formatowanie 1

Michał Wasiak
Kilka najważniejszych zasad składania tekstów
Składanie tekstu przeznaczonego do druku różni się zasadniczo od pisania na maszynie, czy też od wstukiwania znaczków widocznych na klawiaturze komputera. Wystarczy
przyjrzeć się uważniej jakiejkolwiek porządnie wydanej książce (czyli złożonej przez fachowca w drukarni, a nie wklepanej w Wordzie, jak to ostatnio często się zdarza), żeby
przekonać się, że użytych jest tam znacznie więcej rozmaitych znaków, niż może pomieścić
się na klawiaturze.
Składanie wzorów matematycznych stanowi odrębny problem. Zasady nie są na szczęście trudne do zapamiętania, a niestosowanie się do nich może prowadzić do zasadniczych
nieporozumień. Poświęciłem im większość miejsca, bo sprawiają one na ogół więcej problemów, a do tego trudno zdobyć informacje na ich temat.
1. Zasady ogólne
Na początek warto poznać najważniejsze zasady, których należy przestrzegać składając na komputerze jakikolwiek tekst. Będzie to w pewnym stopniu lista najbardziej
rażących i najczęściej popełnianych błędów.
1.1. Kropki, przecinki. . .
Przed znakami interpunkcyjnymi, takimi jak kropka, przecinek, średnik, dwukropek,
wykrzyknik, znak zapytania — nie stawia się spacji. Umieszcza się ją po nich, tak żeby
wyraz poprzedzający i znak stanowiły całość.
dobrze
„Słuchaj, dzieweczko!”
— Ona nie słucha. —
„To dzień biały, to miasteczko,
Co tam w koło siebie chwytasz?
Kogo wołasz, z kim się witasz?”
źle
„Słuchaj , dzieweczko !”
— Ona nie słucha . —
„To dzień biały ,to miasteczko ,
Co tam w koło siebie chwytasz ?
Kogo wołasz , z kim się witasz ?”
1.2. Myślniki, łączniki, dywizy — czyli rozmaite kreski
Mimo, że na klawiaturze można znaleźć jedną poziomą kreskę (dwie, jak się dobrze
przyjrzeć), to koniecznie należy odróżnić trzy ich rodzaje.
myślnik
—
łącznik (dywiz)
-
minus
−
1
Myślnik służy do oddzielania części zdania. Oddziela się go spacjami od sąsiednich
wyrazów (zwyczaj anglosaski jest w tej kwestii odmienny). Łącznik występuje w wyrazach
złożonych. Jako że jest częścią wyrazu, nie wolno otaczać go odstępami. Dywiz, który
wygląda tak samo jak łącznik, używany jest przy przenoszeniu wyrazów. Znaczenia
minusa nie trzeba chyba tłumaczyć.
dobrze
źle
myślnik
Dziś was rzucam i dalej idę w cień — z Dziś was rzucam i dalej idę w cień—z
duchami
duchami
Dziś was rzucam i dalej idę w cień - z
duchami
Dziś was rzucam i dalej idę w cień-z
duchami
łącznik
biało-czerwony
biało - czerwony
biało—czerwony
biało — czerwony
minus
1 iπ
1
e =−
2
2
1 iπ
1
e =2
2
1 iπ
1
e =—
2
2
1.3. Nawiasy i cudzysłowy
W obu przypadkach nie wolno oddzielać zawartości od ograniczników żadnymi odstępami.
dobrze
„Jeszcze jedno, będzie kwita!”
(Zaraz pęknie moc czartowska!)
źle
„ Jeszcze jedno, będzie kwita! ”
( Zaraz pęknie moc czartowska! )
Do tego należy pamiętać, że cudzysłowy “ ” i " " są niepoprawne. Pierwsze są przyjęte w języku angielskim, drugie są namiastką cudzysłowów pochodzącą z ery maszyn
do pisania.
2. Składanie wzorów
Najważniejszą rzeczą jest pamiętanie o tym, że symbole skalarne (czyli takie, które
oznaczają zwykłe liczby — nie wektory, macierze itp.) pisze się zawsze kursywą1 . Samych
cyfr nie pisze się kursywą, podobnie jak nawiasów.
1
Po angielsku kursywa to italic
2
dobrze
źle
Niech F oznacza siłę, m masę, a a przy- Niech F oznacza siłę, m masę, a a przyspieszenie. Wtedy ma = F .
spieszenie. Wtedy ma=F.
Najlepiej używać czcionki2 szeryfowej, gdyż w wielu czcionkach bezszeryfowych (to jest
czcionka bezszeryfowa) litery I oraz l nie różnią się wcale. W zwykłym tekście nie jest
to duży problem, bo z kontekstu wynika, która litera kryje się za tym znakiem, ale
w przypadku wzoru jest to oczywiście niedopuszczalne.
miało być
wyszło
I −l
I−l
1
1
I −l
I−l
W pierwszym przypadku nie sposób ustalić, o jaki wzór chodziło; w drugim trzeba by się
mocno wysilić. Ale w wielu czcionkach szeryfowych ten sam znak jest cyfrą 1 i literą l.
Oczywiście wtedy nie dałoby się powiedzieć, co przedstawia drugi wzór.
W fizyce wiele wzorów można pisać w wersji skalarnej jak i wektorowej. Do tego
często trzeba posługiwać się zarówno wektorami, jak i ich normami (czyli długościami).
Istnieje więc potrzeba radykalnego odróżnienia symboli oznaczających wektory od symboli skalarnych. Przyjęło się oznaczać wektory literami wytłuszczonymi. Dzięki temu
od razu widać, które wielkości są wektorami, a które skalarami. Można wtedy umówić
się, że normę wektora oznacza się tą samą literą, ale pisaną kursywą. Czyli kF k = F .
dobrze
źle
F = qv × B
F = qv × B
W matematyce, gdzie na ogół dużo trudniej pomylić wektory ze skalarami (a do tego występuje mnóstwo rodzajów wektorów), można oczywiście nie stosować tej zasady, i pisać
ϕ : Cn → Cm .
2.1. Jednostki
Jednostki, dla odróżnienia od symboli, oznacza się antykwą3 (czyli, w uproszczeniu,
prostymi literami). Pozwala to używać w jednym wzorze liczb z jednostkami i zwykłych
symboli.
dobrze
c= √
źle
1
1
≈q
µ 0 ε0
F
4π · 10−7 AN2 · 8,85 m
c= √
1
1
≈q
µ 0 ε0
F
4π · 10−7 AN2 · 8,85 m
1 µm = 10−6 m
1 µm = 10−6 m
P = gm = g · 10 g
P = gm = g · 10 g
2
Tak na prawdę czcionka to metalowa kostka z wyrzeźbionym znakiem, ale będzę posługiwał się
potocznym znaczeniem
3
Po angielsku taką czcionkę nazywa się roman
3
Jednostkę od poprzedzających cyfr oddziela się odstępem, jednak lepiej, żeby był on
wyraźnie mniejszym niż spacja.
dobrze
źle
1 kg = 1000 g
1kg = 1000g
Oczywiście nie można pozwolić na przenoszenie między wierszami, które miałoby oddzielić liczbę od jednostki.
Inaczej niż zwykłe jednostki traktuje się procenty i stopnie. Nie oddziela się ich
od liczby żadnym odstępem (stopień Celsjusza bywa różnie traktowany).
dobrze
źle
10%
10 %
◦
π = 180
π = 180
◦
2.2. Kiedy jeszcze nie używa się kursywy
Jeżeli nazwa funkcji, operatora lub czegokolwiek innego składa się z wielu liter, to
należy napisać ją antykwą. Dlaczego? Bo napisanie obok siebie dwóch liter kursywą
oznacza ich mnożenie. Czyli ln(2) = 1 − 21 + 13 − 14 + · · · = 0,6931471805599 . . . , ale już
ln(2) = l · n(2). Oczywiście nie chodzi tu o sytuację, w której symbol posiada jakieś
indeksy, na przykład kB ≈ 1,38066 · 10−23 J/K. To, jak należy pisać indeksy, zależy od
ich znaczenia. Jeśli, na przykład, są to liczby — należy użyć kursywy.
dobrze
źle
ln(ab) = ln a + ln b
ln(ab) = lna + lnb
sin2 x + cos2 x = const
sin2 x + cos2 x = const
div E(r) = %(r)/ε0
divE(r) = %(r)/ε0
2.3. Inne często spotykane błędy
Bardzo złym obyczajem, biorącym się znów z przywiązania do znaków widocznych na
klawiaturze, jest używanie symbolu * jako znaku mnożenia. Symbol * (lub ∗) ma co najmniej dwa zupełnie inne znaczenia: sprzężenie (liczby zespolonej, operatora, przestrzeni)
i splot. Mnożenie oznacza się kropką
5 · 2 = 10
albo (jeżeli mnożymy symbole, nie liczby zapisane cyframi) wcale
a · b = ab = ba.
Znak × (ale nigdy litera x!) używany jest często jako symbol iloczynu wektorowego lub
kartezjańskiego, więc lepiej nie używać go do zwykłego mnożenia, jeśli może to zmniejszyć
czytelność tekstu.
dobrze
fatalnie
z ∗ *z = |z|2
z ∗ · z = |z|2
z ∗ z = |z|2
4
Należy pamiętać o tym, że wzory powinno się składać czcionką tego samego rozmiaru,
co resztę tekstu. W szczególności nie ma powodu, by zwiększać stopień pisma we wzorach.
dobrze
źle
n
1
e = lim 1 +
n→∞
n
e = lim
n→∞
1
1+
n
n
Na koniec uwaga o liczbie π. Oznacza się ją małą literą. Duża ma inne znaczenie,
a do tego jest nieporęczna, bo za duża.
dobrze
źle
∞
(2n)2
22 42
π Y
=
=
···
2 n=1 (2n − 1)(2n + 1)
1·3 3·5
∞
Π Y
(2n)2
22 42
=
=
···
2
(2n − 1)(2n + 1)
1·3 3·5
n=1
sin π = 0
sin Π = 0
3. Nie wszystko można ściśle skodyfikować
Kiedy pojawiają się wątpliwości, jak postąpić w konkretnej sytuacji, trzeba kierować
się dwiema zasadami:
— Nie można wprowadzać oznaczeniami dwuznaczności.
— Efekt ma wyglądać ładnie.
Ogólnie, jeśli nie chcemy, żeby nasze dzieło wywoływało „śmiech pusty, a potem litość
i trwogę”, należy zachować umiar we wszelkich ozdobnikach. Nie kolorować tekstu bez
wyraźnego powodu, nie podkreślać słów, nie mieszać w jednym tekście różnych czcionek.
Wyróżnić ważniejsze słowo można kursywą (o ile cały tekst nie jest nią pisany), a jedna
czcionka, oczywiście w różnych odmianach, powinna wystarczyć do napisania każdego
zwykłego tekstu.
4. Co warto przeczytać
— Słownik ortograficzny (zasady pisowni, nie listę słów)
— A. Twardoch ABC typografii,
http://viadukt.euv-frankfurt-o.de/twardoch/f/pl/typo/abc/
— R. Chwałowski Podstawy typografii, http://www.typografia.w.pl
— Donald Knuth The TEXbook
— Wszelkie interesujące i dobrze wydane książki
5