BOROWCE WIELKIE NA BALKONACH

PRZYRODA I TECHNIKA
BOROWCE WIELKIE NA BALKONACH
KATOWICKIEGO WYSOKOŒCIOWCA
Konrad Sachanowicz (Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa)
Agnieszka Wower (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, Katowice)
B
orowiec wielki, ³atwo rozpoznawalny po charakterystycznym wygl¹dzie i rozmiarach nietoperz, jest rozpowszechniony w województwie
œl¹skim. Spotyka siê go zarówno w lasach, gdzie chroni
siê w dziuplach drzew, jak i w
miastach, gdzie latem i zim¹
zasiedla budynki. Dopiero jednak z ostatnich lat pochodz¹
stwierdzenia osobników zimuj¹cych w ró¿nych miejscach
regionu (miasta konurbacji
œl¹sko-d¹browskiej, Rybnik,
Beskid Œl¹ski).
Zim¹ 2007/2008 odnotowaliœmy spektakularny przypadek pojawienia siê i próby
przezimowania borowców w jednym z wysokoœciowców (popularnie zwanych „kukurydzami”) na Osiedlu Tysi¹clecia przy ulicy Zawiszy
Czarnego w Katowicach. Owe trzy bliŸniacze
wie¿owce, o wysokoœci oko³o 82 m, s¹ najwy¿szymi budynkami mieszkalnymi w po³udniowej Polsce. W ich otoczeniu s¹ jeszcze dwie
mniejsze „kukurydze” o wysokoœci 56 m.
Nietoperze, daj¹ce o sobie znaæ g³oœnymi
sygna³ami socjalnymi, s³yszalnymi „go³ym”
uchem nawet przez doros³ego cz³owieka,
zosta³y zauwa¿one w nocy 23 listopada 2007
roku przez lokatorów mieszkania s¹siaduj¹cego
z balkonem zajêtym przez najwiêksz¹ grupê
borowców. Ich pojaw poprzedzony by³ tygodniowym okresem z ujemn¹ œredni¹ temperatur¹
dobow¹. Kontrola obiektu, dokonana 2 grudnia,
wykaza³a oko³o 60 nietoperzy hibernuj¹cych na
czterech piêtrach (miêdzy 13 a 20). Najwiêksze
6
PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 5 8 / 2 0 0 9
grupy (43 i 11 osobników) zajê³y piêtra 19 i 20
– na wysokoœci miêdzy 57 a 60 m nad ziemi¹.
Zwierzêta, le¿¹ce jedno na drugim dla zoptymalizowania termoregulacji, utworzy³y na
pod³odze w k¹cie balkonu rudawy (od koloru
ich futra) kopczyk przypominaj¹cy stertê
suchych liœci. Balkony, spe³niaj¹ce funkcjê
ewakuacyjn¹, nie s¹ u¿ytkowane przez lokatorów, a prowadz¹ce do nich drzwi s¹ zamykane
na klucz. W dzieñ wnêtrze balkonu by³o dobrze
oœwietlone, a temperatura przy nietoperzach
by³a praktycznie taka sama jak na zewn¹trz
budynku. Wszystkie balkony zajête przez
borowce mia³y wystawê o najkorzystniejszym
bilansie termicznym – po³udniowo-zachodni¹
(efekt nas³onecznienia). Poszukiwania hibernuj¹cych nietoperzy na balkonach trzech pozos-
ta³ych budynków w s¹siedztwie
da³y wynik negatywny. 23 grudnia odnotowano oko³o 70
borowców na szeœciu piêtrach,
od 15 do 22 (miêdzy 45 a 66 m
nad ziemi¹!). Grupa na piêtrze
19 zwiêkszy³a nieco liczebnoœæ,
a pojedyncze osobniki zajê³y
dwa nowe piêtra w porównaniu
z poprzedni¹ obserwacj¹. Minimalna temperatura w tym dniu
wynios³a -8°C, ale w okresie od
koñca listopada do pocz¹tku
lutego najni¿sza temperatura,
na jak¹ nara¿one by³y borowce,
osi¹gnê³a -11°C (4 stycznia).
Kontrola 8 stycznia 2008 roku
nie wykaza³a ju¿ zmian w ich
pionowym rozmieszczeniu. Po
okresie odwil¿y, 12 stycznia,
borowce w najwiêkszej grupie
sta³y siê aktywne. Ich wokalizacjê i loty czêsto rejestrowano prawie do koñca
stycznia. Mog³y to byæ zachowania godowe, na
co wskazywa³a – jak siê póŸniej okaza³o – obecnoœæ w skupisku osobników obu p³ci. Dnia 5
lutego zauwa¿ono, ¿e 11 nietoperzy jest martwych. Przyczyn¹ tego by³a byæ mo¿e d³ugotrwa³a ciep³a pogoda (np. 7 lutego odnotowano
6,8°C), umo¿liwiaj¹ca sta³¹ aktywnoœæ borowców, prowadz¹ca do przedwczesnego zu¿ycia
rezerw energetycznych. Ubieg³oroczny styczeñ
by³ znacznie cieplejszy ni¿ przeciêtnie w wieloleciu (ponad 3°C ró¿nicy!). Okresy z wysok¹,
jak na warunki zimowe, dodatni¹ temperatur¹
dobow¹ trwa³y przez ca³¹ pierwsz¹ po³owê
grudnia oraz stale od 6 stycznia do 7 lutego.
W tej sytuacji w dniu 7 lutego przetransportowano pozosta³e zwierzêta do „Leœnego Pogo-
© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska
PRZYRODA I TECHNIKA
towia” w Miko³owie, gdzie trafi³y pod fachow¹
opiekê i w wiêkszoœci przetrwa³y zimê. Zwrócono je naturze pod koniec kwietnia, kiedy ju¿
pozwoli³y na to warunki pogodowe.
Przegl¹d starszej literatury faunistycznej
dowodzi, ¿e wbrew lansowanym obecnie
pogl¹dom, notowania zimowe (przyjmuj¹c
okres od 1 listopada do 31 marca) borowców
w Polsce nie s¹ wcale nowoœci¹ ostatnich lat.
Okaz z miejscowoœci Polany pozyskano 15
listopada 1912 roku. We Wroc³awiu zdobyto
samca pod koniec listopada 1931 roku. Na
przedwioœniu, 31 marca roku 1953, aktywne
ju¿ borowce widziano w okolicach Pu³aw.
Wreszcie ca³¹ koloniê tych nietoperzy, zimuj¹c¹
na zamku w Krasiczynie, obserwowano w roku
1960. Pisano te¿ o pojedynczych osobnikach
zimuj¹cych przed rokiem 1969 we Lwowie,
a wiêc jeszcze dalej na wschodzie. Mimo tych
danych, do niedawna wszyscy autorzy publikacji naukowych uznawali, i¿ borowce nie zimuj¹ w Polsce. Wi¹za³o siê to z faktem, ¿e czêœæ
ich populacji migruje na zimê na zachód i po³udnie, co wykazano metod¹ obr¹czkowania.
Natomiast stwierdzane w tym czasie w kraju
osobniki mog¹ w wiêkszoœci pochodziæ z barTemperatura dobowa w Katowicach – zima 2007/2008
jak sugeruje P. P. Strelkov, wyznacza granicê
zimowego zasiêgu borowców w Europie, to warunki termiczne w prawie ca³ej Polsce, z wyj¹tkiem pó³nocnego Podlasia, wschodniej Lubelszczyzny i najwy¿szych gór (gdzie jest zimniej)
umo¿liwiaj¹ regularne przezimowywanie tych
nietoperzy. W Katowicach, przyk³adowo, œrednia wieloletnia temperatura stycznia wynosi 1,7°C, co potwierdza fakt, ¿e ten obszar Polski
nale¿y do zimowego area³u gatunku.
Mieszkañcom wie¿owca, w którym zimowa³y borowce: pani Marii Pawelec, pañstwu
Krybus oraz panu Arkadiuszowi Œpiewakowi
dziêkujemy za czynn¹ pomoc w badaniach i
akcji ratowania nietoperzy. Pani Beacie Smadze z
TVP Katowice dziêkujemy za pomoc w przetransportowaniu nietoperzy do „Leœnego Pogotowia” oraz realizacjê reporta¿u na ten temat
(magazyn „Bli¿ej Natury”, wydanie z 26.02.
2008 r.). Panu Jackowi W¹siñskiemu, który
prowadzi „Leœne Pogotowie” (Schronisko dla
Dzikich Zwierz¹t) w Miko³owie dziêkujemy za
szybk¹ interwencjê i opiekê nad borowcami.
Prosimy Czytelników, zw³aszcza z miast
konurbacji œl¹sko-d¹browskiej,
o zwracanie uwagi
na nietoperze zimuj¹ce w budynkach
oraz przekazywanie informacji o takich
przypadkach do Centrum
Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska
tel. 32 209 50 08
e-mail: [email protected]
Dane temperaturowe pochodz¹ z miesiêcznika „Biuletyn IMGW Katowice” (biuletyn
Górnoœl¹skiego Centrum Hydrologiczno-Meteorologicznego) z lat 2000-2009.
Ilustracje Autorów
Œrednia temperatura stycznia w Katowicach – trend
dziej pó³nocno-wschodnich obszarów kontynentu. Z drugiej strony ma³a liczba obserwacji
tego typu, notowanych do lat 90. XX wieku,
mog³a wynikaæ st¹d, ¿e g³ówne kryjówki
zimowe tych nietoperzy (dziuple potê¿nych
drzew oraz szczeliny œcian i poddasza wysokich
budynków) s¹ trudne do zlokalizowania –
mimo i¿ zwierzêta te s¹ wyj¹tkowo ha³aœliwe w
okresie hibernacji – i niekiedy niemo¿liwe do
skontrolowania. Ponadto, a¿ do koñca XX
wieku nieliczni krajowi chiropterolodzy
nastawieni byli niemal wy³¹cznie na badanie
nietoperzy tzw. jaskiniowych, czego efektem
jest do dzisiaj bardzo s³aby stan poznania
nietoperzy tzw. leœnych i synantropijnych.
Wybór schronieñ s³abo izolowanych od warunków zewnêtrznych sprawia, ¿e borowce s¹
w nich nara¿one na wp³yw skrajnych warunków
pogodowych, czego efektem bywa spora œmiertelnoœæ. Zw³aszcza w eksponowanych miejscach wyraŸna jest tendencja do tworzenia przez
nie gêstych skupisk (dochodz¹cych nawet do
kilku tysiêcy zwierz¹t) dla lepszej ochrony termicznej.
W ci¹gu ostatniej dekady daje siê zauwa¿yæ
znaczny przyrost liczby stricte zimowych
stwierdzeñ borowców. S¹ one znane ju¿ z ca³ego kraju, w³¹cznie z czêœci¹ wschodni¹, czyli
z ró¿nych regionów klimatycznych. W du¿ych
miastach zachodniej i centralnej Polski nietoperze te zimuj¹ ju¿ regularnie. Mo¿e to sugerowaæ rozszerzanie siê lub przesuwanie obszaru
jego zimowania w Europie na pó³nocny wschód
wskutek ciep³ych zim w ostatnich latach. Jednak analiza danych termicznych dla Katowic
z ostatniej dekady wskazuje, ¿e w tym okresie
œrednia temperatura stycznia nie zwiêkszy³a siê
istotnie. Co wiêcej, œrednia z ostatniej dekady
(-1,6°C) praktycznie nie ró¿ni siê od œredniej
wieloletniej (-1,7°C). Temperaturê tego miesi¹ca cechuje du¿y zakres zmiennoœci (od
-7,5°C do 3,6°C), co mo¿e wp³ywaæ na zmienn¹ wybiórczoœæ schronieñ przez nietoperze
hibernuj¹ce w s³abo izolowanych kryjówkach.
Eksponowane miejsca mog¹ byæ faworyzowane
w cieplejsze zimy. Jeœli rzeczywiœcie œrednia
temperatura styczna na poziomie -2°C do -3°C,
© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska
PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 5 8 / 2 0 0 9
7