Mariusz Doszyń Katedra Ekonometrii i Statystyki Uniwersytet

Mariusz Doszyń
Katedra Ekonometrii i Statystyki
Uniwersytet Szczeciński
Charakter jako czynnik określający skłonności
1. Charakter indywidualny a skłonności
U źródeł kaŜdego procesu społeczno – ekonomicznego tkwią ludzie o określonej
osobowości, namiętnościach i skłonnościach, którzy funkcjonują w danych warunkach
ekonomicznych, społecznych, politycznych, itp. Aby zrozumieć wpływ człowieka na procesy
ekonomiczne konieczne jest wzbogacenie teorii ekonomii o koncepcje, które umoŜliwią
ujęcie zachowań człowieka w sposób uwzględniający aspekty zarówno czysto ekonomiczne,
jak i psychologiczne oraz społeczne. Akceptowany przez wielu ekonomistów model homo
oeconomicus, w którym przyjmuje się, iŜ człowiek w swoich zachowaniach jest ściśle
racjonalny, nie pozwala na właściwe zrozumienie zachowań, a tym samym – zachodzących
procesów społecznych1.
Podejmowane decyzje, zachowania oraz skłonności zaleŜą w duŜym stopniu od tego
jaką dana jednostka ma osobowość, na którą składa się temperament oraz charakter2. Zdaniem
E. Fromma osobowość to „całość wrodzonych i nabytych właściwości psychicznych, które są
charakterystyczne dla jednostki i czynią ją niepowtarzalną”3. Wrodzone właściwości
psychiczne składają się na temperament, natomiast właściwości nabyte – na charakter.
Temperament określa sposoby reagowania i jest określany przez niezmienne czynniki
konstytucjonalne, natomiast charakter zaleŜy od doświadczeń jednostki i moŜe być w
pewnym stopniu kształtowany.
Typ charakteru ma szczególne znaczenie z punktu widzenia skłonności ludzkich.
MoŜna przyjąć, iŜ charakter określa skłonności; jest pewnego rodzaju emocjonalną matrycą,
która przejawia się poprzez określone skłonności. Skłonności są pochodną charakteru.
1
Przesłanki na których opiera się schemat homo oeconomicus zostały podwaŜone między innymi w pracach
takich badaczy, jak D. Kahneman, A. Tversky, R. Thaler, M. Rabin. Autorzy ci, w ramach nowej subdyscypliny
– ekonomii behawioralnej, proponują alternatywne modele, o bardziej realistycznych załoŜeniach
psychologicznych.
2
Problematyka dotycząca skłonności ludzkich została szczegółowo omówiona w pracy [Hozer J., Doszyń M.,
Ekonometria skłonności, PWE, Warszawa 2004]. Zgodnie z przedstawioną w wyŜej wymienionej pracy
definicją, skłonność to ‘nachylenie postawy’ w kierunku czegoś lub kogoś zwiększające prawdopodobieństwo
określonych zdarzeń. RozwaŜania dotyczące charakteru indywidualnego oraz społecznego oparte są o koncepcje
zaproponowane przez E. Fromma.
3
Fromm E., Niech się stanie człowiek, PWN, Warszawa – Wrocław 1999, s. 48.
Zdaniem E. Fromma charakter nie tylko określa działania, ale takŜe – odczucia i
myśli: „Człowiek przez swój charakter motywowany jest do działania i myślenia w określony
sposób, a równocześnie do odnajdywania satysfakcji w takich a nie innych działaniach i
myślach”4. Charakter określa równieŜ percepcję oraz to jakie idee i poglądy są akceptowane.
W psychologii behawioralnej cechy charakteru utoŜsamia się z cechami zachowania.
Charakter definiowany jest jako „wzorzec zachowania charakterystyczny dla danej
jednostki”5. Takie ujęcie nie uwzględnia jednak motywacji tkwiących u podstaw danego
rodzaju zachowań, które mogą być róŜne.
E. Fromm zaproponował dynamiczną koncepcję charakteru będącą rozwinięciem
koncepcji Z. Freuda, który charakter określał jako system dąŜeń, które leŜą u podstaw
zachowań człowieka, ale nie muszą być z nimi identyczne6. E. Fromm przyjmuje część
załoŜeń postulowanych przez Z. Freuda, zgodnie z którymi „cechy charakteru leŜą u podstaw
zachowania i z niego muszą być wyprowadzane; Ŝe tworzą one takie siły, które jakkolwiek są
bardzo potęŜne, człowiek moŜe ich sobie zupełnie nie uświadamiać”7 oraz Ŝe „podstawową
jednostkę charakteru stanowi nie pojedyncza cecha, lecz całościowa organizacja
charakterologiczna, z której wypływają poszczególne cechy charakteru”8. E. Fromm odrzuca
natomiast załoŜenie Z. Freuda, iŜ podstawę charakteru stanowią róŜnorodne typy organizacji
libidinalnej.
Według E. Fromma charakter moŜna zdefiniować jako „(względnie stałą) formę
kanalizowania energii w procesie asymilacji i socjalizacji”9. Działania człowieka, inaczej niŜ
w przypadku zwierząt, są w niewielkim stopniu zdeterminowane przez instynkty. To w jaki
sposób człowiek uzyskuje i asymiluje rzeczy oraz wiąŜe się z innymi ludźmi zaleŜy od
orientacji charakterologicznej. Charakter, determinując zachowanie, umoŜliwia sprawne
funkcjonowanie i uwalnia jednostkę od ciągłego podejmowania decyzji.
E. Fromm wyróŜnia nieproduktywne orientacje charakterologiczne (orientacja
receptywna, eksploatatorska, tezauryzatorska, merkantylna), którym przeciwstawia orientację
produktywną. KaŜda z tych orientacji jest pewnego rodzaju „typem idealnym”, który ma
przede wszystkim znaczenie teoretyczne. Charakter kaŜdego człowieka zawiera w sobie
elementy kaŜdej orientacji, przy czym zazwyczaj jedna z nich jest dominująca. Orientacje
4
Fromm E., Zerwać okowy iluzji, Rebis, Poznań 2000, s. 108.
Por. Hinsie L.E., Sjatzky J., Psychatric Dictionary, Oxford University Press, New York 1940, za: Fromm E.,
Niech się stanie człowiek, PWN, Warszawa – Wrocław 1999, s. 51.
6
Fromm E., Niech się stanie człowiek, PWN, Warszawa – Wrocław 1999, s. 51.
7
Ibidem, s. 52.
8
Ibidem, s. 53.
9
Ibidem, s. 54.
5
nieproduktywne mogą zawierać w sobie zarówno cechy pozytywne, jak i negatywne. To, czy
przewaŜają aspekty pozytywne czy negatywne zaleŜy – zdaniem E. Fromma – od stopnia
produktywności charakteryzującego daną osobę. Orientacje zmieniają zatem swoją jakość w
zaleŜności od tego jakie jest natęŜenie produktywności. Aspekty pozytywne i negatywne
odpowiadające wymienionym orientacjom zostały przedstawione w tabeli 1.
Tabela 1. Pozytywne i negatywne aspekty odpowiadające poszczególnym orientacjom
charakterologicznym
Aspekty pozytywne
Aspekty negatywne
Orientacja receptywna (przyjmująca)
akceptujący
pasywny, bez inicjatywy
wraŜliwy
bez opinii, bez charakteru
poświęcający się
podporządkowany
skromny
pozbawiony dumy
ujmujący
pasoŜytniczy
elastyczny
bez zasad
społecznie przystosowany
słuŜalczy, bez pewności siebie
idealistyczny
nierealistyczny
wraŜliwy
tchórzliwy
grzeczny
bez kręgosłupa
optymistyczny
myślący Ŝyczeniowo
ufny
naiwny
Orientacja eksploatatorska (biorąca)
aktywny
wyzyskujący
zdolny do inicjatywy
agresywny
zdolny do Ŝądań
egocentryczny
dumny
zarozumiały
impulsywny
popędliwy
pewny siebie
arogancki
ujmujący
uwodzący
Orientacja tezauryzatorska (zabezpieczająca)
praktyczny
bez wyobraźni
gospodarny
skąpy
ostroŜny
podejrzliwy
z rezerwą
zimny
cierpliwy
letargiczny
ostroŜny
niespokojny
konserwatywny, wytrwały
uparty
spokojny
indolentny
odporny na stres
pedantyczny
metodyczny
obsesyjny
lojalny
zachłanny
Orientacja merkantylna (wymieniająca)
zmierzający do celu
oportunistyczny
zdolny do zmiany
niekonsekwentny
młodzieńczy
infantylny
wyprzedzający teraźniejszość
bez przyszłości i przeszłości
o otwartym umyśle
bez zasad i wartości
towarzyski
nie znoszący samotności
eksperymentujący
pozbawiony celu
niedogmatyczny
relatywistyczny
efektywny
przesadnie aktywny
zaciekawiony światem
nietaktowny
inteligentny
przeintelektualizowany
przystosowujący się
nie róŜnicujący
tolerancyjny
obojętny
błyskotliwy
głupi
szczodry
marnotrawny
Źródło: Fromm E., Niech się stanie człowiek, PWN, Warszawa – Wrocław 1999, s. 98 – 99.
Osoba charakteryzująca się orientacją receptywną przyjmuje często bierną postawę,
źródła wszelkich działań upatrując „na zewnątrz”. Osoby takie bywają pasywne oraz są mało
asertywne. Trudno im podejmować samodzielnie decyzje. W związku z tym, iŜ osoby tego
typu nie są w stanie polegać na sobie, odczuwają często niepokój, co moŜe się wiązać ze
zwiększoną podatnością na uzaleŜnienia i na wpływy zewnętrzne. Skuteczne w przypadku
tych osób moŜe być oddziaływanie reklamy. Charakter receptywny wiąŜe się zazwyczaj z
silną skłonnością do konsumpcji. Osoby tego typu sprawdzają się w roli pracobiorcy. Są
towarzyskie, a tym samym, do pewnego stopnia, skłonne do kooperacji.
Jednostki przejawiające orientację eksploatatorską często przejawiają takie cechy jak:
autorytarność, interesowność, brak skrupułów. Przejawiają inicjatywę oraz skłonność do
przedsiębiorczości i do ryzyka. Mogą się dobrze sprawdzać w roli pracodawcy, zwierzchnika,
itp.
Typ tezauryzatorski cechuje apodyktyczność i konserwatyzm oraz intensywna
skłonność do oszczędzania. Często są to osoby gospodarne, lojalne, pedantyczne, punktualne,
uparte, z zamiłowaniem do porządku. Rzadko przejawiają istotną skłonność do ryzyka i
kooperacji. Nie czują się zbyt dobrze pracując w grupie.
Zdaniem E. Fromma regulatywna forma mechanizmów rynkowych wywarła „głęboki
wpływ na charakterologiczną formację miejskich klas średnich, a poprzez kulturowy wpływ
tych mas – na całe społeczeństwo”10. Wpływ ten ujawnia się poprzez pojawienie się,
charakterystycznej dla czasów współczesnych, orientacji merkantylnej. Osoby przejawiające
tego typu orientację są konformistyczne. WaŜne jest dla nich dąŜenie do sukcesu oraz, co się z
tym wiąŜe, spełnianie pokładanych w nich oczekiwań. Cechą charakterystyczną jest
bezstronność, zmienność postaw i poglądów oraz często snobizm.
Charakter produktywny to pewnego rodzaju typ idealny, oznaczający dojrzałą,
rozumną, niezaleŜną, świadomą i aktywną osobę, która w sposób twórczy i spontaniczny
odnosi się do otaczającej ją rzeczywistości, potrafiąc cieszyć się Ŝyciem. Produktywność to,
10
Ibidem, s. 62.
według Fromma, „zdolność człowieka do uŜywania swych władz oraz do realizacji
przyrodzonych człowiekowi potencjalnych moŜliwości”11. Produktywność charakteryzuje
kaŜdego, jednak jej natęŜenie w kaŜdym przypadku jest inne.
2. Charakter społeczny a skłonności zbiorowe
Skłonności właściwe danej zbiorowości są łatwiejsze do zrozumienia w kontekście,
sformułowanej przez E. Fromma, koncepcji charakteru społecznego12. Charakter społeczny to
wspólna dla większości, a przez to ogólna, część struktury charakteru członków danej grupy.
Charakter społeczny obejmuje „tylko wyselekcjonowane rysy, zasadnicze jądro struktury
charakteru większości członków grupy, które rozwinęło się jako rezultat podstawowych
doświadczeń i sposobu Ŝycia wspólnego tej grupie”13. Charakter indywidualny określa
skłonności poszczególnych osób, natomiast charakter społeczny pozwala zrozumieć „na jakie
tory skierowana została energia ludzka i jak działa ona jako siła produkcyjna w danym ustroju
społecznym”14. Podstawową funkcją charakteru społecznego jest „ukierunkowywanie i
dystrybucja
energii
ludzkiej
danego
społeczeństwa
dla
celów
niezakłóconego
funkcjonowania”15.
Zdaniem E. Fromma psychiczna struktura osobowości określa odczuwanie, myślenie i
działanie, a „kaŜde (…) pojęcie i kaŜda doktryna ma swoje emocjonalne łoŜysko głęboko
osadzone w strukturze charakteru jednostki”16. Uświadomienie sobie, iŜ idee mają swoje
łoŜysko emocjonalne pozwala zrozumieć „ducha” danej kultury. Poszczególne społeczności i
grupy mają specyficzny charakter społeczny i „na tej właśnie podstawie rozwijają się i
nabierają mocy rozmaite idee”17. E. Fromm stwierdza, iŜ „idee mogą stać się potęŜną siłą,
lecz tylko w tym zakresie, w jakim odpowiadają specyficznym ludzkim potrzebom
dominującym w danym charakterze społecznym”18.
JeŜeli charakter społeczny w znacznej mierze pokrywa się z charakterem danej osoby,
to dominujące w osobowości popędy skłaniają człowieka do czynienia tego, co jest w danej
kulturze poŜądane. Poza funkcjami społeczno – ekonomicznymi, właściwości charakteru
pełnią równieŜ waŜne funkcje psychologiczne: „Osobnik, u którego oszczędzanie jest
11
Ibidem, s. 74.
Charakter społeczny został szczegółowo opisany między innymi w pracy [Fromm E., Ucieczka od wolności,
Czytelnik, Warszawa 2005].
13
Fromm E., Ucieczka od wolności, Czytelnik, Warszawa 2005, s. 257.
14
Ibidem, s. 258.
15
Fromm E., Zerwać okowy iluzji, Rebis, Poznań 2000, s. 114.
16
Fromm E., Ucieczka od wolności, Czytelnik, Warszawa 2005, s. 258.
17
Ibidem, s. 259.
18
Ibidem, s. 260 – 261.
12
pragnieniem wywodzącym się z jego osobowości, doznaje głębokiej satysfakcji psychicznej
równieŜ i z tego powodu, Ŝe zdolny jest odpowiednio działać: innymi słowy, oszczędzając,
nie tylko osiąga praktyczne korzyści, ale doznaje psychicznej satysfakcji”19.
MoŜna postawić hipotezę, iŜ skłonności zbiorowe są pochodną charakteru
społecznego. Potwierdza to następujący cytat: „subiektywna funkcja charakteru u normalnego
osobnika polega na skłanianiu go do czynności zgodnych z tym, co z praktycznego punktu
widzenia jest mu niezbędne, oraz na zapewnieniu mu psychicznej satysfakcji wynikającej z
tej działalności”20. Według E. Fromma charakter społeczny warunkuje procesy ekonomiczne,
a poprzez przystosowanie się charakteru człowieka do wymagań społecznych „energia
ludzka, zamiast powodować tarcia, ulega tak dalece przekształceniu, iŜ staje się pobudką
działania zgodnego z odpowiednimi koniecznościami ekonomicznymi. (…) Tak więc
charakter społeczny internalizuje konieczności zewnętrzne i w ten sposób zaprzęga energię
ludzką do wykonywania zadań wyznaczonych przez system ekonomiczny i społeczny”21.
Jeśli postępowanie zgodne z oczekiwaniami wiąŜe się z uzyskiwaniem korzyści materialnych
i psychicznych to charakter społeczny jest jednocześnie „spoiwem” struktury społecznej.
Charakter społeczny jest kształtowany między innymi poprzez procesy wychowawcze,
które mają na celu „wdroŜenie jednostki do pełnienia roli, jaką ma odgrywać później w
społeczeństwie; oznacza to takie urobienie jej charakteru, by upodobnić go do charakteru
społecznego i by pragnienia jednostki były zbieŜne z wymaganiami jej roli społecznej”22. W
kontekście powyŜszego stwierdzenia moŜna dostrzec, iŜ zdaniem E. Fromma system
wychowawczy jest ściśle powiązany ze społeczno – ekonomiczną strukturą danego
społeczeństwa. Dzięki wychowaniu „wymagania społeczne przekształcają się w cechy
osobiste”23. W związku z tym, iŜ rodzice reprezentują określony charakter społeczny
przekazują dziecku „psychologiczny klimat” właściwy danej społeczności, między innymi
poprzez stosowanie wzorów wychowawczych społeczeństwa.
Opisując
wzajemne
oddziaływanie
sił
ekonomicznych,
psychologicznych
i
ideologicznych E. Fromm stwierdza, iŜ „człowiek reaguje na zmiany sytuacji zewnętrznej
zmieniając się sam, z kolei zaś owe czynniki psychologiczne pomagają w kształtowaniu
procesu ekonomicznego i społecznego. Siły ekonomiczne działają skutecznie, naleŜy je
jednak uwaŜać nie za psychologiczną motywację, lecz za warunki obiektywne; siły
19
Ibidem, s. 262.
Ibidem, s. 262.
21
Ibidem, s. 263.
22
Ibidem, s. 265.
23
Ibidem, s. 265.
20
psychologiczne takŜe działają skutecznie, naleŜy jednak widzieć w nich historyczne
uwarunkowanie; idee są równieŜ efektywne, naleŜy jednak dostrzegać, Ŝe ich korzenie tkwią
w całościowej strukturze charakteru członków danej grupy społecznej. Pomimo
współzaleŜności sił ekonomicznych, psychologicznych i ideologicznych kaŜda z nich z
osobna posiada pewien stopień niezaleŜności”24.
Wzajemne powiązania pomiędzy czynnikami ekonomicznymi, ideowymi, charakterem
społecznym i skłonnościami zbiorowymi przedstawia rysunek 125.
Idee i poglądy
Charakter społeczny
Skłonności zbiorowe
Czynniki ekonomiczne
Rys.1. Powiązania pomiędzy czynnikami ekonomicznymi, psychologicznymi i kulturowymi
Źródło: opracowanie własne.
Według E. Fromma charakter dziewiętnastowiecznych klas średnich cechowała
„dyspozycja tezauryzatorska”, co wiązało się z koniecznością oszczędzania i akumulacji
kapitału. „Asceza konsumpcyjna, oszczędzanie i szacunek dla autorytetu stanowiły wówczas
nie tylko główne cnoty, lecz takŜe czynności dostarczające zadowolenia przeciętnemu
członkowi klasy średniej”26. W czasach współczesnych z kolei główny nacisk kładzie się na
skłonność do konsumpcji, której wysoki poziom jest koniecznym warunkiem osiągania przez
przedsiębiorstwa coraz to większych zysków. Według E. Fromma: „Konsumpcja stała się
obecnie nie tylko namiętnym celem Ŝycia większości ludzi, lecz równieŜ cnotą. (…) Cechy
dziewiętnastowiecznego charakteru społecznego moŜna odnaleźć dzisiaj tylko wśród co
bardziej zacofanych warstw społecznych Europy i Ameryki Północnej. Określić go moŜna
poprzez dominację obecnych w nim celów posiadania, podczas gdy dwudziestowieczny
charakter społeczny nastawiony jest na uŜywanie”27.
24
Ibidem, s. 275.
Rysunek ten jest rozwinięciem schematu przedstawionego w pracy Fromm E., Zerwać okowy iluzji, Rebis,
Poznań 2000, s. 125.
26
Fromm E., Zerwać okowy iluzji, Rebis, Poznań 2000, s. 115.
27
Ibidem, s. 116.
25
Reasumując, skłonności naleŜy traktować jako pochodną charakteru. Dotyczy to
zarówno skłonności indywidualnych, które są pochodną charakteru jednostkowego, jak i
skłonności zbiorowych – będących pochodną charakteru społecznego. Skłonności ludzkie są
w znacznym stopniu determinowane przez dominującą w danej strukturze orientację
charakterologiczną, której odpowiadają specyficzne skłonności, waŜne równieŜ z punktu
widzenia procesów gospodarczych. Orientacji receptywnej właściwa jest między innymi silna
skłonność do konsumpcji, orientacji eksploatatorskiej – skłonność do ryzyka i
przedsiębiorczości, orientacji tezauryzatorskiej – skłonność do oszczędzania, orientacji
merkantylnej – oportunizm, natomiast orientacji produktywnej – skłonność do kooperacji.
Zrozumienie orientacji charakterologicznej cechującej daną osobę (zbiorowość) oraz
właściwych jej skłonności pozwala na pełniejsze zrozumienie procesów podejmowania
decyzji indywidualnych i zbiorowych.
Literatura:
[1] Chałubiński M., Fromm, Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa
2005.
[2] Chałubiński M., Niepokoje i afirmacje Ericha Fromma, Rebis, Poznań 2000.
[3] Fromm E., Kryzys psychoanalizy, Rebis, Poznań 2000.
[4] Fromm E., Mieć czy być?, Rebis, Poznań 1999.
[5] Fromm E., Niech się stanie człowiek, PWN, Warszawa – Wrocław 1999.
[6] Fromm E., Ucieczka od wolności, Czytelnik, Warszawa 2005.
[7] Fromm E., Zdrowe społeczeństwo, PIW, Warszawa 1996.
[8] Fromm E., Zerwać okowy iluzji, Rebis, Poznań 2000.
[9] Funk R., Erich Fromm, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 1999.
[10] Hinsie L.E., Sjatzky J., Psychatric Dictionary, Oxford University Press, New York 1940.
[11] Hozer J., Doszyń M., Ekonometria skłonności, PWE, Warszawa 2004.