. 100 tyś. zabitych) przez ukraińskie grupy nacjonalistyczne. Germanizacja W zamierzeniach polityków hitlerowskich germanizacja niektórych terenów miała stanowić ukoronowanie procesu wprowadzania w Europie „nowego ładu". Teoretycznie germanizacja mogła być przeprowadzona dwiema metodami: 1. poprzez zasiedlenie (kolonizację) wybranych obszarów niemieckimi osadnikami; 2. przez kulturowo-językowe zniemczenie (asymilację narodową) mieszkańców wytypowanych rejonów. W praktyce dominował pierwszy wariant postępowania, jako że naziści, będąc skrajnymi rasistami, bronili „czystości" ludów „aryjskich" przed obcymi wpływami i domieszkami „obcej krwi". Dlatego z założenia odrzucano możliwość asymilowania Słowian (poza niemczeniem wybranych jednostek, jeśli swym wyglądem odpowiadały cechom „aryjczyka"). Germanizacja na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy na Górnym Śląsku: dążenie do szybkiej germanizacji (tzw. regermanizacji), opierającej się na założeniu, iż wszyscy mieszkańcy tego rejonu są Niemcami lub potencjalnymi Niemcami; na Pomorzu: germanizacja (zniemczanie) stopniowa i selektywna; w tzw. kraju Warty (Wielkopolska, część woj. łódzkiego): germanizacja poprzez wysiedlanie ludności polskiej z tych terenów. W 1941 r. władze wprowadziły tzw. Niemiecką Listę Narodowościową (Yolkslistę), formalizującą kryteria postępowania z ludnością przewidzianą do zniemczenia. Oddziaływanie na ludność podbitą w dziedzinie kultury Również i na tej płaszczyźnie działania niemieckie były zróżnicowane. Na ziemiach wcielonych do Rzeszy dążono do szybkiej germanizacji poprzez unifikację językową, organizowanie życia kulturalnego na wzór obowiązujący w Niemczech, eliminowanie wpływów innych kultur, ekspansywną działalność niemieckich placówek kulturalnych. W Europie Zachodniej polityka okupanta stawiała sobie głównie zadanie kontrolne, tak by miejscowa sztuka nie była w stanie rozbudzać świadomości narodowej i woli odwetu. Jednocześnie Niemcy pozostawiali ludności szeroki zakres swobód twórczych, co we Francji np. spowodowało prawdziwy rozkwit życia teatralnego, kinematografii, koniunkturę na rynku wydawniczym itp. W krajach zaliczanych do „germańskich" (Belgia, Dania, Holandia, Norwegia) zwracano szczególną uwagę na pozyskiwanie osób i środowisk nastawionych proniemiecko, na niszczenie kulturalnych pomostów z innymi obszarami Europy oraz na odnajdywanie dowodów niemieckiej obecności w przeszłości danego kraju (podobną politykę prowadzono także w Protektoracie Czech i Moraw). W okupowanych krajach Europy Wschodniej (przede wszystkim Polska) Niemcy dążyły do kulturowego i cywilizacyjnego unicestwienia ludności. Jeśli na Zachodzie Niemcom zależało na propagowaniu własnych osiągnięć w literaturze i sztuce, to na Wschodzie obowiązywała zasada ścisłej separacji - powstające tu niemieckie instytucje kulturalne przeznaczone były wyłącznie dla okupantów („nur fur Deutsche"). Polityka niemiecka w Generalnej Guberni 1. grabież polskiego mienia kulturalnego (także dzieł sztuki sakralnej); 2. likwidacja szkolnictwa wyższego i średniego; likwidacja polskich placówek kulturalnych; likwidacja polskiej prasy; 3. propagowanie rozrywek o możliwie najniższym poziomie artystycznym; 4. eksterminacja inteligencji, prześladowania kleru katolickiego; 5. likwidacja swobody informacji (m.in. zakaz posiadania aparatów radiowych) Cechą polityki niemieckiej na wszystkich zajętych terenach były prześladowania twórczości autorów pochodzenia żydowskiego oraz przeciwników politycznych nazizmu. Powszechną praktyką był również rabunek dóbr kultury, któremu często towarzyszyło niszczenie dzieł sztuki, uznanych za obce duchowi niemieckiemu. Terror i eksterminacja Sięgając po środki represyjne władze okupacyjne miały na uwadze kilka celów. - Terror prewencyjno-odwetowy: zmierzał do zapewnienia stanu bezpieczeństwa na zapleczu frontu w rejonie operacji wojskowych (np. stosowanie zasady zbiorowej odpowiedzialności za akty sabotażu) bądź do wymuszenia u podbitej ludności respektu dla zarządzeń porządkowych okupanta (np. karanie za nielegalny handel, posiadanie radia). Ten rodzaj terroru stosowali Niemcy na wszystkich podbitych terenach. W okupowanych krajach Europy Zachodniej, gdzie przeważnie utrzymywano istnienie miejscowego sądownictwa, wyłączano spod jego jurysdykcji sprawy o charakterze politycznym, przekazując je sądom niemieckim, w razie potrzeby wprowadzano też czasowo stan wyjątkowy (Dania w 1943 r., Norwegia w latach 1941-1942). Na Wschodzie nie troszczono się o zachowywanie pozorów praworządności, toteż w ramach terroru prewencyjno-odwetowego stosowano na co dzień, bez sądu karę śmierci. W działaniach tych Niemcy korzystali z pomocy lokalnych formacji policyjnych (tzw. policja granatowa w Generalnej Guberni, policja ukraińska, białoruska, żydowska itd.). - Terror jako sposób biologicznego niszczenia podbitych narodów: stosowany w odniesieniu do niektórych terytoriów (Europa Wschodnia) oraz niektórych grup narodowych (Żydzi, Cyganie, część narodów słowiańskich). Do głównych metod należały: - akcje pozbawienia wolności dużych grup ludzkich (łapanki uliczne), - stosowanie zasady zbiorowej odpowiedzialności i karanie bez dochodzenia winy (rozstrzeliwanie zakładników, uliczne egzekucje w odwecie za działalność ruchu oporu, pacyfikacje), - tortury fizyczne i psychiczne w celu wymuszenia zeznań, - doprowadzanie do śmierci głodowej ludności wytypowanych regionów (np. ludność żydowska w gettach), - terror i ludobójstwo w stosunku do osób skierowanych do obozów koncentracyjnych. Symbolem nazistowskiej polityki eksterminacyjnej były obozy odosobnienia. Pojawiły się one w Rzeszy wkrótce po dojściu Hitlera do władzy (Dachau, Buchenwald, Sachsenhausen), natomiast w trakcie wojny ich sieć została znacznie rozbudowana, przede wszystkim na ziemiach polskich (na okupowanych terenach Związku Radzieckiego do najczęściej stosowanych metod należały pacyfikacje oraz mordy wykonywane przez specjalne grupy policyjne). Chociaż wszystkie obozy były miejscami terroru i wyniszczenia, różniły się specyfiką wykonywanych zadań. Stąd podział na obozy przesiedleńcze, przejściowe, karne, obozy pracy itp. W 1941 r. zaczęły też powstawać obozy natychmiastowej zagłady (w terminologii hitlerowskiej tzw. obozy specjalne), których jedynym celem było masowe uśmiercanie ludzi, natychmiast po ich przybyciu do obozu. Największe obozy na ziemiach Generalnej Guberni Obozy koncentracyjne: Majdanek, Auschwitz-Birkenau (w Oświęcimiu-Brzezince) Obozy natychmiastowej zagłady: Culmhof (Chełmno), Majdanek, Brzezinka (Auschwitz II), Sobibór, Treblinka Zbrodnie ludobójstwa popełnione przez faszyzm i nazizm zostały po 1945 r. opisane i napiętnowane przez międzynarodową opinię publiczną (m.in. w trakcie procesu norymberskiego). b. Polityka radziecka na zaanektowanych terenach Istotna rola, jaką odgrywał ZSRR w trakcie wojny z państwami „Osi", a także mocarstwowy status tego państwa po wojnie sprawiły, iż wiedza o polityce radzieckiej wobec zajętych terenów upowszechniała się powoli, a poza tym przyjmowano ją z niedowierzaniem. Tymczasem stosowane przez system stalinowski metody zniewalania były bardzo podobne do metod hitlerowskich, a radziecki aparat bezpieczeństwa potrafił działać z większą skutecznością. Celem polityki władz radzieckich była sowietyzacja i pełne zintegrowanie zdobytych terytoriów (ziemie polskie, państwa bałtyckie, Besarabia) z republikami radzieckimi. Na terytoriach tych wprowadzano radzieckie instytucje ustrojowe i polityczne, mieszkańcom narzucano radzieckie obywatelstwo i wcielano ich przymusowo do Armii Czerwonej. Elementem sowietyzacji było też wprowadzenie radzieckiego modelu gospodarczego. Na ziemiach byłego państwa polskiego w latach 1939-1941 władze przeprowadziły kolektywizację rolnictwa oraz nacjonalizację przemysłu, handlu i banków, stosowały konfiskaty polskiej własności, prześladowania grup nieproletariackich (urzędników państwo- wych, ziemian, kupców, bankowców, właścicieli przedsiębiorstw, hoteli, restauracji itp.), starały się zantagonizować społeczeństwo poprzez podsycanie nastrojów „walki klasowej". Na płaszczyźnie narodowej Związek Radziecki dążył do likwidacji świadectw przynależności zajętych terenów do państwa polskiego i zmiany struktury etnicznej (wyrugowanie elementu polskiego). Metody walki z polskością podsycanie konfliktów narodowościowych: polsko-ukraińskiego, polsko-żydowskiego; prześladowanie języka polskiego, rusyfikacja i sowietyzacja szkolnictwa, likwidacja polskich placówek kulturalnych; prześladowanie polskiej inteligencji, sfer opiniotwórczych oraz byłych pracowników polskiego aparatu państwowego (jako tzw. elementów antysowieckich), niszczenie polskich pamiątek narodowych, prześladowanie Kościoła katolickiego; masowe przesiedlenia ludności: w II 1940 r. ok. 220 tyś. osób (głównie na tereny północne ZSRR), w IV 1940 r. ok. 320 tyś. (do Kazachstanu), w VI-VII 1940 r. ok. 240 tyś.; terror i eksterminacja: kierowanie dużych grup ludzkich do obozów koncentracyjnych (łagry), eksterminacja głodem, aresztowania i rozstrzeliwania - najgłośniejszy przypadek to wymordowanie wziętych do niewoli oficerów wojska i policji z obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie (zbrodnia katyńska). 4. Ruch oporu Ruch oporu, rozumiany jako wszelkie działania ludności podbitego kraju, zmierzające do odzyskania niepodległości, wystąpił we wszystkich państwach, które padły ofiarą zbrojnej przemocy. Opór ten polegał na przeciwstawianiu się polityce okupanta (bądź rodzimym ośrodkom kolaboracyjnym), na przeciwdziałaniu nastrojom defetyzmu i bierności w szeregach własnego społeczeństwa, na dążeniu do ochrony substancji narodowej (w dziedzinie gospodarki, kultury, oświaty itp.) oraz na konstruowaniu projektów kształtu politycznego państwa po odzyskaniu niezawisłości. Dla zasięgu i form ruchu oporu decydujące znaczenie miały 3 elementy: nastroje ludności (klęska wojenna wywołała w Polsce i Jugosławii chęć odwetu, natomiast we Francji nastroje depresji i zobojętnienia), polityka okupanta (mógł on swym postępowaniem zaostrzyć bądź łagodzić napięcia) oraz wojskowe znaczenie danego regionu (silna partyzantka istniała przeważnie na terenach, na których planowane były wojskowe operacje aliantów). Opór cywilny Ten rodzaj oporu był najczęściej spotykaną metodą walki z obcą okupacją, przy czym można tu wyróżnić opór bierny, przeważnie spontaniczny (np. ignorowanie zarządzeń władz okupacyjnych, mało wydajna praca) oraz opór czynny, zazwyczaj ujęty w ramy organizacyjne. W krajach, gdzie reżim okupacyjny był stosunkowo łagodny, ruch oporu mógł wykorzystywać dla swoich celów istniejące jawnie organizacje (np. związki zawodowe) oraz sięgać po formalnie wciąż legalne metody działania (organizowanie wieców, pochodów, strajków itp.). W państwach o ostrzejszych rygorach okupacji koniecznością było działanie w sposób zakonspirowany. Formy oporu cywilnego samoorganizowanie się społeczeństwa: przeciwdziałanie nastrojom defetystycznym, zwalczanie osób i środowisk kolaboracyjnych, bojkot zarządzeń okupanta, zwalczanie propagandy okupanta - bojkot kin i prasy wydawanej przez okupanta, zrywanie plakatów, pisanie haseł na ścianach, rozlepianie ulotek, drukowanie i kolportowanie własnej prasy i wydawnictw; przeciwdziałanie próbom wynaradawiania i niszczenia materii narodowej: ochrona zabytków, dzieł sztuki i bibliotek, organizowanie własnej sieci nauczania; przeciwdziałanie skutkom okupacji w sferze gospodarczej i politycznej: tworzenie własnego obiegu gospodarczego (np. potajemne dostarczanie żywności do miast), odbudowa przedwojennych struktur życia politycznego (partie polityczne, różne ciała przedstawicielskie); bezpośrednie działania na szkodę okupanta: różne formy sabotażu i dywersji W krajach Europy Zachodniej okupacja nie zagrażała samoistności kulturowej i biologicznej tamtejszych narodów, toteż ruch oporu miał tam na uwadze głównie cele polityczne i wojskowe. W Europie Wschodniej natomiast (przede wszystkim w Polsce) ruch ten musiał objąć wszystkie dziedziny narodowego życia, chroniąc je przed niszczycielską działalnością okupantów. Organizacją pozawojskowych form ruchu oporu na ziemiach polskich zajmowało się Kierownictwo Walki Cywilnej, samodzielna komórka Delegatury Rządu na Kraj (od 1943 r. Kierownictwo Walki Podziemnej, podporządkowane dowódcy AK). Opracowało ono tzw. kodeks praw i obowiązków Polaków, zawierający wytyczne zasad postępowania w stosunku do okupanta. Wojskowy ruch oporu Istniał praktycznie we wszystkich okupowanych krajach europejskich, z natury rzeczy działał w sposób zakonspirowany, a tworzony był z reguły bądź przez zawodowych wojskowych, wywodzących się z pokonanej przez agresora armii, bądź przez partie polityczne (w Polsce np. Narodowe Siły Zbrojne, utworzone przez jeden z odłamów Narodowej Demokracji). W ruchu tym zarysowały się dwie zasadniczo odmienne koncepcje działania. Zgodnie z pierwszą, konspiracja miała zmierzać do stworzenia w podziemiu odpowiednika regularnej armii, która koncentruje się głównie na werbunku kadr, ich szkoleniu, zdobywaniu broni itd., przygotowując się do jednego, decydującego wystąpienia (powstanie miało być rozpoczęte w chwili załamania się systemu okupacyjnego bądź pojawienia się u granic kraju wojsk koalicji antyniemieckiej). Wedle drugiego poglądu, ruch oporu powinien prowadzić nieustanne operacje wojskowe (tam, gdzie to możliwe, poprzez działania partyzantki leśnej), zadając nieprzyjacielowi jak największe straty, nawet kosztem dużych ofiar po swojej stronie. Tego rodzaju postawa charakterystyczna była dla ruchu komunistycznego, ale dopiero po ataku Niemiec na ZSRR (w latach 1939-1941 III Międzynarodówka zajmowała postawę proniemiecką, oskarżając rządy Anglii i Francji o prowadzenie agresywnej wojny przeciwko pokojowo usposobionej III Rzeszy). Konspiracje wojskowe w Europie Albania Armia Narodowowyzwoleńcza: utworzona w 1943 r., w jej władzach dużą rolę odgrywali komuniści; prowadziła walkę partyzancką, dysponując w 1944 r. 26 brygadami bojowymi (ok. 70 tyś. ludzi). Francja Francuskie Siły Wewnętrzne: utworzone w 1944 r. z inicjatywy gaulistów, przez połączenie kilku mniejszych organizacji wojskowych (kilkaset tyś. osób); latem 1944 r. doprowadziły do wybuchu powstania (m.in. w Paryżu); Wolni Strzelcy i Partyzanci Francuscy: konspiracja wojskowa francuskich komunistów (1940); w 1944 r. weszli w skład Francuskich Sił Wewnętrznych. Grecja Armia Narodowowyzwoleńcza (ELAS,1941): zdominowana politycznie przez komunistów, organizowała walkę partyzancką (ok. 50 tyś. żołnierzy), odegrała ważną rolę w wyzwoleniu kraju (1944). Jugosławia Wojsko Ludowowyzwoleńcze Jugosławii: tworzone od 1941 r. przez komunistów (Josif Broz Tito), w 1944 r. liczyło ok. 500 tyś. żołnierzy; toczyło w latach 1941-1945 walki z Niemcami, doprowadzając do wyzwolenia znacznych obszarów państwa; Wojsko Jugosłowiańskie w Ojczyźnie: tworzone od 1942 r. oddziały partyzanckie (tzw. czetnicy), podporządkowane rządowi na emigracji (dowódca - Draża Mihajlović); w 1945 r. rozbite przez oddziały Tito. Polska Związek Walki Zbrojnej (1939), od 1942 r. Armia Krajowa: w 1944 r. ok. 250-350 tyś. osób; podporządkowana rządowi polskiemu na emigracji; prowadziła akcje dywersyjne, operacje partyzanckie (m.in. operacja „Burza"), w 1944 r. wywołała powstanie w Warszawie; dowódcy: Kazimierz Sosnkowski (1940), Stefan Rowecki „Grot" (1940-1943), Tadeusz Komorowski „Bór" (1943-1944); Gwardia Ludowa (1942), od 1944 r. Armia Ludowa: wojskowa organizacja komunistów (w 1944 r. ok. 35 tyś. osób), organizowała partyzantkę leśną, od 1944 r. była zapleczem władzy PKWN; Bataliony Chłopskie (1940): konspiracja wojskowa Stronnictwa Ludowego, w 1944 r. ok. 160 tyś. osób (z czego w partyzantce leśnej ok. 4 tyś.), od 1943 r. włączane do AK w ramach tzw. akcji scaleniowej; Narodowe Siły Zbrojne (1942): utworzone przez jeden z odłamów Narodowej Demokracji (w 1944 r. ok. 65 tyś. osób), odmawiały podporządkowania się Delegaturze i Komendzie Głównej AK; organizowały oddziały leśne, zwalczające również partyzantkę komunistyczną, a od 1944 r. władzę PKWN. Zasadniczym polem działania konspiracji wojskowych było rozpoznanie (wywiad), dywersja i sabotaż. Operacje te miary ogromne znaczenie dla mocarstw alianckich, toteż koordynowały one, inspirowały i finansowały poczynania siatek konspiracyjnych w poszczególnych krajach. O wiele rzadszym zjawiskiem były operacje o charakterze partyzanckim. Występowały one w krajach mających sprzyjające warunki geograficzno-przyrodnicze (Albania, Grecja, Jugosławia, niektóre rejony Polski oraz ZSRR). Sztaby armii alianckich posługiwały się formacjami partyzanckimi w celu dezorganizowania zaplecza nieprzyjaciela na głównych kierunkach uderzeń, stąd duża aktywność oddziałów „leśnych" w momentach ofensywy wojsk sprzymierzonych (partyzantka we Francji latem 1944 r. bardzo rozbudowana - najliczniejsza w okupowanej Europie - partyzantka radziecka na tyłach niemieckich). Państwo podziemne Terminem tym określa się sytuację, gdy na terytorium okupowanym ruch oporu obejmuje wszystkie dziedziny życia społecznego, tworzy konspiracyjne struktury, stanowiące odpowiednik aparatu legalnego państwa, a jednocześnie jest w stanie spowodować przestrzeganie przez ludność wydawanych przez siebie norm prawnych i rozporządzeń. Elementy polskiego państwa podziemnego władza zwierzchnia: prezydent (Władysław Raczkiewicz), wódz naczelny (Władysław Sikorski, 1939-1943, Kazimierz Sosnkowski, 1943-1944, Tadeusz Komorowski, 1944-1945) i rząd na wychodźstwie (premierzy: Władysław Sikorski, 1939-1943, Stanisław Mikołajczyk, 1943-1944, Tomasz Arciszewski, 1944-1945); władza centralna w kraju: przedstawiciel rządu (Delegat, od 1944 r. w randze wicepremiera), od 1944 r. Krajowa Rada Ministrów; władza administracyjna: Delegatura (podzielona na specjalistyczne departamenty oraz jednostki terenowe); siły zbrojne: ZWZ-AK; aparat sprawiedliwości: m.in. podziemne sądownictwo (wojskowe sądy specjalne), działające w myśl zasad określanych przez Kierownictwo Walki Cywilnej Rozdział 4. Aspekt polityczno-dyplomatyczny II wojny światowej 1. Uczestnicy wojny W II wojnie światowej brało udział 61 państw, przy czym liczebną przewagę miała koalicja antyfaszystowska (do końca 1944 r. 40 krajów). Uczestników wojny można podzielić na trzy kategorie: 1. państwa ponoszące główny ciężar operacji wojskowych, 2. państwa, których udział w operacjach wojskowych miał charakter pomocniczy, 3. państwa uczestniczące w wojnie wyłącznie na płaszczyźnie dyplomatyczno-politycznej. Blok państw „Osi" Największy zakres miało zaangażowanie wojskowe Niemiec (1939-1945), Włoch (1940-1943) i Japonii (1941-1945). W latach 1941-1944 udział w wojnie po stronie „Osi" brały także: Finlandia, Węgry, Rumunia, Słowacja, Bułgaria i Niezależne Państwo Chorwackie. W roku 1944, wobec szybkiego pogarszania się sytuacji militarnej „Osi", większość z nich zmieniła front, zwracając się przeciwko Rzeszy. Na Dalekim Wschodzie sojusznikami Japonii były niektóre powołane przez Japończyków pseudoniezależne państewka - Mandżukuo (Mandżuria), Birma, Filipiny, Indochiny i Indonezja (w krajach tych istniał jednocześnie antyjapoński ruch oporu). Koalicja antyfaszystowska Główni uczestnicy koalicji Wielka Brytania (1939-1945), Związek Radziecki (1941-1945), Stany Zjednoczone (1941-1945), w latach 1939-1940 także Francja; państwa o dużym zaangażowaniu militarnym: Australia, Kanada i Nowa Zelandia (brytyjskie dominia), Chiny (wojna z tym państwem wiązała ok. miliona żołnierzy japońskich). W skład koalicji wchodziły ponadto państwa, które padły ofiarą agresji bloku „Osi", lecz nie podpisały aktu politycznej kapitulacji, kontynuując w różnych formach walkę przeciw zaborcy. Rządy tych państw przeniosły się na emigrację (rząd polski, czechosłowacki, norweski, belgijski, holenderski, jugosłowiański i grecki), starając się tam stworzyć własne siły zbrojne (najliczniejsze były oddziały polskie) oraz kierować ruchem oporu w kraju. W 1944 r. do wojny z Niemcami przystąpiła również większość dotychczasowych sojuszników Rzeszy. Formalny udział w wojnie po stronie koalicji wzięło wiele państw pozaeuropejskich (głównie Ameryki Łacińskiej), które jednak w praktyce nie prowadziły żadnych operacji wojskowych (poza Brazylią). Kraje neutralne w Europie ścisła neutralność: Szwecja, Szwajcaria; neutralność połączona z proniemieckimi sympatiami w polityce zagranicznej: Hiszpania, Irlandia, Portugalia Wewnętrzne konflikty w państwach uczestniczących w wojnie Częstym zjawiskiem w latach 1939-1945 była sytuacja, iż w poszczególnych krajach powstawało kilka ośrodków politycznych, które nie tylko konkurowały między sobą, lecz także zajmowały odmienne stanowisko wobec toczącej się wojny. W Chinach np. na terenach zajętych przez Japonię ukonstytuował się kolaboracyjny rząd gen. Wang Czing-weja (z siedzibą w Nankinie), natomiast walkę przeciw Japonii prowadziły zarówno wojska Kuomintangu (podlegające rządowi Czang Kai-szeka, który był uznany przez koalicję antyfaszystowską za legalną władzę w państwie), jak i komunistyczna Chińska Armia Czerwona. Francja zakończyła w roku 1940 swój udział w wojnie, a rząd marszałka Petaina współpracował z Niemcami, podczas gdy po stronie koalicji walczyły nadal oddziały Wolnych Francuzów, dowodzone przez gen. Charlesa de Gaulle'a. Szczególnie dramatyczne następstwa miały wewnętrzne konflikty w Grecji, Polsce i Jugosławii. W dwóch pierwszych krajach wiązały się one z polityczną ofensywą sił komunistycznych, podważających legalność przedwojennych władz państwowych (przebywających na emigracji). W Jugosławii doszedł do tego dodatkowy czynnik w postaci silnych napięć narodowościowych (szczególnie między Serbami i Chorwatami). W Polsce i Jugosławii konflikt ten rozstrzygnęli na swoją korzyść komuniści (w dużej mierze dzięki pomocy wojsk radzieckich), w Grecji wojna domowa (1946-1949) zakończyła się porażką partii komunistycznej. Sytuacja prawnomiędzynarodowa władz polskich w latach 1939-1945 IX 1939 powstanie rządu gen. Władysława Sikorskiego (uznawany przez większość państw europejskich, nie uznawany przez Niemcy i ZSRR) VII 1941 układ Sikorski-Majski przynosi wznowienie stosunków dyplomatycznych przez Polskę i ZSRR IV 1943 ZSRR zrywa stosunki dyplomatyczne z Polską (sprawa katyńska) XII 1943 komuniści tworzą w Warszawie Krajową Radę Narodową, jako organ władzy reprezentujący „interesy najszerszych mas społeczeństwa polskiego" (KRN nie uznawała rządu polskiego na emigracji) VII 1944 komuniści tworzą Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (rodzaj rządu tymczasowego) XII 1944 PKWN zostaje przekształcony w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej I 1945 ZSRR uznaje Rząd Tymczasowy II 1945 na konferencji w Jałcie wielkie mocarstwa postanawiają, iż Rząd Tymczasowy zostanie przekształcony w Rząd Jedności Narodowej (poprzez „włączenie przywódców demokratycznych z samej Polski i Polaków z zagranicy") VI 1945 utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, premier - Edward Osóbka-Morawski (socjalista), wicepremierzy - Władysław Gomułka (komunista) i Stanisław Mikołajczyk (ludowiec) VI- VII 1945 państwa zachodnie cofają uznanie rządowi polskiemu na emigracji i nawiązują stosunki dyplomatyczne z Rządem Jedności Narodowej 2. Porozumienia międzynarodowe Każdy z bloków walczących państw był związany siecią rozmaitych porozumień międzynarodowych: sojuszy wojskowych, traktatów politycznych, umów gospodarczych itp. Ponadto niektóre państwa nawiązywały różne formy bliskiej współpracy nawet przy braku formalnych porozumień (Stany Zjednoczone np. nie miały traktatów sojuszniczych z Wielką Brytanią i ZSRR). Sojusze militarne Po wybuchu wojny na Dalekim Wschodzie Niemcy, Japonia i Włochy podpisały układy (11 grudnia 1941 r. i 18 stycznia 1942 r.), formalizujące powstanie przymierza tych państw (ustalały one formy współpracy wojskowej oraz podział stref okupacyjnych w skali globalnej). Porozumienia te częściowo się zdezaktualizowały po kapitulacji Włoch w 1943 r. Sojusze państw koalicji antyniemieckiej były przeważnie zawarte jeszcze przed wybuchem wojny. Kapitulacja Francji (1940) zdezaktualizowała polsko-francuski układ sojuszniczy oraz niepisany, lecz funkcjonujący, sojusz brytyjsko-francuski. Natomiast ZSRR zawarł po przystąpieniu do koalicji sojusze z Wielką Brytanią, Polską i Czechosłowacją. Porozumienia polityczne Zawierane w trakcie wojny dwustronne i wielostronne porozumienia regulowały zarówno rozmaite problemy natury szczegółowej, jak i kwestie o szerszym znaczeniu. W tej ostatniej kategorii szczególny charakter miały układy stanowiące projekcję ideologicznych poglądów układających się stron oraz wyraz ich zamiarów strategicznych. 1936 Pakt Antykominternowski (Niemcy i Japonia): przewidywał wspólną walkę przeciwko Międzynarodówce Komunistycznej; przed wybuchem wojny do Paktu przystąpiły Włochy, Węgry, Mandżukuo i Hiszpania, zaś po 1939 r. Bułgaria, Dania, Finlandia, Rumunia, Niezależne Państwo Chorwackie, Słowacja oraz chiński rząd gen. Wang Czing-weja w Nankinie. 1940 Pakt Trzech (Niemcy, Włochy i Japonia): przewidywał współpracę sygnatariuszy w tworzeniu nowego ładu w Europie i Azji ; do Paktu zgłosiły następnie akces: Węgry, Rumunia, Słowacja, Bułgaria i Niezależne Państwo Chorwackie. Dokumentem, który określał polityczno-moralną strategię koalicji antyfaszystowskiej, była Karta Atlantycka, podpisana przez Winstona Churchilla i Franklina Delano Roosevelta 14 sierpnia 1941 r. (jeszcze przed przystąpieniem USA do wojny), a 24 września - przez ZSRR. Zasady Karty Atlantyckiej Jej sygnatariusze deklarowali m.in.: wyrzeczenie się ekspansji terytorialnej, nieakceptowanie zmian terytorialnych bez zgody zainteresowanych narodów, uznanie prawa wszystkich narodów do wyboru formy rządu, dążenie do pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego po zniszczeniu dyktatury nazistowskiej, wprowadzenie swobodnej żeglugi po zakończeniu wojny, dążenie do wyrzeczenia się przemocy w stosunkach międzynarodowych. Zasady Karty (do 1 945 r. podpisało ją 5 1 państw) legły u podstaw Organizacji Narodów Zjednoczonych. Współpraca gospodarcza Postanowienia dotyczące zasad współpracy gospodarczej (w związku z potrzebami toczącej się wojny) były zamieszczone w tekstach wielu porozumień politycznych i wojskowych. Dla funkcjonowania koalicji antyfaszystowskiej fundamentalne znaczenie miała ustawa Kongresu Stanów Zjednoczonych z 11 marca 1941 r. (tzw. Lend-Lease Act). Lend-Lease Act Ustawa przyznająca prezydentowi USA prawo do sprzedaży, zamiany, dzierżawy lub wypożyczenia wszelkiego rodzaju sprzętu wojskowego państwom, których wsparcie leżało w interesie obronnym Stanów Zjednoczonych. Do marca 1945 (wówczas ustawa przestała obowiązywać) USA udzieliły pomocy 42 krajom, w tym w największym zakresie Wielkiej Brytanii (31 mld dolarów w postaci 25 tyś. czołgów, 50 tyś. samolotów i in.) oraz Związkowi Radzieckiemu (1 1 mld - m.in. 18 tyś. samolotów, 7,5 tyś. czołgów, 4,4 min ton żywności). Konferencje wielkich mocarstw alianckich Jedną z form działania dyplomacji krajów koalicji było organizowanie konferencji przedstawicieli walczących państw, w trakcie których podejmowano ważne decyzje polityczne i wojskowe. Odnosiły się one przeważnie do kwestii związanych z prowadzeniem wojny (np. konferencja moskiewska we wrześniu 1941 r. zdecydowała o formach i zakresie pomocy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych dla ZSRR). Skład uczestników tych konferencji odzwierciedlał układ sił wewnątrz koalicji, gdzie dominującą pozycję miały trzy państwa: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania oraz Związek Radziecki. Do wyjątków należała sytuacja, by do udziału w konferencjach wielostronnych byli zapraszani przedstawiciele innych krajów. Kulminacyjnym momentem współpracy tzw. wielkiej trójki były konferencje w Teheranie, Jałcie i Poczdamie, w których wzięli udział przywódcy trzech mocarstw: Winston Churchill (następnie Clement Attlee), Franklin Delano Roosevelt (po jego śmierci Harry Truman) oraz Józef Stalin. Najważniejsze decyzje konferencji trzech mocarstw Teheran (XI-XII 1943): kwestie militarne - decyzja o otwarciu drugiego frontu w Europie poprzez operację desantową w płn. Francji; kwestie polityczne - stwierdzenie konieczności powołania po wojnie międzynarodowej organizacji pokojowej; kwestie terytorialne - przyjęcie zasady, iż granica polsko-radziecka biec będzie wzdłuż linii Curzona, Polska uzyska natomiast nabytki terytorialne kosztem Niemiec. Jałta (II 1945): ustalono, iż Niemcy będą okupowane przez 4 mocarstwa („wielka trójka" + Francja), zostaną zdemilitaryzowane i zdenazyfikowane, wypłacą odszkodowania, a ich przywódcy staną przed sądem; w kwestii polskiej zdecydowano, iż granica polsko-radziecka przebiegać będzie wzdłuż linii Curzona, w Polsce powstanie Rząd Jedności Narodowej (przez reorganizację komunistycznego Rządu Tymczasowego, polegającą na włączeniu doń „przywódców demokratycznych z Polski i Polaków z zagranicy"), który przeprowadzi „wolne i nieskrępowane wybory"; „wielka trójka" ustaliła, iż ZSRR przystąpi do wojny przeciw Japonii w okresie 2-3 miesięcy po kapitulacji Niemiec, w zamian za otrzymanie Wysp Kurylskich, płd. Sachalinu oraz strefy okupacyjnej w Korei; określono tryb zwołania konferencji założycielskiej Organizacji Narodów Zjednoczonych. Poczdam (VII-VIII 1945): skonkretyzowano ustalenia jałtańskie w sprawie zasad okupacji Niemiec (m.in. powołanie Sojuszniczej Rady Kontroli i zarządów wojskowych stref okupowanych, z zadaniem denazyfikacji, demilitaryzacji, dekartelizacji i demokratyzacji podległych terenów); „wielka trójka" uznała Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w Polsce, decydując, iż do chwili ostatecznego wytyczenia granicy polsko-niemieckiej (w traktacie pokojowym z Niemcami), ziemie na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej znajdować się będą pod zarządem państwa polskiego; podjęto decyzję o wysiedleniu ludności niemieckiej z terenów Polski, Czechosłowacji i Węgier. Przywódcy „wielkiej trójki" byli przeświadczeni, iż dzięki dominującej pozycji militarnej ich państw mają oni prawo do rozstrzygania kwestii dotyczących wielu rejonów świata. Decyzje zapadające na konferencjach miały charakter arbitralny, podejmowano je przeważnie bez uwzględnienia opinii zainteresowanych krajów. Postanowienia konferencji odnosiły się najczęściej do spraw związanych z prowadzeniem wojny. Niektóre z nich decydowały jednak o organizacji powojennego świata. Współpraca trzech mocarstw spowodowała ukształtowanie się po II wojnie światowej nowego porządku politycznego (zwłaszcza w Europie). Ponieważ kulminacja tej współpracy przypadła na czas konferencji w Jałcie (w Poczdamie między uczestnikami spotkania wystąpiły znaczne różnice poglądów), porządek ten otrzymał miano „jałtańskiego", a jego istotą był podział Europy na strefy wpływów. Część historyków jest zdania, iż porządek ów powstał nie tyle w wyniku samej Jałty (gdzie np. postanowiono, iż w Polsce odbędą się „wolne i nieskrępowane wybory"), co w rezultacie interpretacji decyzji konferencji przez Stalina. Jest też kwestią otwartą, czy przywódcy Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii zawierali ze Związkiem Radzieckim porozumienia w pełni świadomi ich konsekwencji, czy też ich ocenę intencji Stalina cechowała naiwność. Porządek jałtański obalony został dopiero w rezultacie i upadku komunizmu w krajach Europy Środkowowschodniej (1989) i rozpadu ZSRR (1991). 3. Polityczne konsekwencje wojny Zgodnie z ustaleniami mocarstw alianckich, państwa „Osi" zostały zmuszone do podpisania aktów bezwarunkowej kapitulacji. O ich dalszym losie zadecydowały wstępnie konferencje „wielkiej trójki". Rozbieżności między mocarstwami zachodnimi a ZSRR sprawiły, iż po 1945 r. nie doszło do zwołania konferencji pokojowej z Niemcami (na wzór konferencji w Paryżu w 1919 r.), toteż Niemcy nie podpisały traktatu pokojowego. Traktaty takie zawarła natomiast większość byłych sojuszników europejskich III Rzeszy. Losy bloku „Osi" Swój udział w wojnie najszybciej zakończyły Włochy. Po wylądowaniu wojsk alianckich na Sycylii (lipiec 1943) Mussolini został obalony (we wrześniu 1943 r.). Włochy skapitulowały, po czym przyłączyły się do koalicji antyniemieckiej. Władza królewskiego rządu włoskiego, uznawanego przez sprzymierzonych, rozciągała się jednak jedynie na terytoria Włoch południowych (opanowanych przez wojska amerykańsko-brytyjskie). Pozostała część kraju pozostawała pod okupacją armii niemieckiej. Niemcy przywrócili do władzy Mussoliniego, który utworzył uzależnione od Rzeszy państewko pod nazwą Włoskiej Republiki Socjalnej. W miarę posuwania się na północ, alianci tworzyli na wyzwolonych terenach tymczasową administrację (spośród reprezentantów sił antyfaszystowskich). Państewko Mussoliniego rozpadło się w kwietniu 1945 r., kiedy to duce dostał się w ręce partyzantów i został rozstrzelany (kilkudziesięciu wyższych dygnitarzy Włoskiej Republiki Socjalnej stanęło następnie przed sądem). W styczniu 1946 r. sprzymierzeni przekazali administrację Włoch północnych rządowi królewskiemu, co zamknęło proces zjednoczenia kraju. W czerwcu 1946 r. plebiscyt ludności zadecydował o przekształceniu Włoch w republikę. III Rzesza podpisała akt bezwarunkowej kapitulacji 8 maja 1945 r. Na konferencji w Poczdamie (s. 454) „wielka trójka" zdecydowała, iż Niemcy będą okupowane przez wojska amerykańskie, brytyjskie, radzieckie i francuskie oraz że do czasu przebudowy kraju w duchu pokoju i demokracji nie zostanie powołany rząd ogólnoniemiecki. Przebudowa Niemiec miała polegać na: całkowitym rozbrojeniu, demilitaryzacji i likwidacji przemysłu militarnego; zniszczeniu nazizmu - m.in. poprzez rozwiązanie organizacji nazistowskich; ukaraniu przywódców nazistowskich winnych zbrodni ludobójstwa; reorganizacji sądownictwa i instytucji wychowawczych; uświadomieniu Niemcom, że ich nowa sytuacja jest karą za postępowanie III Rzeszy; demokratyzacji (m.in. poprzez rozwój samorządu lokalnego i decentralizację). Jednym z istotnych przejawów współpracy wielkich mocarstw w sprawie niemieckiej było powołanie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (z siedzibą w Norymberdze). Decyzje Międzynarodowego Trybunału Wojskowego (proces norymberski) 1. uznanie za przestępcze niektórych instytucji III Rzeszy (tajnej policji, tj. Gestapo, służby bezpieczeństwa, tj. SD, tzw. drużyn ochronnych, tj. SS), 2. skazanie na śmierć lub więzienie przywódców III Rzeszy (którzy przeżyli wojnę) pod zarzutem udziału w spisku przeciwko pokojowi, popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, przeciw ludzkości oraz zbrodni wojennych. Trybunał działał w latach 1945-1947, przeprowadził proces przeciw głównym przywódcom Rzeszy (m.in. Herman Góring, Joachim Ribbentrop) oraz 1 2 procesów dodatkowych, w których skazano łącznie 1 77 osób (w tym 25 na karę śmierci). Narastające stopniowo rozbieżności polityczno-ideologiczne między ZSRR a mocarstwami zachodnimi przekreśliły możliwość przygotowania traktatu pokojowego z Niemcami i doprowadziły w latach 1947-1949 do podziału terytorium niemieckiego na dwa odrębne państwa (Republika Federalna Niemiec oraz Niemiecka Republika Demokratyczna). Wojskowej okupacji czterech mocarstw poddane zostało również terytorium Austrii (w 1938 r. przyłączonej do Niemiec). W 1955 r. Austria odzyskała niepodległość, deklarując jednocześnie wieczystą neutralność. s Japonia podpisała akt bezwarunkowej kapitulacji 2 września 1945 r. i przeszła pod okupację wojsk amerykańskich. W wyniku wojny utraciła ona wszystkie posiadłości zamorskie, a jej ustrój wewnętrzny został zdemokratyzowany na wzór demokracji zachodnich. W 1948 r. międzynarodowy trybunał aliancki osądził 25 głównych japońskich zbrodniarzy wojennych (7 wyroków śmierci), natomiast lokalne komisje wojskowe skazały na śmierć dalszych 920 przestępców wojennych, a ponad 3 tyś. na kary więzienia. Po wybuchu wojny w Korei (1950) nastąpiła stopniowa zmiana polityki amerykańskiej, toteż we wrześniu 1951 r. państwa zachodnie podpisały układ pokojowy z Japonią, kończący okupację tego kraju. W lutym 1947 r. doszło w Paryżu do podpisania układów pokojowych z byłymi sojusznikami europejskimi Rzeszy - Bułgarią, Finlandią, Rumunią i Włochami. Układy te nakładały na pokonane państwa ograniczenia militarne, określały wysokość odszkodowań wojennych oraz ustalały granice tych krajów (zob. dalej). Rozstrzygnięcia w sprawach terytorialnych Nowy kształt Europy Środkowowschodniej został wytyczony w decydującej mierze przez Związek Radziecki. W końcowej fazie wojny doprowadził on, przy milczącej aprobacie mocarstw zachodnich, do istotnych zmian terytorialnych, polegających m.in. na przekreśleniu postanowień tzw. arbitraży wiedeńskich z lat 1938, 1940 (s. 412). Treść zawartych przez ZSRR w latach 1944-1945 układów rozejmowych z sojusznikami Rzeszy została zatwierdzona w czasie konferencji paryskiej w lutym 1947 r. Zmiany terytorialne w Europie Z mapy europejskiej zniknęło Niezależne Państwo Chorwackie (wróciło do Jugosławii), Państwo Słowackie (wróciło do Czechosłowacji) oraz Litwa, Łotwa i Estonia (zaanektowane przez ZSRR). Całkowitej zmianie uległy granice Polski: na wschodzie - utrata ziem na wschód od tzw. linii Curzona oraz Galicji Wschodniej na rzecz ZSRR; na północy - uzyskanie Gdańska oraz Warmii i Mazur; na zachodzie - uzyskanie Pomorza Szczecińskiego oraz Śląska Dolnego, Górnego i Opolskiego; na południu - granica polsko-czechosłowacka została utrzymana wedle stanu sprzed 1938 r. Rumunia utraciła Besarabię (na rzecz ZSRR), odzyskała Siedmiogród (od Węgier). Węgry utraciły Siedmiogród (na rzecz Rumunii) oraz Ruś Zakarpacką (na rzecz Czechosłowacji). Czechosłowacja odstąpiła odzyskaną Ruś Zakarpacką Związkowi Radzieckiemu. Finlandia zrezygnowała ostatecznie z ziem utraconych na rzecz ZSRR w rezultacie tzw. wojny zimowej i utraciła dodatkowo (również na rzecz ZSRR) port Petsamo (Pieczenga). Wielkie mocarstwa usankcjonowały dokonane w 1940 r. przyłączenie Dobrudży do Bułgarii (kosztem Rumunii). Na Dalekim Wschodzie dotychczasowe terytoria powiernicze Japonii (Karoliny, Mariany, Wyspy Marshalla) zostały decyzją ONZ przekazane Stanom Zjednoczonym, Tajwan (od 1895 r. w rękach japońskich) powrócił do Chin, natomiast Kuryle i płd. Sachalin pozostały przy ZSRR. Terytorium północnej Korei (do 38 równoleżnika) zostało zajęte przez wojska radzieckie, co zapoczątkowało trwały podział tego kraju (1948) na Republikę Koreańską oraz Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną. Francuzi przywrócili swą władzę w Kambodży, Laosie i Wietnamie. Panowanie francuskie nie obejmowało północnej części tego ostatniego kraju, gdzie w 1945 r. komuniści proklamowali utworzenie Demokratycznej Republiki Wietnamu (w 1946 r. rozpoczęła się wojna między Francją a DRW). W wyniku II wojny światowej niepodległość ogłosiła Indonezja (1945, poprzednio kolonia holenderska), Filipiny (1946, przed wojną pod protektoratem USA, jako tzw. państwo stowarzyszone), a w 1948 r. także Birma (przed wojną kolonia brytyjska). W Afryce północnej Libia (kolonia włoska) znalazła się pod wojskową administracją państw zachodnich (w 1951 r. ogłosiła niepodległość), w 1941 r. odzyskała niepodległość Abisynia (1935-1936 podbita przez Włochy), przyłączając do swego terytorium Erytreję (dawna kolonia włoska), natomiast inna włoska posiadłość, Somalia, dostała się pod okupację wojsk brytyjskich (w 1950 r. stała się terytorium powierniczym ONZ pod włoską administracją). Na Bliskim Wschodzie efektem II wojny światowej było powstanie niepodległej (formalnie od 1941 r., faktycznie od 1946 r.) Syrii. Powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych Utworzenie ONZ zostało zdecydowane na kolejnych konferencjach wielkich mocarstw sprzymierzonych (Teheran, Jałta). Idee, które legły u podstaw ONZ, zostały sformułowane w Karcie Atlantyckiej z 14 sierpnia 1941 r. (s. 452) oraz Deklaracji Narodów Zjednoczonych z l stycznia 1942 r. Konferencja założycielska ONZ, z udziałem 50 państw, odbyła się między 25 kwietnia a 26 czerwca 1945 r. w San Francisco. Za główne cele organizacji uznano tam działania na rzecz pokoju i bezpieczeństwa, ochronę praw człowieka oraz wspieranie gospodarczego i społecznego rozwoju narodów w poszczególnych rejonach świata. Struktura organizacyjna ONZ 1. Zgromadzenie Ogólne: obraduje na corocznych sesjach, z udziałem wszystkich państw członkowskich, każde państwo ma jeden głos, ustala ogólne zasady współpracy międzynarodowej, rozstrzyga o członkostwie i budżecie 2. Rada Bezpieczeństwa (5 członków stałych - Chiny, Francja, Wielka Brytania, USA i ZSRR, obecnie Rosja - oraz 10 niestałych, wybieranych na 2 lata): rozpatruje sposoby rozstrzygania bieżących konfliktów na świecie, decydując o nakładaniu sankcji ekonomicznych i politycznych, a także o interwencji militarnej sił pokojowych ONZ. Decyzje podejmowane są większością głosów, ale stali członkowie Rady mają prawo veta 3. Sekretariat (kierowany przez sekretarza generalnego ONZ, wybieranego na 5 lat): zarządza majątkiem organizacji i koordynuje prace jej organów 4. Rada Gospodarczo-Społeczna (54 członków wybieranych na 3 lata): koordynuje prace licznych agend specjalistycznych ONZ, zajmujących się m.in. prawami człowieka, statystyką i demografią, badaniem różnych form dyskryminacji 5. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (15 sędziów wybieranych na 9 lat) 6. Rada Powiernicza: zarządzała terenami powierniczymi (w 1945 r. istniało 1 1 takich terytoriów), wobec stopniowego otrzymywania przez nie niepodległości, działalność Rady wygasła Twórcy ONZ wyciągnęli wnioski z niepowodzeń Ligi Narodów, toteż doprowadzili w większym stopniu, niż to miało miejsce w ramach LN, do uprzywilejowania pozycji wielkich mocarstw w strukturach organizacji. W wyniku tego skuteczność działań ONZ była zależna od układu sił między tymi państwami, szczególnie zaś między USA i ZSRR. V. ŚWIAT PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ Rozdział 1. Obraz statystyczny 1. Demografia Potęga polityczna Europy w XIX w. miała wielorakie podłoże, w tym także demograficzne. Ekspansja na inne kontynenty była możliwa m.in. dlatego, że ludność europejska w ubiegłym stuleciu podwoiła się (i to mimo wyjazdu ok. 40 min osób), co zwiększyło jej udział w ogólnej liczbie mieszkańców świata z jednej piątej do jednej czwartej. Sytuacja ta zmieniła się na przełomie XIX i XX w., kiedy wskaźnik przyrostu ludności europejskiej zaczął się zmniejszać, głównie w rezultacie rozpowszechnienia środków antykoncepcyjnych oraz podwyższenia stopy życiowej. Równolegle nastąpiła równie wyraźna tendencja dramatycznego wzrostu zaludnienia w Azji, Afryce i Ameryce Południowej. Działo się tak w wyniku ingerencji państw europejskich w życie tych kontynentów. Rozwój medycyny i higieny, udoskonalenie metod produkcji i przechowywania żywności - te i inne czynniki powodowały spadek liczby zgonów i w konsekwencji boom demograficzny tamtejszych społeczeństw.Przemiany te doprowadziły do powstania nowych centrów zatrudnienia, produkcji i siły na terytoriach położonych poza Europą, co miało ważne znaczenie polityczne. Ludność na różnych kontynentach świata (w min) Kontynenty Europa (bez ZSRR) 1920 1950 1960 1970 1985 328 393 427 456 502 ZSRR 158 181 214 241 287 Azja 967 1360 1679 1990 3045 Afryka 140 199 254 344 628 Ameryka 208 330 405 501 713 9 13 16 19 26 Australia i Oceania Demografia a poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego Zapoczątkowana w XIX w. rewolucja przemysłowa doprowadziła do istotnych zmian demograficznych, polegających na stałym zwiększaniu się przeciętnej długości życia, do czego następnie doszło zjawisko obniżenia się wskaźnika urodzeń. Ponieważ upowszechnienie się kontroli urodzeń nastąpiło później aniżeli obniżenie wskaźnika umieralności, w wielu krajach możliwa była prawdziwa eksplozja demograficzna. W okresie od XVII do XIX w. zjawiska te występowały jednak głównie w Europie, która w końcu XVII w. liczyła ok. 120 min mieszkańców, zaś w końcu XIX w. doszła do 400 min. W tym samym okresie Azja, Afryka i znaczna część Ameryki Południowej pozostawały poza zasięgiem wspomnianych przemian. Dotarły one na te kontynenty dopiero na początku XX w., kiedy to w rejonach tych nastąpił gwałtowny przyrost naturalny (odpowiednik pierwszej fazy rewolucji demograficznej w Europie). W Azji, Afryce i części kontynentu amerykańskiego nie doszło jednak do wprowadzenia kontroli urodzeń. W konsekwencji, jeśli do początku XX w. przyrost naturalny w krajach uprzemysłowionych był wyższy niż w krajach nierozwiniętych, to od ok. 1920 r. nastąpiło odwrócenie tej proporcji. Ludność świata zaczęła dzielić się z demograficzno-ekonomicznego punktu widzenia na dwie grupy posiadające odrębne cechy. Rejony rozwinięte (Europa, Ameryka Pht, Japonia, Oceania) Rejony rozwijające się (Azja, Afryka, Ameryka Łacińska) niski wskaźnik urodzeń wysoki wskaźnik urodzeń niski wskaźnik umieralności wysoki wskaźnik umieralności niski wskaźnik przyrostu naturalnego wysoki wskaźnik przyrostu naturalnego wysoka średnia długość życia niska średnia długość życia wysoki dochód narodowy brutto na 1 mieszkańca niski dochód narodowy brutto na 1 mieszkańca wysoka dzienna racja żywności niska dzienna racja żywności duże zużycie energii na 1 mieszkańca małe zużycie energii na 1 mieszkańca niski odsetek analfabetów wysoki odsetek analfabetów niski procent ludności zatrudnionej w rolnictwie wysoki procent ludności zatrudnionej w rolnictwie 2. Ekonomia Biedni i bogaci Podział na rejony rozwinięte i rozwijające się pokrywa się faktycznie z podziałem na świat bogatych i biednych. Kraje rozwinięte (ok. 1/4 ludności świata) wytwarzają 4/5 produkcji światowej, co oznacza, iż jeden mieszkaniec rejonu rozwiniętego produkuje ponad 14 razy więcej niż mieszkaniec rejonu rozwijającego się. Z ekonomicznego punktu widzenia kraje rozwinięte cechuje m.in.: 1. wysoki poziom dochodu narodowego na jednego mieszkańca (w porównaniu z najuboższymi rejonami Azji i Afryki dochód w latach 70. był w Ameryce Łacińskiej wyższy 2 razy, w Europie - 10 razy, w Ameryce Północnej - 20 razy), 2. wzrost udziału tych krajów w produkcji ogólnoświatowej, przy malejącym równocześnie odsetku ludności w stosunku do liczby ludności całego świata, 3. wysoki poziom konsumpcji żywności (w latach 70. konsumowały one 60% światowych produktów żywnościowych), 4. wysoka wydajność pracy. Najbogatsze i najuboższe kraje świata (1990) Kraje najbogatsze Dochód na 1 mieszkańca (w dol. USA) Kraje najuboższe Dochód na 1 mieszkańca (w dol. USA) 80 Szwajcaria 32680 Mozambik Luksemburg 28730 Etiopia 120 Finlandia 26040 Tanzania 120 Japonia 25430 Laos 170 Szwecja 23660 Nepal 170 Przemiany społeczne w trakcie XIX-wiecznej rewolucji przemysłowej polegały na przechodzeniu ludności ze wsi do miast, gdzie znajdowała ona zatrudnienie w różnych gałęziach przemysłu. Po II wojnie światowej w krajach rozwiniętych nastąpił dalszy spadek zatrudnienia w rolnictwie, a jednocześnie wzrost - choć nie tak widoczny jak poprzednio - liczby zatrudnionych w przemyśle oraz szybki przyrost zatrudnienia w usługach (handel, administracja państwowa i samorządowa, opieka społeczna, informacja itd.). Doszło też do względnego spadku zatrudnienia w tradycyjnych gałęziach przemyski (górnictwo, metalurgia) na rzecz przemysłu chemicznego, elektronicznego itp. Struktura zatrudnienia we Francji (w procencie ogółu zatrudnionych) 1982 1896 1938 1975 44 32 10 8 przemysł 31 32 38 34 usługi 25 36 52 58 Dział gospodarki rolnictwo Przemysł Decydującą rolę w gospodarce światowej po II wojnie światowej odgrywało 7 państw przemysłowych (wielka siódemka) - Francja, Japonia, Kanada, Niemcy, Wielka Brytania, Włochy i USA. Założona w 1961 r. Organizacja Współpracy i Rozwoju Gospodarczego (OECD) skupiła 24 państwa, które były na początku lat 90. zamieszkiwane przez 16% ludności świata, dysponowały jednak 67% rezerw walutowych i posiadały 69% udziału w światowym eksporcie. Na przełomie XIX i XX w. świadectwem rozwoju ekonomicznego była rozbudowa przemysłu ciężkiego, toteż za naczelny wskaźnik poziomu gospodarczego uważano ilość zużytej stali, cementu, energii elektrycznej itp. Po II wojnie światowej prymat przemysłu ciężkiego był oficjalnym dogmatem ideologii krajów bloku radzieckiego. Jeszcze w latach 70. w oficjalnych wydawnictwach propagandowych PRL podkreślano z dumą, iż gospodarka polska pochłonęła np. w 1978 r. proporcjonalnie więcej stali niż przemysł francuski lub zachodnioniemiecki. W rzeczywistości dane te świadczyły 0 technologicznym zacofaniu i ekstensywnym modelu polskiej gospodarki (do pewnego punktu rozwoju zużycie surowców i materiałów rośnie, gdyż potrzebne są one na budowę nowych fabryk, maszyn, urządzeń itp., ale po przekroczeniu określonego progu rozwoju zużycie tych komponentów przestaje rosnąć, mimo że gospodarka rozwija się dalej). Miarą nowoczesności gospodarczej we współczesnym świecie stało się stosowanie takich technologii 1 organizacji produkcji, które zapewniają wysoką wydajność pracy, oszczędność materiałów i energii oraz ochronę środowiska naturalnego. Spadek znaczenia tradycyjnego przemysłu ciężkiego (górnictwo, hutnictwo) pokazuje przykład Japonii, która swój rozwój po II wojnie światowej zawdzięczała rozbudowie przemysłu lekkiego (m.in. tekstylny i elektroniczny). Ten sam kierunek wybrały również cztery kraje, które dzięki szybkim przemianom znalazły się w latach 80. na drodze do państwa przemysłowego - Korea Południowa, Hongkong, Tajwan i Singapur (tzw. 4 tygrysy azjatyckie). Ich największe przedsiębiorstwa działają w branży elektronicznej, chemicznej, tekstylnej i samochodowej. Z przemysłem lekkim jest też związana znaczna część nowych technologii, które w istotny sposób wpłynęły na oblicze współczesnego świata. Niektóre zdobycze nauki i techniki w życiu codziennym w XX w. Chemia, medycyna, farmakologia chemia: masowa produkcja nawozów sztucznych, środków ochrony roślin i dezynfekcji, wyrobów gumowych, środków piorących, barwników, farb, lakierów, włókien i tworzyw sztucznych, syntetycznych środków leczniczych; niektóre wynalazki: polichlorek winylu (PCW, 1931), nylon (1937), teflon (1939), polietylen (produkcja od 1956), polipropylen (produkcja od 1957); medycyna: zastosowanie antybiotyków; rozwój nowoczesnej anastezjologii, wykrycie grup krwi (1901-1902) umożliwiające stosowanie transfuzji; skonstruowanie mikroskopu elektronowego (1931-1938) umożliwiającego poznanie struktur bakterii i wirusów; zastosowanie szczepionek i opanowanie epidemii gruźlicy, ospy itp.; rozwój transplantologii, mikrochirurgii i genetyki; zwalczanie nowotworów za pomocą chemoterapii i naświetlania izotopami; operowanie za pomocą lasera Konstrukcje mechaniczne budowa maszyn samosterownych i samonaprawczych, rozwój sterowania programowego (od 1955-1960) - zasadniczy krok w kierunku automatyzacji produkcji w większości dziedzin przemysłu; masowe wykorzystanie w konstrukcjach maszyn energii sprężonego powietrza (napęd pneumatyczny) oraz cieczy (prasa i przekładnia hydrauliczna); budowa konstrukcji poruszających się w przestrzeni kosmicznej Informatyka lata 40.: era lamp, lata 50.: era tranzystorów, lata 70.: początek ery mikroprocesorów; niektóre wynalazki: kalkulator automatyczny (1944), komputer (1946), tranzystor (1948), kalkulator elektroniczny (1949), mikroprocesor (1971), komputer osobisty (lata 80.) Komunikacja komunikacja lądowa: automatyczna skrzynia biegów w samochodzie (1951), silnik spalinowy z turbokompresorem (1961), elektroniczny wtrysk paliwa (1967), silniki Diesla w samochodach osobowych (lata 70.), silniki z katalizatorem (benzyna bezołowiowa) i silniki sterowane elektronicznie (lata 80.); kolej żelazna: upowszechnienie lokomotyw spalinowych i elektrycznych (Iata30.); lokomotywa z silnikiem turbogazowym (1970); magnetyczna kolej jednoszynowa (lata 80.); komunikacja morska: rok 1 897 - liczba statków parowych po raz pierwszy przekroczyła ogólną liczbę żaglowców; po II wojnie światowej - zastępowanie napędu parowego napędem spalinowym; pierwszy statek cywilny o napędzie jądrowym (lodołamacz „Lenin", ZSRR, 1959), powstanie nowych konstrukcji statków - drobnicowców, zbiornikowców, promowców, barkowców, kontenerowców; komunikacja lotnicza: początek regularnej transatlantyckiej komunikacji lotniczej (1945); pierwszy pasażerski samolot turbośmigłowy (Wielka Brytania, 1948); pierwszy pasażerski samolot odrzutowy („Comet", Wielka Brytania, 1949); pierwszy samolot szerokokadłubowy (Boeing 747, USA, 1969); pierwszy pasażerski samolot naddźwiękowy („Concorde", Francja/Wielka Brytania, 1970); Telekomunikacja: telex (lata 40.); uruchomienie łączności między Wielką Brytanią a USA za pomocą kabla podmorskiego (1956); łączność satelitarna (lata 80.) Informacja radio i telewizja: 1909 - pierwsze użycie aparatu radiotelegraficznego w morskiej akcji ratowniczej; 1923 - pierwszy telewizor (Wielka Brytania); 1925 - Herbert Hoover wykorzystuje fale radiowe w swej kampanii wyborczej (USA); 1962 - telewizyjne połączenie między Europą a USA za pomocą przekazu satelitarnego (satelita Telstar); 1 969 - telewizyjna transmisja z lądowania astronautów amerykańskich na Księżycu; lata 70. - początki telewizji satelitarnej bezpośredniego odbioru (USA); lata 90. - początki telewizji cyfrowej; fonografia: płyta mikrorowkowa (USA, 1946); magnetowid (USA, 1954); stereofonia (lata 60.), magnetofon kasetowy (Holandia, 1963), kaseta wideo (Japonia, 1970), odtwarzacz laserowy i magnetofon cyfrowy (lata 80.) Energia O ile w XIX w. głównym źródłem energii pozostawał węgiel kamienny, o tyle wiek XX stał się okresem kariery ropy naftowej oraz nie w pełni /realizowanych nadziei związanych z energią nuklearną. Wykorzystanie różnych rodzajów energii na przykładzie Francji (w procencie ogólnie zużytej energii) 1960 1970 1980 - 0,8 10,8 10,5 8,3 8,5 3,4 6,2 13,2 12,3 ropa naftowa 31,4 59,8 50,2 42,3 węgiel 54,7 25,7 17,4 8,8 Rodzaje energii energia nuklearna energia wodna gaz 1990 34,4 (łącznie z energią wodną) Ropa naftowa umożliwiła powstanie cywilizacji XX w. w jej obecnym kształcie - niezależnie bowiem od wpływu na rozwój motoryzacji, miała ona fundamentalne znaczenie dla rozbudowy przemysłu chemicznego (wytwarza się z niej ponad tysiąc przedmiotów codziennego użytku). Do połowy XX w. zapotrzebowanie na źródła energetyczne i energię utrzymywało się w odpowiedniej proporcji do podaży. Ta względna równowaga zaczęła się załamywać w następnych latach, a szczyt kryzysu energetycznego przypadł na rok 1973. Kryzys ten został wywołany postępowaniem rządów krajów arabskich, zmierzających do wyśrubowania cen ropy naftowej (wiązało się to z kolejnym konfliktem na Bliskim Wschodzie, który skłonił te kraje do traktowania ropy jako instrumentu politycznego nacisku na wielkie mocarstwa). Kryzys ten, jakkolwiek sztucznie wywołany, odegrał do pewnego stopnia pozytywną rolę, gdyż skłonił użytkowników do szukania metod oszczędzania. Okres dostosowawczy trwał ok. 10 lat (wejście do użytku mniej paliwochłonnych samochodów, zmniejszenie zużycia ropy do ogrzewania mieszkań itp.), a w latach 80. nastąpił spadek zapotrzebowania na ropę. Perspektywy wyczerpania się zasobów ropy (wg niektórych szacunków w ciągu ok. 60 lat) zmusiły do poszukiwań alternatywnego źródła energii. Pomimo intensywnych prac nad wykorzystaniem energii atomowej, wodorowej czy słonecznej problem ten nie został dotąd rozwiązany. Ropa naftowa ma wciąż monopolistyczną pozycję, a rejony wydobycia tego surowca są od 1945 r. strategicznymi centrami polityki światowej. Główni producenci ropy naftowej po II wojnie światowej (kolejność według wielkości wydobycia) 1946: USA, Wenezuela, ZSRR, Abu Żabi (obecnie w składzie Zjednoczonych Emiratów Arabskich), Meksyk 1970: USA, ZSRR, Wenezuela, Iran, Arabia Saudyjska 1990: ZSRR (w granicach z 1989 r.), USA, Arabia Saudyjska, Iran, Meksyk Rolnictwo Biorąc pod uwagę produkcję zbóż, w 1990 r. każdy człowiek na kuli ziemskiej mógłby otrzymywać dziennie pożywienie o wartości 3400 kalorii. W rzeczywistości jednak przynajmniej 1/10 populacji świata głoduje, co i tak trzeba uznać za postęp w stosunku do lat 70. Największe osiągnięcia w zwalczaniu niedożywienia mają niektóre rejony Azji (Daleki Wschód), regres nastąpił natomiast w Afryce, gdzie w latach 1970-1990 liczba głodujących wzrosła o 67 min (ciągła susza na wschodzie i południu kontynentu, wojny domowe, niefortunna polityka gospodarcza). Ziemie uprawne zajmują ok. 24% powierzchni kuli ziemskiej. Istnieje więc możliwość zwiększenia produkcji poprzez rozszerzenie areału upraw. Druga droga polega na zwiększeniu wydajności produkcji, tu jednak daje o sobie znać zjawisko nierównomiernego rozwoju poszczególnych rejonów świata. W gospodarce rolnej widoczne są dwa modele: gospodarka intensywna oraz gospodarka ekstensywna. Oprócz tego należy jednak rozróżnić intensywność mierzoną pod względem nakładów pracy oraz intensywność pod względem nakładów kapitału. W pierwszym przypadku (doliny wielkich rzek w Azji, Bałkany, Afryka) brakuje ziemi pod uprawę i maszyn rolniczych, istnieje za to obfitość rąk do pracy. W drugim wariancie (obszary środkowego zachodu w Stanach Zjednoczonych) w rolnictwie pracuje stosunkowo niewiele osób, lecz gospodarstwa są duże i doskonale wyposażone w narzędzia i maszyny. Bardziej dochodowa jest gospodarka intensywna pod względem kapitału, lecz i w drugim przypadku można osiągać zyski pod warunkiem, iż stopień fachowości pracujących jest wysoki, natomiast liczba osób zatrudnionych w rolnictwie niezbyt wielka. W latach 30. w Danii na l km2 pracowało 36 osób, produkując 23 kwintale pszenicy, podczas gdy w Jugosławii 157 osób wytwarzało 11 kwintali pszenicy. Zastosowanie po II wojnie światowej lepszych metod pracy oraz zwiększenie ilości nawozów sztucznych stworzyło w Europie możliwość zmniejszenia tej dysproporcji, np. w Jugosławii wydajność pracy polepszyła się, przy nie zmieniającym się zasadniczo przyroście naturalnym. W gorszej sytuacji znalazły się te kraje Azji i Afryki (Egipt), które osiągnęły już wysoką wydajność i nie mogły liczyć na zwiększenie produkcji, podczas gdy rósł u nich przyrost naturalny. W połowie lat 50. blisko połowę światowych zbiorów pszenicy (nie licząc zbiorów w ZSRR) wyprodukowało 6 państw - USA, Kanada, Francja, Australia, Argentyna i Włochy. Pod koniec stulecia kraje rozwinięte (25% ludności świata) wytwarzały 60% całej żywności na kuli ziemskiej, produkując 7 razy więcej, a zużywając 4 razy więcej nawozów sztucznych niż kraje rozwijające się. Najwięksi producenci zbóż (1989) Kraje Produkcja (w min ton) Ludność zatrudniona w rolnictwie Udział rolnictwa w dochodzie narodowym (w procentach) 1. Chiny 365 61 27 2. USA 284 3 2 3. Indie 199 63 31 4. ZSRR 172 17 23 5. Francja 57 6 4 6. Indonezja 50 48 22 7. Kanada 48 5 5 8. Brazylia 43 30 11 9. Bangladesz 28 56 38 27 25 14 10. Polska Ekonomia i ekologia Wydarzenia zachodzące w XX w. zwróciły po raz pierwszy w drastyczny sposób uwagę na zależność między procesami gospodarczymi a stanem środowiska naturalnego. Rozwój ekonomiczny w poprzednich stuleciach odbywał się przy milczącym założeniu, iż człowiek znajduje się w konflikcie z siłami przyrody, toteż musi wszelkimi sposobami dążyć do ich okiełznania. Uznawano jednocześnie, iż zasoby przyrody są praktycznie nieograniczone i nic nie kosztują, toteż przy planowaniu działań gospodarczych można pominąć element środowiska naturalnego. Postawa taka, dominująca wciąż przez większość XX w., doprowadziła w licznych rejonach świata do nieodwracalnych zmian i całkowitej degradacji środowiska przyrodniczego. W krajach rozwijających się było to głównie wynikiem dominacji ekstensywnego modelu gospodarki rolnej (dążenie do zwiększania za wszelką cenę areału upraw), w krajach rozwiniętych rolę głównego winowajcy odgrywał przemysł. Wedle niektórych ocen aż 80-90% ziem uprawnych na kuli ziemskiej jest użytkowanych przez ludzi, którzy bądź nieświadomie, bądź z braku środków materialnych powodują degradację środowiska. Zagrożenia dla środowiska naturalnego wynikają m.in. z: 1. z rosnącej ilości śmieci i odpadów przemysłowych, 2. z rosnącej ilości zanieczyszczeń przemysłowych, 3. ze skażeń i zanieczyszczeń w wyniku wypadków przemysłowych. Od 1945 r. doszło do ok. 40 wypadków, w których natychmiastową śmierć poniosło więcej niż 500 osób (największe katastrofy: 1947, USA, Teksas, zakłady chemiczne, 532 zabitych; 1956, Kolumbia, zakłady dynamitu, 1,2 tyś. zabitych; 1979, ZSRR, Nowosybirsk, zakłady chemiczne, ponad 3 tyś. zabitych; 1984, Indie, Bhopal, zakłady chemiczne, 3,5 tyś. zabitych; 1986, ZSRR, Czarnobyl, elektrownia atomowa, liczba ofiar dokładnie nie znana). Do degradacji przyrody doszło w efekcie zanieczyszczenia atmosfery, wód (odprowadzanie ścieków do rzek i mórz, wylewanie się ropy naftowej do mórz w wyniku katastrof zbiornikowców), zanieczyszczeń i nieprawidłowej gospodarki gruntami (m.in. nadmierne melioracje) oraz wycinania lasów. W ostatnich latach szczególnego znaczenia nabrała sprawa ubytku ozonu w atmosferze (tzw. dziura ozonowa, zaobserwowana po raz pierwszy w 1979 r.). Wiedeń, 1985: 22 państwa podpisują konwencję o ochronie atmosfery ziemskiej. Londyn, 1990: 70 państw podpisuje porozumienie o całkowitej eliminacji freonu do 2000 r. Obawy przed skutkami zmian w atmosferze doprowadziły do nawiązania różnych form współpracy międzynarodowej. Z drugiej jednak strony ochrona przyrody wymaga olbrzymich nakładów finansowych, toteż rodzi się niebezpieczeństwo, iż stosunek do sprawy środowiska naturalnego umocni podział świata na strefy bogate i biedne - te ostatnie nie będą w stanie zmienić metod gospodarowania i porzucić przestarzałych technologii. Rozdział 2. Obraz sytuacji politycznej Historię polityczną świata po 1945 r. zdominowały dwa wątki: rywalizacja ideologiczna demokracji zachodniej i totalitarnego komunizmu oraz ekspansja postaw i ruchów nacjonalistycznych, przeważnie o antyeuropejskim podłożu. W latach 1918-1939 czołową pozycję w polityce światowej zajmowało 7 państw: Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Włochy, ZSRR, Japonia i USA. Po II wojnie światowej układ ten został zastąpiony przez dominację dwu supermocarstw: Stanów Zjednoczonych oraz Związku Radzieckiego. Konflikty między mocarstwami w okresie międzywojennym miały różnorakie podłoże - polityczne, terytorialne, ekonomiczne itp. Czynniki te odgrywały rolę również po 1945 r. Istotą nowej sytuacji stało się jednak ideologiczne wyzwanie, rzucone krajom demokracji zachodniej przez państwa bloku radzieckiego. Politycy komunistyczni, przekonani, iż dzięki doktrynie marksizmu-leninizmu poznali w pełni mechanizm procesu historycznego, kierowali się poczuciem misji, dążąc do całkowitego przekształcenia życia ludzkości. Już w okresie międzywojennym stało się jasne, iż idea wolności narodów jest trudna do urzeczywistnienia, a rozwój uczuć narodowych prowadzi do nowych napięć. Nacjonalizm był więc źródłem konfliktów międzypaństwowych, odnosiło się to jednak głównie do Europy (Europa Wschodnia, Bałkany). Po II wojnie światowej nacjonalizm stał się ogromną siłą również w Afryce i Azji, powodując zasadnicze zmiany na mapie politycznej tych kontynentów. Istniejące tam konflikty o podłożu narodowym, rasowym lub religijnym nabrały znaczenia międzynarodowego, angażując uwagę wielkich mocarstw, Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz krajów europejskich. 1. Problemy narodowościowe i religijne Zasada, iż każdy naród ma prawo do decydowania o swoim losie, długo torowała sobie drogę do świadomości świata polityków. Została ona odrzucona przez twórców pokoju w 1815 r. (kongres wiedeński), przyjęto ją natomiast (w teorii) na konferencji pokojowej w Paryżu (1919). W Europie Zachodniej po II wojnie światowej jedynie dwa kraje stanowią odstępstwo od zasady językowej homogeniczności (jednorodności): Belgia i Szwajcaria, poza tym podziały językowe pokrywają się na ogół z terytorialnymi. W ten sposób zlikwidowano tu, z wyjątkami od tej reguły, jedno z ważniejszych źródeł napięć politycznych - problem mniejszości narodowych. Grupy separatystyczne w Europie Zachodniej Francja: Bretończycy i Korsykanie; Hiszpania: Baskowie; Wielka Brytania: katolicy w Irlandii Północnej, szkoccy i walijscy nacjonaliści. Irlandia Północna (Ulster) jest miejscem trwającej od lat 20. wojny domowej między ludnością katolicką, domagającą się przyłączenia do Irlandii, a ludnością protestancką (70% ludności), w której obie strony (szczególnie jednak Irlandzka Armia Rewolucyjna, skupiająca katolickich ekstremistów) posługują się terrorem. Inna sytuacja powstała na wschodzie i południu kontynentu. Wytyczenie granic zgodnie z linią podziałów etnicznych okazało się tu z różnych powodów niemożliwe, a w 1918 r. niektóre państwa przybierały świadomie postać wielojęzykowej federacji (Czechosłowacja, Jugosławia). Skład narodowościowy krajów tego rejonu był w okresie międzywojennym przyczyną wielu napięć. Po II wojnie światowej prawie cała Europa Środkowowschodnia znalazła się w granicach bloku radzieckiego, a ponieważ panująca ideologia nie dopuszczała możliwości istnienia sporów narodowościowych w krajach rządzonych przez partie komunistyczne, tego rodzaju konflikty nie mogły wyjść na światło dzienne. Po rozpadzie imperium radzieckiego stare, skrywane przez lata problemy odżyły jednak z dużą intensywnością, a nacjonalizm stał się ponownie jedną z głównych sił politycznych w tej części Europy. Rejony napięć narodowościowych w Europie Środkowowschodniej Jugosławia: konflikt między prawosławnymi Serbami, katolickimi Chorwatami oraz ludnością muzułmańską (Bośnia i Hercegowina), stanowiący częściowo reminiscencję walk z okresu II wojny światowej; w 1991 r. rozpad federacji i początek wojny domowej, którą charakteryzuje zmienność konfiguracji sojuszniczych (Serbowie przeciw Chorwatom, innym razem Serbowie i Chorwaci wspólnie przeciw muzułmanom), duże okrucieństwo oraz dążenie do trwałych zmian w strukturze narodowościowej poszczególnych terenów („czystki etniczne"). Kosowo: terytorium Jugosławii (Serbii), zamieszkałe w większości przez ludność albańską, dążącą do połączenia się z Albanią. Siedmiogród: terytorium Rumunii, zamieszkałe w większości przez ludność węgierską; walka mniejszości węgierskiej z dyskryminacją i jej dążenie do autonomii stały się jedną z przyczyn tzw. powstania grudniowego w 1989 r. (które obaliło reżim Nicolae Ceaus.escu). Na początku lat 90. roszczenia terytorialne oraz napięcia wywołane kwestią mniejszości narodowych doprowadziły do konfliktów: czesko-słowackiego (spowodował w 1993 r. rozpad federacji), węgiersko-ramuńskiego, rumuńsko-ukraińskiego, macedońsko-greckiego, grecko-tureckiego, turecko-bułgarskiego, polsko-litewskiego. Problemy narodowe odegrały też po 1945 r. ogromną rolę w Azji i Afryce. W wyniku dekolonizacji narodziło się tam wiele nowych państw, lecz wytyczenie ich granic zgodnie z oczekiwaniami poszczególnych grup etnicznych okazało się niemożliwe. Z jednej strony, granice te są często pozostałością starych podziałów kolonialnych, z drugiej natomiast, w sytuacji gdy np. Afryka stanowi mozaikę tysięcy plemion, grup etnicznych i językowych, zaspokojenie ich dążeń doprowadziłoby do dalszej destabilizacji politycznej kontynentu, na którym właśnie instytucja państwa pełni rolę inspiratora procesów narodowotwórczych (s. 345). Cechę charakterystyczną problemów etnicznych po II wojnie światowej stanowi nakładanie się na siebie konfliktów narodowościowych i religijnych. O ile w rozwiniętych krajach cywilizacji zachodniej wpływ religii na życie polityczne jest mało dostrzegalny (co nie znaczy, że nie istnieje), o tyle w wielu krajach Azji i Afryki (Europy również) zaznacza się on w sposób czasem dominujący, a wyznanie występuje jako główny wyróżnik przynależności narodowej (przykład Bośni i Hercegowiny). Religie o największej liczbie wyznawców w min (1989) chrześcijaństwo: 1712 (w tym katolicy: 971, protestanci: 351, prawosławni: 163); islam: 870; hinduizm: 689; konfucjonizm: 321; buddyzm: 311; animizm: 200; szintoizm: 32; taoizm: 20; judaizm: 18,5; bezwyznaniowi i ateiści: 1101 Szczególnym przykładem uzależnienia polityki od czynników wyznaniowych są dążenia do przebudowy struktur państwowych w duchu teokratycznym i klerykalnym, tj. wprowadzenia w życie w sposób bezkomproniisowy zasad ortodoksyjnie pojmowanej religii. Największego rozgłosu nabrały po II wojnie światowej działania fanatycznych wyznawców islamu. Tzw. fundamentalizm islamski traktuje dosłownie przepisy prawne i zasady organizacji społecznej zawarte w Koranie i dąży do zastąpienia ustawodawstwa świeckiego prawem koranicznym (szarijat). Dążenie to idzie w parze z deklarowaniem wrogości wobec zdobyczy cywilizacji technologicznej, swobody obyczajów oraz równouprawnienia kobiet. Fundamentalizm islamski największe jak dotąd sukcesy odniósł w Iranie po obaleniu rządów szacha Mohameda Rezy Pahlawiego (1979). Jego wpływy zaznaczają się w wielu innych krajach (Algieria, Afganistan, Egipt, Liban). Sam problem wykracza jednak poza świat muzułmański, jako że dążenia teokratyczne widoczne są również w innych kręgach kulturowych (np. rosnący wpływ żydowskich ortodoksów religijnych na życie wewnętrzne państwa Izrael). Ekspansja nacjonalizmu, wspieranego przez religijny fanatyzm, stała się w II pół. XX w. jednym z najważniejszych problemów rzutujących na sytuację międzynarodową. Zasada samostanowienia narodów, szlachetna w intencjach, ujawniła swe drugie, destrukcyjne oblicze: nacjonalizm i szowinizm. Jak dotychczas występują w najbardziej drastycznych formach w zacofanych gospodarczo i cywilizacyjnie rejonach świata, gdzie dodatkową pożywką dla konfliktów są różnice w standardzie życia. Konflikty etniczno-religijne były też i są podsycane przez ingerencję wielkich mocarstw, a do 1989 r. również przez rywalizację między blokami ideologicznymi. Pozaeuropejskie rejony konfliktów o podłożu narodowym i religijnym po II wojnie światowej Azja Afganistan: 1979-1989 powstanie ludności muzułmańskiej (mudżahedini) przeciwko władzy komunistycznej i interwencji zbrojnej ZSRR; od 1989 r. wojna domowa między różnymi siłami muzułmańskimi (szyici i sunnici); w 1992 r. proklamowanie republiki islamskiej i wprowadzenie muzułmańskiego prawa szarijat. Chiny: konflikt o Tybet, okupowany od 1950 r. przez wojska chińskie; zamieszkująca Tybet ludność buddyjska (władca i zwierzchnik duchowy - Dalajlama) oskarża władze Chin o naruszenie prawa Tybetańczyków do samostanowienia. Indie - Pakistan: po wycofaniu się Brytyjczyków (1947) na obszarze byłych Indii Brytyjskich powstały 2 państwa - hinduistyczne Indie oraz muzułmański Pakistan. W trakcie ruchów migracyjnych ludności doszło do starć hindusko-muzułmańskich, w których zginęło ok. 500 tyś. osób. Rezwijający się separatyzm ludności Bengalu (Pakistan Wschodni) doprowadził w 1971 r. do wojny domowej i powstania państwa Bangladesz. Stabilności tego rejonu zagrażają konflikty narodowościowo-religijne w Indiach (m.in. kwestia sikhijska), ofensywa fundamentalistów muzułmańskich w Pakistanie (w 1977 r. przekształconym w republikę islamską) oraz indyjsko-chińskie spory terytorialne. Tereny byłego ZSRR: na początku lat 90. ujawniło się tu ok. 160 konfliktów terytorialnych oraz narodowościowo-religijnych, m.in. w Azerbejdżanie (rejon Górnego Karabachu), Gruzji (rejon Abchazji i Osetii Południowej), Mołdawii (rejon Naddniestrza), Tadżykistanie i na Ukrainie (spór ukraińsko-rosyjski o Krym). Bliski Wschód i Afryka Północna Teren długoletniego sporu arabsko-izraelskiego o Palestynę (s. 477); obszar ścierania się różnych orientacji polityczno-religijnych świata arabskiego - konflikt muzułmaósko-chrześcijański doprowadził w 1975 r. do wojny domowej w Libanie i faktycznego rozpadu struktur tego państwa, natomiast datująca się od czasu zwycięstwa rewolucji islamskiej w Iranie (1979) ofensywa fundamentalistów muzułmańskich stworzyła zagrożenie dla stabilizacji wewnętrznej Egiptu i Algierii; teren konfliktu kurdyjskiego - niepodległościowa walka ludności kurdyjskiej, toczona od czasu podziału Kurdystanu (1925) między Irak, Iran i Turcję. Afryka Etiopia: od lat 70. wojna domowa w Erytrei, zakończona wycofaniem się wojsk etiopskich z tego regionu (1991). Kongo (obecnie Zair): w latach 1960-1965 wojna domowa i przejściowa secesja prowincji Katanga (1960-1963). Nigeria: w latach 1966-1970 wojna między plemionami Hausa, Joruba, Ibo i przejściowa secesja Biafry (1967-1970). Tlepublika Południowej Afryki: od 1948 r. kraj usankcjonowanej prawnie dyskryminacji ludności kolorowej (apartheid), stanowiącej 75% mieszkańców, w latach 60. początek walki partyzanckiej czarnej ludności, od 1985 r. stopniowe łagodzenie zasad apartheidu, zakończone w 1990 r. odwołaniem ustawy o segregacji rasowej, w 1994 r. pierwsze wybory powszechne; przemianom tym towarzyszył wzrost aktywności ekstremistycznych ruchów białej i czarnej ludności (starcia między murzyńskimi grupami etnicznymi przyniosły śmierć kilku tyś. osób). Rwanda i Burundi: oba państwa stanowią teren długotrwałych walk między plemionami Hutu i Tutsi, które pochłonęły setki tysięcy ofiar. Somalia: kraj jednolity etnicznie i religijnie, zniszczony jednak trwającą od 1989 r. wojną klanów rodzinnych, która doprowadziła do faktycznego rozpadu struktur państwowych. Kwestie etniczne wywarły również znaczny wpływ na życie wewnętrzne Stanów Zjednoczonych. Po II wojnie światowej stały się one widownią walki o równouprawnienie czarnej ludności kraju. Walka ta, obfitująca w wiele dramatycznych i krwawych incydentów, zakończyła się wydaniem ustawy o prawach obywatelskich (1957, 1965) oraz ustawy o prawie wyborczym (1965), znoszących wszelkie podstawy prawne segregacji. Konflikty między ludnością białą i kolorową trwają jednak nadal, mając za podłoże głównie przyczyny ekonomiczne. 2. Dekolonizacja Rozwój uczuć narodowych w Azji i Afryce przekreślił politykę państw europejskich, zmierzającą do zdobycia i eksploatacji terytoriów zamorskich. Nowoczesny system kolonialny ukształtował się ostatecznie pod koniec XIX w., ale już w latach 20. na konstrukcji tego systemu pojawiły się poważne rysy. Antyeuropejski nacjonalizm najwcześniej rozwinął się w krajach arabskich, których znaczna część, uwolniona od panowania tureckiego, znajdowała się po I wojnie światowej pod polityczną kontrolą Francji i Wielkiej Brytanii. W czasie II wojny światowej obu mocarstwom udało się zachować swe wpływy w Afryce Płn. i na Bliskim Wschodzie, po 1945 r. nastąpił jednak nowy przypływ arabskich dążeń niepodległościowych, do czego przyczyniło się m.in. ogłoszenie zasad Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz wzrost znaczenia USA i ZSRR, demonstrujących programową postawę antykolonialną. W następnych latach kolejne kraje arabskie uzyskiwały niepodległość bądź poszerzały zakres swej suwerenności. Towarzyszył temu proces przejmowania władzy przez rzeczników arabskiego nacjonalizmu (głównie kręgi młodszych oficerów), u których postawy niepodległościowe szły w parze z dążeniem do przeobrażeń archaicznych struktur ekonomiczno-społecznych, niekiedy w duchu socjalistycznym (przykład Gemala Nasera w Egipcie). Dekolonizacja świata arabskiego Egipt: niepodległość od 1922 r.; w 1952 r. obalenie monarchii i początek rządów (od 1956 r. monopartyjnych) Gemala Nasera (do 1970 r.), w 1956 r. nacjonalizacja Kanału Sueskiego. Irak: niepodległość od 1932 r.; w 1958 r. obalenie monarchii; w 1979 r. początek totalitarnych, proradzieckich rządów Saddama Husajna. Syria: niepodległość od 1941 r. (faktycznie od 1946 r.); od 1970 r. rządy autorytarnego, socjalizującego reżimu prezydenta Hafiza Asada. Libia: niepodległość od 1951 r.; w 1969 r. obalenie monarchii przez radykalnie islamskich oficerów, początek totalitarnego reżimu płk. Muammara Kadafiego (próba syntezy ortodoksji islamskiej i marksizmu). Maroko: niepodległość od 1956 r.; od 1961 r. rządy króla Hassana II, zapewniające krajowi stabilność polityczną i zamożność gospodarczą. Algieria: niepodległość w 1962r. (po wojnie z Francją); 1965-1978 socjalizujące rządy płk. Huariego Bumediena; w latach 80. początek aktywizacji islamskich fundamentalistów. Najbardziej dramatycznym epizodem walk narodowowyzwoleńczych w rejonie Bliskiego Wschodu stał się spór o Palestynę (po I wojnie światowej brytyjskie terytorium mandatowe), który doprowadził do trwającego prawie 80 lat konfliktu arabsko-żydowskiego (izraelskiego). Chronologia konfliktu palestyńskiego 1917 deklaracja Balfoura (minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii) - rząd brytyjski zapowiada poparcie dla idei powstania w Palestynie „kolebki dla narodu żydowskiego" 1936-1939 zbrojne powstanie arabskie przeciwko osadnikom żydowskim i władzom brytyjskim 1947 rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ o podziale Palestyny i utworzeniu tam 2 niepodległych państw - arabskiego i żydowskiego 1948 proklamacja niepodległości państwa Izrael; armie Egiptu, Transjordanii, Syrii, Libanu i Iraku atakują Izrael 1948-1949 pierwsza wojna arabsko-izraelska zakończona zwycięstwem Izraela i poszerzeniem jego terytoriów 1956 zachęcony przez Francję i Wielką Brytanię Izrael atakuje Egipt, zajmując strefę Gazy i Półwysep Synajski, lecz pod presją ZSRR i USA wycofuje się ze zdobytych ziem 1967 wojna sześciodniowa - Izrael rozbija siły Egiptu, Syrii i Jordanii, zajmując strefę Gazy, Półwysep Synajski, dolinę Jordanu oraz Wzgórza Golan 1970 zjednoczenie ruchu palestyńskiego w ramach Organizacji Wyzwolenia Palestyny 1973 wojna Yom Kippur - wojska egipskie przeprawiają się przez Kanał Sueski na Półwysep Synajski i choć ofensywa ta zostaje zatrzymana, wojska izraelskie doznają ciężkich strat 1979 egipsko-izraelskie porozumienie pokojowe w Camp David (USA) - Izrael wycofuje się z Półwyspu Synajskiego, Egipt uznaje istnienie Izraela 1982-1983 inwazja izraelska na Liban w celu usunięcia stamtąd baz OWP 1987 początek palestyńskiego powstania narodowego na ziemiach okupowanych, tzw. intifady 1993 palestyńsko-izraelskie porozumienie o palestyńskiej autonomii w strefie Gazy i w Jerycho 1994 objęcie przez OWP administracji w rejonie Gazy i w Jerycho Proces dekolonizacji przyniósł najszybsze efekty na obszarze Azji, gdzie w końcu lat 40. uwolniły się od zewnętrznej dominacji Indie Brytyjskie (z Birmą i Cejlonem), Indie Holenderskie i Filipiny. Druga faza rozpoczęła się w 1960 r. i objęła głównie byłe posiadłości francuskie i brytyjskie w Afryce (rok ten nazwano „rokiem Afryki"). W trzecim etapie (lata 70.) nastąpiło usamodzielnienie się terenów kolonialnych Portugalii. Uzyskiwanie niepodległości odbywało się dwiema metodami. Pierwsza polegała na podjęciu walki zbrojnej (wojna algierska 1954-1962, wojna mozambijska 1964-1975), co było rezultatem zupełnego rozdźwięku między stanowiskiem miejscowej ludności oraz władz kolonialnych (w odosobnionych przypadkach - Francuska Afryka Północna oraz obszary dzisiejszej Republiki Południowej Afryki - kolonie stawały się terenem masowego osadnictwa Europejczyków, którzy następnie przeciwstawiali się energicznie procesom dekolonizacyjnym). Druga metoda zakładała dochodzenie do niepodległości etapami, dzięki długim i żmudnym pertraktacjom. Wyzwolone w ten sposób państwa najczęściej nie zrywały też więzów z dawnymi metropoliami, korzystając nadal z ich pomocy politycznej i ekonomicznej. W 1960 r. dekolonizacja została ogłoszona oficjalnym celem Organizacji Narodów Zjednoczonych, a Zgromadzenie Ogólne uchwaliło specjalną rezolucję w sprawie przyznania niepodległości krajom i ludom kolonialnym. Dekolonizacja spełniła marzenia ludów Azji i Afryki o niepodległości, nie rozwiązała jednak wielu podstawowych problemów politycznych, ekonomicznych i narodowościowych (dotyczy to szczególnie Afryki). Nowo powstałe państwa rzadko kiedy odniosły sukces gospodarczy i potrafiły wprowadzić w życie sprawnie funkcjonujący system demokratyczny. Kraje postkolonialne stały się natomiast ogromną siłą politycz- na, wywierając w latach 60. i 70. dominujący wpływ na postawę Organizacji Narodów Zjednoczonych, gdzie pełniły funkcję sojusznika bloku radzieckiego. Na konferencji 29 krajów Azji i Afryki w Bandungu (1955) proklamowano utworzenie bloku niezaangażowanych, prowadzącego walkę przeciwko kolonializmowi oraz dominacji wielkich mocarstw. Niezaangażowanie owo było jednak w znacznej mierze fikcją, zważywszy, iż na czele ruchu stanęli początkowo tacy politycy komunistyczni i prokomunistyczni jak Mao Zedong (Mao Tse-tung), Gemal Naser, Jawaharlal Nehru i Josif Broz Tito (później także Fidel Castro). Ruch krajów niezaangażowanych. prowadził więc w praktyce działalność odpowiadającą interesom dyplomacji moskiewskiej. Apogeum wpływów tego ruchu przypadło na rok 1979 (konferencja w Hawanie z udziałem 114 państw). W okresie następnym, wobec pogłębiających się trudności ekonomicznych krajów Azji i Afryki oraz kryzysu w bloku radzieckim, ruch ten utracił rewolucyjny zapał i impet, a jego uwagę skupiły głównie problemy gospodarcze. 3. Prawa polityczne i swobody obywatelskie Ewolucja sytuacji w Europie w XIX w. była rezultatem dwóch zjawisk. Rewolucja przemysłowa spowodowała zmiany ekonomiczno-społeczne (urbanizacja, koncentracja produkcji w wielkich zakładach, spadek liczby ludności zatrudnionej w rolnictwie), natomiast Wielka Rewolucja Francuska stała się impulsem do przemian politycznych (zgodnie z zasadami wolności i równości). Przemiany te zachodziły szybciej w zachodniej niż we wschodniej części kontynentu. W Europie Środkowowschodniej aż do końca I wojny światowej utrzymywał się model państwa o tradycyjnej strukturze gospodarczej, a wprowadzenie w życie norm demokratycznych i równouprawnienia narodów natrafiło na istotne przeszkody. Po 1918 r. w Europie nastąpiło upowszechnienie rozwiązań demokratycznych - konstytucje większości krajów przewidywały istnienie ciał przedstawicielskich (parlamentu), wprowadzając jednocześnie pełnię praw politycznych dla wszystkich obywateli bez względu na stan majątkowy, płeć i wykształcenie, choć w niektórych państwach utrzymały się przejawy dyskryminacji, np. w odniesieniu do kobiet - najwcześniej otrzymały kobiety prawa wyborcze w Finlandii (1906), najpóźniej w Szwajcarii (1971). Sukcesy demokracji parlamentarnej okazały się jednak nietrwałe, gdyż przez Europę przeszła fala przewrotów i zamachów stanu, w wyniku których w wielu krajach doszło do ustanowienia różnych form rządów dyktatorskich. Sytuacja ta powtórzyła się po II wojnie światowej na obszarach, które były widownią rozpadu kolonialnych imperiów. Nowo powstające państwa afrykańskie przyjmowały rozwiązania wzorowane na zachodnioeuropejskiej demokracji parlamentarnej, lecz zaplecze tej formy ustrojowej okazało się tam kruche, toteż demokracja dość szybko ustąpiła miejsca panowaniu reżimów totalitarnych i rozmaitego typu dyktatur. Podobne trudności z zaadaptowaniem modelu demokratycznego wystąpiły w XX w. w krajach Ameryki Południowej i Środkowej oraz Azji. Niepowodzenia demokracji w wielu rejonach świata były związane m.in. ze strukturą ekonomiczno-społeczną (duże rozwarstwienie gospodarcze i różnice w poziomie życia, analfabetyzm, niski poziom kultury politycznej, brak tradycji demokratycznych). W roku 1950 odsetek analfabetów na świecie wynosił 44%; w 1970: 32% (780 min); w 1980: 29% (814 min); w 1990: 26% (948 min). W 1990 r. w 97 krajach odsetek analfabetów był wyższy niż 50%. Poważnym zagrożeniem dla rozwiązań demokratycznych stała się ekspansja ideologii komunistycznej - najpierw w Europie, następnie na innych kontynentach. W krajach komunistycznych (przynajmniej w Europie) konstytucje gwarantowały obywatelom pełnię praw i swobód politycznych, utrzymano instytucję paramentu, a niekiedy nawet system wielopartyjny (np. w Polsce), wszystko to jednak stanowiło fasadę, za którą kryła się dyktatura komunistycznej monopartii. Przykład krajów komunistycznych pokazał, iż kwestia obrony społeczeństwa przed tyranią władzy nie sprowadza się do konstytucyjnych gwarancji praw politycznych, zwłaszcza wyborczych. Dlatego jedną z ważniejszych płaszczyzn, na których rozegrała się rywalizacja między różnymi systemami ideologicznymi, stała się walka o prawa człowieka. Określenie tych praw znalazło się m.in. w Karcie Narodów Zjednoczonych (1945), Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (uchwalonej przez ONZ w 1948 r.) oraz w Międzynarodowych Paktach Praw Człowieka (1967). Podstawowe prawa człowieka, uznane w konwencjach międzynarodowych prawo do życia, ochrona przed torturami, niewolą, poddaństwem i pracą przymusową; prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, ochrona przed bezprawnym aresztowaniem, prawo do sprawiedliwego i publicznego sądu (w razie popełnienia przestępstwa) i prawo do obrony; prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo do swobodnego wyrażania opinii, a także do swobodnego stowarzyszania się z innymi; wolność życia prywatnego, rodzinnego, domu i korespondencji; prawo do wyboru przynależności państwowej; prawo do posiadania? własności prywatnej, prawo do pracy, opieki socjalnej i medycznej, prawo do nauki. Czuwanie nad przestrzeganiem praw człowieka należało do głównych zadań ONZ od początku jej istnienia. W praktyce okazało się to obowiązkiem często niewykonalnym, ze względu na brak skutecznych sankcji a także z powodu różnic polityczno-ideologicznych między państwami członkowskimi. Kraje dopuszczające się łamania międzynarodowych konwencji skutecznie broniły się przed zewnętrzną kontrolą, traktując ją jako przejaw nieuzasadnionej ingerencji w swoje wewnętrzne sprawy, przy czym miały one ciche lub jawne poparcie państw o podobnej orientacji politycznej. Stąd np. prasa komunistyczna przemilczała fakty jaskrawego lekceważenia praw człowieka w postkolonialnych krajach Azji i Afryki. Z kolei przywódcy tzw. ruchu państw niezaangażowanych, nie szczędząc propagandowych oskarżeń pod adresem „imperializmu zachodniego", wykazywali dużo wyrozumiałości wobec przypadków prześladowań i terroru w krajach bloku radzieckiego. Dlatego też problematykę praw człowieka zaczęły podejmować niezależne organizacje międzynarodowe, wśród których największe znaczenie miała działalność utworzonej w 1961 r. Amnesty International (niosącej pomoc więźniom politycznym). Ruch walki o prawa człowieka największe sukcesy odniósł w latach 70. W 1975 r. w Helsinkach przedstawiciele 35 państw europejskich, USA i Kanady podpisali tzw. Akt Końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE), który oprócz potwierdzenia nienaruszalności granic i deklaracji pokojowego załatwiania sporów, zawierał również zobowiązanie do poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności obywatelskich, wynikających z „przyrodzonej godności ludzkiej osoby". Uczestniczące w konferencji rządy krajów komunistycznych nie zamierzały zapewne ściśle przestrzegać zaciągniętych zobowiązań, jednak fakt podpisania przez nie Aktu Końcowego ułatwił siłom demokratycznym w krajach bloku radzieckiego zorganizowanie się i podjęcie działalności opozycyjnej. W ten sposób ruch praw człowieka przyczynił się do stopniowej erozji systemu komunistycznego. 4. Rozwój i upadek systemu komunistycznego W okresie międzywojennym wpływ ruchu komunistycznego na politykę światową był ograniczony. Wprawdzie dzięki dynamicznej działalności III Międzynarodówki (Komintern) ruch ten stworzył sieć organizacyjną w większości krajów europejskich (najsilniejszą w Niemczech przed 1933 r., we Francji i w Hiszpanii), a obawy przed rozprzestrzenieniem się wpływów komunistycznych oddziaływały w istotny sposób na politykę wielu państw, to jednak system komunistyczny pozostawał zjawiskiem przede wszystkim rosyjskim, a sam ZSRR wydawał się samotną, odizolowaną od świata zewnętrznego wyspą. Do wzrostu popularności komunizmu, paradoksalnie, najbardziej przyczyniły się ruchy faszystowskie. Obsesyjne ataki Hitlera na komunizm i ZSRR spowodowały, iż część europejskiej opinii publicznej zaczęła traktować Związek Radziecki jako jedyną zaporę, mogącą powstrzymać sukcesy nazistowskich Niemiec. Pielęgnowano przy tym wiele złudzeń co do istoty państwa radzieckiego, nie widząc i nie chcąc widzieć jego aneksjonistycznego i totalitarnego charakteru. W latach II wojny światowej ruch komunistyczny stworzył w krajach okupowanych przez państwa „Osi" silne placówki ruchu oporu, co przysporzyło mu wielu zwolenników. Zasadnicze znaczenie dla wzrostu wpływów komunizmu miały jednak wojskowe i polityczne sukcesy Związku Radzieckiego, który wojnę kończył jako jedno z dwóch supermocarstw. Operacje Armii Czerwonej wywarły decydujący wpływ na polityczną mapę powojennej Europy i niektórych rejonów Azji. Zasięg ofensywy wojsk radzieckich w praktyce wyznaczał nowe granice wpływów Związku Radzieckiego. W krajach zajętych przez te wojska w ciągu krótkiego czasu władzę przejęły siły komunistyczne, postępujące zgodnie z tzw. taktyką salami (plaster po plastrze). Mechanizm przejęcia władzy przez komunistów w Europie po 1945 r. I etap: komuniści podporządkowują się pozornie regułom demokracji i uznają (też pozornie) pluralistyczny charakter państwa, doprowadzając do powstania koalicyjnego rządu, w którym obejmują kluczowe politycznie stanowiska (wojsko, policja, propaganda) - w Polsce tzw. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, zdominowany przez komunistów, w jego skład weszli jednak również przedstawiciele Polskiego Stronnictwa Ludowego. II etap: podporządkowany komunistom aparat bezpieczeństwa rozpoczyna akcje represyjne, a propaganda uzasadnia je koniecznością walki z antyludową „reakcją", koniecznością karania kolaborantów itp. Dochodzi do neutralizacji i zastraszania innych partii politycznych, inspirowania rozłamów w ich szeregach, zastraszania niezależnej prasy i opinii publicznej (w Polsce komuniści doprowadzili m.in. w 1946 r. do rozłamu w PSL i utworzenia prokomunistycznego PSL Nowe Wyzwolenie, a także do korzystnych dla siebie zmian personalnych w PPS oraz Stronnictwie Pracy); powstaje blok „sił postępowych" (komuniści oraz tzw. lewicowi socjaliści, ludowcy itp.). III etap: przejęcie przez komunistów pełni władzy - bądź poprzez fałszerstwo wyników wyborów powszechnych (Polska w 1947 r.), bądź przez wywołanie spektakularnego kryzysu politycznego o znamionach rewolucji ludowej, w rzeczywistości o cechach zamachu stanu (tzw. przewrót lutowy w Czechosłowacji w 1948 r.). Taktyka salami okazała się bardzo skuteczna i spowodowała, iż w ciągu kilku lat większość państw Europy Środkowowschodniej znalazła się pod wyłączną władzą komunistów. Powstanie bloku radzieckiego w Europie 1944 w Albanii powstaje zdominowany przez komunistów rząd tymczasowy 1945 niekomunistyczni ministrowie zostają usunięci z rządu w Jugosławii 1946 komuniści wygrywają wybory w Bułgarii i Rumunii 1947 komuniści wygrywają wybory w Polsce i na Węgrzech w Bułgarii, Rumunii, Polsce i na Węgrzech komuniści przejmują pełnię władzy, usuwając z rządu niezależnych ministrów (pod hasłem „wyrzucić wrogów ludu z koalicji") utworzenie Biura Informacyjnego Partii Komunistycznych i Robotniczych (partie: radziecka, polska, jugosłowiańska, włoska, francuska, czechosłowacka, rumuńska, węgierska, bułgarska), inaczej tzw. Kominformu (w celu zastąpienia rozwiązanej w 1943 r. III Międzynarodówki) 1948 komunistyczny zamach stanu w Czechosłowacji początek konfliktu między Jugosławią a Związkiem Radzieckim - partia jugosłowiańska zostaje oskarżona o prowadzenie polityki antyradzieckiej i ugodowość wobec imperializmu 1949 utworzenie Niemieckiej Republiki Demokratycznej (na terenach radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech); utworzenie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej - Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry, ZSRR, Albania (do 1961 r.) , NRD (od 1950 r.), Mongolia (od 1962 r.), Kuba (od 1972 r.), Wietnam (od 1978 r.) 1955 powstanie Układu Warszawskiego, militarnego sojuszu bloku radzieckiego - Albania (do 1961 r.), Bułgaria, Czechosłowacja, NRD, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR Głównym czynnikiem, który spowodował zwycięstwo ruchu komunistycznego w Europie Środkowowschodniej, była obecność oddziałów Armii Czerwonej. Jedynie komuniści jugosłowiańscy zawdzięczali sukces własnym siłom, a zdobyte przez nich w latach II wojny poczucie pewności pozwoliło im w 1948 r. stawić czoła imperialnym dążeniom Stalina. Po zwycięstwie komunistycznej rewolucji w Chinach (1949), Mao Zedong (Mao Tse-tung) uznawał początkowo prymat Stalina w światowym obozie komunistycznym, ale od początku nie dopuszczał do zbytniego uzależnienia Chin od ZSRR, zaś w końcu lat 50. rzucił wyzwanie moskiewskiej hegemonii, zamierzając uczynić z Pekinu konkurencyjne centrum dyspozycyjne ruchu komunistycznego. Inni przywódcy państw komunistycznych zbyt wiele zawdzięczali Moskwie, toteż posłusznie podporządkowali się jej wytycznym. Okoliczności zdobycia władzy miały więc istotne znaczenie dla historii obozu komunistycznego. W tych krajach, gdzie komuniści zwyciężali głównie własnymi siłami, łatwiej im było zachować niezależność od Moskwy. Inaczej wyglądała sytuacja tych partii, które władzę zawdzięczały radzieckiej pomocy bądź też działały w krajach leżących w strefie strategicznie ważnej dla imperium radzieckiego (przykład Polski). Wszystko to sprawiło, iż światowy obóz komunistyczny nie nabrał nigdy cech polityczno-ideologicznego monolitu. Kraje europejskie, w których komuniści zdobyli władzę, charakteryzowały się podobną specyfiką. Wszystkie, z wyjątkiem Czechosłowacji, były w okresie międzywojennym zacofane gospodarczo (dominacja chłopstwa w strukturze społecznej) i miały niedemokratyczną formę rządów. Komuniści po przejęciu władzy dążyli do szybkiej zmiany struktury społeczno-gospodarczej kraju. Ich działania polegały na: • intensywnej industrializacji przy zachowaniu zasady prymatu przemysłu ciężkiego nad przemysłem lekkim i konsumpcyjnym. Dzięki nieustannym inwestycjom („wielkie budowy socjalizmu") oraz niskiej wydajności pracy w krajach tzw. demokracji ludowej nie tylko nie było bezrobocia, lecz odwrotnie, ciągle występował brak siły roboczej; industrializacja umożliwiła ponadto rozbudowę przemysłu zbrojeniowego; • likwidacji głodu ziemi poprzez reformę rolną; w drugim etapie, zgodnie z ideologiczną tezą o wyższości gospodarki zbiorowej nad indywidualną, przystąpiono do kolektywizacji rolnictwa (w Polsce w 1948 r.); • rozwoju oświaty (praktyczna likwidacja analfabetyzmu) oraz wybranych dziedzin nauki i kultury, które starano się wykorzystać w służbie nowego systemu. Partie komunistyczne doprowadziły do istotnych przekształceń w większości dziedzin życia. W pierwszym okresie po zdobyciu władzy komuniści potrafili zyskiwać poparcie dużych kręgów społeczeństwa, zauroczonych wizją szybkiej odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych, likwidacji nędzy, zacofania i niesprawiedliwości społecznych. Dość szybko jednak okazało się, iż komunistyczne dogmaty ideologiczne stanowią gorset uniemożliwiający rzeczywisty postęp, a w komunistycznym państwie społeczeństwo jest jedynie narzędziem w rękach grupy doktrynerów, pragnących urzeczywistnienia abstrakcyjnej idei. Cechy państwa komunistycznego Ideologia: oficjalnie głoszona supremacja proletariatu jako tej klasy społecznej, która zgodnie z nieubłaganymi prawami historii ma doprowadzić do zniszczenia kapitalizmu i zbudowania nowego, bezklasowego ustroju społecznego; eksponowanie wiodącej roli partii komunistycznej, skupiającej najlepsze i najbardziej świadome odłamy klasy robotniczej; rozpatrywanie wszelkich zjawisk życia społecznego przez pryzmat klasowy (czy służą postępowi społecznemu i sprawie rewolucji), w praktyce dążenie do światopoglądowej uniformizacji społeczeństwa, poddania wszelkich dziedzin życia kontroli partii, zlikwidowania niezależnych instytucji społecznych i ośrodków myśli; dążenie do narzucenia kulturze i sztuce jednego wzorca estetycznego (sztuka socrealistyczna). Życie polityczne: w teorii obdarzenie społeczeństwa pełnią praw politycznych i swobód obywatelskich, w praktyce rządy dyktatorskie partii komunistycznej (tzw. dyktatura proletariatu) i system nomenklatury; represyjność władzy państwowej, która - zgodnie z marksistowską teorią o klasowym charakterze państwa - ma doprowadzić do zniszczenia przeciwników nowego ustroju. Ekonomia: prymat ideologii nad gospodarką; upaństwowienie własności (państwo staje się właścicielem, producentem i dystrybutorem wytwarzanych dóbr), niszczenie niezależnych inicjatyw i instytucji gospodarczych; wyolbrzymianie roli planowania - urzędnicy planują potrzeby konsumentów, wielkość produkcji oraz arbitralnie ustalają ceny, bez liczenia się z rachunkiem gospodarczym; dążenie do wyeliminowania praw rynkowych (w gospodarce komunistycznej nie istnieją rzeczywiste ceny i rzeczywisty pieniądz). System komunistyczny przeszedł po 1945 r. kilka faz rozwojowych. Za życia Stalina (zm. w 1953 r.) widoczne było dążenie Moskwy do uniformizacji krajów bloku i narzucenia wszystkim radzieckiego modelu ustrojowego. Stalinizm najpełniej reprezentował totalitarny charakter komunizmu, co wyraziło się w przekształceniu państwa w sprawny instrument represji i masowego terroru. Polska w okresie stalinowskim Państwo niesuwerenne, uzależnione politycznie i gospodarczo od ZSRR; bałwochwalczy kult Stalina oraz osiągnięć radzieckiej ekonomii, kultury i nauki. Ustrój polityczny: konstytucja z 22 lipca 1952 r. (wzorowana na konstytucji radzieckiej z 1936 r.) proklamowała wprowadzenie ustroju socjalistycznego, absolutyzowała rolę aparatu państwowego kosztem ciał przedstawicielskich; uznawała własność państwową za najwyższy typ własności i wyznaczała aparatowi państwowemu rolą wszechorganizatora życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego; w teorii zapewniała obywatelom szerokie prawa i swobody, lecz odpowiednie artykuły były bądź sformułowane ogólnikowo, bądź nie doczekały się aktów wykonawczych. Życie gospodarcze 1950 r.: plan 6-letni - kreował zasady intensywnej industrializacji, przewidując wzrost produkcji przemysłowej o 168% (wykonano), rolnej o 50% (wykonanie - 19%) oraz wzrost stopy życiowej o 50-60% (wykonanie - ok.26%); 1952 r.: wobec załamania się założeń planu w dziedzinie rolnictwa i przemysłu konsumpcyjnego władze wprowadziły system sprzedaży kartkowej na część produktów żywnościowych i przemysłowych; w rolnictwie przeprowadzono częściową kolektywizację (do 1953 r. ponad 5,6 tyś. spółdzielni produkcyjnych). Życie polityczne monopolizacja życia politycznego przez partię komunistyczną (w 1948 r. połączenie PPR i PPS, utworzenie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej), rozbicie bądź satelizacja ugrupowań niekomunistycznych; wewnątrz partii komunistycznej toczyła się walka między grupą wywodzącą się z kierownictwa PPR w czasie okupacji niemieckiej (Władysław Gomułka, Zenon Kliszko, Marian Spychalski) a grupą przebywającą w czasie wojny na terenie ZSRR (Jakub Berman, Hilary Minc, Roman Zambrowski), rozstrzygnięta w latach 1948-1949 wyeliminowaniem z kierownictwa PPR-PZPR grupy gomułkowskiej pod zarzutem „prawicowego i nacjonalistycznego odchylenia" (sekretarzem generalnym partii został Bolesław Bierut); wzrost terroru zmierzającego do zastraszenia społeczeństwa, masowe aresztowania i pokazowe procesy duchowieństwa (1953: proces biskupa Czesława Kaczmarka, internowanie kardynała Stefana Wyszyńskiego), polityków (1949: proces Adama Doboszyńskiego) i oficerów przedwojennego WP (1951: proces gen. Stanisława Tatara), represje i czystki wewnątrz partii komunistycznej (1951: aresztowanie Gomułki, 1952: utworzenie X Departamentu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, kontrolującego prawomyślność członków partii); wszechwładza Urzędu Bezpieczeństwa (wymuszanie zeznań, stosowanie tortur, morderstwa); od 1954 r. początki publicznej krytyki „łamania praworządności" przez organy bezpieczeństwa (1954: rozwiązanie MBP, utworzenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych). Nauka i kultura narzucanie twórcom jednego, zgodnego z dogmatami partyjnymi kanonu estetycznego (sztuka socrealistyczna); partyjna kontrola działalności naukowej, reorganizacja życia naukowego na wzór radziecki (1952: utworzenie Polskiej Akademii Nauk); od 1954 r. niewielkie poszerzenie zakresu swobód twórczych. Na XX Zjeździe KPZR (1956) Nikita S.Chruszczow ujawnił i potępił niektóre zbrodnie Stalina, tłumacząc je cechami charakterologicznymi przywódcy ZSRR (system stalinowski nazwano enigmatycznie okresem „kultu jednostki"). Ustrój komunistyczny miał się zreformować poprzez powrót do norm leninowskich, zdeformowanych w okresie stalinizmu. Niezależnie od intencji, wystąpienie Chruszczowa wywołało znaczny ferment w ruchu komunistycznym, pozwalając niektórym krajom bloku na zwiększenie niezależności od Moskwy i przeprowadzenie politycznych i gospodarczych zmian (np. dekolektywizacja rolnictwa w Polsce). System komunistyczny nie stracił jednak rewolucyjnego zapału i impetu. Przeciwnie, naprawienie „błędów i wypaczeń" nadało mu pozory uzyskania nowych sił. Na XXII Zjeździe KPZR (1961) Chruszczow ogłosił, iż w ZSRR zbudowano już socjalizm, zaś do 1980 r. stworzone zostaną materialne podstawy komunizmu, a stopa życiowa „ludzi radzieckich" będzie wówczas najwyższa na świecie. Dowodem żywotności doktryny były też jej sukcesy na terenach pozaeuropejskich (zwłaszcza zwycięstwo Fidela Castro na Kubie w 1959 r.) Działalność Chruszczowa, stanowiąca mieszaninę doktrynalnego marzycielstwa i politycznego awanturnictwa, sprowokowała do reakcji bardziej ostrożne i konserwatywnie usposobione grupy w partii radzieckiej. Upadek Chruszczowa (1964) przerwał proces destalinizacji w ZSRR i innych krajach bloku. Niepowodzeniem zakończyły się też próby dalszej reformy systemu (m.in. pod hasłem „socjalizmu z ludzką twarzą") podejmowane w końcu lat 50. i w latach 60. przez tzw. rewizjonistów. Rewizjoniści pragnęli dokonać rewizji aktualnie obowiązującej wykładni doktryny marksistowskiej przez wzbogacenie jej o treści zaczerpnięte z wczesnych dzieł Marksa. Kres znaczenia ruchu rewizjonistycznego nastąpił w okresie tzw. wydarzeń marcowych w Polsce oraz po zdławieniu tzw. Praskiej Wiosny w Czechosłowacji (1968). Jeśli dotychczas krytykom rzeczywistości w krajach komunistycznych przyświecały intencje naprawy istniejącego ustroju (stanowili więc opozycję wewnątrzsystemową), to nowa opozycja, formująca się powoli w latach 70. (zwłaszcza w Polsce i w ZSRR), zamierzała walczyć z komunizmem jako takim. Z kolei panowanie partii komunistycznych nabierało stopniowo cech urzędniczego, pozbawionego ideologicznej motywacji (choć posługującego się ideologicznymi sloganami) systemu, strzegącego interesów partyjnej biurokracji oraz imperialnych dążeń Związku Radzieckiego (system ten zaczęto określać oficjalnie mianem „realnego socjalizmu"). Polska w okresie „realnego socjalizmu" Przełom październikowy 1956: od początku roku rosnący ferment w kraju, w PZPR walka między zwolennikami a przeciwnikami destalinizacji, wywołana m.in. ujawnieniem przez Chruszczowa zbrodni stalinowskich (tzw. tajny referat, wygłoszony przez Chruszczowa w lutym 1956 r. w trakcie XX Zjazdu KPZR); czerwiec 1956: rewolta robotnicza w Poznaniu, stłumiona przy użyciu siły; październik 1956: VIII Plenum KC PZPR - powrót Gomułki do władzy, potępienie nadużyć i wypaczeń okresu stalinowskiego, zapowiedź demokratyzacji (bez naruszenia zasad socjalizmu) i reform gospodarczych, zmiany personalne w aparacie partyjnym i państwowym, wzrost niezależności Polski w stosunkach ze Związkiem Radzieckim, rehabilitacja lub uwolnienie z więzień części skazanych w procesach okresu stalinowskiego, liberalizacja w dziedzinie polityki naukowej i kulturalnej. Życie gospodarcze 1956 r.: dekolektywizacja rolnictwa, niewielkie rozluźnienie centralizacji planowania oraz zapewnienie przedsiębiorstwom przemysłowym większej samodzielności; w aspekcie generalnym system gospodarczy nie uległ zmianie; od 1958 r. ponowna intensywna industrializacja (m.in. inwestycje w przemyśle energetycznym - elektrownie w Turoszowie i Koninie, w wydobywczym - zagłębie siarkowe w Tarnobrzegu); ekstensywna rozbudowa przemysłu ciężkiego (zwiększanie produkcji przez wzrost zatrudnienia, nie zaś przez większą wydajność pracy i użycie nowoczesnych technologii) nadawała polskiej gospodarce piętno zacofania, a jednoczesne niedoinwestowanie rolnictwa i przemysłu lekkiego powodowało napięcia społeczne (podwyżki cen, niski poziom stopy życiowej, trudności w zaopatrzeniu w żywność, szczególnie w mięso i jego przetwory); w drugiej połowie lat 60. zwolnienie tempa inwestycji i stagnacja gospodarcza, której nie zdołały przełamać próby ożywienia produkcji metodami pseudorynkowymi (wprowadzany w 1970 r. system „bodźców materialnego zainteresowania"). Życie polityczne Od 1957 r. w PZPR walka między tzw. dogmatykami a rewizjonistami, rozstrzygnięta za sprawą Gomułki na rzecz przeciwników demokratyzacji systemu (III Zjazd PZPR w 1959 r. ogłosił, iż rewizjonizm jest największym niebezpieczeństwem dla sprawy socjalizmu), w 1957 r. likwidacja tygodnika „Po Prostu" (orędującego za dalszymi reformami politycznymi i gospodarczymi); od początku lat 60. wzrost wpływów tzw. frakcji partyzantów (przywódca - Mieczysław Moczar), operującej hasłami nacjonalistycznymi i populistycznymi; 1965-1966: hałaśliwa kampania antykościelna, wykorzystująca jako pretekst list biskupów polskich do Episkopatu niemieckiego; 1968: wydarzenia marcowe - próba zamachu stanu ze strony „partyzantów", którzy, wykorzystując silne niezadowolenie środowisk inteligenckich, wywołali wystąpienia uliczne młodzieży studenckiej (stosując metody politycznej prowokacji - zdjęcie ze sceny Dziadów, brutalne rozpędzenie przez milicję niegroźnego wiecu na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego i in.), aby wykazać słabość Gomułki i potrzebę polityki „silnej ręki"; następstwa „marca" - osłabienie pozycji Gomułki (choć utrzymał się przy władzy), czystki w aparacie władzy (pod hasłami walki ze „syjonizmem" i „rewizjonizmem") coraz bardziej zdominowanym przez „partyzantów", represje wobec środowisk naukowych i kulturalnych (usuwanie z pracy, relegowanie z wyższych uczelni, ingerencje cenzury, procesy i kary więzienia dla przywódców ruchu studenckiego itp.), brutalizacja życia oraz rozniecanie nastrojów nacjonalistycznych, skierowanych przeciwko Polakom pochodzenia żydowskiego; grudzień 1970: rewolucja robotnicza na Wybrzeżu, krwawo stłumiona przez władze; efektem „wydarzeń grudniowych" było jednak obalenie Gomułki, a nowa ekipa Edwarda Gierka rozpoczęła kurs „otwarcia na Zachód". Nauka i kultura Po październiku 1956 r. wydatne zwiększenie swobód działalności naukowej i kulturalnej, liczące się w świecie osiągnięcia polskich twórców (m.in. sukcesy „szkoły polskiej" w kinematografu); w pierwszej połowie lat 60. odwrót od polityki liberalizacji, pierwsze protesty środowisk twórczych przeciwko zaostrzeniu cenzury (1964: „list 34") i powstanie opozycji wewnątrzsystemowej ( rewizjoniści - m.in. działalność Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego, ruch tzw. komandosów), rozbitej w marcu 1968 r., ideologiczna ofensywa „partyzantów" (1963: publikacja książki Zbigniewa Załuskiego Siedem polskich grzechów głównych); po „wydarzeniach marcowych" 1968 r. czystki w instytucjach naukowych i kulturalnych, antyinteligenckie posunięcia w oświacie (m.in. zwolnienia pracowników akademickich, wprowadzenie tzw. praktyk robotniczych dla studentów i preferencji dla młodzieży robotniczo-chłopskiej w przyjęciach na studia). Polityka zagraniczna 1957: Polska inicjatorem utworzenia strefy bezatomowej w Europie Środkowej, tzw. plan Rapackiego (Adam Rapacki -minister spraw zagranicznych, 1956-1968); 1968: udział Polski w inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację; 1970: układ między Polską a RFN o normalizacji stosunków (potwierdzenie ostatecznego charakteru granicy na Odrze i Nysie). Centrum komunizmu jako ekspansywnej ideologii rewolucyjnej przeniosło się poza Europę. W Azji, Afryce oraz Ameryce Południowej i Środkowej dłużej utrzymywały się złudzenia, iż ustrój komunistyczny pozwoli na szybkie przezwyciężenie zacofania gospodarczego i cywilizacyjnego. Autokratyczny charakter komunistycznej doktryny odpowiadał ambicjom wielu polityków tych regionów, wątpiących w przydatność rozwiązań demokratycznych w warunkach archaicznej struktury społecznej oraz niskiego poziomu kultury i oświaty. W poszukiwaniach idealnego modelu komunizmu szczególną rolę odegrały eksperymenty przeprowadzone w Chinach oraz w Kambodży. Zwróciły one w sposób drastyczny uwagę na totalitarne i antyhumanistyczne pierwiastki komunistycznego doktrynerstwa. Marksizm azjatycki Maoizm: wersja marksizmu opracowana przez Mao Zedonga (Mao Tse-tunga), od 1943 r. przywódcy Komunistycznej Partii Chin. Maoizm głosił, iż podstawową formą działalności rewolucyjnej jest walka zbrojna, która przybiera postać wojny ludowej, prowadzonej przez główną siłę rewolucyjną, jaką jest chłopstwo. Negował znaczenie warunków obiektywnych, absolutyzując czynnik woli ludzkiej i aktywnego działania, głosił, iż komunizm można budować w każdych okolicznościach, jeśli tylko posiada się władzę polityczną. Przeciwstawiał się idei pokojowego współistnienia różnych systemów, opowiadając się za bezwzględną walką z kapitalizmem, nawet kosztem wywołania wojny atomowej. Próbą realizacji zasad maoistowskich był tzw. wielki skok (1958-1961) oraz tzw. rewolucja kulturalna (1965-1969). Teoria „rekonstrukcji": opracowana przez Poi Pota, przywódcę Czerwonych Khmerów (frakcja kambodżańskiego ruchu komunistycznego). Przewidywała likwidację pieniądza i wprowadzenie systemu przydziałów dóbr i żywności, likwidację dotychczasowych instytucji kulturalnych (szkół, uczelni, teatrów, kin, radia, telewizji, kościołów i świątyń, zakaz wydawania prasy i książek), likwidację miast jako „wylęgarni pasożytów" i przeniesienie całej ludności na wieś, wprowadzenie kar fizycznych i terroru jako środka wychowawczego, przymus pracy fizycznej. Wprowadzenie tej teorii w życie metodami ludobójczymi spowodowało w latach 1 975-1 979 śmierć ponad 3 min ludzi (1/3 ludności kraju). W latach 80. komunizm wszedł w fazę schyłkową. Było to wynikiem powiększającej się niewydolności ekonomicznej systemu, prowadzącej do niepowodzeń politycznych na arenie międzynarodowej oraz wzrostu nastrojów niezadowolenia ludności. Kolejna próba reformy podjęta przez Michaiła S. Gorbaczowa (pieriestrojka - przebudowa), nie dała efektu, ale osłabienie presji władzy na społeczeństwo dodało sił demokratycznej opozycji w krajach bloku. Związek Radziecki, pochłonięty problemami wewnętrznymi, przestał angażować się w bezpośrednie poparcie dla poszczególnych rządów komunistycznych. Doprowadziło to do szybkiej erozji i rozpadu bloku w trakcie tzw. jesieni narodów (1989 r.). Przyszłość polityczna wielu krajów nie rysuje się jednak jasno, a ponadto system komunistyczny utrzymał się w niektórych republikach byłego ZSRR, na terenach byłej Jugosławii, a także w krajach pozaeuropejskich (m.in. Chiny, Mongolia, Korea Północna, Wietnam, Kuba). Polska w fazie schyłku komunizmu Okres gierkowski Po usunięciu Władysława Gomułki ekipa Edwarda Gierka zapowiadała prowadzenie polityki stałych „konsultacji z klasą robotniczą i inteligencją", respektowanie zasad kolegialności władzy, poprawę położenia materialnego (stabilizację cen), modernizację (rewolucję naukowo-techniczną) gospodarki i apelowała o poparcie społeczne („Pomożecie?"). Ustrój 1975: nowy ustrój administracyjny (likwidacja powiatów, nowy podział na województwa); 1976: zmiana konstytucji (m.in. wprowadzenie zapisu o PZPR jako „przewodniej sile politycznej społeczeństwa"). Życie gospodarcze próba pogodzenia intensywnej rozbudowy przemyska ciężkiego z polepszeniem zaopatrzenia w żywność i towary konsumpcyjne i podwyższeniem stopy życiowej; 1971-1973: okres sukcesów (m.in.stabilizacja cen), zaciąganie kredytów oraz kupno licencji w krajach zachodnich, wielki skok inwestycyjny (m.in. od 1973 r. budowa Huty „Katowice", uruchomienie rafinerii gdańskiej, 1975); błędna ocena tych sukcesów skłoniła władze do dalszego zwiększenia wydatków inwestycyjnych (1973 - hasło budowy- drugiej Polski) i dalszego zaciągania kredytów; w drugiej połowie lat 70.: potęgujący się kryzys gospodarczy, efekt m.in. dominacji motywów politycznych nad ekonomicznymi w podejmowaniu decyzji (przemysłowa gigantomania, sztuczne zaniżanie cen w obawie przed reperkusjami społecznymi), rosnącego zadłużenia, niskiej nadal wydajności pracy, błędów w rozdziale kredytów inwestycyjnych (np. niedoinwestowanie rolnictwa - od 1974 r. import żywności); od 1976 r.: wprowadzanie systemu sprzedaży kartkowej (cukier, limity w sprzedaży paliw); 1978/79: zima stulecia obnażyła ekonomiczną i organizacyjną niewydolność systemu; kryzys, którego nie powstrzymała polityka tzw. manewru gospodarczego (1977), doprowadził w 1980 r. do fali strajków i upadku ekipy gierkowskiej. Życie polityczne w pierwszej połowie lat 70.: umacnianie się nowej ekipy u władzy, m.in. rozbicie frakcji „partyzantów" , kokietowanie społeczeństwa liberalnymi gestami (m.in. liberalizacja polityki paszportowej), jednoczesne wzmożenie indoktrynacji propagandowej („propaganda sukcesu"), zwiększenie oddziaływania władzy na życie społeczne poprzez posunięcia organizacyjne (1973, unifikacja ruchu młodzieżowego); 1976 - protesty robotnicze w Radomiu oraz w Ursusie i represje wobec ich uczestników; organizowanie się środowisk niezależnych i powstanie opozycji politycznej (1976 - Komitet Obrony Robotników, 1977 - Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela, „podziemna" prasa); uzależniona od pomocy Zachodu i skrępowana podpisanymi porozumieniami międzynarodowymi (KBWE) ekipa gierkowska nie decydowała się na brutalne środki rozprawy z opozycją, prowadząc politykę cichych, niespektakularnych represji i zastraszania; 1978: kardynał Karol Wojtyła wybrany głową Kościoła katolickiego; 1979: pielgrzymka papieża do Polski, przebieg wizyty wykazał wyobcowanie władzy i jej bezsilność wobec organizowania się niezależnego społeczeństwa; 1980: ogólnopolskie akcje strajkowe, podpisanie porozumień w Gdańsku, Szczecinie i Jastrzębiu, legalizacja niezależnych związków zawodowych, powstanie NSZZ „Solidarność" (przewodniczący - Lech Wałęsa). 16 miesięcy „Solidarności" (sierpień 1980 - grudzień 1981) Okres ten przyniósł ożywienie społeczne, polityczne i kulturalne, rezultat upodmiotowienia społeczeństwa, tworzącego niezależne od władz komunistycznych formy aktywności i działania (przede wszystkim NSZZ „Solidarność" - ok. 10 min członków); konflikt między NSZZ „Solidarność" a władzami, dążącymi do przywrócenia kontroli nad życiem społeczno-politycznym, zakończył się wprowadzeniem w grudniu 1881 r. stanu wojennego. Program ruchu „Solidarność" Program „Samorządnej Rzeczypospolitej" przyjęty podczas zjazdu w, Gdańsku we wrześniu 1981 r. głosił m.in. potrzebę wprowadzenia pluralizmu światopoglądowego i organizacyjnego w życiu społecznym, wprowadzenia samorządu pracowniczego w charakterze gospodarza przedsiębiorstw, roz- budowy samorządu terytorialnego (stworzenie drugiej izby parlamentu: samorządowej lub społeczno-gospodarczej), urzeczywistnienia podstawowych swobód obywatelskich, wprowadzenia niezawisłości sądownictwa oraz społecznej kontroli nad aparatem ścigania. Działania ruchu „Solidarność" wywieranie presji na władze (głównie metodą strajków i manifestacji) w celu urzeczywistnienia konstytucyjnych swobód obywatelskich, realizacji i rozszerzenia świadczeń społecznych, poprawy sytuacji ekonomicznej; tworzenie wolnej prasy i wydawnictw oraz niezależnych instytucji (niezależne związki zawodowe, organizacje polityczne, kulturalne, naukowe itp). Taktyka władz komunistycznych bojkotowanie przyjętych zobowiązań i porozumień; kampania propagandowa przeciwko ruchowi „Solidarność" pod zarzutem działania na szkodę socjalizmu, oskarżanie „Solidarności" o dezorganizację gospodarki kraju (w związku z drastycznym brakiem towarów na rynku); szantażowanie społeczeństwa perspektywą inwazji radzieckiej; represje, aresztowania, policyjne prowokacje (pobicia); równolegle z tymi działaniami władze przygotowały w ukryciu akcję wprowadzenia w kraju stanu wyjątkowego (wojennego). Okres rządów ekipy „stanu wojennego" Stan wojenny (wprowadzony 13 grudnia 1981); władzę objęło pozakonstytucyjne ciało - tzw. Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego z gen. Wojciechem Jaruzelskim na czele (w terenie - pełnomocnicy i komisarze wojskowi); osłabienie pozycji organów konstytucyjnych (rządu i administracji cywilnej), parlamentu oraz partii politycznych (w tym także PZPR); rozwiązanie niezależnych oraz niewygodnych dla władzy organizacji społecznych, kulturalnych, naukowych itp. (zawieszenie, a następnie w październiku 1982 delegalizacja NSZZ „Solidarność"); zawieszenie większości praw politycznych i obywatelskich; represje: aresztowania, internowania (bez wyroku sądowego), wprowadzenie trybu doraźnego w sądownictwie i zastępowanie sądów cywilnych sądami wojskowymi; wprowadzenie specjalnych regulacji prawnych - zaostrzenie kar za pewnego typu przestępstwa; stosowanie siły i broni palnej w trakcie tłumienia prób protestu; terror psychologiczny; skrytobójcze mordy; ekonomia: sterowanie gospodarką metodami nakazowymi (rządy komisarzy wojskowych), 1982: reklamowana propagandowo próba reformy, która ograniczyła się do drastycznej podwyżki cen; reakcje społeczne: tworzenie podziemnych struktur „Solidarności", niezależnej prasy i wydawnictw, akcje bojkotowe wobec autorów i realizatorów stanu wojennego (m.in. bojkot telewizji przez aktorów), akcje pomocy charytatywnej (organizowane pod patronatem Kościoła), próby strajków i demonstracji (najsilniejsze w grudniu 1981 r. oraz wiosną i latem 1982 r.), krwawo tłumionych przez wojsko i milicje; grudzień 1982: zawieszenie stanu wojennego, zwolnienie większości uwięzionych; czerwiec 1983: wizyta papieża Jana Pawła II w Polsce; lipiec 1983: zniesienie stanu wojennego. Polityka normalizacji (1983-1987) ograniczenie zasięgu represji, przywracanie swobód obywatelskich przy jednoczesnym dążeniu władz do zachowania kontroli nad życiem publicznym; reaktywowanie rozwiązanych w latach 1982-1983 organizacji społecznych, przy jednoczesnym podporządkowywaniu ich władzom (1985: utworzenie Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych); 1984: zabójstwo księdza Jerzego Popiełuszki przez oficerów Służby Bezpieczeństwa - zbrodnia ta (jej inicjatorzy nie zostali wykryci) zwróciła po raz kolejny uwagę na przestępczy charakter działań MSW, powodując dalszą kompromitację moralną systemu; 1985: utworzenie rządu Zbigniewa Messnera, przedstawianego jako rząd reformy gospodarczej (w rzeczywistości wykazał się wyraźną nieudolnością w tym zakresie); 1986: amnestia dla więźniów politycznych; katastrofa w Czernobylu (wykazuje kompromitującą nieudolność systemu radzieckiego); aktywizacja opozycji politycznej - utworzenie Tymczasowej Rady NSZZ „Solidarność", działającej jawnie (tolerowanej przez władze); 1987: wizyta Jana Pawła II - demonstracja obecności ruchu „Solidarność"; utworzenie Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność" (z połączenia jawnych i niejawnych struktur ruchu); wynik referendum powszechnego w sprawie tempa i kosztów przemian gospodarczych okazuje się prestiżową porażką władz; 1988: pogarszanie się sytuacji gospodarczej; fala wystąpień strajkowych ruchu „Solidarność"; dymisja rządu Messnera, zastąpionego rządem Mieczysława F. Rakowskiego; grudzień 1988: X plenum KC PZPR - zwycięstwo zwolenników dialogu z ruchem „Solidarność'.' 5. Rywalizacja dwóch bloków na arenie międzynarodowej Dzień, w którym wojska amerykańskie i radzieckie spotkały się nad Łabą (25 kwietnia 1945 r.) był symbolicznym początkiem nowej ery, w której stosunki obu państw stały się najważniejszym elementem sytuacji międzynarodowej. Współpraca ZSRR i USA trwała jeszcze przez kilka miesięcy (do zakończenia wojny na Dalekim Wschodzie), po czym stopniowo ustąpiła ona miejsca rywalizacji ideologiczno-politycznej. Konfrontacja między obu systemami objęła prawie wszystkie dziedziny życia: politykę, ekonomię, naukę i oświatę, kulturę i sztukę. Terenami tej rywalizacji stały się w równym stopniu obszary wydobycia surowców strategicznych, co przestrzeń międzyplanetarna (wyścig o opanowanie Kosmosu) i festiwale filmowe. Rywalizacja ta objęła też większość rejonów świata. Jej stawką były bowiem nie tylko doraźne korzyści gospodarcze, lecz także ideologiczna dominacja i chęć udowodnienia wyższości swego systemu. Dlatego oba mocarstwa angażowały się zarówno w wydarzenia na bogatym w ropę naftową Bliskim Wschodzie, jak i w konflikty w tak ubogich krajach jak Wietnam i Afganistan. a. Trzydziestoletnia „zimna wojna" między supermocarstwami (1945-1975) „Zimna wojna" Określenie używane dla oddania stanu napięcia między krajami zachodnimi a blokiem radzieckim. Za umowny początek „zimnej wojny" uważa się przemówienie Winstona Churchilla w Fulton (5 marca 1946 r.), w którym stwierdził on, iż z powodu ekspansjonistycznej polityki ZSRR Europę przecięła „żelazna kurtyna", biegnąca od „Szczecina na Bałtyku do Triestu na Adriatyku". Podział świata na dwa bloki (1945-1953) W latach 1945-1953 terenem konfrontacji dwóch bloków była Europa oraz niektóre rejony Dalekiego Wschodu. W Europie końcowa linia operacji wojsk radzieckich stała się granicą radzieckiej strefy wpływów, a w krajach zajętych przez Armię Czerwoną władzę przejęli komuniści. W zachodniej części kontynentu wyzwolone spod okupacji niemieckiej kraje wróciły do swych przedwojennych rozwiązań ustrojowych. Oprócz tego istniało też kilka krajów (w pasie między Europą Zachodnią a państwami bloku radzieckiego) o nie całkiem jasnej przyszłości. Finlandia: w trakcie wojny sprzymierzeniec Niemiec, pokonana przez ZSRR, ale nie okupowana. Zachowała suwerenność za cenę ścisłej neutralności w polityce zagranicznej (faktycznie o charakterze proradzieckim) oraz silnych związków gospodarczych z ZSRR. Ten model zdobywania przez ZSRR wpływów w innych krajach - bez ich całkowitego podporządkowania sobie - otrzymał miano „finlandyzacji". Austria: w 1945 r. zajęta przez wojska radzieckie, następnie okupowana przez 4 mocarstwa. Po śmierci Stalina i zmianach w polityce zagranicznej ZSRR doszło do porozumienia mocarstw, umożliwiającego Austrii odzyskanie suwerenności (1955). Grecja: w 1944 r. zajęta przez wojska brytyjskie w sytuacji, gdy znaczna część kraju została uprzednio wyzwolona spod niemieckiej okupacji przez komunistyczny ruch oporu. W latach 1946-1949 wojna domowa między monarchistami a komunistami, zakończona porażką komunistów. Jugosławia: od 1945 r. rządzona przez komunistów; po wybuchu konfliktu z Moskwą (1948) zachowała ustrój komunistyczny, ale prowadziła niezależną politykę zagraniczną. Wzrost napięcia w stosunkach między krajami zachodnimi a ZSRR był rezultatem zlikwidowania przez komunistów systemu demokratycznego w państwach radzieckiej strefy wpływów. Od 1948 r. główną płaszczyzną konfrontacji między obu mocarstwami stała się w Europie kwestia niemiecka. Podział kraju i brak ogólnoniemieckiego rządu uniemożliwiały ostateczne uregulowanie pod względem prawnym problemów terytorialnych (m.in. kwestia granicy polsko-niemieckiej) i gospodarczych (odszkodowania wojenne).Te i inne sprawy dostarczały pretekstów do walki politycznej i propagandowej, powodując, iż problem niemiecki nabrał na długie lata charakteru najbardziej zapalnej kwestii europejskiej. W Azji z kolei konfrontacja była związana ze zwycięstwem rewolucji komunistycznej w Chinach i dążeniem bloku komunistycznego do dalszego rozszerzenia swych wpływów, co doprowadziło do wybuchu wojny koreańskiej. 1947 ogłoszenie doktryny Trumana (tzw. doktryny powstrzymania) , przewidującej udzielenie pomocy wojskowej i ekonomicznej krajom zagrożonym przez komunizm USA występują z planem pomocy w odbudowie gospodarczej Europy (tzw. plan Marshalla); kraje bloku radzieckiego odnoszą się negatywnie do tej oferty 1948 pierwszy spór o przyszłość Berlina: radziecka blokada połączeń ze strefami miasta podległymi państwom zachodnim; USA uruchamiają (na 1 1 miesięcy) „most powietrzny", przełamując blokadę 1949 na obszarze Niemiec powstają 2 państwa: Republika Federalna Niemiec oraz Niemiecka Republika Demokratyczna utworzenie Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), sojuszu wojskowo-politycznego państw Europy Zachodniej, USA i Kanady pierwsza radziecka eksplozja atomowa zwycięstwo komunistów w Chinach; obalony rząd Kuomitangu (Czang Kai-Szek) przenosi się na Tajwan; był on uznawany przez kraje zachodnie za rząd ogólnochiński i reprezentował Chiny w Radzie Bezpieczeństwa ONZ do 1971 r. 1950 armia Korei Pomocnej atakuje Koreę Południową; do wojny włączają się wojska amerykańskie (występujące pod flagą ONZ) oraz chińskie (tzw. chińscy ochotnicy) 1951 front w wojnie koreańskiej stabilizuje się wzdłuż 38 równoleżnika (dotychczasowej granicy między państwami koreańskimi). 1953 śmierć Józefa Stalina wojska radzieckie tłumią powstanie ludności w Berlinie Wschodnim Współistnienie i konfrontacja (1953-1962) Apogeum „zimnej wojny" stanowił konflikt w Korei, który spowodował m.in. gwałtowny wzrost wydatków zbrojeniowych państw obu bloków. Impas militarny na froncie skłonił jednak walczące strony do refleksji, a tendencjom odprężeniowym sprzyjały zmiany polityczne tak w ZSRR (śmierć Stalina), jak i w USA (początek prezydentury Dwighta Eisenhowera w 1953 r., obiecującego w trakcie kampanii wyborczej zakończenie tej wojny). Nikita Chruszczow (przywódca partii od września 1953 r.), pragnął od początku swych rządów zdystansować się od metod postępowania Stalina, dzięki czemu w 1953 r., doszło do podpisania porozumienia kończącego wojnę koreańską. W 1955 r. Związek Radziecki odbudował swe stosunki z Jugosławią, zawarł układ w sprawie Austrii, sam Chruszczow zaś spotkał się z przywódcami USA, Wielkiej Brytanii i Francji na konferencji w Genewie (1955). Od 1956 r. Chruszczow stał się symbolem destalinizacji, co przysporzyło mu niemało popularności wśród zachodniej opinii publicznej. Istota stosunków między blokami pozostała jednak nie zmieniona. Najważniejszym novum stało się uznanie przez Chruszczowa, iż rywalizacja między dwoma systemami nie musi prowadzić do nowej wojny światowej (teza ta spowodowała konflikt z komunistami chińskimi, którzy uznali stanowisko Chruszczowa za przejaw kapitulanctwa i oportunizmu). Samej natomiast potrzeby takiej rywalizacji Moskwa nie tylko nie negowała, lecz odwrotnie, postanowiła udowodnić wyższość komunizmu poprzez gwałtowne przyspieszenie gospodarcze oraz opanowanie Kosmosu. Temu wszystkiemu towarzyszyły intensywne zbrojenia ZSRR (zwłaszcza w dziedzinie broni jądrowej i rakietowej) oraz granicząca z agresywnością aktywność Związku Radzieckiego w dziedzinie polityki zagranicznej w Europie (kwestia niemiecka) i poza nią (w Azji i Afryce pod hasłami popierania walki wyzwoleńczej uciemiężonych przez kolonializm ludów). 1953 pierwsza radziecka bomba wodorowa (9 miesięcy po eksplozji pierwszej bomby amerykańskiej) 1954 utworzenie SEATO (Organizacja Paktu Południowo-Wschodniej Azji), sojuszu militarnego Australii, Filipin, Francji, Nowej Zelandii, Pakistanu, Tajlandii, USA i Wielkiej Brytanii 1955 przyjęcie RFN do NATO; powstanie Układu Warszawskiego 1956 groźba inwazji ZSRR w Polsce stłumienie przez Armię Czerwoną powstania na Węgrzech konflikt sueski - stanowisko USA i ZSRR zmusza Francję, Wielką Brytanię i Izrael do przerwania inwazji na Egipt 1957 pierwszy sztuczny satelita Ziemi wystrzelony za pomocą rakiety (ZSRR) 1959 oddziały Fidela Castro wkraczają do Hawany 1960 ZSRR zestrzeliwuje za pomocą kierowanego pocisku rakietowego amerykański samolot wywiadowczy U-2 1961 pierwszy człowiek w Kosmosie (Jurij Gagarin, ZSRR) nieudana inwazja kubańskich emigrantów w Zatoce Świń (zorganizowana przez Amerykańską Agencję Wywiadowczą - CIA) 1961 budowa muru berlińskiego - stan gotowości bojowej wojsk radzieckich i amerykańskich w Niemczech 1962 ZSRR rozpoczyna rozmieszczanie na Kubie rakiet ziemia-ziemia średniego zasięgu, jednostek lotnictwa oraz personelu technicznego; prezydent John Fitzgerald Kennedy zarządza blokadę Kuby; stan pogotowia atomowego USA i ZSRR ; po tygodniu kryzysu Chruszczow zgadza się na demontaż rakiet w zamian za obietnicę USA rezygnacji z inwazji na Kubę Próby odprężenia i zmierzch dwubiegunowości w polityce światowej (1962-1975) W trakcie kryzysu berlińskiego i kubańskiego wojska amerykańskie i radzieckie stanęły naprzeciw siebie w pełnej gotowości bojowej. Groziło to wybuchem wojny atomowej, toteż obie strony zaczęły dbać, by sytuacja z łat 1961-1962 nie powtórzyła się oraz by konfrontacja supermocarstw odbywała się w formach nie powodujących niebezpieczeństwa bezpośredniego starcia między USA i ZSRR. Wyścig zbrojeń i rywalizacja w Kosmosie trwały dalej. Konstruując nowe ładunki jądrowe i środki ich przenoszenia, zdawano sobie sprawę, iż broń ta będzie użyta jedynie w ostateczności, a głównym jej zadaniem miało być odstraszenie przeciwnika (stąd amerykańska doktryna polityczno-wojskowa w latach 60. nosiła miano doktryny odstraszania). Początkowe dysproporcje w zakresie wyposażenia obu armii w broń masowego rażenia ustępowały miejsca tendencji do równowagi sił. Po usunięciu Chruszczowa (1964) polityka zagraniczna ZSRR nabrała ostrożnego i wyrachowanego charakteru. Ekipa Leonida Breżniewa (u władzy w latach 1964-1982) zrezygnowała z posługiwania się hałaśliwą frazeologią rewolucyjną, ale konsekwentnie dążyła do poszerzenia wpływów ZSRR w krajach Trzeciego Świata i osłabienia tam pozycji państw zachodnich, w taki jednak sposób, by nie narażać na szwank gospodarczych kontaktów ze Stanami Zjednoczonymi. Rosnące zaangażowanie w innych rejonach świata powodowało, iż w Europie ZSRR był zainteresowany w stabilizacji pojałtańskiego status quo, łącznie z utrzymaniem podziału Niemiec (Chruszczowowi przypisywano plany doprowadzenia do zjednoczenia tego kraju). Wszystko to sprzyjało rodzeniu się rozmaitych „odprężeniowych" inicjatyw, które znajdowały przychylny odzew u administracji amerykańskiej, szczególnie w erze Henry'ego Kissingera (1969-1973 doradca prezydenta Richarda Nixona, 1973-1976 sekretarz stanu), którego ideą było zachowanie równowagi sił na świecie na zasadzie przestrzegania stref wpływów wielkich mocarstw. Sferą, w której ZSRR i USA najszybciej znalazły wspólny język, były sprawy rozbrojeniowe. Rozmowy na temat kontroli zbrojeń strategicznych (broń masowego rażenia) dawały okazję do stałych kontaktów, umożliwiały demonstrowanie dobrej woli (co wykorzystywano propagandowo), a jednocześnie - wobec wyłącznie odstraszającego charakteru tej broni - nie krępowały politycznej i militarnej inicjatywy obu państw. Ważniejsze układy rozbrojeniowe 1963 zainstalowanie tzw. gorącej linii (bezpośrednie połączenie telefoniczne między Kremlem a Białym Domem) 1963 układ o zakazie prób z bronią nuklearną w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą (układ wielostronny, nie podpisany przez Francję i Chiny) 1972 tzw. SALT 1 (skrót od rokowań w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych) - dwa układy amerykańsko-radzieckie: 1) o ograniczeniu systemów broni antyrakietowej, 2) o ograniczeniu zbrojeń ofensywnych (zamrożenie liczby naziemnych wyrzutni rakiet balistycznych, zmniejszenie liczby wyrzutni na okrętach podwodnych) Czynnikiem zbliżającym ZSRR i USA było dążenie do zachowania kontroli nad bronią jądrową i środkami jej przenoszenia. Chęć utrzymania przez oba supermocarstwa monopolu w tej dziedzinie wywołała spore kontrowersje w obrębie poszczególnych bloków, powodując ich częściową dekompozycję. W 1964 r. Francja przystąpiła do tworzenia swych własnych sił nuklearnych, raczej o symbolicznym z punktu widzenia militarnego znaczeniu, zaś w 1966 r. opuściła struktury wojskowe NATO. W bloku radzieckim kwestia dostępu do broni atomowej spotęgowała konflikt między ZSRR a Chinami. Spór między chińską a radziecką partią komunistyczną, który zaczął się w końcu lat 50. od polemik ideologicznych, szybko przekształcił się w rywalizację dwu mocarstw o imperialnych dążeniach. Chińczycy pierwotnie liczyli, iż zdołają wyprodukować własną bombę atomową dzięki radzieckiej pomocy, toteż z wielką niechęcią zareagowali na układ SALT l, określając postawę Związku Radzieckiego mianem „zjednoczenia z imperializmem i reakcją". W 1966 r., po wybuchu „rewolucji kulturalnej", ZSRR stał się dla Pekinu wrogiem nr l, zaś stanowisko Chin zyskało poparcie Albanii i częściowo Rumunii. Mocarstwowe dążenia Chin nadały większego znaczenia strategicznego rejonowi Azji Południowo-Wschodniej, który stał się głównym miejscem rywalizacji dwóch systemów. Uwidoczniło się to w sposób drastyczny w okresie wojny wietnamskiej (1965-1973), w której bezpośredni udział wzięły Stany Zjednoczone i niektóre kraje SEATO, pośredni zaś Chiny i Związek Radziecki. Wynik wojny był prestiżową porażką USA, sam konflikt zaś spowodował ogromne fermenty polityczne w Stanach i w Europie Zachodniej, przynosząc gwałtowny przypływ popularności ruchów lewicowych oraz lewackich, szczególnie aktywnych w trakcie wystąpień studenckich w 1968 r. Drugim obszarem konfrontacji wielkich mocarstw był rejon Bliskiego Wschodu. ZSRR popierał tutaj od 1956 r. stanowisko arabskie, natomiast USA, traktując Izrael jako swego głównego sojusznika w tym rejonie, starały się jednocześnie nie zrażać sobie opinii państw arabskich. Na tle zapalnych obszarów Bliskiego i Dalekiego Wschodu Europa na początku lat 70. jawiła się jako rejon bardzo stabilny. Tu też mogły najpełniej dojść do głosu tendencje odprężeniowe, widoczne zarówno w polityce ZSRR, jak i USA. Związek Radziecki był zainteresowany utrzymaniem spokoju w Europie ze względu na nasilający się konflikt z Chinami. Stany Zjednoczone pragnęły z kolei upokorzenia doznane w wojnie wietnamskiej zrekompensować poprzez porozumienia z ZSRR i Chinami, przynoszące trwały podział stref wpływów w świecie. Odprężenie (detente) w Europie miało dokonać się na zasadzie uznania istniejącego podziału ideologicznego kontynentu oraz nienaruszalności aktualnych granic. W tej ostatniej dziedzinie kursowi odprężeniowemu sprzyjała nowa polityka RFN, związana z osobą Willy'ego Brandta (kanclerz 1969-1974), który pragnął doprowadzić do normalizacji stosunków z krajami Europy Wschodniej za cenę potwierdzenia powojennego statusu i granic Niemiec. Wyrazem polityki odprężenia były układy SALT oraz obrady Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1973-1975). Choć bezpośrednio przyniosły one znaczne korzyści krajom bloku radzieckiego (m.in. poprzez ożywienie wymiany gospodarczej i zwiększenie możliwości dostępu do zachodniej technologii), to jednak na dłuższe metę polityka ta, mocno eksponująca problem praw człowieka i swobód politycznych, okazała się dla tego bloku niebezpieczna, powodując nasilenie się w krajach komunistycznych społecznych dążeń wolnościowych. 1963 prezydent John F. Kennedy zastrzelony w Dallas 1964 początek interwencji amerykańskiej w Wietnamie Chiny mocarstwem atomowym 1967 wojna sześciodniowa na Bliskim Wschodzie - ZSRR i inne kraje Układu Warszawskiego (z wyjątkiem Rumunii) zrywają stosunki dyplomatyczne z Izraelem Ernesto „Che" Guevara ginie w Boliwii (po śmierci stał się on bożyszczem młodzieżowych ruchów politycznych o charakterze lewackim) 1968 rewolta studencka w Europie Zachodniej oraz niektórych krajach komunistycznych (Polska, Jugosławia) tzw. Praska Wiosna (próba reformy systemu komunistycznego) zdławiona w wyniku inwazji wojsk Układu Warszawskiego ogłoszenie tzw. doktryny Breżniewa - ZSRR przyznał sobie prawo interwencji w krajach bloku w razie zagrożenia tam „podstaw ustroju socjalistycznego"; USA potwierdzają, iż będą respektować ustalony w Jałcie podział Europy 1969 krwawe starcia radziecko-chińskie nad rzeką Ussuri (wywołane przez Chińczyków) USA rozpoczynają wycofywanie swych wojsk z Wietnamu 1970 normalizacja stosunków ZSRR - RFN Salvador Allende prezydentem Chile - początek przemian gospodarczo-społecznych o charakterze socjalistycznym 1971-1972 nawiązanie politycznych kontaktów między Chinami a USA (ustanowienie stosunków dyplomatycznych nastąpiło w 1979 r.) 1973 paryskie porozumienie o zawieszeniu broni w Wietnamie afera Watergate (ujawnienie, iż prezydent Nixon był zamieszany w instalowanie podsłuchów u konkurentów politycznych) zakończona ustąpieniem Nixona w 1974 r. pierwsza runda obrad KBWE obalenie rządów Allende w Chile wojna Yom Kippur na Bliskim Wschodzie; w momencie załamania się ofensywy Egiptu, ZSRR grozi wysłaniem swych wojsk, na co USA reagują postawieniem swych sił nuklearnych w stan pogotowia 1975 Wietnam Południowy zajęty przez oddziały pómocnowietnamskie podpisanie w Helsinkach tzw. Aktu Końcowego KBWE b. Powrót „zimnej wojny" i ponowne odprężenie (1975-1989) Rezultaty polityki odprężenia Podpisanie Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie zakończyło okres „zimnej wojnie" w Europie. W tym samym czasie dobiegła końca „zimna wojna" w Azji, a to dzięki normalizacji stosunków amerykańsko-chińskich i zakończeniu wojny w Wietnamie. Rezultatem polityki odprężenia w Azji Południowo-Wschodniej było jednak rozprzestrzenienie się wpływów komunistycznych. W 1975 r. Wietnam Północny zakończył podbój Wietnamu Południowego, w tym samym czasie pod kontrolą komunistyczną znalazły się Kambodża i Laos, na co USA zareagowały jedynie zdawkowymi protestami. W ten sposób Stany Zjednoczone kierując się koncepcją globalnego porozumienia mocarstw, uznawszy uprzednio dominację ZSRR w Europie Środkowowschodniej, przyjęły teraz zasadę respektowania imperialnych dążeń Chin na terenie Azji. Inaczej rozwijała się sytuacja na Bliskim Wschodzie, gdzie polityka Egiptu w okresie prezydentury Anwara Sadata (1970-1981) doprowadziła do osłabienia pozycji ZSRR. Amerykańska polityka w latach 70., szczególnie w okresie prezydentury Richarda Nixona oraz sprawowania urzędu jego doradcy przez Henry'ego Kissingera, zmierzała do zastąpienia dwubiegunowego podziału świata układem, w ramach którego istnieje 5 głównych podmiotów polityki światowej: USA, ZSRR, Europa Zachodnia, Chiny i Japonia. Koncepcja ta odwoływała się m.in. do realiów sytuacji gospodarczej. Oprócz trwającego nieprzerwanie od lat 50. dynamicznego rozwoju Japonii, zasadnicze znaczenie miał proces dalszej konsolidacji gospodarczej państw Europy Zachodniej, przekształcającej się w wielki i jednoczący się organizm ekonomiczny. Właśnie Wspólnota Europejska miała odegrać główną rolę w przekształceniu Europy w duchu polityki detente, szczególnie przez ożywienie współpracy gospodarczej z krajami bloku radzieckiego. Panowanie ducha detente zostało potwierdzone przez podpisanie 18 maja 1979 r. w Wiedniu drugiego porozumienia w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych (SALT II), ustalającego nowe limity ilościowe i jakościowe najważniejszych systemów broni. Administracja amerykańska w okresie prezydentury Jimy'ego Cartera (1976-1980) przerwała też prace nad nowym bombowcem strategicznym oraz tzw. bombą neutronową. Niektóre daty z historii Wspólnoty Europejskiej 1952 powstanie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN, Włochy) 1957 utworzenie Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej 1958 powstanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej; zasady funkcjonowania i stopniowej integracji zostały określone w tzw. Traktatach Rzymskich z 1957 r. 1967 połączenie trzech wspólnot we Wspólnotę Europejską 1973 przyjęcie do Wspólnoty Europejskiej Wielkiej Brytanii, Irlandii i Danii (w 1981 r. Grecji, w 1985 r. Hiszpanii i Portugalii) 1986 podpisanie przez kraje Wspólnoty tzw. Jednolitego Aktu Europejskiego o przyspieszeniu działań integracyjnych 1991 traktat w Maastricht (przewidujący wprowadzenie europejskiej jednostki monetarnej oraz ściślejszej uniii politycznej) Powrót „zimnej wojny" Polityka odprężenia przyniosła znaczne korzyści krajom komunistycznym. Jednakże nie zamierzały one trzymać się zawartych porozumień, dążyły natomiast do wykorzystania ustępliwości państw zachodnich dla poszerzenia swych wpływów. Związek Radziecki, nie zdoławszy osiągnąć trwałych sukcesów w rejonie Bliskiego Wschodu (w 1976 r. Egipt wypowiedział traktat 0 przyjaźni z ZSRR), zwrócił uwagę w stronę kontynentu afrykańskiego, popierając m.in. marksistowskie reformy w Republice Kongijskiej, Beninie 1 Mozambiku. W latach 1975-1976 silny kontyngent wojsk kubańskich (ok. 20 tyś. żołnierzy) wziął udział w wojnie domowej w Angoli, zaś w 1977 r. Rosjanie wysłali wojska kubańskie do Etiopii (prowadzącej wojnę z Somalią). Korzystając z baz w nowych krajach sojuszniczych, radzieckie okręty wojenne zaczęły swobodnie operować po Morzu Czerwonym oraz Oceanie Indyjskim. Wobec nie całkiem wyjaśnionej sytuacji w Chinach po śmierci Mao Zedonga (1976) ZSRR podjął też działania wymierzone przeciwko swemu głównemu rywalowi w bloku komunistycznym. W 1978 r. wojska wietnamskie dokonały inwazji na Kambodżę, obalając tam zbrodniczy, prochińsko zorientowany reżim Poi Pota. Stało się to powodem wojny chińsko-wietnamskiej (1979), z której Wietnamczycy wyszli obronną ręką. Pomimo podpisania układu SALT II (1979) Rosjanie rozmieścili w Europie nowe rodzaje rakiet balistycznych średniego zasięgu, wystrzeliwanych z ruchomych wyrzutni i trudnych przez to do zlokalizowania i zniszczenia. W tej sytuacji w grudniu 1979 r . Rada Paktu Północnoatlantyckiego podjęła decyzję o zainstalowaniu na terenie RFN wyrzutni pocisków średniego zasięgu nowej generacji (tzw. pocisków samosterujących). Zasadniczy cios polityce odprężenia zadała jednak inwazja radziecka na Afganistan, przeprowadzona w grudniu 1979 r. Wykazała ona złudność nadziei związanych z detente, umacniając w państwach zachodnich pozycję tych sił, które opowiadały się za bardziej zdecydowanym postępowaniem wobec obozu komunistycznego. Ich rzecznikiem stał się nowy (od 1980 r.) prezydent Stanów Zjednoczonych, Ronald Reagan. Od początku swej kadencji zajął on twardą postawę wobec ZSRR,dążąc jednocześnie konsekwentnie do odbudowania mocarstwowego prestiżu Stanów Zjednoczonych oraz wzmocnienia ich potencjału militarnego. Przebieg nowej „zimnej wojny" okazał się zdecydowanie niekorzystny dla ZSRR, uwikłanego coraz bardziej w pułapkę wydarzeń w Afganistanie. Interwencja Armii Czerwonej i stosowane tam przez nią barbarzyńskie metody walki (m.in. użycie broni chemicznej) przyczyniły się do zburzenia wyidealizowanego wizerunku komunizmu, kreowanego ciągle jeszcze przez niektóre odłamy zachodniej opinii publicznej. Kompromitacją systemu komunistycznego było też wprowadzenie stanu wojennego w Polsce oraz pojawienie się informacji o zbrodniach Czerwonych Khmerów w Kambodży. Największym problemem Związku Radzieckiego była jednak ujawniająca się coraz wyraźniej niewydolność ekonomiczna i organizacyjna systemu, powodująca, iż blok radziecki zaczął tracić możliwości konkurowania z Zachodem w jedynej dziedzinie, w której stanowił rzeczywiście potęgę - w dziedzinie zbrojeń. Dynamika rozwoju w Stanach Zjednoczonych nowych technologii, zwłaszcza zaś ogłoszenie w 1983 r. przez Reagana programu SDI („wojen gwiezdnych"), zmusiła przywódców ZSRR do zrewidowania swych imperialnych dążeń. Wynikiem tego był historyczny zwrot w polityce Związku Radzieckiego, w postaci zgody na układ o likwidacji rakiet krótkiego i średniego zasięgu (grudzień 1987 r.), oznaczający koniec rywalizacji militarnej obu supermocarstw. Zwycięstwo polityki odprężenia i rozpad imperium radzieckiego Zmiany w polityce radzieckiej były związane z osobą I sekretarza (od 1985 r.) KC KPZR, Michaiła S. Gorbaczowa. Intencje, jakie mu przyświecały, niełatwo jeszcze dziś przekonująco objaśnić. Początkowo Gorbaczow jawił się jako kolejny reformator ustroju komunistycznego, reprezentant młodszych pokoleń w elicie władzy, sfrustrowanych zastojem i degrengoladą systemu. Zainicjowana przez niego pieriestrojka przyniosła zwiększenie swobód obywatelskich, walkę z nadużyciami, osłabienie monopolu władzy partii i aparatu bezpieczeństwa. Z mniejszym powodzeniem działał on w dziedzinie gospodarczej, gdzie próby modernizacji machiny socjalistycznej ekonomii nie wyszły poza sferę zamierzeń. W polityce zagranicznej Gorbaczow dążył do uwolnienia się od problemu afgańskiego oraz poprawy stosunków ze Stanami Zjednoczonymi. Najważniejszym i najbardziej brzemiennym w skutki posunięciem Gorbaczowa było jego przyzwolenie na odsunięcie partii komunistycznych od władzy w krajach europejskich bloku oraz zgoda na zjednoczenie Niemiec. Wydarzenia te, w połączeniu z ujawnieniem się silnych tendencji niepodległościowych w nierosyjskich republikach ZSRR, spowodowały w latach 1989-1991 rozpad imperium radzieckiego w jego dotychczasowym kształcie, koniec tzw. porządku jałtańskiego oraz bilateralnego układu sił w polityce światowej. „Jesień narodów" - rozpad imperium radzieckiego II 1989 wojska radzieckie opuszczają Afganistan II-IY 1989 obrady „okrągłego stołu" w Polsce VI 1989 wybory parlamentarne w Polsce kończą się wielką porażką PZPR VIII 1989 powstanie rządu Tadeusza Mazowieckiego, pierwszego od 40 lat niekomunistycznego rządu w Europie Środkowowschodniej (wolne wybory prezydenckie: XI-XII 1990, Lech Wałęsa prezydentem RP) IX 1989 wojska wietnamskie opuszczają Kambodżę X1989 proklamowanie powstania Republiki Węgierskiej (pierwsze wolne wybory: III 1990) XI 1989 zburzenie muru berlińskiego obalenie rządu komunistycznego w Bułgarii (wolne wybory: VI 1990) „aksamitna rewolucja" w Czechosłowacji (wolne wybory: VI 1990) XII 1989 krwawa rewolucja i obalenie reżimu Nicolae Ceaus,escu w Rumunii (wolne wybory: V 1990) III 1990 zjednoczenie Niemiec III 1991 wolne wybory w Albanii VI 1991 wybuch wojny domowej w Jugosławii WYKAZ TABLIC CHRONOLOGICZNYCH ŚREDNIOWIECZE Główne wydarzenia polityczne w dziejach Polski wczesnopiastowskiej . . . . 41 Chronologia i przebieg wypraw krzyżowych 39 Główne wydarzenia polityczne w Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego . 59 Najważniejsze układy międzynarodowe Polski w dobie panowania Kazimierza Wielkiego 64 Postanowienia dotyczące stosunków z Luksemburgami 64 Układy Kazimierza Wielkiego z Karolem Robertem 65 Najważniejsze układy z Zakonem Krzyżackim 65 Unie Polski z Litwą 68 Przywileje szlacheckie 75 Główne wydarzenia polityczne w Polsce od końca XII do końca XV w 81 Główne wydarzenia polityczne w Europie, XIV-XV w 92 ERA NOWOŻYTNA Kształtowanie się i umacnianie absolutyzmu we Francji Schyłek absolutyzmu we Francji Reformy cesarzowej Marii Teresy i cesarza Józefa II Terytorium Prus Kształtowanie się Królestwa Pruskiego Absolutyzm w Prusach Narodziny monarchii parlamentarnej w Anglii i systemu parlamentarno-gabinetowego Powstanie Zjednoczonych Prowincji Niderlandów Podboje Sulejmana II Wspaniałego Wojny turecko-polskie w XVII w Wojny o Inflanty w II pół. XVI w 132 134 137 139 140 140 148 180 182 183 185 Konflikt polsko-szwedzki w I pół. XVII w Wojna szwedzko-polska z lat 1655-1660 Wojny moskiewsko-litewskie w końcu XV i I pół. XVI w Wojny króla Stefana Batorego z Moskwą Kalendarium interwencji polskiej w Moskwie na początku XVII w Powstania kozackie i ich przywódcy w końcu XVI i na pocz. XVII w. Kalendarium powstania Chmielnickiego Wojna polsko-rosyjska 1654-1676 Wojna trzydziestoletnia - okres czeski Kalendarium wojny siedmioletniej 1756-1763 Przebieg wojny wschodniej 1768-1774 Wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych (faza druga: ogólnoeuropejska) Wojna wschodnia 1787-1792 a wydarzenia w Rzeczypospolitej Kalendarium powstania kościuszkowskiego (1794) Wojny rewolucyjnej Francji z Europą (1792-1797) Odkrycia geograficzne Europejczyków w XV i XVI w Podboje i kolonizacja zamorska w XV, XVI i XVII w Kalendarium uzyskania niepodległości przez Stany Zjednoczone Najważniejsze wynalazki doby rewolucji przemysłowej Ruch reformacyjny w Niemczech Reformacja w Anglii Najważniejsze wydarzenia z dziejów reformacji w Polsce 185 187 188 189 190 . . 191 192 192 194 207 210 212 213 215 217 219 222 223 247 254 257 262 DZIEJE NAJNOWSZE Wiek XIX Nowe państwa w Europie w II pół. XIX w Kwestia chłopska do 1863 r Europa w epoce napoleońskiej Legiony Polskie Terytorium Księstwa Warszawskiego Wojna 1809 r Przebieg wojny polsko-rosyjskiej 1831 r Ruchy spiskowe po 1831 r Przebieg Wiosny Ludów w Europie Przebieg powstania styczniowego 282 288 298 301 302 304 313 316 318 329 Narodziny wieku XX Niektóre osiągnięcia nauki i techniki na przełomie XIX i XX w 337 Konflikty pa Bałkanach na przełomie XIX i XX w Podział Europy na bloki militarno-polityczne Przebieg rewolucji 1905-1907 na ziemiach polskich Przygotowania wojskowe Piłsudskiego przed 1914 r Przebieg działań wojennych w latach 1914-1916 Przebieg działań wojennych w latach 1917-1918 Najważniejsze dekrety władz bolszewickich w latach 1917-1918 351 352 363 365 366 367 371 Między wielkimi wojnami Najważniejsze traktaty pokojowe Wojna polsko-radziecka 1919-1921 Antyparlamentarne zamachy stanu w Europie Rządy Józefa Stalina Rządy obozu sanacyjnego Polska na arenie międzynarodowej 378 386 390 393 406 410 Lata II wojny światowej (1939-1945) Zmiany terytorialne w Europie przed wybuchem II wojny „Oś" Rzym-Tokio (współpraca trzech mocarstw w latach 1936-1939) . . . Ważniejsze konflikty zbrojne w latach trzydziestych Sytuacja międzynarodowa Polski w 1939 r Operacje wojskowe w Europie 1939-1940 Zmiany terytorialne w Europie IX 1939 - XII 1940 Operacje wojskowe w latach 1940-1941 Operacje wojskowe w latach 1942 - sierpień 1943 Działania wojenne w Europie Ofensywa aliantów w 1945 r Walki na Dalekim Wschodzie Wojsko polskie na frontach II wojny światowej (1940-1945) Konspiracje wojskowe w Europie Sytuacja prawnomiedzynarodowa władz polskich w latach 1939-1945 . . . 411 413 414 415 417 418 419 421 423 424 425 427 446 450 Świat po II wojnie światowej Chronologia konfliktu palestyńskiego Powstanie bloku radzieckiego w Europie Lata 1947-1953 Lata 1953-1962 Ważniejsze układy rozbrojeniowe Lata 1963-1975 Niektóre daty z historii Wspólnoty Europejskiej „Jesień narodów" - rozpad imperium radzieckiego 477 483 498 499 501 503 505 507 Ważniejsze błędy dostrzeżone w druku Strona 9 15 15 15 17 76 216 Wiersz od góry 3 10-11 4 od dołu 22 19 18 17 Jest Powinno być Zabrzydowskiego s. 353 s. 355 s. 357 s. 435 bez obu izb" 17 listopada Zebrzydowskiego s. 351 s. 353 s. 355 s. 431 bez zgody obu izb" 7 listopada Druk i oprawa: Zakłady Graficzne im. KEN S.A. Bydgoszcz, ul. Jagiellońska l, FAX 21-26-71, zam. 23/95