Analiza kierunków rozwoju i aktualna sytuacja w rolnictwie

Transkrypt

Podlaski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Szepietowie
Analiza kierunków rozwoju
i aktualna sytuacja w rolnictwie
województwa podlaskiego
Szepietowo 2011
Wydawca:
Podlaski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Szepietowie
18-210 Szepietowo
tel. 86 275 89 00, fax 86 275 89 20
e-mail: [email protected]
www.odr.pl
Opracowanie redakcyjne i korekta: Anna Fatyga
Projekt okładki: Wioletta Cieszkowska
Skład: Robert Korczak
Nakład: 300 egz.
Druk: Drukarnia TOP DRUK, ul. ul. Nowogrodzka 151A, 18-402 Łomża
Mam ogromną przyjemność przedstawić Państwu opracowanie „Analiza kierunków rozwoju i aktualna
sytuacja w rolnictwie województwa podlaskiego”. Jest to pierwsze opracowanie tego typu dotyczące
stanu rolnictwa województwa podlaskiego. Prezentowany zbiór zagadnień stanowi wkład do dyskusji
o najważniejszych tendencjach dotyczących rolnictwa województwa podlaskiego. Autorami są pracownicy
Podlaskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Szepietowie, eksperci w poszczególnych dziedzinach rolnictwa,
na codzień doradcy rolniczy.
Mam nadzieję, iż nasza analiza stanie się przydatnym i pomocnym narzędziem w upowszechnianiu wiedzy
o najważniejszych zagadnieniach gospodarki województwa podlaskiego, której wiodącym elementem jest
rolnictwo.
Mieczysław Kazimierz Baszko
Wicemarszałek Województwa Podlaskiego
Spis treści
Wprowadzenie....................................................................................................................................................................................7
Aktualna sytuacja i perspektywy uprawy zbóż .....................................................................................................................9
Rzepak – rośliną przyszłości........................................................................................................................................................ 16
Jak to jest z ziemniakami............................................................................................................................................................. 25
Owoce i warzywa wysokiej jakości – zawsze poszukiwane........................................................................................... 32
Coraz mniej tytoniu........................................................................................................................................................................ 40
Rośliny pastewne jako baza paszowa..................................................................................................................................... 42
Podlaskie liderem w produkcji mleka..................................................................................................................................... 46
Produkcja wołowiny w województwie podlaskim............................................................................................................. 56
Co dalej z podlaską wieprzowiną............................................................................................................................................. 62
Pogłowie koni w Polsce i w województwie podlaskim.................................................................................................... 67
Analiza stanu pszczelarstwa....................................................................................................................................................... 70
Charakterystyka branży drobiarskiej....................................................................................................................................... 74
Owce.................................................................................................................................................................................................... 77
Szanse rozwoju rolnictwa ekologicznego w województwie podlaskim................................................................... 82
Przetwórstwo rolno-spożywcze w województwie podlaskim....................................................................................... 93
Zorganizowanie gospodarcze rolników w województwie podlaskim.....................................................................102
Uprawa roślin na cele energetyczne.....................................................................................................................................108
Finansowanie inwestycji w gospodarstwach rolnych w latach 2004–2010...........................................................114
Wprowadzenie
Województwo podlaskie to szczególny region o czystym i atrakcyjnym środowisku naturalnym,
z bogatą infrastrukturą rynkową i dobrych warunkach do rozwoju rolnictwa. Położone jest w północnowschodniej części Polski. Zajmuje obszar 20187 km2 (6,5% powierzchni kraju) i jest szóstym co do wielkości województwem w kraju. W województwie zamieszkuje 1189731 osób, co stanowi 3,2% ludności kraju.
Wskaźnik zaludnienia wynosi 59 osób na 1 km2 powierzchni i jest dwukrotnie niższy od średniej krajowej
wynoszącej 122 osoby/km2. Sąsiaduje z 3 innymi województwami: warmińsko-mazurskim, mazowieckim,
i na krótkim odcinku z lubelskim. Od wschodu i północy graniczy z Białorusią i Litwą. Sąsiedztwo to stwarza wielopłaszczyznowe możliwości współpracy między innymi w rolnictwie i doradztwie rolniczym.
Województwo administracyjnie podzielone jest na 14 powiatów, 3 miasta na prawach powiatu,
118 gmin oraz 3304 sołectw. Sieć osadniczą stanowi 3943 miejscowości wiejskich oraz 39 miast. Dużym
rozdrobnieniem charakteryzuje się wiejska sieć osadnicza.
Na strukturę produkcji rolnej oraz efekty produkcyjne rolnictwa w bardzo dużym stopniu wpływają
naturalne uwarunkowania przyrodnicze. Opracowana w Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa
w Puławach waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej oparta została na punktowej wycenie czterech najważniejszych dla produkcji rolnej czynnikach środowiska przyrodniczego, czyli gleby, agroklimatu, rzeźby terenu i warunków wodnych. Syntetyczny wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej
wynosi dla województwa podlaskiego 55,0 punktów i jest o 11,6 punktów niższy od wskaźnika dla kraju
wynoszącego 66,6 punktów. W ramach województwa wskaźnik ten wykazuje duże zróżnicowanie w układzie terytorialnym. Od poniżej 50 punktów w powiatach: sejneńskim, suwalskim, grajewskim i kolneńskim,
do ponad 60 punktów w powiatach: wysokomazowieckim, zambrowskim i bielskim.
Struktura użytkowania gruntów województwa podlaskiego nie odbiega w sposób znaczący od wartości przeciętnych dla Polski. Użytki rolne zajmują 55,3% powierzchni ogólnej województwa to jest o 3,6%
więcej niż przeciętnie w kraju. Lasy i grunty leśne stanowią 30,6% (w kraju 29,5%). Główne kompleksy
leśne występują w północnej i wschodniej części województwa.
W strukturze użytków rolnych zdecydowanie większy (o 14,8%) niż średnio w kraju jest udział użytków zielonych, a odpowiednio niższy (o 11%) gruntów ornych. Natomiast prawie pięciokrotnie mniej jest
sadów.
Wejście Polski w 2004 roku do struktur Unii Europejskiej spowodowało w życiu gospodarczym i społecznym wiele zmian. Okres jaki upłynął od momentu wzmocnienia rolnictwa w dodatkowe środki unijne
jest okresem już dostatecznie odpowiednim by dokonać dokładniejszej analizy zmian w gospodarstwach
i przedsiębiorstwach rolniczych funkcjonujących w województwie podlaskim. Publikacja zawiera ocenę
najważniejszych kierunków rozwoju rolnictwa w województwie podlaskim. Przeanalizowano główne kierunki rozwoju w rolnictwie co przyczyni się do lepszego prowadzenia dalszej produkcji rolniczej, lepszego
zarządzania gospodarstwem rolnym, a efekty przełożą się na wyższy wskaźnik ekonomiczny podlaskich
rolników. Sytuacja na rynku wymaga od producentów rolnych wytwarzania produktów konkurencyjnych
cenowo, o najwyższej jakości. Stale zwiększające się wymagania konsumentów spowodowały, że produkty
rolne, które trafiają na rynek muszą spełniać określone kryteria. Konsumenci odwrócili się od żywności
anonimowej, niekontrolowanej, mogącej zawierać szkodliwe pozostałości związków chemicznych. Dlatego też handlowcy coraz częściej żądają od producentów żywności poświadczenia, że kupowane od nich
produkty są doskonałej jakości i nie stanowią zagrożenia dla zdrowia konsumenta. Integrowana produkcja
jest szansą dla produktów roślinnych.
Publikacja obejmuje lata 2004–2011 czyli okres od wejścia Polski do struktur Unii Europejskiej. Analizą
objęto zboża, rzepak, ziemniaki, owoce i warzywa, rośliny pastewne, tytoń, rośliny energetyczne, bydło
mleczne i mięsne, trzodę chlewną, konie, pszczoły, owce, drób, ekologię, przetwórstwo rolne, zorganizowanie gospodarcze rolników oraz finansowanie inwestycji w gospodarstwach rolnych. Poszczególne analizy uwzględniają potencjał branży w województwie, jej charakterystykę, czynniki warunkujące opłacalność,
uwarunkowania funkcjonowania i rozwoju branży, wnioski i opinie autorów. Kalkulacje w poszczególnych
obszarach wykonał Andrzej Rychłowski z działu ekonomiki PODR Szepietowo.
Przy opracowaniu analizy wykorzystano dane własne Podlaskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego,
dane statystyczne i literaturę przedmiotu.
7
Aktualna sytuacja i perspektywy uprawy zbóż
Jerzy Kożuch
Uwarunkowania przyrodnicze produkcji zbóż w województwie podlaskim
Zajmujące 74,7% powierzchni uprawnej zboża należą w województwie podlaskim, podobnie jak w całej Polsce, do najważniejszych płodów rolnych. Ze względu na tak dużą popularność odgrywają w naszym kraju bardzo ważną rolę w kształtowaniu sytuacji ekonomicznej większości gospodarstw rolnych,
zarówno tych sprzedających ziarno na rynku, jak i wykorzystujących jako paszę dla zwierząt. Na strukturę
produkcji rolnej oraz efekty produkcyjne rolnictwa w bardzo dużym stopniu wpływają naturalne uwarunkowania przyrodnicze. Opracowana w Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa waloryzacja
rolniczej przestrzeni produkcyjnej oparta została na punktowej wycenie czterech najważniejszych dla
produkcji rolnej czynnikach środowiska przyrodniczego.
Tabela 1. Jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej
Wskaźnik bonitacji
Wyszczególnienie
Województwo podlaskie
jakości
i przydatności
rolniczej gleb
agroklimatu
rzeźby terenu
warunków
wodnych
Ogólny
wskaźnik jakości
rolniczej przestrzeni
produkcyjnej
41,0
7,5
3,7
2,8
55,0
Polska
49,5
9,9
3,9
3,3
66,6
Źródło: A. Biesiacki i in., Ocena warunków przyrodniczych do produkcji rolnej. Województwo podlaskie, IUNG Puławy 2004
W obrębie województwa wskaźnik ten wykazuje duże zróżnicowanie w układzie terytorialnym. Od poniżej 50 punktów w powiatach: sejneńskim, suwalskim, grajewskim i kolneńskim, do ponad 60 punktów
w powiatach wysokomazowieckim, zambrowskim i bielskim. Jakość i przydatność rolniczą gleb województwa podlaskiego obrazują zestawienia powierzchni i procentowego udziału poszczególnych kompleksów przydatności rolniczej.
Tabela 2. Udział gleb o różnej jakości w powiatach województwa podlaskiego oraz ogólny wskaźnik waloryzacji
Kompleksy glebowe (% powierzchni)
Powiat
dobre i średnie
2, 3, 4, 8
słabe
5
bardzo słabe
6, 7, 9
Wskaźnik waloryzacji
białostocki
33,8
14,0
52,2
53,4
bielski
54,2
11,6
34,2
61,2
hajnowski
35,6
10,5
53,9
52,3
siemiatycki
45,9
14,3
39,8
58,0
sokólski
27,9
27,7
44,4
54,0
moniecki
25,2
30,2
44,6
52,8
łomżyński
25,7
19,1
55,2
50,8
zambrowski
57,5
11,2
31,3
64,4
wysokomazowiecki
67,8
10,3
21,9
67,5
grajewski
28,2
15,3
56,3
50,6
kolneński
16,4
22,6
61,0
48,6
augustowski
52,4
10,3
37,3
51,4
sejneński
54,4
9,4
36,2
47,9
suwalski
41,5
14,1
44,4
48,2
województwo
40,7
16,6
42,7
54,3
Polska
66,6
Źródło: A. Biesiacki i in., Ocena warunków przyrodniczych do produkcji rolnej. Województwo podlaskie, IUNG Puławy 2004
9
Jerzy Kożuch
Tabela 3. Zasobność gleb województwa podlaskiego
Fosfor
Zasobność
Potas
Magnez
%
bardzo niska i niska
53
54
29
średnia
24
29
30
wysoka i bardzo wysoka
23
17
Źródło: Okręgowa Stacja Chemiczno-Rolnicza w Białymstoku. Badania agrochemiczne dla potrzeb doradztwa
41
W województwie podlaskim na areale 69% gleb wapnowanie jest konieczne, potrzebne lub wskazane.
Tabela 4. Potrzeby wapnowania gleb województwa podlaskiego
Potrzeby wapnowania
%
konieczne
33
potrzebne
20
wskazane
16
ograniczone
10
zbędne
21
Źródło: Okręgowa Stacja Chemiczno-Rolnicza w Białymstoku. Badania
agrochemiczne dla potrzeb doradztwa
Tabela 5. Zużycie nawozów mineralnych w roku gospodarczym 2008/2009
Obszar
NPK
w tym:
N
P2O5
CaO
K2O
w kg czystego składnika na 1 ha użytków rolnych
Województwo podlaskie1
93,3
50,8
20,6
21,9
13,2
117,9
68,0
23,3
26,6
Polska2
1
Źródło: Rolnictwo w województwie podlaskim w 2009 r., Urząd Statystyczny w Białymstoku, Białystok 2010
2
Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Departament Rolnictwa, Rolnictwo w 2009 r. Warszawa 2010 http://www.stat.gov.pl
32,9
Stosunek N:P:K w dawce nawozowej w województwie podlaskim kształtował się według proporcji
1:0,4:0,4. Duża obsada zwierząt w województwie w istotnym stopniu poprawia bilans nawozowy oraz zasobność próchnicy w glebie. Dla uzyskania przyrostu plonu ziarna zbóż o 100 kg/ha należy dodatkowo
zastosować co najmniej 2 kg N/ha oraz 0,8 kg P2O5 i 0,6 kg K2O/ha (wg IUNG-PIB Fotyma).
Tabela 6. Kompleksy przydatności rolniczej gleb województwa podlaskiego
Kompleks przydatności rolniczej
2 – pszenny dobry
Powierzchnia
ha
%
85 344
10,7
3 – pszenny wadliwy
29 909
3,8
4 – żytni bardzo dobry
153 606
19,3
5 – żytni dobry
131 890
16,6
6 – żytni słaby
180 502
22,6
7 – żytni bardzo słaby
126 870
15,9
8 – zbożowo-pastewny mocny
55 188
6,9
9 – zbożowo-pastewny słaby
33 524
4,2
Razem grunty orne
796 833
100,0
Źródło: A. Biesiacki i in., Ocena warunków przyrodniczych do produkcji rolnej. Województwo podlaskie, IUNG Puławy, 2004
Gleby bardzo dobre i dobre (kompleksy 2, 3, 4 i 8) stanowią 40,7% ogółu gruntów ornych województwa. Średnią przydatność rolniczą (kompleks 5) posiada 16,6% gruntów ornych, a niską i bardzo niską
(kompleksy 6, 7 i 9) 42,7% gruntów ornych. Najwięcej gleb dobrych i średnich występuje w powiatach:
wysokomazowieckim, zambrowskim, bielskim i augustowskim. Natomiast najwięcej gleb słabych i bardzo słabych występuje w powiatach: kolneńskim, monieckim, łomżyńskim, sokólskim, grajewskim, białostockim i hajnowskim. Relatywnie niski poziom nawożenia mineralnego i organicznego, utrzymujący
się od kilkunastu lat przy wysokim, sięgającym 40–50%, udziale gleb o bardzo niskiej i niskiej zasobności
10
w składniki pokarmowe, stanowi zagrożenie w postaci degradacji potencjału produkcyjnego gleb. Najważniejszym czynnikiem przyczyniającym się do degradacji gleb w Polsce jest silne ich zakwaszenie. Problem gleb marginalnych w województwie podlaskim jest niezwykle istotny, ponieważ występują tu gorsze
w porównaniu do kraju warunki do produkcji rolniczej. W wyniku analizy danych z zakresu produkcyjności konkretnych jednostek glebowych przyjęto, że do gleb marginalnych należą gleby kl. VI i VI RZ oraz
użytki zielone klasy VI i VI PsZ. Pod względem przydatności rolniczej są to gleby kompleksu 7 – żytniego
bardzo słabego, oraz najgorsze łąki i pastwiska kompleksu 3z. Z danych starostw powiatowych (stan na
31.12.2004 r.), wynika że w województwie podlaskim gruntów ornych zaliczanych do gleb marginalnych
jest 140353 ha, co stanowi 17,5% ogólnej powierzchni gruntów ornych.
Tabela 7. Powierzchnia zasiewów według grup ziemiopłodów w 2009 r.
Strączkowe
jadalne
Obszar
Ogółem
Zboża
716,3
534,8
0,1
22,7
6,5
143,4
8,8
11615,2
8582,6
27,8
488,7
1031,0
1069,3
415,8
100,0
74,7
3,2
0,9
20,0
Ziemniaki
Przemysłowe
Pastewne a
Pozostałe
w tysiącach hektarów
Polska2
w odsetkach
0,0
1,2
100,0
73,9
0,2
4,2
8,9
9,2
Polska2
a
Łącznie z mieszankami zbożowo-strączkowymi na ziarno
1
Źródło: Rolnictwo w województwie podlaskim w 2009 r., Urząd Statystyczny w Białymstoku, Białystok 2010
2
Źródło: Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich w 2009 r., GUS Warszawa, 2009,
http://www.stat.gov.pl
3,6
Zboża w strukturze zasiewów
Zwiększenie udziału zbóż w zmianowaniu o 1% w przedziale od 50 do 100%, powoduje obniżkę przeciętnego plonu ziarna na glebach dobrych i średnich (kompleks 2 i 4) o około 0,3%, a na glebach słabszych
(kompleks 6) o 0,2%. Oznacza to, że w zmianowaniu złożonym z samych zbóż na glebach lepszych należy
oczekiwać plonów ziarna mniejszych o około 15%, a na słabszych o około 10% w porównaniu z plonami
uzyskiwanymi w płodozmianie norfolskim. Podstawową przyczyną spadku plonu zbóż jest porażenie roślin przez choroby oraz zachwaszczenie spowodowane kompensacją chwastów. W województwie podlaskim produkcją zbóż zajmują się wszystkie gospodarstwa. Największa koncentracja jest w gospodarstwach
średnich i dużych bez produkcji zwierzęcej produkujących na sprzedaż oraz trzodziarskich i drobiarskich,
a także w niewielkim rozmiarze w gospodarstwach z produkcją bydlęcą, produkujących głównie na właTabela 8. Powierzchnia uprawy zbóż w województwie podlaskim
Nazwa zboża
Rok
Tys. ha
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Zboża ogółem
499,5
501,9
503,8
502,1
505,4
528,3
534,8
2010*
525,3
Zboża z mieszankami
491,5
496,6
495,1
494,7
497,5
518,2
526,8
517,4
Pszenica ogółem
52,4
43,2
392,86
396,4
37
41,9
42,9
43,7
– ozima
20,9
18,7
18
17,7
19,8
21,9
20,9
21,9
– jara
31,5
24,4
21,2
21,9
17,1
20
21,9
21,8
Żyto
105,3
117,9
103,9
94,9
96,7
98,8
101,0
91,3
25,4
Jęczmień ogółem
25,1
18,6
21,2
22,3
24,1
24,7
23,7
– ozimy
1,6
0,8
1,1
1,6
2
2,5
3,1
3,3
– jary
23,5
17,7
20,1
20,7
22
22,2
20,5
22,1
51
44,9
53,5
46,7
52
49,4
48,4
50,2
Pszenżyto ogółem
Owies
70,2
80,3
82,2
85,5
80,3
87,9
102,1
99,0
– ozime
63,5
74,1
76
80,5
73,8
82,9
96,3
94,4
– jare
6,7
6,2
6,2
4,9
6,4
4,9
5,7
4,7
187,2
191,6
194,8
205,4
207,3
215,1
208,7
207,9
4,2
3,6
3,4
6,2
4,4
4,3
Mieszanka zbożowa
Kukurydza na ziarno
5,9
3
* dane szacunkowe
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS
11
Jerzy Kożuch
sne potrzeby. W gospodarstwach drobnych stosuje się w większości ekstensywne technologie produkcji,
a dobór gatunków zbóż jest dostosowany do potrzeb i możliwości ekonomicznych gospodarstwa. Relatywnie niski poziom nawożenia mineralnego i organicznego, utrzymujący się od kilkunastu lat przy wysokim, sięgającym 54%, udziale gleb o bardzo niskiej i niskiej zasobności w składniki pokarmowe, stanowi
zagrożenie w postaci degradacji potencjału produkcyjnego gleb. Najważniejszym czynnikiem przyczyniającym się do degradacji gleb jest silne ich zakwaszenie. Stąd słabe wykorzystanie postępu biologicznego
i brak wyraźnego trendu wzrostu plonów. W większości gospodarstw dużym problemem jest utrzymanie
prawidłowego płodozmianu, który jest istotnym elementem racjonalnego gospodarowania. Zmniejszenie
areału uprawy ziemniaka na glebach słabych oraz buraka cukrowego na glebach lepszych na przestrzeni ostatnich lat jest zjawiskiem niekorzystnym zubożający płodozmian. Wyeliminowanie ze zmianowania
roślin okopowych i wprowadzenie w ich miejsce zbóż obniża produkcyjność i zarazem pogarsza efektywność ekonomiczną produkcji roślinnej. Zmianowanie złożone z samych roślin zbożowych charakteryzują się relatywnie niskimi kosztami bezpośrednimi, jednak ich opłacalność jest niższa niż zmianowania
typu norfolskiego. Uprawa mieszanek roślin strączkowych ze zbożami, a zwłaszcza roślin strączkowych,
przyczynia się do dodatniego bilansu substancji organicznej w glebie. Zwiększając zawartość próchnicy,
wzbogacają kompleks sorpcyjny gleby, który przeciwdziała wypłukiwaniu składników pokarmowych. Ponadto wiążą symbiotycznie w roku około 20% azotu więcej niż odprowadzane jest z plonem ich nasion.
System korzeniowy odznacza się właściwościami strukturotwórczymi, bowiem kanałami pokorzennymi
i przestrzeniami międzygruzełkowymi głębiej przenikają korzenie roślin następczych. Już obserwujemy
wzrost areału uprawy rzepaku oraz roślin motylkowych w gospodarstwach z przewagą produkcji roślinnej
i jest to podyktowane między innymi potrzebą budowania gospodarki płodozmianowej.
Duża stabilność areału uprawy zbóż, niezależnie od koniunktury, określa ich wyjątkowość jako płodów
rolnych. Można powiedzieć, że dla szeroko wykorzystywanego na cele paszowe, żywieniowe oraz przemysłowe ziarna zbóż, nie ma wśród płodów rolnych alternatywy. Tym bardziej, że ziarno zbóż charakteryzuje
stosunkowo duża łatwość przechowywania i transportowania.
Tabela 9. Plony zbóż w województwie podlaskim
Nazwa zboża
Rok
Wydajność dt z ha
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Zboża ogółem
24,3
26,9
26,8
21,4
25,9
26,9
27,0
2010*
25,4
Zboża z mieszankami
24,1
26,9
26,8
21,4
25,8
26,7
27,0
25,3
Pszenica ogółem
27,2
30,7
30,4
24,5
29,5
31
30,8
29,4
– ozima
28,9
33,1
32,1
27,4
30,9
33,3
33,2
31,1
– jara
26,1
28,9
28,9
22,3
27,9
28,5
28,6
27,6
Żyto
21,1
24,2
23,4
20,1
21,1
23,5
22,8
20,2
Jęczmień ogółem
25,2
28,3
28,4
21,4
28
26,8
28,4
26,3
– ozimy
26,7
29,3
28,8
23,6
30,4
31
31,3
28,0
– jary
25,1
28,3
27,4
21,2
27,8
26,4
28,0
26,0
Owies
21,6
24,7
24,2
18,4
24,1
24,2
25,9
24,9
Pszenżyto ogółem
27,7
30,7
30,6
26
30
31
30,1
27,3
– ozime
28,0
31,0
30,9
26,4
30,3
31,3
30,3
27,4
– jare
24,8
27,3
27,0
19,8
26,1
25,9
27,8
26,3
Mieszanka zbożowa
24,0
26,4
26,8
20,2
25,9
26,1
26,7
25,8
Kukurydza na ziarno
46,6
45,4
* dane szacunkowe
50,3
39,4
57,1
54,9
47,2
51,6
Przy analizie zmienności plonów w poszczególnych latach nasuwa się pytanie, czy w przyszłości wahania te będą również tak duże. Jeśli zauważymy, że czynnikiem decydującym o tych wahaniach jest duża
zmienność warunków meteorologicznych w poszczególnych latach, a ponadto przyjmiemy jako pewnik,
że w związku ze zmianami klimatu stopień tej zmienności jeszcze się pogłębi, to należy przyjąć, że wahania
plonów w przyszłości także będą duże. Można jednak przypuszczać, że rozwój technologii produkcji oraz
postęp biologiczny, przynajmniej w pewnym stopniu wielkość tych wahań będą łagodzić. O roli postępu
biologicznego wyrażonego nowymi odmianami świadczy fakt, że w wiodących gospodarstwach poziom
nawożenia mineralnego w ostatnich latach zaczął się obniżać, zużycie środków ochrony roślin utrzymuje
12
się na tym samym poziomie, również nie nastąpiły zmiany w mechanicznej uprawie gleby, a jednostkowe
plony zbóż mają tendencje wzrostowe. Znajduje to również potwierdzenie w wynikach osiąganych w doświadczeniach ścisłych między innymi prowadzonych przez PODR w Szepietowie.
Analiza udziału poszczególnych gatunków w strukturze zasiewu zbóż
Mieszanka zbożowa
Najwięcej w uprawie było mieszanek zbożowych, a ich uprawa wykazuje wyraźną stabilność. Zawsze
uznawano, że wymagania agrotechniczne mieszanek są mniejsze niż zbóż w zasiewach jednogatunkowych, a w gorszych warunkach glebowo-klimatycznych charakteryzują się one mniejszymi wahaniami
plonu ziarna. Wzrost udziału zbóż w strukturze zasiewów spowodował trudności w doborze dobrych stanowisk dla bardziej wymagających gatunków zbóż. Mieszanki charakteryzują się mniejszą wrażliwością na
zły przedplon oraz pozostawiają lepsze stanowisko (szczególnie mieszanki z udziałem motylkowych) niż
jęczmień lub pszenica i zapewne z tego względu nastąpił wzrost popularności ich uprawy. Obserwujemy,
w powiatach z dużym udziałem kukurydzy uprawianej na kiszonkę jako przedplonu późno schodzącego
z pola, zwiększony udział zbóż jarych w tym mieszanki (np. powiat wysokomazowiecki). Należy podkreślić, że uprawa mieszanek zbożowych powinna być dostosowana do własnych potrzeb paszowych gospodarstw rolniczych. Występuje jednocześnie w obrocie wolnorynkowym i jest uprawą towarową.
Żyto
Kolejne miejsce zajmowało żyto. Jego areał jest dość stabilny w latach. Jest to gatunek typowy dla
uprawy w województwie podlaskim. Uprawiany jest na glebach lżejszych, a tych w województwie jest
zdecydowana większość. Poza tym tradycja uprawy tego gatunku zboża jest długa, nie ma bowiem
lepszej niż żyto alternatywy dla rolniczego wykorzystania gleb najsłabszych. Żaden z gatunków zbóż
nie jest tak jak żyto odporny na typowe dla gleb lekkich niedobory wody i niskie pH oraz wadliwy płodozmian. Uważam zatem, że w nadchodzących latach areał uprawy żyta będzie nadal zmniejszał się
w niewielkim stopniu.
Pszenżyto
W ostatnich latach systematycznie wzrasta natomiast areał uprawy pszenżyta ozimego. Jest to zboże
paszowe, którego rola nie została dotychczas dostatecznie doceniona i w najbliższych latach można oczekiwać dalszego wzrostu powierzchni jego uprawy. W efekcie tego większość tzw. gleb przejściowych zbyt
słabych dla pszenicy, a za dobrych dla żyta będzie obsiewana pszenżytem. Upowszechnianiu się pszenżyta, podobnie jak innych zbóż paszowych, powinno sprzyjać tworzenie się stabilnego rynku zbóż paszowych. O tym, że taki proces zaczyna nabierać przyspieszenia świadczą między innymi wysokie ceny na
ziarno paszowe w ostatnich latach.
Jęczmień
W związku z pojawieniem się w hodowli kilku wartościowych odmian jęczmienia ozimego o dobrej
dla warunków województwa podlaskiego zimotrwałości i dużym potencjale plonowania, zauważany jest
wyraźny wzrost zainteresowania rolników uprawą tego gatunku i nieznaczny, ale systematyczny wzrost
powierzchni jego uprawy. Wynika to przede wszystkim z faktu, że ze względu na wczesny termin schodzenia z pola jest on bardzo dobrym przedplonem dla rzepaku ozimego.
Powierzchnia uprawy jęczmienia jarego wykazuje w ostatnich latach niewielkie wahania, ale ogólnie
powierzchnia jego uprawy jest dość stabilna.
Owies
Powierzchnia uprawy owsa w ostatnich latach wykazuje znaczne wahania. Na razie nic nie wskazuje,
aby sytuacja w tym zakresie miała się zmienić w najbliższej przyszłości. Dużym ograniczeniem poza małym popytem dużych odbiorców na ten gatunek jest występowanie owsa głuchego, bardzo uciążliwego
chwastu łatwo rozprzestrzeniającego się przy uprawie owsa. Niewątpliwym atutem owsa pozostają jego
właściwości fitosanitarne oraz małe wymagania, dlatego przewiduję jego istotne znaczenie w uprawie
w mieszankach zbożowych stanowiących dobry komponent w żywieniu bydła oraz uprawy na glebach
słabych.
13
Jerzy Kożuch
Kukurydza
Obecnie uprawa kukurydzy na ziarno skupia się przede wszystkim w gospodarstwach dużych, bowiem tylko przy większych areałach jej uprawy opłaca się inwestycja związana z zakupem urządzeń do
suszenia (suszarnia) i zbioru (przystawka do kombajnu). Jeśli zatem proces powiększania gospodarstw będzie szybszy, to przyspieszeniu ulegnie także proces zwiększania powierzchni zasiewów kukurydzy. Należy
zauważyć, że jest to gatunek, którego siew oraz zabiegi agrotechniczne związane z nawożeniem i pielęgnacją chemiczną oraz zbiorem przypadają na inne okresy niż większości pozostałych roślin uprawianych w województwie podlaskim, a to decyduje o zasadniczym zwiększeniu efektywności wykorzystania
maszyn i urządzeń oraz pracy ludzkiej w gospodarstwie. Wzrośnie również znaczenie zakiszanego ziarna
kukurydzy jako paszy dla zwierząt.
Słoma
W wyniku uprawy zbóż rolnik uzyskuje nie tylko ziarno, ale również słomę, która staje się strategicznym produktem, o którego zabiega coraz więcej klientów gotowych płacić godną cenę. W województwie
podlaskim saldo bilansowe produkcji słomy, pomimo dużego udziału zbóż w strukturze zasiewów jest
ujemne. Jednak są rejony, gdzie obserwuje się pewne nadwyżki, a mianowicie w powiecie sokólskim, siemiatyckim oraz hajnowskim. Nie są to ilości znaczące w skali województwa. W województwie podlaskim
w odróżnieniu od innych regionów słoma ma szczególne znaczenie ze względu na rozmiary produkcji
zwierzęcej, w tym głównie bydlęcej. W gospodarstwie utrzymującym się z hodowli bydła, trzody, czy drobiu słoma powstała w wyniku uprawy zboża praktycznie w całości zostaje spożytkowana: 58% przeznaczone jest na ściółkowanie, 36% przeznacza się na paszę, a pozostałe 6% na inne cele w gospodarstwie np.
przykrywanie kopców. Nowe zalecenia dla żywienia krów w całym okresie zasuszenia zalecają, aby w dawce suchej masy 50% stanowiła słoma zbożowa, pocięta na sieczkę; pozostałe 50% suchej masy dawki powinien stanowić TMR „laktacyjny”, co umacnia znaczenie słomy w jej rolniczym wykorzystaniu. Natomiast
w województwie podlaskim ze względu na dużą produkcję nawozów organicznych z produkcji zwierzęcej,
ma nieduże znaczenie użyźnianie gleby poprzez zaorywanie słomy. Jest to zjawisko korzystne ze względu
na wady tej metody wzbogacania gleby. Na znaczenie gospodarcze i ogólny bilans słomy duży wpływ
wywarło jej pozarolnicze wykorzystanie głównie w celach energetycznych, ale również fakt, że jest jednym
z podstawowych materiałów stosowanych w czasie procesu kompostowania osadów ściekowych. Spełnia
ona rolę strukturotwórczą umożliwiając odpowiednie napowietrzanie wnętrza pryzmy, ale także jest źródłem węgla organicznego, niezbędnego w intensywnych procesach mikrobiologicznych przemian. Jest to
szczególnie ważne, gdyż osady ściekowe są odpadem o bardzo wysokiej zawartości azotu i niedostatku
węgla. Słoma jest cennym towarem w województwie podlaskim występującym w obrocie rynkowym, a jej
cena systematycznie rośnie wraz z rosnącym popytem.
Plonowanie zbóż w sezonie 2010/2011
Sezon 2010/11 był kolejnym sezonem charakteryzującym się bardzo nietypowym przebiegiem pogody. Warunki wilgotnościowe gleby i warunki termiczne powietrza we wrześniu i październiku były niekorzystne dla siewu i wzrostu zbóż ozimych. Warunki zimowania zbóż okazały się trudne dla plantacji źle
zaprawionych. Pod grubą warstwą śniegu rozwijały się pleśnie. Krótki okres bez okrywy śnieżnej z dużymi
przymrozkami i wiatrem dodatkowo pogarszał warunki zimowania. Wiosna była sprzyjająca zakładaniu
plantacji ze zbożami jarymi. Przebieg pogody w kwietniu sprzyjał wschodom i rozwojowi zbóż jarych i ozimych. Następnie brak opadów w maju i czerwcu pogorszył warunki szczególnie na glebach lekkich. Zboża
uzyskały impuls do kończenia wegetacji i późniejsze bardzo obfite opady w końcówce czerwca i w lipcu
(który okazał się najbardziej mokrym od ponad 140 lat), sprzyjały rozwojowi chorób grzybowych i tendencji do porastania zbóż w kłosach. Zaobserwowano na porażonych plantacjach masowe występowania
czerni kłosów. Według szacunków służb doradczych w województwie podlaskim wyległo około 10–15%
zbóż. Duże opady deszczu w sierpniu utrudniony zbiór przyczyniając się do powstawania strat w ziarnie
i słomie, ale także pogorszyły ich jakość technologiczną.
14
Produkcja integrowana to perspektywa uprawy zbóż
Wśród odbiorców ziarna rosną wymagania nie tylko, co do jego, jakości, ale i ilości. Tylko rolnicy produkujący duże, jednolite jakościowo partie zboża mogą liczyć na silną pozycję na rynku, zgodnie z hasłem „duży może więcej”. Aby zwiększyć produkcję, wielu rolników zwiększa areał poprzez dzierżawy,
a w mniejszym stopniu przez zakupy ziemi. Zbyt mało wykorzystuje się u nas jeszcze tworzenie grup
nieformalnych, w których kilku rolników próbuje wywalczyć lepszą pozycję na rynku przez zaoferowanie
większej ilości ziarna. Warto podkreślić, że nawożenie to tylko jeden z elementów technologii, na którą
należy patrzeć w sposób kompleksowy, uwzględniając wszystkie czynniki plonotwórcze i plonochronne.
Metoda chemiczna jest obecnie podstawą ochrony upraw przed organizmami szkodliwymi i nie należy
zakładać, że sytuacja ta zmieni się radykalnie w najbliższych latach. Nastąpi dawno oczekiwany dynamiczny wzrost stosowania metody biologicznej w ochronie roślin. Ukierunkowanie hodowli na zwiększenie
odporności lub tolerancyjności odmian na organizmy szkodliwe będzie się sukcesywnie zwiększać. Jest
to bowiem metoda najtańsza i najbardziej zalecana w ochronie roślin. W dążeniu do opracowania i szybkiego wdrażania integrowanej ochrony należy widzieć przyszłość ochrony roślin. Koncepcja integracji zakładająca maksymalne, ograniczenie stosowania chemicznych środków ochrony roślin i oparcie ochrony
upraw na wykorzystaniu zjawiska samoregulacji w największym stopniu odpowiada nie tylko przyszłemu
zagwarantowaniu produkcji wysokiej jakości żywności, ale także założeniom rozwoju zrównoważonego.
Rolnictwo integrowane jest to system produkcji wykorzystujący w harmonijny sposób postęp techniczny i biologiczny w uprawie, nawożeniu i ochronie roślin. W rolnictwie integrowanym przemysłowe środki produkcji (nawozy mineralne i pestycydy) są stosowane w umiarkowanych ilościach, wspomagają one
całokształt poczynań agrotechnicznych rolnika i są efektywnie wykorzystywane. Celem gospodarowania
jest uzyskanie stabilnej wydajności i odpowiedniego dochodu rolniczego doraźnie jak również w długim
okresie, w sposób nie zagrażający środowisku przyrodniczemu. Skuteczną metodą uzyskania takich efektów jest stosowanie prawidłowego płodozmianu. Musi nastąpić wzrost powierzchni uprawy roślin motylkowych oraz rzepaku jako roślin plonotwórczych. Zasobność gleby w próchnicę stanie się wyznacznikiem
poprawności gospodarowania a w efekcie sukcesu ekonomicznego.
Literatura
1. Badania agrochemiczne dla potrzeb doradztwa, Okręgowa Stacja Chemiczno–Rolnicza w Białymstoku, www.oschrbialystok.internetdsl.pl
2. Biesiacki A., Kuś J., Madej A., Ocena warunków przyrodniczych do produkcji rolnej. Województwo podlaskie, IUNG,
Puławy 2004
3. Dworakowski T, Kuźmicki J., Stan i możliwości produkcji zbóż w województwie podlaskim. Pamiętnik Puławski
114/1999, s. 73
4. Główny Urząd Statystyczny, Departament Rolnictwa; Rolnictwo w 2009 r. Warszawa 2010 r.; http://www.stat.gov.pl
5. Grabiński J., Główne problemy funkcjonowania gospodarstw zbożowych. Studia i raporty, IUNG-PIB, nr 22, s. 101
6. Grabiński J., Podolska G., Stan aktualny i perspektywy zmian w produkcji zbóż w Polsce. [W:] Kierunki zmian w produkcji roślinnej w Polsce do roku 2020. Studia i Raporty, T. 14, IUNG-PIB, Puławy 2009, s. 55
7. Kościelniak W., Dreczka M., Nowoczesna uprawa zbóż, APRA, sp. z o.o., Poznań 2009
8. Krasowicz S., Kuś J., Kierunki zmian w produkcji rolniczej w Polsce do roku 2020 – próba prognozy. Sprawozdania
i raporty, IUNG-PIB Puławy; www.iung.pulawy.pl
9. Kuś J., Agrotechniczne metody ograniczenia ujemnych następstw zwiększonego udziału zbóż w płodozmianie. Materiały szkoleniowe, IUNG-PIB Puławy 70/98
10. Kuś J., Smagacz J., Regionalne zróżnicowanie bilansu słomy. Pamiętnik Puławski 124/2001, s. 289
11. Rolnictwo w województwie podlaskim w 2009 r., Urząd Statystyczny w Białymstoku, Białystok 2010
15
Rzepak – rośliną przyszłości
Eugeniusz Stefaniak
Rośliną oleistą mającą największe znaczenie w UE i Polsce, a także w województwie podlaskim jest
rzepak. W Europie w całkowitej powierzchni uprawy roślin oleistych, jego udział wynosi 70,2%, natomiast
w Polsce i w województwie podlaskim przekracza 95%. Popyt rynku na rzepak będzie wzrastał, głównie
w wyniku rosnącego zapotrzebowania na olej rzepakowy zużywany w produkcji biopaliw (tabela 1.). Natomiast zużycie oleju rzepakowego w sektorze spożywczym będzie wzrastało wolno z powodu wysokiego nasycenia rynku tłuszczami roślinnymi.
Przedstawiona prognoza zapotrzebowania na rzepak wskazuje, że również w aktualnych warunkach
ekonomiczno-gospodarczych podlaskiego rolnictwa jest wiele argumentów uzasadniających celowość
zwiększenia powierzchni uprawy rzepaku.
Tabela 1. Zapotrzebowanie na rzepak – prognoza
Jednostki miary
2011
2012
2013
Zapotrzebowanie na rzepak na cele spożywcze
Wyszczególnienie
tys. ton
1000
1000
1100
2020
1300
Zużycie ONa
tys. ton
11610
12020
12440
14560
%
6,20
6,65
7,10
10,0
Zapotrzebowanie na estry
tys. ton
790
880
970
1600
Zapotrzebowanie na rzepak na cele energetyczne
tys. ton
1980
2200
2430
4000
Udział estrów w ONb
Całkowite zapotrzebowanie na rzepak
tys. ton
2980
3200
3530
5300
a
prognoza PKN ORLEN,
b
udział wg wartości energetycznej paliw, zgodny z Narodowymi Celami Wskaźnikowymi do 2013 r. i zaleceniami UE na 2020 rok
Źródło: E. Rosiak, Niższe zbiory i wzrost cen rzepaku w sezonie 2010/2011, Nasz Rzepak nr 3/2010, s. 10
Charakterystyka produkcji rzepaku w województwie podlaskim
Rzepak jest bardzo cenną rośliną mającą dobroczynny wpływ na stan środowiska glebowego. W płodozmianie z przewagą zbóż, stanowi konieczny element zapobiegający monokulturze. Pozostawia po sobie dobre stanowisko dla następujących po nim roślin i jest dobrym przedplonem, zwłaszcza dla zbóż
ozimych. Rzepak dojrzewa tuż przed zbożami przez co ułatwia organizację prac żniwnych.
W roku 2004 powierzchnia uprawy rzepaku w województwie podlaskim wynosiła 2 tys. ha, co stanowiło 0,2% w strukturze zasiewów, w roku 2010 wzrosła do 7,2 tys. ha tj. do 1% w strukturze zasiewów
(tabela 2.). Dane wieloletnie (wykres 1.) wykazują, że w okresie od wejścia Polski do UE do roku 2010 plony
osiągane w województwie podlaskim nie odbiegały zbytnio od średnich krajowych. Ponadto dobre ceny
skupu zwłaszcza w ostatnich latach zachęcały do zwiększenia uprawy tej rośliny.
Tabela 2. Powierzchnia, plony i zbiory rzepaku w województwie podlaskim i w kraju w latach 2004–2010 oraz
prognoza na 2011 r.
Wyszczególnienie
2004
2005
2006
2007
2008
Powierzchnia w tys. ha
2.0
2,4
3,9
4,4
3,6
Kraj
538,2
550,2
623,9
796,8
771,1
Plon w dt/ha
29,7
28,4
19,2
23,1
26,0
Kraj
30,3
26,3
26,5
26,7
27,3
Zbiór w tys. ton
5,9
7,0
7,5
10,1
9,4
Kraj
1632,9
1449,8
1651,5
2129,9
2105,8
Udział w strukturze zasiewów (%)
0,2
0,3
0,45
0,5
0,4
Kraj
4.8
4,9
5,4
7,0
6,6
* szacunek IERiGŻ-PIB,
** prognoza PODR Szepietowo
Źródło: Rynek rzepaku. Analizy Rynkowe, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa 2005–2011
16
2009
2010
2011
prognoza
5,1
810,0
7,2
769,3
7,2**
700,0*
28,8
30,8
27,0
27,0
25,0**
25,0*
14,8
2496,8
19,5
2077,6
18,**
1800,0*
0,7
7,0
1%
6,6
1%**
6%
35
Plon w dt/ha
30
25
20
15
10
5
0
2004
2005
2006
woj. podlaskie
2007
2008
2009
2010
prognoza 2011
kraj
Wykres 1. Plony rzepaku w województwie podlaskim na tle kraju w latach 2004–2011
Pomimo osiągania w analizowanym okresie przez rolników podlaskich niezłych plonów mankamentem jest, że na ok. 40% plantacji nie są dotrzymywane optymalne terminy wysiewu nasion. Wpływ na to
mają głównie opóźnione zbiory roślin przedplonowych i przygotowanie gleby, a także niekiedy występujący nadmiar wilgoci lub susza. Często, przy spóźnionych siewach nadmiar wilgoci w glebie nie pozwalał
na wjazd na pole i zastosowanie podstawowej ochrony roślin przeciw agrofagom. Rośliny są wówczas
atakowane nie tylko przez szkodniki (pchełki, gnatarz) ale i przez choroby grzybowe: zgorzel korzeniową,
suchą zgniliznę kapustnych i czerń krzyżowych. Niekorzystnie wpływają również na stan plantacji rzepaku
ozimego zbyt wczesne i obfite opady śniegu, które jak jesienią 2010 r. przykryły rośliny w niezamarzniętej
glebie. To spowodowało, uduszenia i wypadnięcia roślin, co w konsekwencji obniżyło obsadę roślin na m2
i końcowo plon nasion. Takie przypadki przerzedzania w obsadzie plantacji, na skutek nadmiaru wilgoci i brak tlenu w glebie zdarzały się i w innych latach. Przeprowadzana wiosną, w analizowanych latach
przez doradców PODR w Szepietowie, ocena plantacji rzepaku wykazała, że na około połowie ich obsada
wynosiła średnio w granicach 40–30 roślin/m2, czyli była dość dobra i dostateczna. W zależności od roku
plantacje o bardzo dobrej i dobrej obsadzie tj. ok. 60–50 roślin/m2 stanowiły od 26% w roku 2011 do
75% w roku 2009. Głównymi czynnikami powodującymi zmniejszoną obsadę roślin w analizowanych latach były w najwyższym stopniu wymarznięcia i wyprzenia, w nieco mniejszym wymoknięcia, wysadzenia
i wysmalanie. Dane szacunkowe z oceny przezimowania wskazują, że bardzo małe powierzchnie rzepaku
w ostatnich latach zostały odorane tj. od ok. 0,1% w 2009 r. do 2,8% w roku 2011. Rolnicy w wielu przypadkach mimo rzadszej obsady roślin plantacje pozostawiali.
Dodatkowe przyczyny zmniejszenia obsady roślin to:
 zbyt gęsty siew i obsada roślin na 1 m2 – przekraczająca 120,
 brak właściwego doboru odmian o podwyższonej odporności na przezimowanie, przemarzanie i choroby,
 brak przestrzegania optymalnego terminu siewu do 10 sierpnia (najczęściej siewu nasion rolnicy dokonywali w II połowie sierpnia),
 brak zastosowania jesienią jednego z fungicydów typu regulator wzrostu,
 brak wykonania zabiegu zwalczającego chwasty w okresie letnio-jesiennym,
 brak stosowania racjonalnego nawożenia mineralnego opartego o mapy zasobności gleb.
Warto podkreślić, że długo utrzymujące się okrywy śnieżne często do połowy marca, a nawet dłużej
oraz powolne ich tajenie przy spadkach temperatury nocą do -4°C, a nawet -9°C, chroniły rośliny przed
przemarznięciem. Natomiast ostre zimne wiatry, jeśli wystąpiły w połowie marca lub później z reguły zawsze spowodowały lokalne przemarznięcia roślin.
17
Eugeniusz Stefaniak
Uwarunkowania produkcji uprawy rzepaku
Wiele argumentów przemawia za tym, aby powierzchnia uprawy rzepaku w województwie podlaskim
wzrastała. Najważniejsze z nich, to:
 możliwość poprawy następstwa roślin w zmianowaniu (w województwie podlaskim udział zbóż
w strukturze zasiewów wynosi obecnie ok. 70%),
 poprawa stanu fitosanitarnego gleby i roślin następczych,
 podwyższenie poziomu produkcyjności roślin następczych,
 ochrona gleb przed erozją wodną i glebową (ok. 300 dni w roku rośliny zakrywają glebę),
 łatwość zmechanizowania wszystkich zabiegów agrotechnicznych (takie same maszyny jak w przypadku zbóż),
 zagwarantowana możliwość zbytu,
 dobra opłacalność (w stosunku do zbóż, głównie pszenicy).
Jest również wiele czynników sprzyjających rozwojowi produkcji rzepaku w województwie. Wśród
nich można wymienić:
siedliskowe (warunki klimatyczne i glebowe),
genetyczne (dobór odmian i stosowanie do siewu kwalifikowanego materiału),
agrotechniczne (stosowanie poprawnego zmianowania roślin, starannej uprawy roli, racjonalnego i zrównoważonego nawożenia, odpowiedniej pielęgnacji i ochrony plantacji przed agrofagami, przeprowadzenie zbioru plonu bez strat nasion, udział w strukturze zasiewów, struktura obszarowa gospodarstw).
Czynniki siedliskowe
Warunki klimatyczne
Do uprawy rzepaku ozimego najlepsze są rejony o dużej wilgotności względnej powietrza, z rozłożonymi równomiernie opadami atmosferycznymi w granicach 550–650 mm rocznie oraz o średniej rocznej
temperaturze powietrza powyżej +7,5°C. W województwie podlaskim występują opady na poziomie około
600 mm, a średnia temperatura dobowa w ostatnich pięciu latach wzrosła z 6,6°C do 7,3°C. Wysokość uzyskanego plonu zależy od ilości opadów. Dzięki woskowemu nalotowi na liściach jesienią i wiosną, głęboko
sięgającego systemu korzeniowego penetrującego glebę do głębokości 2 m o dużej sile ssącej i dynamicznemu rozwojowi wiosną, rzepak stosunkowo dobrze wykorzystuje wody pozimowe oraz łatwo przezwycięża krótkotrwałe niedobory wody. Bardzo ważny jest okres od siewu rzepaku do spoczynku zimowego,
który powinien być możliwie długi i ciepły. W okresie od wysiewu do uformowania rozety składającej się
z 8–10 liści, rzepak ozimy potrzebuje od 75 do 85 dni z temperaturą powyżej 5°C. Stopniowe obniżanie temperatury przed nadejściem zimy umożliwia dobre zahartowanie się roślin. Duże straty powstają
w przypadku wystąpienia nagłych i silnych mrozów po ciepłej i łagodnej jesieni, oraz gdy okres mrozów
przerywany jest nawrotami ciepła. Dobrze rozwinięte i zahartowane rośliny pod 8–10 cm pokrywą śnieżną
mogą przetrzymać nawet do -25°C. Jeśli śnieg spadnie na glebę nie zamarzniętą dochodzi do tzw. wyprzenia i rośliny giną pod śniegiem na skutek braku tlenu. Niekorzystne czynniki, mające wpływ na przebieg
wegetacji w okresie zimy i na przedwiośniu to: niskie temperatury, wyprzenie, wysmalanie, wyduszanie
i wymakanie roślin oraz w okresie wiosenno-letnim: późne przymrozki wiosenne, wymakanie roślin powodowane opadami, posuchy, gradobicia i silne wiatry. Zjawiska te mogą być przyczyną wylegania roślin, porastania, osypywania się w pełni dojrzałych nasion, a w konsekwencji obniżki plonów. Rzepak jest wrażliwy
na opady gradu w okresie pąkowania do dojrzałości pełnej. Regeneracja wczesnych uszkodzeń jest możliwa, lecz nigdy całkowita, natomiast uszkodzenia od kwitnienia do zbioru są bardzo słabo regenerowane,
a straty plonu najczęściej bardzo dotkliwe. Potrzeby wodne rzepaku najczęściej odnosi się do wartości
podanych przez Klatta opisujących jako optymalne opady: w kwietniu – 50 mm, maju – 70 mm, czerwcu
– 75 mm i w pierwszej dekadzie lipca – 30 mm. Daje to sumę 225 mm w okresie całej wegetacji wiosennoletniej. Potencjalne obniżenie plonu rzepaku ozimego na glebach ciężkich przez ewentualne 20-dniowe
posuchy wynosi od 5% w północnej części kraju do około 10% na Nizinie Mazowieckiej. Dłuższe posuchy
(25 dni) obniżają plon od 10% na Pojezierzu Pomorskim i Suwalskim do 15% w środkowej części kraju.
Warunki glebowe
Rzepak ma duże wymagania glebowe. Właśnie duże wymagania glebowe są jednym z głównych powodów nierównomiernego geograficznego rozmieszczenia upraw tego gatunku w województwie (rys. 1).
18
Najbardziej odpowiednie do uprawy rzepaku są gleby żyzne, głębokie, zasobne w próchnicę i wapń
o przepuszczalnym podłożu. Najlepszymi glebami są gleby kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego oraz żytniego bardzo dobrego. Takich gleb w województwie podlaskim nadających się do uprawy
rzepaku mamy ok. 421 tys. ha co stanowi 59% w stosunku do ogółu gruntów rolnych (rys. 2). Obsianie
rzepakiem tych gleb w roku 2011 stanowiło zaledwie 1,3% (rys.1). Rzepak wymaga gleb o uregulowanym
odczynie pH powyżej 6,0 do 7,2 i co najmniej średniej zasobności w fosfor, potas i magnez. Na takich
glebach można uzyskać plony w granicach ok. 4 ton nasion z ha. Nie nadają się pod uprawę rzepaku
gleby piaszczyste, suche, o wadliwym żelazistym podłożu, niedrenowane, o nieprzepuszczalnym podłożu,
podmokłe i zakwaszone oraz torfowe. Na torfach niskich korzenie rzepaku ozimego są często uszkadzane
wskutek ruchów górnej warstwy gleby w okresie zimowym, a ponadto kwiaty często przemarzają w czasie
przymrozków majowych w okresie kwitnienia. Również torfy wysokie z tych samych względów się nie nadają, a ponadto są ubogie w pokarmy. Często mówi się, że do uprawy rzepaku ozimego zasobność gleby
powinna być taka sama jak dla buraka cukrowego.
Czynniki genetyczne
Dobór odmian i stosowanie materiału kwalifikowanego
Publikowana corocznie przez COBORU Lista Opisowa Odmian dokładnie charakteryzuje każdą wpisaną
odmianę. Lista z 2011 roku opisuje 78 odmian rzepaku ozimego w tym, 42 odmiany populacyjne i 36 mieszańcowe. Taka ilość, pozwala dobrać odmianę do warunków klimatyczno-glebowych każdego gospodarstwa. Analizy wyników badań rejestrowych i porejestrowych wg COBORU dla odmian populacyjnych
i mieszańcowych rzepaku ozimego pokazują stałą tendencje wzrostową plonu obu typów. Jednak wyniki
ostatnich badań rejestrowych i doświadczeń porejestrowych (PDO) potwierdzają wyższą plenność odmian
mieszańcowych (tabela 3.). Okazuje się, że w produkcji odmiany mieszańcowe plonują lepiej w warunkach
stresowych, jak późna orka, mróz lub susza. Obecnie w krajach UE ok. 40% powierzchni przeznaczonej
pod uprawę rzepaku obsiewa się odmianami mieszańcowymi. W poszczególnych krajach uprawiających
rzepak ten udział jest zróżnicowany i wynosi: w Niemczech – 60%, we Francji – 50%, w Wielkiej Brytanii –
45%, Danii – 45%, Czechach – 35%, Polsce – 25%, w tym w województwie podlaskim podobnie. Zainteresowanie plantatorów w ostatnich dwóch latach zakupem odmian hybrydowych jest coraz większe. Dobór
odmian w gospodarstwach województwa podlaskiego odbywał się najczęściej na zasadzie rekomendacji i sprzedaży nasion kwalifikowanych, zaprawionych niekiedy dwoma zaprawami przeciw szkodnikom
i chorobom. Były przypadki zakupu nasion na podstawie opinii sąsiada. Zdarzały się również przypadki, na
szczęście sporadyczne, wysiewu nasion własnych. Takie postępowanie nie powinno mieć miejsca w uprawie rzepaku, gdyż wiąże się to ze złą jakością oleju, niższym plonem, nasileniem chorób i szkodników oraz
kompensacją chwastów, co w konsekwencji podraża koszty produkcji i obniża zebrany plon nasion.
Tabela 3. Średnie plony odmian w badaniach PDO COBORU w latach 2005–2008
Odmiany
Wzorzec dt/ha
Odmiany populacyjne
zakres
Plon nasion w % wzorca
2005
2006
2007
47,9
48,7
44,4
2008
48,5
100,8
93–105
98,8
93–106
103,4
91–116
96,4
81–104
Odmiany mieszańcowe
108,6
105,6
110,4
108,8
zakres
104–113
100–112
99–120
99–120
Źródło: Technologia produkcji surowca, Cz. I Od wyboru odmiany do ochrony w stadium rozety. Teraz rzepak Teraz olej, Tom III, PSPO,
Warszawa 2009
Czynniki agrotechniczne
Jakość gleb
Tylko na glebach bardzo dobrych i dobrych można uzyskać względnie duże i stabilne plony rzepaku.
W województwie podlaskim jest ok. 300 tys. ha takich gleb, co stanowi 42% ogółu GO województwa (tabela 4.). W praktyce rolniczej glebami nadającymi się pod uprawę rzepaku są te, na których niezawodnie
plonują zboża intensywne tj. pszenica, jęczmień oraz koniczyna czerwona.
19
Ogółem: 7200 ha = 1,3% gleb przydatnych
suwalski
140–0,36%
sejneński
1,50–0%
– powyżej 1%
– od 0,3–1%
augustowski
43,5–0,17%
grajewski
0%
– poniżej 0,3%
sokólski
43,5–0,17%
moniecki
3–0,01%
kolneński
22–0,12%
białostocki
1445–3,28%
łomżyński
15–0,05%
zambrowski
1300–5,65%
hajnowski
bielski 800–4,44%
640–1,52%
wysokomazowiecki
1400–2,33%
siemiatycki
870–2,12%
Rys.1. Powierzchnia uprawy rzepaku w woj. podlaskim w 2011 r. oraz jej udział w stosunku do gleb przydatnych
(dane szacunkowe własne)
421 tys. ha – 59%
suwalski
39–56%
sejneński
19–66%
– powyżej 60%
– 50 do 60%
augustowski
25–63%
grajewski
17–45%
kolneński
18–39%
– poniżej 50%
sokólski
52–56%
moniecki
25–56%
białostocki
44–48%
łomżyński
32–46%
zambrowski
22–69%
wysokomazowiecki
60–78%
bielski
42–68%
hajnowski
18–46%
siemiatycki
41–58%
Rys. 2. Gleby bardzo dobre, dobre i średnie przydatne do uprawy rzepaku w tys. ha oraz ich % udziału w stosunku
do ogółem gruntów ornych w województwie podlaskim wg IUNG –PIB Puławy
20
Tabela 4. Przydatność gleb do uprawy rzepaku w Polsce i województwie podlaskim (wg J. Kusia, IUNG-PIB
Puławy)
Gleby
Polska
Kompleks przydatności
rolniczej gleb*
mln ha
%
tys. ha
%
1, 2, 10
3,11
25
77
11
Bardzo dobre
Dobre
3, 4, 8, 11
3,28
26
224
31
Średnie
5
1,98
16
120
17
6, 9
2,79
22
192
27
Słabe
Bardzo słabe
7
1,34
11
111
15
* Kompleksy przydatności rolniczej gleb: 1 – pszenny bardzo dobry, 2 – pszenny dobry, 10 – pszenny górski, 3 – pszenny wadliwy,
4 – żytni b. dobry, 8 – zbożowo-pastewny mocny, 11 – zbożowy górski , 5 – żytni dobry, 6 – żytni słaby, 9 – zbożowo-pastewny słaby
i 7 – żytni bardzo słaby
Źródło: Materiały konferencyjne: Biopaliwa płynne, Szepietowo 2009
Wymarzanie rzepaku
Rzepak jest rośliną wrażliwą na przebieg pogody w okresie zimy, a zwłaszcza na niskie temperatury występujące bez dostatecznej pokrywy śnieżnej. Wprawdzie w ostatnich latach zimy były łagodne
i straty w zasiewach z tego powodu małe, jednak w rejonach północno-wschodnich niebezpieczeństwo
wymarzania jest większe niż w innych rejonach kraju. W ocenie IUNG wynosi około 20%. Uwzględniając
temperatury jakie występują w województwie podlaskim rolnicy do wysiewu powinni dobierać odmiany
o najwyższej zimotrwałości i mrozoodporności co w praktyce najczęściej nie jest przestrzegane. Dzięki
stosunkowo łagodnym w ostatnim latach zimom skutki ujemnych temperatur były minimalne.
Udział rzepaku w strukturze zasiewów gospodarstwa
W produkcji roślinnej w województwie podlaskim przeważa uprawa roślin mało pracochłonnych,
w tym przede wszystkim zbóż – głównie jarych mieszanek zbożowych, żyta, pszenżyta i owsa oraz roślin pastewnych i ziemniaków. Rzepak należy do roślin o średnich wymaganiach płodozmianowych. Jego
udział w płodozmianie nie powinien przekraczać 25%, czyli na tym samym polu nie powinien być wysiewany częściej niż co 4 lata. Duży udział rzepaku w zmianowaniu zwiększa szkody powodowane przez
choroby, a w rejonach nasilonej jego uprawy coraz większy problem stanowi kiła kapusty (Plasmodiophora
brassicae), której nie potrafimy zwalczać chemicznie. Dodatkowo zwiększa się nasilenie szkodników, trudniejsze jest opanowanie zachwaszczenia oraz potęgują się problemy organizacyjne i niebezpieczeństwo
wymarzania.
Struktura obszarowa gospodarstw
Do uprawy rzepaku najbardziej odpowiednie są gospodarstwa obszarowo większe. Średnia powierzchnia gospodarstwa w województwie podlaskim wynosi 12,11 ha UR i jest większa od średniej krajowej.
W analizowanym okresie 73% całego areału uprawy rzepaku koncentrowało się w gospodarstwach obszarowo większych. Drobne, słabo zmechanizowane gospodarstwa nie są w stanie zapewnić poprawnej
technologii produkcji rzepaku, a dodatkowo na takich plantacjach szkodniki wyrządzają większe szkody,
gdyż w największym nasileniu występują na obrzeżach pól. W konsekwencji uzyskuje się niskie plony
i produkcja staje się nieopłacalna.
Możliwości wzrostu produkcji rzepaku w województwie podlaskim
W roku 2010 powierzchnia uprawy rzepaku w województwie podlaskim zwiększyła się o 360% w stosunku do roku 2004 (wykres 2.). W celu realizacji przyjętych założeń w kraju (tabela 1.), konieczny jest
dalszy wzrost uprawy. W tej sytuacji konieczne jest upowszechnianie uprawy rzepaku w całym województwie podlaskim.
Areał uprawy rzepaku w województwie, mimo tendencji wzrostowej w ostatnich latach jest jeszcze
mały. Tylko około 2,5% gleb dobrych i bardzo dobrych województwa obsiewa się rzepakiem. Do zwiększenia areału uprawy rzepaku i plonów w województwie podlaskim konieczne jest:
21
Eugeniusz Stefaniak
8
7
Pow. w tys. ha
6
5
4
3
2
1
0
2004 r.
2005 r.
2006 r.
2007 r.
2008 r.
2009 r.
2010 r.
2011 prog.*
Wykres 2. Powierzchnia uprawy rzepaku ozimego województwie podlaskim w latach 2004–2011
Źródło: Opracowanie własne, na podstawie danych GUS
 podniesienie poziomu kultury gleb, z uwagi na dominację gleb o małej zawartości próchnicy (poniżej
1,2%) oraz udział gleb kwaśnych i bardzo kwaśnych przekraczający 60%,
 podniesienie zasobności gleb w fosfor, potas i magnez, gdyż około 50% gleb wykazuje niską zasobność,
 poprawienie działań organizacyjnych by wysiew rzepaku wykonano w pierwszej dekadzie sierpnia
z powodu często opóźnionego przygotowania pola po zbożach zbieranych tu później niż w pozostałych rejonach kraju,
 prowadzenie działań edukacyjnych wśród rolników w celu nabycia umiejętności praktycznych uprawy
tej rośliny.
Pomimo istnienia wielu czynników ograniczających uprawę rzepaku w województwie podlaskim są
realne możliwości wzrostu areału uprawy. Uprawa rzepaku będzie sprzyjać poprawie żyzności i kultury
rolnej gleb. Przyjmując, za maksymalny 25% udział rzepaku w strukturze zasiewów pojedynczego gospodarstwa, potencjalną powierzchnię uprawy rzepaku można w przybliżeniu określić na około 35 tys. ha.
Możliwości dodatkowych dochodów
Analizując relacje cen rzepaku w stosunku do pszenicy (tabela 5.) w latach 2004–2011 jednoznacznie
wynika, że uprawa rzepaku jest korzystniejsza.
Tabela 5. Ceny skupu rzepaku i pszenicy w latach 2004–2010 (w zł/dt)
Rok
Cena rzepaku
przemysłowego
Cena pszenicy
Relacja cen
rzepak : pszenica
2004
86,47
47,19
1,83
2005
77,33
36,69
2,11
2006
93,44
44,76
2,09
2007
95,66
70,68
1,35
2008
126,77
64,24
1,97
2009
108,24
48,26
2,24
2010
127,76
59,93
2,13
2011 – III kwartał*
180–190*
90–98*
2,00*
* szacunek własny
Źródło: Rynek rzepaku. Analizy Rynkowe, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa maj 2011
22
Koszt opłacalności produkcji rzepaku w odniesieniu do pszenicy przedstawia tabela 6. i 7.
Tabela 6. Kalkulacja kosztów uprawy rzepaku ozimego
Wyszczególnienie
J.m.
Produkcja
Cena zł
Ilość
Wartość
Ilość
Wartość
180
20
3600
35
6300
Koszty:
1. Materiał siewny
kg
22,00
4,50
2. Nawożenie mineralne
99,00
4,00
88,00
–azotowe
kg
3,62
110,00
398,20
160,00
579,20
–fosoforowe
kg
4,78
50,00
239,00
80,00
382,40
–potasowe
kg
2,67
80,00
213,60
130,00
347,10
3. Środki ochrony roślin
–Caramba 60 SL
l
95,00
1
95,00
1
95,00
–Lontrel 300 SL
l
340,00
0,00
0,00
0,30
102,00
291,28
–Command 480 EC + Butisan 400 SC
l
132,40
0,00
0,00
2,20
–Karate Zeon 050 CS
l
220,00
0,12
26,40
0,12
26,40
kg
540,00
0,10
54,00
0,10
54,00
2474,80
4334,62
–Mospilan 20 SP
Nadwyżka bezpośrednia (bez dopłat)
4. Mechaniczna siła pociągowa
–własna – ciągnik
cng.
40,67
12,50
508,40
24,50
996,47
–najemna – oprysk
godz.
70,00
2,00
140,00
4,00
280,00
–najemna – zbiór kombajnem
godz.
290,00
1,00
290,00
1,00
290,00
2063,60
3531,85
103,18
100,91
Razem koszty bezpośrednie
Koszty bezpośrednie zł/dt
Źródło: Opracowanie A. Rychłowski, Dział Ekonomiki PODR w Szepietowie
Tabela 7. Kalkulacja kosztów uprawy pszenicy ozimej
Wyszczególnienie
J.m.
Produkcja
Koszty:
1. Materiał siewny
Cena zł
Ilość
Wartość
Ilość
Wartość
80
30
2400
45
3600
dt
80,00
2,50
200,00
2,50
200,00
–azotowe
kg
3,62
60,00
217,20
100,00
362,00
–fosoforowe
kg
4,78
50,00
239,00
70,00
334,60
–potasowe
kg
2,67
60,00
160,20
80,00
213,60
3. Środki ochrony rośłin
– Chwastox Extra
l
12,40
3,50
43,40
3,50
43,40
– Puma Uniwersal
l
152,00
0,00
0,00
1,00
152,00
l
62,00
1,50
93,00
1,50
93,00
1447,20
2201,40
– Vista
Nadwyżka bezpośr./bez dopłat/
4. Mechaniczna siła pociągowa
– własna – ciągnik
cng.
40,67
12,00
488,07
13,00
528,74
– najemna – oprysk
godz.
70,00
1,00
70,00
2,00
140,00
– najemna – zbiór kombajnem
godz.
290,00
1,00
290,00
1,00
290,00
1800,87
2205,34
60,03
49,01
Warto podkreślić, że oprócz uzyskanych dochodów ze sprzedaży nasion rzepaku producentowi pozostaje bardzo dobry przedplon dla rośliny następczej, którą najczęściej jest pszenica ozima. Uwzględniając
pozostawione w resztkach pożniwnych tj. liściach, łodygach i słomie składniki pokarmowe, które zostaną
przyorane w glebie spowodują w bilansie nawożenia oszczędności w wydatkach na nawozy mineralne
pod roślinę następczą. W konsekwencji plon pszenicy po takim przedplonie będzie wyższy, a i zatem wartość sprzedanych nasion wyższa.
23
Eugeniusz Stefaniak
Organizacja rynku
Obecnie w województwie podlaskim plantatorzy rzepaku nie mają problemów ze zbytem nasion. Zadbały o to dwa największe zakłady tłuszczowe w Polsce tj. Zakłady Tłuszczowe „Kruszwica” i Zakłady Tłuszczowe w Bodaczowie organizując na terenie województwa podlaskiego lub w sąsiedztwie województwa
osiem punktów skupu nasion rzepaku (Bakałarzewo, Bielsk Podlaski, Brańsk, Stary Skarżyn, Poryte Jabłoń,
Andrzejewo, Mściszewo, Zabłudów).
Wnioski
 Rzepak w województwie podlaskim podobnie jak w Polsce jest najważniejszą rośliną oleistą i białkową.
 Plony rzepaku zbierane w ostatnich latach, w województwie podlaskim nie różnią się zasadniczo od
plonów krajowych.
 Dobór odmian o ustalonych cechach i właściwościach jest ściśle uzależniony od istniejących warunków
produkcji i od wymagań przemysłu przetwórczego, określonych normami w stosunku do nasion jako
surowca.
 Jakość nasion rzepaku jest determinowana przez genotyp odmiany i poprawną agrotechnikę.
 W województwie podlaskim istnieje potrzeba optymalizacji zabiegów agrotechnicznych w celu uzyskiwania większych wydajności bez wyraźnego obniżenia jakości.
 Jakość gleby ma znaczący wpływ na plonowanie rzepaku. Warunki glebowe województwa podlaskiego
są korzystne do uprawy rzepaku.
 Warunki klimatyczne w ostatnich latach są sprzyjające dla dobrego zimowania rzepaku. W związku
z tym areał powierzchni przesiewanych jest niewielki.
 Stosunkowa duża powierzchnia przeciętnego gospodarstwa rolnego sprzyja zwiększeniu areału uprawy rzepaku w województwie podlaskim.
 Pozyskanie surowca przez zakłady tłuszczowe od rolnika odbywa się poprzez kontraktację.
 Rolnicy muszą utrzymywać określone standardy jakościowe, aby uzyskać dobrą cenę za surowiec.
 Utrzymanie przez zakłady tłuszczowe poprawnych relacji w stosunku do wszystkich producentów i dostawców rzepaku jest również jednym z głównych bodźców do zwiększenia powierzchni uprawy tej
rośliny.
 Istnieje potrzeba rozszerzenia oferty i współpracy z dostawcami rzepaku w regionach, w których zakłady tłuszczowe są mało aktywne.
Literatura
1. Rolnictwo w województwie podlaskim w latach 2004–2009, US w Białymstoku
2. Rosiak E., Niższe zbiory i wzrost cen rzepaku w sezonie 2010/2011, Nasz Rzpak nr 3/2010
3. Rośliny oleiste, uprawa i zastosowanie, pod red. W. Budzyńskiego, PWRiL, Poznań 2010
4. Rynek rzepaku. Analizy Rynkowe, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa 2005–2011
5. Technologia produkcji surowca, Cz. I Od wyboru odmiany do ochrony w stadium rozety. Teraz rzepak Teraz olej,
Tom III, PSPO Warszawa 2009
6. Technologia produkcji surowca. Cz. II Od diagnozy przezimowania do zbioru (forma ozima), Teraz rzepak Teraz olej,
Tom III, PSPO Warszawa 2009
24
Jak to jest z ziemniakami
Eugeniusz Stefaniak
Produkcja ziemniaków w województwie podlaskim
Warunki glebowo-klimatyczne do produkcji ziemniaka w województwie podlaskim są korzystne. Występujące w przewadze gleby lekkie kl. IV i V nadają się do uprawy tej rośliny. Dobre warunki do produkcji
ziemniaków są również pod względem zagrożenia chorobami wirusowymi z uwagi na I i II strefę zagrożenia tymi patogenami.
Jeszcze w latach 90. ubiegłego stulecia województwo podlaskie było województwem liczącym się
w skali kraju w produkcji ziemniaka. Określano je jako „zagłębie ziemniaczane”. Uprawiano wówczas ziemniaki na powierzchni ok. 150 tys. ha. Kierunki produkcji były różne, głównie ziemniak jadalny, przemysłowy
i sadzeniak. Po zmianach ustrojowych kiedy załamały się rynki zbytu na wschód, sytuacja w kraju, w tym
i w województwie podlaskim, uległa znacznemu pogorszeniu, a w ślad za tym powierzchnia uprawy
ziemniaka zaczęła maleć. Powierzchnia zaczęła także spadać, kiedy rolnicy przyjęli inny system żywienia
trzody chlewnej przechodząc na stosowanie pasz przemysłowych w zamian dotychczasowych ziemniaków. Na zmniejszenie produkcji ziemniaka w województwie miał również duży wpływ wdrażany od 1994
roku „program restrukturyzacji i modernizacji bazy surowcowej i przetwórstwa mleka w województwie
podlaskim”. Rolnicy dostrzegając możliwość rozwoju tego kierunku produkcji poprzez dostęp do tanich
krajowych kredytów preferencyjnych, zaczęli rozwijać produkcję mleka traktując ją jako podstawowe źródło pozyskiwania dochodów w gospodarstwie. Kierunek ten wiązał się z zabezpieczeniem w podstawowe
pasze dla zwierząt takie jak: sianokiszonki i kukurydza. W miejsce ziemniaka zaczęła na pola mocno wchodzić kukurydza. Produkcja mleka w gospodarstwach wymuszała zmianę struktury zasiewów na niekorzyść
ziemniaka . Niewielka ilość gospodarstw funkcjonujących głównie w pobliżu zakładów ziemniaczanych
zdecydowała się pozostać przy uprawie ziemniaka przemysłowego. Produkcja sadzeniaka została zaniechana z uwagi na likwidację rejonów zamkniętych, duże koszty produkcji sadzeniaka, braku motywacji do
wymiany materiału sadzeniakowego przez rolników oraz na występowanie groźnej choroby kwarantannowej jaką jest bakterioza pierścieniowa. Udział plantacji kwalifikowanych w ogólnej powierzchni uprawy ziemniaków w kraju utrzymał się na poziomie 1%, w województwie podlaskim w ostatnich latach ok.
100 ha, natomiast udział sadzeniaków kwalifikowanych w zużyciu sadzeniaków ogółem w kraju szacować
można na 6,6%, w województwie podlaskim na 2,8%. Produkcja zaś ziemniaka jadalnego, podobnie jak
w kraju, w ciągu kilku ostatnich lat ograniczyła się głównie do produkcji na własne potrzeby. W roku 2004
powierzchnia uprawy wynosiła jeszcze ok. 40 tys. hektarów co stanowiło 6% w strukturze zasiewów, ale już
w roku 2011 spadła aż o 50% tj. do ok. 17 tys. ha. Pojedyncza powierzchnia plantacji ziemniaka w gospodarstwach na dzień dzisiejszy wynosi średnio ok. 0,25 ha. Ziemniak zaczyna być postrzegany jako cenne
warzywo. Na tle kraju województwo podlaskie obok warmińsko-mazurskiego i lubuskiego ma najmniejszy
udział ziemniaków w powierzchni zasiewów osiągając w strukturze niecałe 3%. Zawarte dane w tabeli 1.
z lat 2004–2010, uwzględniające powierzchnię uprawy, plony, zbiory i udział w strukturze zasiewów obrazują szczegółowo sytuację minionych ośmiu lat w województwie podlaskim w produkcji ziemniaka.
Zmienia się także, o czym mówią dane w tabeli 2. rozdysponowanie zbiorów ziemniaka w województwie podlaskim, które jest podobne do danych krajowych.
Z analizy danych wynika, że wzrasta % ziemniaków sprzedawanych na konsumpcję. Na podobnym
poziomie utrzymuje się w analizowanych latach % przeznaczanych bulw do sadzenia i przemysłu. Mimo
funkcjonowania w województwie zakładów ziemniaczanych, rolnicy nie podejmują produkcji ziemniaka
przemysłowego. Tendencję spadkową obserwuje się w przeznaczaniu ziemniaków do spasania, choć i tak
ok. 25% wyprodukowanych bulw nadal jest przeznaczanych na paszę. Zauważalny jest procent zmniejszenia ubytków i strat w ziemniakach. Widoczne są zmiany w poszczególnych latach w wykorzystaniu ziemniaków na samozaopatrzenie. Wahania te zależą od cen surowca na rynku. W przypadku korzystnej ceny
więcej ziemniaków jest sprzedawanych, w przypadku słabej więcej wykorzystuje się na własne potrzeby. Znikomy jest % eksportu ziemniaków w kraju, a w województwie podlaskim brak. Wynika to głównie
z braku gospodarstw specjalizujących się w tym kierunku produkcji o dużej i dobrej jakości surowca, spełniających określone wymagania i normy danego odbiorcy.
25
Eugeniusz Stefaniak
Tabela 1. Powierzchnia uprawy, plony i zbiór ziemniaka w województwie podlaskim i w kraju w latach
2004–2010 oraz prognoza na 2011 rok
Rok
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011*
Powierzchnia w tys. ha
40,4
32,8
30,8
25,8
24,0
22,7
21,4
20,0
Kraj
713,3
588,2
597,2
569,6
548,9
488,7
543,2
–
Plon dt/ha
186
172
147
196
190
161
174
165
Kraj
196
176
150
207
191
189
181
–
Zbiory w tys. ton
Kraj
751,5
563,5
452,1
505,0
455,9
365,6
372,3
330,0
13999,0
10369,0
8982,0
11791,1
10458,4
9230,0
9824,3
–
4,8
4,4
3,7
3,3
3,2
3%
2,9%
4,7
–
Udział w strukturze zasiewów (%)
6
Kraj
6,3
5,3
5,1
5,0
4,7
4,2
* prognozy własne
Źródło: Rynek ziemniaka. Analizy Rynkowe, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa, 2005–2010 oraz dane GUS
Tabela 2. Rozdysponowanie zbiorów ziemniaków w kraju w latach 2004–2010
Lata
Sprzedaż na
konsumpcję
%
Samozaopatrzenie
%
Przerób
przemysłowy
%
Spasanie
%
Sadzenie
%
Ubytki
i straty
%
Eksport
2004/05
13,5
18,5
11,5
32,0
12,1
11,5
0,9
2005/06
17,9
23,8
16,8
17,5
14,3
10,1
0,2
2006/07
19,1
26,4
18,6
8,5
16,5
11,0
0,1
2007/08
14,3
19,9
13,7
32,6
11,1
8,0
0,4
2008/09
18,2
19,6
15,6
25,1
12,5
8,6
0,4
2009/10
20,1
20,1
17,8
19,2
12,7
9,7
0,4
12,5
8,3
0,4
2010/11
23,7
13,6
16,8
24,7
Źródło: Rynek ziemniaka. Analizy Rynkowe, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa, 2005–2010
Uwarunkowania produkcji ziemniaków jadalnych dobrej jakości
Ziemniak jest rośliną, która z reguły wymaga gleb lżejszych, ale żyznych i zasobnych w składniki pokarmowe o odpowiednim pH gleby w granicach 5,5–6,5. Stanowi bardzo istotny element płodozmianu w gospodarstwie. Jego uprawa jest zalecana na oborniku lub innym nawozie organicznym. Uprawa ziemniaka
stanowi dobry przedplon dla innych roślin następczych. Niestety ok. 70% gleb w województwie podlaskim
jest bardzo kwaśnych i kwaśnych, które wymagają konieczności wapnowania. Wiele gospodarstw nie przywiązuje istotnej uwagi i nie prowadzi chemicznych badań gleb na zawartość składników pokarmowych i pH
w glebie. Znajomość przez producenta ziemniaka odczynu i zasobności w składniki pokarmowe gleby ułatwiłoby dobór konkretnej odmiany do tych warunków oraz przyczyniłoby się znacząco do zwyżki plonów.
Uprawa ziemniaka jadalnego powinna zmierzać do:
1. Uzyskania wysokiego plonu handlowego bulw akceptowanych na rynku.
2. Zastosowania odpowiedniej agrotechniki poprzez:
– wysadzanie odmian jadalnych o pożądanych cechach jakościowych,
– pobudzanie i zaprawianie sadzeniaków przeciw chorobom i szkodnikom,
– zagęszczenie łanu łodyg do – 200 tys. szt.\ha,
– zachowanie stosunku N:P:K w glebie jak 1:1:1,5,
– zastosowanie szerokiej rozstawy międzyrzędzi 75–90 cm,
– prowadzenie integrowanej ochrony roślin i ewentualne nawadnianie,
– przeprowadzenie zbioru chroniącego bulwy przed uszkodzeniami.
Bardzo istotna w uprawie ziemniaka jest jakość wysadzanego materiału sadzeniakowego. Szacuje się,
że ziemniak w województwie podlaskim jest wymieniany średnio co 10 lat, co jest główną przyczyną słabych plonów. Wymiana sadzeniaka w zależności od odporności odmiany na choroby co 2–4 lata byłaby
gwarancją uzyskania dobrego plonu. Tylko przez odpowiedni dobór odmiany (spośród 102 odmian ja-
26
dalnych wpisanych do krajowego rejestru) do warunków glebowo-klimatycznych gospodarstwa o odpowiedniej grupie wczesności, zastosowanie optymalnego nawożenia, uzyskanie optymalnej obsady roślin
na hektarze, zastosowanie integrowanej ochrony oraz wykonanie chroniącego zbioru bulw uda się spełnić
wymagania jakościowe konsumenta. Miernikiem jakości ziemniaków jest plon frakcji handlowej w stosunku do plonu ogólnego bulw. Jak wykazują badania (tabela 3.) może on być różny w zależności od systemu
uprawy ziemniaka.
Tabela 3. Udział plonu handlowego w plonie ogólnym (%) w różnych systemach uprawy ziemniaka
Systemy uprawy ziemniaka
Rok
konwencjonalny
certyfikowany
intensywny
ekstensywny
integrowany
ekolgiczny
2004
88,5
75,1
93,3
70,5
2005
72,3
66,6
75,4
70,5
2006
55,1
33,7
35,5
34.5
2007
80,8
61,0
56,9
57,1
2008
70,0
54,9
47,1
75,3
2009
72,0
53,5
63,9
76,4
2010
bd
bd
bd
bd
57,5
62,0
64,0
średnio
73,1
Źródło: W. Nowacki, Materiały seminaryjne, Szepietowo 2011
Bulwy ziemniaka jadalnego powinny charakteryzować się odpowiednimi cechami jakości wymienionymi
w tabeli 4.
Tabela 4. Charakterystyczne cechy jakościowe bulw ziemniaka jadalnego
Zewnętrzne: kształt, wielkość bulw, głębokość oczek, defekty (zazielenienie, uszkodzenia), wady fizjologiczne (rdzawa
plamistość bulw, ciemna plamistość pouderzeniowa)
Cechy
Wewnętrzne: sucha masa, cukry redukujące, suma cukrów, typ kulinarny, ciemnienie miąższu bulw surowych i po
ugotowaniu, smakowitość
Bezpieczeństwo: pozostałości środków chemicznych, glikoalkaloidy, azotany
Na jakość bulw istotny wpływ mają również warunki uprawy ziemniaka oraz czynniki okresu wegetacji
przedstawione w tabelach 5. i 6.
Tabela 5. Cechy jakości bulw modyfikowane warunkami uprawy ziemniaka
Budowa morfologiczna bulw wielkość, regularność kształtu, deformacje, spękania
Skład chemiczny
sucha masa, skrobia, związki azotu, witamina C, cukry, glikoalkaloidy, makro i mikroelementy, metale
ciężkie, pozostałości środków ochrony roślin
Cechy sensoryczne
smak, zapach, tekstura, szklistość, ciemnienie miąższu
Choroby i wady bulw
parch zwykły, parch srebrzysty, zaraza ziemniaka, choroby przechowalnicze, uszkodzenia mechaniczne,
uszkodzenia przez szkodniki, ciemna plamistość pouderzeniowa, pustowatość miąższu i rdzawa
plamistość
Pożądaną odmianę o określonych cechach można dobrać do warunków gospodarstwa korzystając
z charakterystyki odmian podanych na stronach internetowych lub z publikacji wydawanych przez IHAR-PIB
i COBORU. Dla producentów ziemniaka jadalnego bardzo istotna jest sprawa bakteriozy pierścieniowej. Pojawienie się tej choroby może spowodować utratę całego plonu doprowadzając do strat w gospodarstwie.
Takie zjawisko pociąga za sobą ustawowe zaprzestanie uprawy ziemniaka na tym polu przez kilka lat.
Niestety, nie ma w województwie podlaskim zakładów przetwórstwa spożywczego ziemniaka na chipsy, frytki lub inne produkty spożywcze. Powstanie takiego zakładu zwiększyłoby zainteresowanie rolników
uprawą na te kierunki produkcji. Zorganizowanie i utworzenie grupy producenckiej ziemniaczanej pozwoliłoby skupić rolników posiadających gospodarstwa mniejsze powierzchniowo i produkcyjnie, poprawiając
w ten sposób organizację produkcji i opłacalność uprawy ziemniaka. Takie działanie zachęcałoby i mobilizowało producentów ziemniaka do budowy przechowalni, konfekcjonowania bulw oraz zbytu równomiernie rozłożonego w czasie i w odpowiedniej ilości do punktów sprzedaży.
27
Eugeniusz Stefaniak
Tabela 6. Czynniki okresu wegetacji kształtujące jakość bulw
Czynniki
agrotechniczne
—
Przygotowanie
sadzeniaków

Środowisko
atmosferyczne

—
—
Cechy morfologiczne
bulw

—



Temperatura powietrza

Odporność na czynniki
patogeniczne i stresy

Zasobność i dostępność
składników pokarmowych

Pożniwna
Czynniki
Odkamienienie
—
i wiosenna
agrotechniczne
pola
uprawa roli


Skład chemiczny

Skład
granulometryczny
Nawożenie
Przygotowanie
do zbioru i zbiór

Nasłonecznienie
Cechy spożywcze

Ochrona
plantacji
Nawadnianie

Miąższość
i zwięzłość


Rozkład opadów


Środowisko
glebowe
Dolistne
dokarmianie

Długość
okresu wegetacji

Genotyp
Obsada
roślin

Termin sadzenia
Wilgotność

Rozstawa
międzyrzędzi

Temperatura

Pielęgnacja
plantacji
Dobrze postrzegana jest przez rolników decyzja rządu o utrzymaniu dopłat do materiału kwalifikowanego sadzeniaków w wysokości 500 zł do hektara. Niezadowolenie zaś budzi brak dopłat uzupełniających do uprawy ziemniaka jadalnego. Stanowi to również istotny czynnik ograniczający uprawę tej rośliny.
Z praktyki wynika, że firmy hodowlano-nasienne powinny rozważyć i dostosować ofertę sprzedaży materiału kwalifikowanego pod względem wielkości opakowań dla potrzeb producentów mniejszych. Potrzebna jest dalsza praca instytutów nad hodowlą polskich odmian ziemniaka, charakteryzujących się większą
odpornością na choroby takie jak: bakterioza, zaraza a zwłaszcza na wirusy, które powodują wyradzanie
się ziemniaka. Zbyt mało poświęca się środków i czasu na promocję tej rośliny, jako bardzo cennego warzywa bogatego w składniki pokarmowe. Potencjalne możliwości plonotwórcze ziemniaka w województwie podlaskim są wykorzystywane zaledwie w 30–40%. Istnieją warunki do uprawy odmian krajowych
ziemniaka jadalnego zwłaszcza wczesnego pod folią lub włókniną. Potrzebne środki finansowe łatwiej
byłoby zdobyć rolnikom w ramach grup producenckich. Import zagranicznych odmian nie zawsze odpowiada smakowo i cenowo konsumentom. Zagwarantowany rynek zbytu i odpowiednio opłacalna cena
daje szansę możliwości rozwoju ziemniaka w województwie podlaskim.
Ekonomia produkcji ziemniaka
Pracochłonność ziemniaka i koszty uprawy oraz wyposażenie w sprzęt do uprawy i zbioru, zmusza małych plantatorów do rezygnacji z uprawy tej rośliny pozostając przy uprawie na własne potrzeby. Inaczej
jest w przypadku gospodarstw większych, silniejszych ekonomicznie, które wymieniając sprzęt na nowy,
bardziej wydajny i nowoczesny, idą w kierunku zwiększenia skali produkcji.
Tabela 7. Średnie ceny targowiskowe ziemniaków (zł/dt) w województwie podlaskim w latach 2004–2011
Miesiące
2004/05
2005/06
2006/07
2007/08
2008/09
2009/10
2010/11
VII
64,1
73,0
97,2
99,7
122,6
90,0
138,3
VIII
47,1
70,0
119,2
71,3
93,6
76,6
138,0
IX
36,4
63,1
102,7
61,0
80,6
69,1
100,9
X
34,7
60,5
92,9
55,7
71,4
67,9
82,0
XI
35,6
62,5
92,9
55,3
71,2
71,6
73,7
XII
36,4
66,0
97,5
55,7
72,7
76,6
74,8
I
42,7
69,3
107,2
57,7
78,2
81,9
85,6
II
43,9
75,5
120,1
57,4
80,9
88,5
105,7
III
46,1
82,4
125,0
56,3
82,1
90,5
118,3
IV
45,6
88,1
126,6
55,0
84,3
89,4
107,7
V
46,2
85,3
137,0
54,1
85,6
91,0
112,8
VI
51,9
86,7
139,8
57,5
92,2
106,8
100,8
84,6
83,3
103,2
Średnio
44,2
73,5
113,2
61,4
Źródło: Rynek, Ceny, Ogłoszenia, Wiadomości Rolnicze PODR Szepietowo z lat 2004–2011
28
Chcąc produkować ziemniak jadalny należy się liczyć z kosztami jego produkcji oraz wahającymi się
cenami zbytu. Praktyka dowiodła, że w przypadku urodzaju ziemniaków ceny spadają, co odbija się natychmiast na powierzchni uprawy w roku następnym. Takiej sytuacji może zapobiec zawarcie umowy ze
stałym odbiorcą. W roku 2011 ceny rynkowe ziemniaka w województwie podlaskim są bardzo korzystne,
wahają się granicach od 74 do nawet 138 zł za 1dt. W latach poprzednich, jak obrazuje tabela 7., nie były
tak wysokie z wyjątkiem sezonu 2006/07.
Chcąc uzyskać dobre ceny należy pamiętać o wymaganiach w zakresie jakości handlowej ziemniaków
jadalnych. Wymagania te obrazuje tabela 8.
Tabela 8. Wymagania w zakresie jakości handlowej ziemniaków wczesnych i ziemniaków jadalnych
Lp.
1.
2.
Wymagania jakościowe
Ziemniaki wczesne
Ziemniaki jadalne
Wielkość bulw
minimalna średnica bulw okrągłych i okrągło-owalnych
28 mm
35 mm
minimalna średnica bulw podłużnych
28 mm
średnica poprzeczna 30 mm
podłużna 2x większa
Maksymalny udział wagowy bulw (%)
zazielenionych
1
wady wewnętrzne
–
łącznie 2
zgnilizny
1
1
zanieczyszczenia mineralne i organiczne
2
1
3 (>15 mm)
2 (>28 mm)
bulwy drobne
porażenie parchem zwykłym
–
3
uszkodzenia
2
3
niekształtne
–
3
niedojrzałe
–
2
inne odmiany
2
2
3. Ogółem maksymalny udział wad (%)
5
8
Uwaga! Nie dopuszcza się do obrotu bulw porośniętych >3 mm, nadmiernie zawilgoconych, zaparzonych, zapleśniałych, zmarzniętych
i zanieczyszczonych środkami ochrony roślin
Koszty oraz opłacalność produkcji ziemniaka przedstawiają tabele: 9, 10, 11 i 12.
Tabela 9. Szacunkowe koszty (w zł/ha) uprawy ziemniaka w różnych kierunkach jego użytkowania (technologia
zrównoważona) – 2010 rok
Specyfikacja
1. Materiały ogółem w tym:
Jadalne zbioru
głównego
Na wczesny
zbiór
Ziemniaki
skrobiowe
Do przetwórstwa
spożywczego
Plantacja
nasienna
5103,00
4528,00
5053,00
6300,00
9200,00
– sadz. kwalifikowany
3250,00
3250,00
3250,00
3250,00
3250,00
– środki ochrony roślin
700,00
490,00
650,00
1250,00
1450,00
1153,00
788,00
1153,00
1300,00
650,00
–
–
–
500,00
500,00
2. Eksploatacja maszyn
1050,00
1000,00
1050,00
1560,00
1450,00
3. Energia
1600,00
1690,00
1560,00
2260,00
2260,00
4. Nakład pracy
1100,00
1260,00
880,00
1250,00
1570,00
– badawcze kwalifikacyjne
–
–
–
–
1500,00
– opłata licencyjna
–
–
–
–
800,00
9113,00
8478,00
8543,00
11370,00
14480,00
– nawozy mineralne
– inne
5. Inne koszty
6. Razem koszty bezpośrednie
7. Razem
9113,00
8478,00
8543,00
11370,00
Uwaga! Cena sadzeniaków CA–CB – 1300 zł/t; PB–B –1600 zł/t, –zużycie sadzeniaków – 2,5 t/ha, plantacja nasienna – 4 t/ha
16780,00
29
Eugeniusz Stefaniak
Tabela 10. Opłacalność uprawy ziemniaka przy różnych kierunkach jego użytkowania
Kierunek użytkowania zbiorów
Wyszczególnienie
1. Bezpośredni koszty uprawy – zł/ha
na wczesny
zbiór
jadalne
przetwórstwo
spożywcze
skrobiowe
nasiennictwo
9113,00
8478,00
8543,00
11370,00
16780,00
– całkowity
35
25
40
45
25
– handlowy
25
20
40
38
20
– uboczny
10
5
0
7
5
3. Wartość zbiorów – zł/ha
14000,00
16750,00
800,00
20050,00
26000,00
4. Nadwyżka kalkulacyjna – zł/ha
+4887,00
+8272,0
-543,00
+8680,00
+9220,00
2. Szacunkowy plon – t/ha
5. Dopłata de minimis w okr. 3 lat
+500,00
+500,00
+500,00
+500,00
+500,00
W kalkulacji przyjęto poziom cen: plon handlowy ziemniaka jadalnego i dla przetwórstwa spożywczego – 500 zł/t, plon handlowy
ziemniaków „młodych” – 800 zł/t, plon handlowy ziemniaków skrobiowych – 200 zł/t, plon handlowy sadzeniaków kwalifikowanych –
1300 zł/t, plon uboczny –150 zł/t.
Tabela 11. Relacja kosztów i opłacalności uprawy ziemniaka przy różnych kierunkach użytkowania plonu
Kierunki użytkowania plonu
jadalne zbioru
głównego
na wczesny
zbiór
do
przetwórstwa
spożywczego
7636,00
9774,00
10767,00
6872,00
14814,00
31,7
20,0
40,0
35,0
25,0
16,2
8770,00
14000,00
13500,00
6440,00
16550,00
4374,00
Nadwyżka kalkulacyjna zł/ha
+1134,00
+4226,00
+2733,00
-432,00
+1736,00
-1582,00
Wyszczególnienie
Koszty bezpośrednie
Szacowany poziom plonowania t/ha
Wartość zbiorów zł/ha
plantacje
nasienne
skrobia
głównie
samozaopatrzenie
5956,00
Tabela 12. Opłacalność uprawy ziemniaka jadalnego (zł/ha) przy stosowaniu różnych systemów gospodarowania
Specyfikacja
1. Plon ogólny (t/ha) w tym:
System produkcji
ekstensywny
intensywny
integrowany
ekologiczny
16,2
40,0
31,7
23,6
– plon handlowy
10,0
30,0
22,4
14,9
– plon uboczny
6,2
10,0
9,3
8,7
– plonu handlowego
350,00
400,00
350,00
525,00
– plonu ubocznego
100,00
100,00
100,00
200,00
3. Wartość całkowita plonu (zł/ha)
4120,00
13000,00
8770,00
9563,00
4. Koszty bezpośrednie
5928,00
10736,00
7636,00
9249,00
5. Nadwyżka kalkulacyjna
-1808,00
+2364,00
+1134,00
+314,00
2. Ceny sprzedaży zł/t
Wnioski
W produkcji ziemniaka w województwie podlaskim należałoby przyjąć następujące kierunki:
 Produkcja ziemniaka skrobiowego pod potrzeby Zakładów Przemysłu Spożywczego „PEPEES” S.A.
w Łomży.
Aktualnie zakład ten pozyskuje surowiec z bardzo odległych regionów kraju, aby zaspokoić potrzeby
produkcyjne. Uprawa ziemniaka skrobiowego jest łatwiejsza niż uprawa ziemniaków jadalnych i szkoda
byłoby aby tej szansy nie wykorzystali podlascy rolnicy. Ich miejsce zajmą producenci z województwa
mazowieckiego, lubelskiego, wielkopolskiego i warmińsko-mazurskiego. Dalsza współpraca z rolnikami
powinna zachęcić ich do powrotu produkcji ziemniaka przemysłowego.
 Produkcja kwalifikowanego materiału sadzeniakowego pod potrzeby zaplecza surowcowego „PEPEES” S.A. w Łomży, a także produkcja sadzeniaków odmian ziemniaków jadalnych z uwagi na korzystne
warunki klimatyczne regionu do produkcji nasiennej.
30
Ten kierunek produkcji ziemniaka funkcjonował w przeszłości w województwie, były rejony zamknięte,
doświadczenie praktyczne pozostało. Obecnie obowiązujące prawo zezwala na uruchomienie rejonów
zamkniętych i należy z tego skorzystać.
 Uprawa ziemniaka jadalnego
Uprawa ziemniaka jadalnego może stanowić znaczący dochód dla specjalistów w tej dziedzinie. Producenci, którzy zdecydują się na uprawę ziemniaka jadalnego, muszą się liczyć z wzrastającymi ciągle
wymaganiami jakościowymi rynku i konkurencją, zwłaszcza przy produkcji ziemniaka jadalnego wysokiej jakości prowadzonego w certyfikowanych systemach produkcji pod potrzeby eksportu na rynki
wschodnie i południowe Europy. Eksport ziemniaka jadalnego na rynki wschodnie jest trudny, ale jest
jednak możliwy. Każdy wymaga obecnie certyfikacji procesu produkcji, aby wiedzieć jakim towarem
dysponuje kontrahent. Ten kierunek produkcji jest godny polecenia dla grup producenckich z liderem
specjalizującym się w prowadzeniu obrotów międzynarodowych artykułami rolnymi. Polskimi ziemniakami jadalnymi i dla przetwórstwa spożywczego zainteresowana jest: Rosja, Uzbekistan, Mołdowia,
Bułgaria, Grecja, Włochy, Hiszpania oraz kraje skandynawskie.
 Produkcja ziemniaka oraz jego regionalne przetwórstwo spożywcze na tradycyjne potrawy ziemniaczane.
Ziemniak w Polsce, w tym i w naszym województwie od dawna był wykorzystywany w żywieniu człowieka. Tak w Polsce jak i na całym świecie przetwórstwo ziemniaka obecnie kojarzy się tylko z produkcją frytek i chipsów, a więc produktami smażonymi najbardziej niezdrowymi w naszej diecie. Bogactwo
regionalnych potraw ziemniaczanych jest olbrzymie. Może ono zaniknąć i dlatego konieczna jest aktywna ich promocja. Wydaje się, że ze względu na skład jakościowy i walory zdrowotne ziemniaka warto podjąć działania, aby wrócić do tradycji kulinarnych naszego regionu. Już dziś są słynne cepeliny,
kartacze, baby ziemniaczane, placki ziemniaczane, kiszka ziemniaczana i inne potrawy, które mogą
być przygotowywane w warunkach domowych ale także w bardzo małych zakładach przetwórczych.
W związku z tym należałoby oprzeć lokalne przetwórstwo ziemniaczane na miejscowej tradycji. Warto
aby tą propozycją, jeszcze w większym stopniu zainteresować gospodarstwa agroturystyczne.
 Ekologiczna produkcja towarowa i nasienna.
W obecnej chwili choć produkcja ta w województwie jest niewielka, to chętni na ziemniak uprawiany
w systemie ekologicznym zawsze się znajdą.
 Produkcja integrowana.
Niezależnie od systemu i kierunku produkcji ziemniaka należy poprawić jakość plonu (certyfikaty). Ten
kierunek, wydaje się, że ma największe szanse jako produkcja integrowana, jednocześnie przyjazna dla
środowiska nie wymagająca zbyt dużych nakładów. Niezbędne są również działania edukacyjne dla
zainteresowanych rolników.
 Oferta odmianowa.
Duża liczba wpisanych do Krajowego Rejestru Odmian ziemniaka stwarza możliwość wyboru odmian,
które odpowiadają warunkom klimatyczno-glebowym województwa podlaskiego. Prowadzone między
innymi doświadczenia Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego przez PODR w Szepietowie
umożliwiają sprawdzenie wielu odmian pod względem przydatności do uprawy na terenie województwa.
Na liście odmian zalecanych do uprawy w województwie podlaskim powinny znaleźć się te, które najbardziej są przydatne do uprawy w tych warunkach i najbardziej poszukiwane przez konsumentów. Warto zaznaczyć, że znacznie więcej cech o danej odmianie można wyczytać z charakterystyki opracowanej
przez IHAR dla odmian krajowych niż zagranicznych. Wśród odmian zagranicznych takiej charakterystyki
najczęściej nie posiadamy co, w wielu przypadkach może być powodem niepowodzenia w jej uprawie.
Literatura
1. Ekonomika i technologia produkcji ziemniaków skrobiowych, pod red. J. Chotkowskiego, Wydaw. „Wieś Jutra”, Warszawa 2002
2. Jabłoński K., Nowoczesna uprawa ziemniaków, Pomorsko-Mazowicka Hodowla Ziemniaka, Koszalin 2008
3. Nowacki W., Materiały seminaryjne, Szepietowo 2011
4. Nowacki W., Ziemniaki cenne warzywo w polskiej tradycji kulinarnej, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa
2010
5. Rolnictwo w województwie podlaskim w latach 2004–2009, US w Białymstoku, Białystok 2005
6. Rynek ziemniaka. Analizy Rynkowe, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa, 2005–2010
31
Owoce i warzywa wysokiej jakości – zawsze poszukiwane
Alina Maciąg
Produkcja ogrodnicza to produkcja sadownicza i warzywnicza. W województwie podlaskim produkcja ta w 2004 r. stanowiła 0,60% powierzchni użytków rolnych, a w 2010 r. – 0,70%. Oceniając potencjał
produkcji owoców i warzyw w województwie oparto się na publikacjach Urzędu Statystycznego w Białymstoku. Potencjał produkcyjny jest znacznie wyższy – brak jednak oficjalnych danych statystycznych na
ten temat.
Tabela 1. Powierzchnia produkcji ogrodniczej w województwie podlaskim (ha)
Wyszczególnienie
Użytki rolne
2004
2010
1 113 046
1 149 419
Produkcja sadownicza
3 328
4 856
Produkcja warzywnicza
3 656
3 433
Razem produkcja ogrodnicza
6 984
8 289
Województwo podlaskie nie należy do potentatów w kraju w zakresie produkcji owoców i warzyw.
Produkcja owoców koncentruje się głównie w pięciu województwach: mazowieckim, lubelskim, świętokrzyskim, łódzkim i małopolskim. Natomiast produkcja warzyw koncentruje się w sześciu województwach:
mazowieckim, wielkopolskim, łódzkim, małopolskim, kujawsko-pomorskim i lubelskim.
Analizę przeprowadzono w oparciu o dane z lat 2005, 2007 i 2009, a wyliczone średnie z tych lat są
najbardziej przybliżone do możliwości uprawy roślin sadowniczych i roślin warzywniczych na terenie województwa podlaskiego w najbliższych latach.
Produkcja sadownicza
Produkcja sadownicza w województwie podlaskim zajmuje około 7,5 tys. ha.
Tabela. 2. Powierzchnia uprawy i zbiory owoców z drzew w województwie podlaskim
Wyszczególnienie
2005
2007
Średnia
z trzech lat
2009
Powierzchnia w ha
Jabłka
1 761,62
1 805,60
1 859,43
1 808,88
Gruszki
198,73
198,40
249,10
215,41
Śliwki
384,00
284,69
309,67
326,12
Wiśnie
431,30
379,00
388,09
399,46
Czereśnie
97,88
123,25
109,78
110,30
Pozostałe (brzoskwinie, morele, orzechy włoskie)
46,74
186,02
211,61
148,12
2 920,27
2 976,96
3 127,68
3 008,30
150 586
111 024
138 799
133 470
6 032
6 600
9 279
7 303
Śliwki
10 271
11 034
12 252
11 185
Wiśnie
15 992
15 693
16 468
16 051
1 922
1 788
2 053
1 921
270
326
402
333
185 073
146 465
179 253
170 263
Ogółem
Zbiory w dt
Jabłka
Gruszki
Czereśnie
Pozostałe (brzoskwinie, morele, orzechy włoskie)
Ogółem
32
Struktura zbiorów owoców
Strukturę zbiorów owoców z drzew w województwie podlaskim z lat 2005, 2007, 2009 przedstawia
wykres 1.
śliwki
6,60%
wiśnie
9,40%
czereśnie
1,10%
pozostałe
0,20%
gruszki
4,30%
jabłka
78,40%
Wykres 1. Struktura zbiorów owoców z drzew – średnia z trzech lat
Źródło: Opracowania własne na podstawie danych GUS
Z analizy struktury zbiorów z drzew owocowych wynika, że jabłka stanowią największą produkcję
w województwie podlaskim.
Owoce jagodowe
Powierzchnię i strukturę zbiorów owoców jagodowych w województwie podlaskim przedstawia tabela 3.
Tabela 3. Powierzchnia uprawy, plony i zbiory owoców jagodowych w województwie podlaskim
2005
2007
2009
Średnia
z trzech lat
Truskawki
1 978,74
1 938,70
2 031,65
1 983,03
Porzeczki czarne
1 480,88
1 804,56
1 605,99
1 630,41
Porzeczki kolorowe
170,22
208,64
189,81
189,55
Agrest
28,00
40,28
40,62
36,30
Maliny
55,77
71,95
93,93
73,88
Aronia
117,56
210,00
223,92
183,82
Borówka wysoka
178,50
363,63
381,17
307,71
Pozostałe (leszczyna,
winorośl i inne)
54,04
57,60
123,15
78,40
4 063,71
4 695,36
4 690,24
4 483,10
Truskawki
67 909
55 455
64 000
62 455
Porzeczki czarne
35 398
39 036
48 149
40 861
Porzeczki kolorowe
7 701
6 193
7 760
7 219
Agrest
3 033
1 466
2 355
2 284
Maliny
446
864
1 637
982
Aronia
4 455
5 602
8 866
6 307
Wyszczególnienie
Powierzchnia w ha
Ogółem
Zbiory w dt
Borówka wysoka
6 853
5 130
15 415
9 133
Pozostałe (leszczyna i inne)
69 142
55 786
65 443
63 457
169 532
213 625
192 698
Ogółem
194 937
33
Alina Maciąg
Struktura zbiorów owoców jagodowych
Średnią strukturę zbiorów owoców jagodowych w województwie podlaskim z lat 2005, 2007, 2009
przedstawia wykres 2.
Pozostałe
32,90%
Truskawki
32,40%
Borówka wysoka
4,70%
Aronia
3,30%
Maliny
0,50%
Agrest
1,20%
Porzeczki czarne
21,30%
Porzeczki
kolorowe
3,70%
Wykres 2. Struktura zbiorów owoców jagodowych – średnia z trzech lat
Z analizy struktury zbiorów z krzewów jagodowych wynika, że truskawki stanowią największą produkcję w województwie podlaskim.
Wyprodukowane owoce producenci sprzedają jako deserowe lub do przetwórstwa. Wahania cen owoców obrazują wykresy 3. i 4.
4
3,5
jabłka
Cena zł/kg
3
gruszki
2,5
śliwki
2
1,5
truskawki
1
0,5
0
2004/2005
2005/2006
2006/2007
2007/2008
2008/2009
2009/2010
2010/2011
Wykres 3. Ceny płacone producentom za owoce deserowe
Źródło: Rynek owoców i warzyw. Analizy Rynkowe, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa 2004–2011
jabłka
5
4,5
truskawki
4
Cena zł/kg
3,5
porzeczki
czarne
3
porzeczki
czerwone
2,5
2
maliny
1,5
1
wiśnie
0,5
0
2004/2005
2005/2006
2006/2007
2007/2008
2008/2009
2009/2010
2010/2011
Wykres 4. Ceny płacone producentom za owoce do przetwórstwa
Źródło: Rynek owoców i warzyw. Analizy Rynkowe, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa 2004–2011
Zamieszczony wykres przedstawia, że ceny owoców deserowych wykazują tendencje wzrostowe
w stosunku do roku ubiegłego, natomiast na przestrzeni lat 2004–2011 ceny ulegały zmianom. Dlatego
34
producenci przed podjęciem decyzji zakładania sadów produkcyjnych muszą dokładnie przeanalizować
czy ekonomicznie taka decyzja będzie uzasadniona.
Producenci sprzedając owoce do przetwórstwa zawsze wiedzą, że uzyskana cena będzie zależała od
ilości owoców, jeśli jest ich dużo cena będzie niższa i odwrotnie. Z wykresu 4. wynika, że w ostatnim sezonie tylko producenci wiśni i truskawek mogą być zadowoleni ponieważ ceny nieco poszły w górę.
Zagospodarowanie owoców
W 2004 r. w województwie podlaskim przeprowadzono badanie sadów w kierunku zagospodarowania
owoców. Z analizy danych wynika, że w województwie podlaskim najwięcej zbiera się jabłek i truskawek.
Szczegółowe zagospodarowanie owoców przedstawiają wykresy: 5. i 6.
straty
3%
samozaopatrzenie,
darowizny
15%
giełda - rynek
hurtowy
14%
skup - przetwórstwo
18%
wolny rynek
- sprzed. bezpoś.
39%
odbiór
z gospodarstwa
11%
Wykres 5. Zagospodarowanie jabłek
Zagospodarowanie truskawek
wolny rynek
- sprzed. bezpośr.
20,40%
samozaopatrzenie,
darowizny
6,70%
giełda - rynek
hurtowy
1,10%
odbiór z
gospodarstwa
6,30%
skup - przetwórstwo
65,50%
Wykres 6. Zagospodarowanie truskawek
Przedstawione zagospodarowanie owoców pokazuje że:
 najwięcej jabłek producenci sprzedali na wolnym rynku – sprzedaż bezpośrednia – ponad 39%,
 najwięcej truskawki producenci sprzedali do skupu – ponad 65%, natomiast na giełdę czy rynek hurtowy trafiło tylko 1,1% owoców. Podlascy producenci na razie nie przestawiają się na produkcję truskawek deserowych.
35
Alina Maciąg
Truskawka w uprawie polowej
Przykładowa kalkulacja kosztów bezpośrednich uprawy polowej truskawki przedstawiona jest w aktualnym poziomie kosztów i nakładów na produkcję w cenach roku 2011 (tabela 4.). Główne czynniki
zwiększania opłacalności plantacji to: właściwy dobór odmian, zwiększenie poziomu plonowania, poprawa dystrybucji owoców oraz zwiększenie udziału owoców deserowych w ogólnej produkcji. Od kilku lat
w coraz większej liczbie gospodarstw zmienia się struktura odmianowa, wzrasta poziom pielęgnacji plantacji. Na glebach lekkich wiele plantacji jest nawadnianych. Przy zakładaniu nowych plantacji istotny jest
wybór technologii produkcji i uwzględnienie potrzeb i wymagań odbiorców. Innym ważnym czynnikiem
jest jakość materiału szkółkarskiego oraz jego zdrowotność. Kolejny ważny problem to organizacja zbytu
owoców. Łatwiej sprzedać duże jednolite partie owoców w rejonach ze skoncentrowaną uprawą truskawek.
Nowa forma produkcji i dystrybucji owoców jest ważną i korzystną perspektywą dla wielu gospodarstw.
Tabela 4. Kalkulacja kosztów produkcji truskawek (ha)
Wyszczególnienie
Produkcja – dt
J.m.
Plon
Cena
zł
Plon
Wartość
zł
120
Koszty:
Wartość
zł
150
1. Materiał – sadzonki 1/4 plantacji
kg
0,35
10000,00
3500,00
10000,00
3500,00
– Hydrokompleks
dt
230,00
3,00
690,00
3,00
690,00
– Nitrobor
dt
115,00
3,00
345,00
3,00
345,00
– Insole
l
25,00
0,00
0,00
2,00
50,00
kg
9,00
3,00
27,00
3,00
27,00
kg
435,00
0,80
348,00
0,80
348,00
– Fastac 100EC
l
160,00
0,25
40,00
0,25
40,00
– Omite 500EW
l
81,00
1,50
121,50
1,50
121,50
423,00
– Krystalon
– SWITCH 62,5 WG
– Signum
kg
235,00
1,80
423,00
1,80
– Stomp
l
33,00
0,00
0,00
2,00
66,00
– Topsin M
l
59,00
0,00
0,00
2,00
118,00
4. Koszty specjalistyczne
– opakowania
szt.
1,5
800
1200
1000
1500
– folia
szt.
600
0
0
5
3000
– ciągnik własny
cng.
52,27
30,00
1568,10
30,00
1568,10
– najem do prac specjalistycznych
rbg
8,00
1000,00
8000,00
1100,00
8800,00
16262,60
20596,60
135,52
137,31
80
70
60
%
50
40
30
20
10
0
materiał siewny
nawożenie mineralne
Plon 120 dt z ha
środki ochrony roślin
Plon 150 dt z ha
Wykres. 7 Struktura kosztów uprawy truskawek
36
koszty specjalistyczne
Produkcja warzywnicza
Produkcja warzywnicza w województwie podlaskim zajmuje ponad 3,5 tys. ha (tabela 5).
Tabela 5. Powierzchnia uprawy i zbiory warzyw gruntowych w województwie podlaskim
Wyszczególnienie
2005
2007
Średnia
z trzech lat
2009
Powierzchnia w ha
Kapusta
925
746
749
807
Kalafior
189
170
147
168
Cebula
490
389
364
415
Marchew jadalna
799
646
638
695
Buraki ćwikłowe
446
357
336
379
Ogórki
448
337
330
372
Pomidory
230
167
160
185
Pozostałe (pietruszka, selery, pory, sałata, rzodkiewka, koper)
679
692
683
684
4 206
3 504
3 407
3 705
Kapusta
379 139
268 640
298 230
315 336
Kalafior
25 864
25 444
24 908
25 405
Cebula
57 844
51 304
56 832
55 335
Marchew jadalna
166 675
135 913
200 672
167 763
Buraki ćwikłowe
79 714
68 439
81 250
76 467
Ogórki
36 096
28 546
25 458
30 043
Pomidory
23 766
15 202
14 620
17 836
Pozostałe (pietruszka, selery, pory, sałata, rzodkiewka, koper)
75 704
76 555
96 762
83 007
844 802
670 043
798 732
771 192
Ogółem
Zbiory w dt
Ogółem
Strukturę powierzchni uprawy warzyw gruntowych w województwie podlaskim przedstawia wykres 8.
1000
900
800
700
600
2005 r.
500
400
2007 r.
300
200
2009 r.
100
0
Kapusta
Kalaﬁor
Cebula
Marchew
jadalna
Buraki
ćwikłowe
Ogórki
Pomidory
Pozostałe
Wykres 8. Struktura powierzchni uprawy warzyw gruntowych
Źródło: Dane GUS
Z przedstawionej struktury powierzchni uprawy warzyw gruntowych wynika, że najwięcej w województwie podlaskim uprawia się kapusty następnie marchwi oraz pozostałe warzywa tj.: brokuły, brukselkę, groch zielony, fasolę szparagową, pietruszkę, selery, pory, sałatę, rzodkiewkę, paprykę, dynię,
cukinię.
37
Alina Maciąg
W województwie podlaskim producenci sprzedają owoce i warzywa na rynkach lokalnych. Dynamikę
zmian cen przedstawia wykres 9.
12
10
Cebula
8
Jabłka
Marchew
6
Ogórki
4
Pomidory
2
0
08.2010
09.2010
10.2010
11.2010
12.2010
01.2011
Wykres 9. Maksymalne ceny z targowisk województwa podlaskiego
Źródło: Rynek, Ceny, Ogłoszenia, Wiadomości Rolnicze PODR Szepietowo z lat 2010–2011
Przedstawione ceny z targowisk od sierpnia 2010 r. do stycznia 2011 r. na marchew i cebulę nie ulegały zmianie chociaż producenci muszą warzywa przechowywać, podobnie kształtowały się ceny na jabłka
deserowe. Natomiast ceny pomidorów i ogórków rosły wraz z kosztami produkcji, ponieważ w grudniu
i styczniu produkcja pochodziła spod osłon.
Ogórek w uprawie polowej
Koszt produkcji ogórka w uprawie polowej w 2011 roku przedstawiono w tabeli 6.
Tabela 6. Kalkulacja kosztów produkcji ogórka w uprawie polowej (ha)
Wyszczególnienie
Produkcja – dt
J.m.
Ilość
Cena zł
Wartość
zł
150
Koszty:
1. Materiał siewny
Ilość
Wartość
zł
200
kg
360,00
2,00
720,00
2,00
720,00
– azotowe
kg
3,62
130,00
470,60
150,00
543,00
– fosoforowe
kg
4,78
70,00
334,60
80,00
382,40
– potasowe
kg
2,67
260,00
694,20
300,00
801,00
– Comand 480 EC
l
257,20
0,50
128,60
0,50
128,60
– Fusilade Forte 150EC
l
104,90
2,00
209,80
2,00
209,80
– Miedzian Extra 350SC
l
38,70
2,50
96,75
2,50
96,75
kg
56,50
2,00
113,00
2,00
113,00
– Acrobat MZ 69 WG
– Bravo 500SC
l
45,20
0,00
0,00
6,00
271,20
kg
49,00
4,60
225,40
4,60
225,40
– Talstar 100EC
l
314,20
0,00
0,00
0,20
62,84
– Sumi-Alpha 050EC
l
49,00
0,00
0,00
0,20
9,80
– Roundup 360 SL
l
20,30
3,00
60,90
3,00
60,90
– ciągnik własny
cng.
52,17
68,00
3547,56
72,00
3756,24
– najem do prac specjal.
rbg
8,00
1000,00
8000,00
1100,00
8800,00
14601,41
16180,93
97,34
80,90
– Curzate M 72,5 WP
4. Koszty specjalistyczne
Prezentowany przykład kalkulacji bezpośrednich kosztów produkcji ogórka w uprawie polowej pokazuje poziom nakładów na produkcję w roku 2011 w dwóch wariantach nakładów i poziomu plonowania.
38
90
80
%
70
60
50
40
30
20
10
0
materiał siewny
nawożenie mineralne środki ochrony roślin koszty specjalistyczne
Wykres 10. Struktura kosztów – ogórek gruntowy
Koszty produkcji warzyw polowych (w tym ogórka) zwiększały się w ostatnich latach, a równocześnie ceny
utrzymywały się na tym samym poziomie. Skutkiem tego jest duża zmienność opłacalności upraw, decydująca o zwiększeniu lub zmniejszeniu areału. Ogórek to warzywo ciepłolubne, wymagające wysokich nakładów, podatne na warunki pogodowe, gdzie przy poprawnej agrotechnice decyduje o plonach rozkład
temperatury i ilość opadów . W perspektywie wzrost powierzchni uprawy ogórka jest mało prawdopodobny. Zwiększenie produkcji warzyw będzie wynikało ze wzrostu plonów w związku z wprowadzaniem
nowych technologii i postępu biologicznego. Wzrośnie liczba upraw certyfikowanych zgodnie z wymaganiami systemu EUREPGAP, integrowanych i ekologicznych. Dalszy rozwój branży warzywniczej może być
uzależniony od utworzenia organizacji producenckich oraz racjonalnej organizacji rynku obrotu warzywami przeznaczonymi do bezpośredniego spożycia, przetwórstwa, uszlachetniania, przechowywania.
Wnioski
Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej produkcja owoców i warzyw w województwie podlaskim
rozwijała się bez większych zmian. W strukturze produkcji owoców z drzew dominuje produkcja jabłek –
ponad 78%, a wśród owoców jagodowych najwięcej produkuje się truskawek – ponad 32%. Natomiast
produkcja warzyw gruntowych nie wykazuje dużych zmienności.
Warunki na rynku stają się coraz trudniejsze dla producentów owoców i warzyw. Rozwój produkcji
sadowniczej i warzywniczej na świecie oraz wzrost obrotów w handlu międzynarodowym spowodowały,
że obserwuje się wzrastającą przewagę podaży nad popytem. Nastąpił szybszy wzrost kosztów produkcji
niż cen owoców i warzyw co przyczynia się do spadku opłacalności produkcji sadowniczej i warzywniczej. Aby temu zapobiec konieczne jest obniżenie jednostkowych kosztów produkcji i dystrybucji (poprzez
wdrażanie nowoczesnych technologii), a także organizowanie się producentów. Produkując owoce i warzywa należy poprawiać jakość owoców i warzyw, podwyższać wartości handlowe produktów, dostosowywać produkcję do potrzeb i wymagań rynku, obniżać koszty produkcji, promować metody produkcji
bezpiecznej dla środowiska integrowanej produkcji.
Na opłacalność produkcji zasadniczy wpływ mają: wielkość plantacji, średnie plony, ceny owoców i warzyw oraz sposób ich zbierania. Największe zmiany zaszły w technologii zbioru owoców i warzyw – ręczny
zastępuje się mechanicznym z wykorzystaniem kombajnów. Trudno jest wyprodukować owoce i warzywa,
ale jeszcze trudniej jest je bardzo korzystnie sprzedać.
Literatura
1. Informacja o sytuacji w rolnictwie. Przyszłość WPR – stan dyskusji, FAPA, Warszawa 2011
2. Jabłońska L., Rynek owoców i warzyw, FAPA, Warszawa 2002
3. Rolnictwo w województwie podlaskim w 2005, 2007, 2009 r., US w Białymstoku, Białystok
4. Rynek owoców i warzyw. Analizy Rynkowe, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa, 2004‑2011
39
Coraz mniej tytoniu
Krzysztof Zawojski
Uprawa tytoniu w Polsce uzależniona jest od różnych czynników. Brany jest pod uwagę aspekt społeczny, ekonomiczny, ale również historyczny. Polska posiada długoletnią tradycję uprawy tytoniu, bo już
od początku ubiegłego wieku uprawiany był na skalę przemysłową. Tytoń dobrze udaje się na glebach
słabszych, co w połączeniu z rozdrobnieniem gospodarstw jest dla plantatorów i ich rodzin jedynym źródłem utrzymania. Stosunkowo większa pracochłonność w porównaniu do innych upraw sprawia, że wielu
ludzi ma pracę. Pracochłonność tytoniu wynosi ponad 1000 rbh/ha. Na przykład, do jednorazowego załadunku kontenera potrzeba co najmniej 10 osób.
Polska jest krajem najbardziej wysuniętym na północ, w którym uprawia się tytoń. Do negatywnych
czynników klimatycznych można zaliczyć: krótki okres wegetacyjny, stosunkowo małą sumę temperatur
oraz możliwość wystąpienia wiosennych i jesiennych przymrozków. Rozpatrując sytuację w kraju, obszar Polski północno-wschodniej, w tym województwo podlaskie, ma szczególnie niekorzystne pod tym
względem warunki. Mniej korzystne warunki klimatyczne do produkcji tytoniu, rekompensowane są jednak pewną opłacalnością uprawy, stosunkowo dużą podażą siły roboczej oraz wyspecjalizowaną grupą
plantatorów.
Uprawa tytoniu w Polsce
Dane wieloletnie pokazują, że powierzchnia uprawy tytoniu w Polsce, wykazywała dużą zmienność
w latach. Największy areał uprawy tytoniu przypadł na rok 1976 i wynosił prawie 60 tys. ha. Najniższy poziom powierzchni uprawy tytoniu w okresie powojennym stwierdzono w 2002 r. Wówczas powierzchnia
uprawy wynosiła 10 tys. ha, a zbiory wyliczono na 20,7 tys. t. Wpływ na taką sytuację miał znaczny import
surowca tytoniowego w latach 1999–2001 związany z prywatyzacją zakładów tytoniowych.
Uprawa tytoniu w województwie podlaskim
W województwie podlaskim uprawiane są obecnie dwa typy tytoniu: Virginia i Burley. Powierzchnia
uprawy typu Burley zaczyna gwałtownie się zmniejszać, na skutek wysokiej pracochłonności i niskiej opłacalności.
Tabela 1. Kontraktacja uprawy tytoniu w województwie podlaskim w wybranych latach
Rok 2004
Odmiana
Produkcja
(kg)
Rok 2011
Powierzchnia uprawy
(ha)
Produkcja
(kg)
Powierzchnia uprawy
(ha)
Virginia
1949000,00
977,19
1600000,00
Burley
351900,00
159,35
104400,00
46,75
1136,54
1704400,00
733,71
Razem
2300900,00
Źródło: Zrzeszenie Producentów Tytoniu „TABAKO” w Suchowoli
686,96
Na podstawie danych Zrzeszenia „TABAKO”, przed przystąpieniem Polski do UE, w 2003 roku w województwie podlaskim uprawiano tytoń na powierzchni 1055 ha. W roku 2004 areał uprawy zwiększył
się w stosunku do roku 2003 o 7,7%. Natomiast z analizy roku 2004 i 2011 wynika, że w ciągu 7 lat areał
uprawy tej rośliny zmniejszył się o 35,4%, ponad 1/3 całej uprawianej powierzchni.
Według Zrzeszenia Producentów Tytoniu w Suchowoli w dużej części zaistniała sytuacja ma związek z wycofaniem dopłat do produkcji, a tym samym pogorszeniem się opłacalności uprawy. Co prawda
zwiększono nieco cenę skupu, ale i tak obecnie uprawa tytoniu jest na granicy opłacalności. Poza tym cena
skupu nie jest jednakowa i zależy od klasy tytoniu. Koszt 1 kg wyprodukowanych liści tytoniu to 5–7 zł, zaś
średnia cena skupu surowca za 2010 rok wyniosła 8,41 zł/kg. Opłacalność produkcji dodatkowo pogarsza
fakt, że od chwili wejścia Polski do Unii Europejskiej środki do produkcji drożeją, a to nie pozostaje bez
znaczenia na kondycję finansową poszczególnych gospodarstw. Dla porównania w roku 2010 cena oleju
opałowego wynosiła 2,50 zł/l, a obecnie 3,50 zł/l, co w znacznym stopniu wpływa na mniejszą opłacalność
produkcji w roku bieżącym.
40
Coraz mniej tytoniu
Tabela 2. Ceny tytoniu w sezonie 2011/2012
Burley
klasa
sposób przygotowania do dostawy
1
1A
tytoń papuszkowany
tytoń papuszkowany lub luzem
Virginia
cena zł/kg
7,00
6,50
2
tytoń papuszkowany lub luzem
5,00
Źródło: Zrzeszenie Producentów Tytoniu „TABAKO” w Suchowoli
klasa sposób przygotowania do dostawy
cena zł/kg
1
papuszkowany
10,00
2
papuszkowany
9,00
3
papuszkowany
8,00
4
papuszkowany
6,00
5
papuszkowany
3,50
Plonowanie tytoniu w dużej mierze zależy od porażenia roślin przez choroby. Zaliczamy do nich np. wirusa brązowej plamistości pomidora na tytoniu (TSWV) zwanego potocznie „chorobą lubelską” lub chorobę
grzybową – czarną zgniliznę korzeni. Ta ostatnia rozwija się szczególnie tam, gdzie brak jest poprawnego
zmianowania roślin w gospodarstwach o małej powierzchni. Taka sytuacja dotyczy także województwa
podlaskiego, gdzie tytoń praktycznie uprawiany jest po sobie. To powoduje nie tylko kompensację chorób, ale również szkodników, które wymagają chemicznego zwalczania. Należą do nich np. pędraki, drutowce, rolnice. Jednak według Zrzeszenia „TABAKO” z Suchowoli występują duże ograniczenia pestycydów
w uprawie tytoniu. W konsekwencji wpływa to pośrednio na jakość otrzymywanego surowca.
Głównym czynnikiem decydującym o opłacalności tytoniu jest cena za 1 kg surowca tytoniowego
(wysuszonych liści tytoniu) ustalana przez poszczególne firmy skupujące, jak również wielkość dopłat. Od
roku 2010 dopłaty związane z produkcją zostały zniesione. Dla wielu gospodarstw jest to równoznaczne
z zaniechaniem produkcji. Są to gospodarstwa, które wyspecjalizowały się w uprawie tej rośliny. Ich powierzchnie nie są duże, od 3 do 15 ha, o glebach zaliczających się do najniższej kategorii. Dla właścicieli
i ich rodzin jest to praktycznie jedyne źródło utrzymania, bez jakiejkolwiek alternatywy. Z uwagi na specyfikę uprawy produkcja tytoniu jest czynnikiem ograniczającym bezrobocie.
Według danych Zrzeszenia Producentów Tytoniu w Suchowoli ilość członków przy rejestracji grupy wynosiła 719, a obecnie 409. Złożony został do Komisji Europejskiej (Departament do spraw płatności bezpośrednich) wniosek o zgodę na przyznanie dopłat do jakości surowca. Gdyby opinia była pozytywna, wówczas
należałoby się liczyć z ponownym wzrostem zainteresowania plantatorów uprawą tej rośliny. Według Zrzeszenia Producentów Tytoniu „TABAKO” najbardziej sprawiedliwe byłyby dopłaty związane z produkcją.
Wnioski
Utrzymanie produkcji tytoniu jest bardzo ważne z punktu widzenia rolników działających w stosunkowo małych gospodarstwach, o bardzo słabych glebach, gdzie można jeszcze osiągnąć zadowalający
dochód z prowadzonej działalności. Uprawa tytoniu jest jedną z najbardziej pracochłonnych upraw rolniczych, co powoduje, że plantatorzy zatrudniają często wielu mieszkańców wsi, ograniczając tym samym
bezrobocie. w ostatnim czasie, z uwagi na zlikwidowanie dopłat związanych z produkcją opłacalność tej
branży produkcji rolniczej mocno spadła.
Według Zrzeszenia Producentów Tytoniu w Suchowoli obecnie najważniejszym czynnikiem ograniczającym rozwój tego sektora jest brak założeń długofalowych Wspólnej Polityki Rolnej, polegającej na stworzeniu w perspektywie „stabilnych warunków” do prowadzenia działalności i inwestycji na rynku tytoniu.
Brak pewności uprawy i niska opłacalność zniechęca plantatorów do kontynuowania działalności.
Ponadto przemysł tytoniowy jest ważną gałęzią gospodarki narodowej i znaczącym źródłem dochodów państwa. Przemysł tytoniowy generuje 7–7,5% wartości wszystkich dochodów budżetowych państwa
i 7% całkowitej wartości dodanej w gospodarce. Wspólnym interesem jest dbanie o utrzymanie uprawy
tytoniu oraz podnoszenie jakości i konkurencyjności polskiego surowca tytoniowego.
Literatura
1. Doroszewska T., Stan aktualny i perspektywy uprawy tytoniu w Polsce. [W:] Kierunki zmian w produkcji roślinnej
w Polsce do roku 2020. Studia i Raporty, T. 14, IUNG-PIB, Puławy 2009, s. 147
2. Wywiad bezpośredni z Janem Milanowskim, prezesem Zarządu Zrzeszeniu Producentów Tytoniu „TABAKO” w Suchowoli z dnia 14 lipca 2011 roku
41
Rośliny pastewne jako baza paszowa
Jerzy Kożuch
Zróżnicowanie podlaskiego rolnictwa spowodowane jest zmiennymi warunkami przyrodniczymi,
strukturą agrarną, zasobami siły roboczej, wyposażeniem gospodarstw w środki techniczne, poziomem
kultury rolnej, a także tradycjami oraz istniejącymi zakładami przetwórczymi działającymi w otoczeniu
gospodarstw. Dla różnych gatunków i grup zwierząt wykorzystuje się przeważającą cześć produkcji roślinnej, przeznacza się bowiem całą produkcję pasz objętościowych uzyskiwanych na trwałych użytkach
zielonych i gruntach ornych. Ponadto, jak podaje IERiGŻ, na paszę przeznacza się około 61–65% produkcji zbóż. Na paszę wykorzystuje się rośliny uprawiane w plonie głównym, produkty uboczne roślin
uprawnych, a także międzyplony. Wysoki udział użytków zielonych w strukturze użytków rolnych, sprzyjające warunki klimatyczne, pokoleniowa tradycja i zamiłowanie rolników, decydują o rozwoju hodowli
i chowu bydła mlecznego. Województwo podlaskie znajduje się w ścisłej czołówce krajowej w produkcji
i przetwórstwie mleka. Ten kierunek produkcji zwierzęcej, cechuje na przestrzeni ostatnich lat, najwyższa
dynamika rozwojowa. Powierzchnia uprawy roślin pastewnych, łącznie z trwałymi użytkami zielonymi
wynosi w województwie podlaskim 527,0 tys. ha. Udział powierzchni paszowej w ogólnej powierzchni
użytków rolnych kształtuje się na poziomie 45,9%. Polowe uprawy pastewne użytkowane na paszę zajmują 18,5% powierzchni zasiewów (w kraju 8,0%).
Tabela 1. Powierzchnia paszowa w 2009 roku
Powierzchnia paszowa
Obszar
Powierzchnia trwałych użytków
zielonych
Polowe uprawy pastewne
użytkowane na paszę
tys. ha
w % pow. UR
w tys. ha
w % pow. UR
w tys. ha
w % pow. zasiewów
527,00
45,90
394,60
34,30
132,50
18,50
4 104,40
–
3 179,70
–
Polska2
1
Źródło: Rolnictwo w województwie podlaskim w 2009 r ,US w Białymstoku, Białystok 2010
2
Źródło: Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w 2009 r., GUS; Warszawa kwiecień 2010
924,70
8,00
Tabela 2. Powierzchnia i struktura roślin pastewnych uprawianych na gruntach ornych
Powierzchnia
Wyszczególnienie
w ha
w%
Kukurydza
63 826,00
46,0
Koniczyna
1 587,00
1,2
Lucerna i esparceta
879,00
0,6
Seradela
1361,00
1,0
Inne pastewne i trawy, pastwiska polowe
65 401,00
47,1
Strączkowe pastewne
5 405,00
3,9
Okopowe pastewne
283,00
0,2
Ogółem
138 742,00
Źródło: Rolnictwo w województwie podlaskim w 2009 r. ,US w Białymstoku, Białystok 2010
100,0
Tabela 3. Wydajności najważniejszych roślin pastewnych
Wyszczególnienie
Rok
Zielonka z 1 ha w dt
2010*
2009
2008
2007
2006
2005
Kukurydza
477
481
485
495
357
455
2004
436
Łąki polowe
304
300
275
210
199
270
272
Łąki trwałe
270
241
234
221
193
224
237
Koniczyna
264
284
262
282
216
256
289
Lucerna
298
299
* 2010 dane szacunkowe
310
257
254
279
307
42
Użytki zielone
Trwałe użytki zielone stanowią podstawę wyżywienia przeżuwaczy i są głównym źródłem materiału
do produkcji pasz objętościowych. Jest to pełnowartościowa pasza, która ma urozmaicony skład botaniczny, a zarazem korzystnie wpływa na jakość mleka i mięsa oraz na wartość odżywczą produktów. Stanowi także podstawę ekonomicznego systemu żywienia bydła, jak również spełnia ważną rolę w ochronie
bioróżnorodności roślin i zwierząt, ochronie gleby przed erozją i w tworzeniu krajobrazu. Produkcja pasz
na trwałych użytkach zielonych jest na ogół 1,5–2-razy tańsza niż na gruntach ornych. Z tego powodu
w krajach UE pasze objętościowe produkuje się głównie na użytkach zielonych. Wykorzystanie użytków
zielonych w województwie podlaskim jest słabe, a uzyskiwane plony suchej masy od kilkunastu lat utrzymują się na poziomie nieco poniżej 5 t z 1 ha. W wielu krajach europejskich plony suchej masy zbliżone są
do 8 t z ha. Niski poziom plonowania spowodowany jest niewłaściwym użytkowaniem runi, pielęgnacją
i nawożeniem.
Struktura wykorzystania i konserwowania pasz z użytków zielonych uległa istotnym i korzystnym
zmianom – zmniejszył się bowiem udział siana, wzrósł udział kiszonek w bilansie pasz zabezpieczanych
na okres zimy. Kierunek tych zmian w najbliższym czasie na pewno będzie się utrzymywał, przy czym
znacznemu zwiększeniu może ulec konserwowanie pasz w postaci kiszonki i sianokiszonki. Wskazują na to
dane GUS, według których w województwie podlaskim z I pokosu na kiszonki przeznacza się ponad 30%
zbiorów i 20% III pokosu. Zakiszanie pasz objętościowych jest przyszłościową metodą konserwowania
pasz. W Europie około 44% materiałów paszowych przeznacza się na siano i około 56% na kiszonkę. Pasze
zakiszane są wartościowsze, wykazują mniejsze straty składników pokarmowych oraz mają zdecydowanie
lepszą smakowitość i na ogół wyższą strawność suchej masy w porównaniu z paszami suszonymi.
Kukurydza
Kukurydza jest ważnym gatunkiem w podlaskim rolnictwie, jako podstawowe źródło paszy objętościowej w formie kiszonki dla przeżuwaczy, zwłaszcza w gospodarstwach o małym udziale użytków
zielonych.
70000
60000
Pow. w ha
50000
40000
30000
20000
10000
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010*
Wykres 1. Uprawa kukurydzy na zielonkę w województwie podlaskim
*dane szacunkowe.
Kukurydza jest gatunkiem o dużym potencjale plonowania. W nowoczesnych systemach żywienia bydła, tzw. TMR, zaleca się aby jedna sztuka zjadała 6–8 kg suchej masy kiszonki z kukurydzy w ciągu dnia,
co oznacza, że do wyżywienia 1 DJP przez 1 rok potrzeba 0,15–0,25 ha kukurydzy uprawianej na kiszonkę.
Wprowadzenie do uprawy odmian odpornych na omacnicę prosowiankę, jak również odpornych na wiosenne chłody spowoduje zmniejszenie kosztów uprawy oraz zwiększenie poziomu plonowania, co również
może się przyczynić do wzrostu areału uprawy tego gatunku. Natomiast biomasa z kukurydzy jest bardzo
dobrym surowcem do produkcji biogazu, gdyż w formie kiszonki umożliwia jego produkcję przez cały rok.
43
Jerzy Kożuch
500
450
400
Plon dt/ha
350
300
250
200
150
100
50
0
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010*
Wykres 2. Plony kukurydzy uprawianej na zielonkę w województwie podlaskim
*dane szacunkowe
Uzasadniają to między innymi pracujące i budowane biogazownie w Niemczech. Uwzględniając znaczny
postęp hodowlany tego gatunku, jak również coraz mniej widoczną negatywną zależność między wczesnością a plonowaniem, poprzez dobór odpowiedniej odmiany do rejonu uprawy i kierunku produkcji
oraz zastosowanie właściwej agrotechniki możliwe będzie uzyskiwanie większych ilości materiału kiszonkowego i plonów ziarna. Wyposażenie rolnictwa w specjalistyczny sprzęt do uprawy i zbioru kukurydzy
ułatwi to zadanie. Istnieje jednak zagrożenie dla tej uprawy w postaci stonki kukurydzianej, szkodnikowi
podlegającego zwalczaniu kwarantannowemu. Można przypuszczać z dużą dozą prawdopodobieństwa,
że taki moment nastąpi, pojawią się problemy z uprawą kukurydzy szczególnie w gospodarstwach o małych zasobach ziemi a dużej produkcji bydlęcej, w których jest ona podstawą paszą objętościową.
Rośliny motylkowate
Uprawa roślin motylkowatych wieloletnich i ich mieszanek z trawami, a także samych traw na gruntach
ornych jest jednym z ważnych elementów tworzenia bazy paszowej dla bydła, zwłaszcza w rejonach i gospodarstwach o małym udziale użytków zielonych. Rośliny motylkowate i ich mieszanki z trawami, pomimo niekorzystnego trendu zanotowanego w ostatnich latach, powinny odgrywać istotną rolę w produkcji
materiałów paszowych przeznaczonych do konserwacji. Dostarczają one bowiem paszy zrównoważonej
pod względem zawartości białka i energii oraz plonują podobnie jak trawy nawożone dwukrotnie większa
dawką azotu. Takie mieszanki są także ważnym źródłem paszy białkowej w gospodarstwach ekologicznych,
a w strukturze zasiewów mogą zajmować 30–35% powierzchni gruntów ornych. Ponadto dzięki zdolności
wiązania azotu obok roślin strączkowych są jedynym jego źródłem dla roślin uprawianych w następstwie.
W krajach Unii Europejskiej (15 państw starej Unii) rośliny strączkowe zajmują 2–3% powierzchni (ok. 1,4
mln). Analiza trendu powierzchni uprawy roślin strączkowych wskazuje, iż systematycznie ona wzrasta,
a w związku z rolą jaką odgrywają w rolnictwie zrównoważonym i ekologicznym należy przypuszczać, że
ich udział w strukturze zasiewów niewiele, ale powinien się zwiększyć.
Motylkowe grubonasienne ze względu na korzystny udział białka, węglowodanów i włókna, nasiona
ich są paszą bogatą w lizynę, która stanowi o wartości biologicznej białek (mniej zawierają natomiast metioniny i tryptofanu, a w przypadku łubinu – treoniny). Pomimo znaczącego postępu w hodowli nowych
odmian poziom plonów poszczególnych gatunków roślin strączkowych w Polsce jest niemal dwukrotnie
mniejszy niż w krajach dawnej Unii Europejskiej. W okresie ostatnich 10 lat jednak systematycznie wzrastał. Należy się spodziewać, że trend ten będzie utrzymany w ciągu następnych lat. Wynika to z coraz
szerszego wprowadzania do praktyki rolniczej nowych plennych odmian, mniej podatnych na wyleganie
i choroby oraz coraz rzadziej popełnianymi błędami przez rolników w agrotechnice tych gatunków (zbyt
płytki siew, opóźniony termin siewu). Przypuszczalnie najbardziej na zwiększenie powierzchni uprawy
44
tych roślin mogą wpłynąć zakłócenia w eksporcie śruty sojowej najchętniej wykorzystywanej przez przemysł paszowy tym bardziej, że trudno jest uzyskać na krajowym rynku dużych jednolitych partii nasion
strączkowych.
Literatura
1. Księżak J., Stania M., Stan aktualny i perspektywy zmian produkcji roślin pastewnych w Polsce do roku 2020. [W:]
Kierunki zmian w produkcji roślinnej w Polsce do roku 2020. Studia i Raporty, T. 14, IUNG-PIB, Puławy 2009, s. 95
2. Kuś J., Faber A., Madej A., Przewidywane kierunki zmian w produkcji roślinnej w ujęciu regionalnym. [W:] Regionalne zróżnicowanie produkcji rolniczej w Polsce, Studia i Raporty, T 3, IUNG-PIB, Puławy 2006, s. 195
3. Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w 2009 r., GUS; Warszawa kwiecień 2010
4. Rolnictwo w województwie podlaskim w 2009 r., GUS w Białymstoku, Białystok 2010
45
Podlaskie liderem w produkcji mleka
Tadeusz Kruszewski
Pogłowie krów w UE
W Unii Europejskiej w 2009 r. stopa redukcji pogłowia krów mlecznych wynosiła 2,9% w porównaniu
do analogicznego okresu roku ubiegłego. W UE–12 (nowe państwa członkowskie) na koniec roku 2009
roku odnotowano spadek pogłowia krów mlecznych o 1,6% niż przed rokiem, a w tym samym okresie
w UE–15 (stare państwa członkowskie) zaobserwowano redukcję pogłowia o 4,4%. W 2010 r. w krajach
Unii Europejskiej nadal utrzymywała się spadkowa tendencja. Pogłowie krów mlecznych w 2010 r. w całej
Unii zmniejszyło się o 1,5% i wynosiło 23334 tys. sztuk, w tym o 1,1% spadło w UE–15 i o 2,9% w UE – 12.
Odnotowana tendencja spadkowa nie zaznaczyła się jednak we wszystkich państwach Unii Europejskiej.
W krajach takich jak Niemcy, Hiszpania oraz Luksemburg w pogłowiu krów mlecznych zaobserwowano
wzrost na poziomie 0,2 do 2,6%. Pogłowie krów mlecznych w Belgii i Irlandii pozostało na tym samym
poziomie. We Włoszech stopa redukcji pogłowia wyniosła 7%, natomiast w Rumunii i na Malcie 5%.
Pogłowie krów w Polsce
W grudniu 2010 r. pogłowie bydła wynosiło 5559,5 tys. szt. i było o 30,7 tys. szt. (o 0,5%) niższe niż przed
rokiem, a w porównaniu z liczebnością stada w czerwcu 2010 r. – niższe o 164,5 tys. szt., czyli o 2,9%.
W 2010 r. najwyższe pogłowie bydła w Polsce było w województwach: mazowieckim – 1001071 tys.
szt., podlaskim – 918719 tys. szt. oraz wielkopolskim – 822673 tys. szt., najmniejsze natomiast w województwie lubuskim – 57221 tys. szt.
Również w tych trzech województwach odnotowano największą liczbę krów mlecznych, natomiast
najmniejszą w lubuskim – 17103 tys. szt., zachodniopomorskim – 29136 tys. szt. i dolnośląskim – 35 244
tys. szt. (wykres 1.).
600000
518448
tys. sztuk
500000
464943
400000
289903
300000
200000
100000
35244
29136
17103
0
dolnośląskie
kujawsko-pomorskie
lubelskie
lubuskie
łódzkie
małopolskie
mazowieckie
opolskie
podkarpackie
podlaskie
pomorskie
śląskie
świętokrzyskie
warmińsko-mazurskie
wielkopolskie
zachodniopomorskie
Wykres 1. Pogłowie krów mlecznych w Polsce w poszczególnych województwach w 2010 roku
Źródło: Dane GUS
Spadkową tendencję utrzymująca się od 2008 roku w pogłowiu krów zaobserwowano również
w 2010 r. Jednak zmniejszenie pogłowia przebiegało z mniejszą dynamiką niż w latach ubiegłych.
W pierwszej połowie 2009 r. redukcja pogłowia wyniosła 4,6%, natomiast w drugiej 4,2%. W pierwszym
okresie 2010 r. pogłowie krów mlecznych zmniejszyło się o 2,6% i wynosiło 2538 tys. szt. W drugim
46
półroczu 2010 r. pogłowie krów uległo redukcji o 2,2% w porównaniu do analogicznego okresu roku
poprzedniego i wyniosło 2529 tys. szt. Według prognoz IERiGŻ-PIB liczba krów mlecznych zostanie
zredukowana do około 2510–2520 tys. szt., i jednocześnie pogłowie krów ogółem wyniesie 2625–2650
tys. szt. (wykres 2.).
2800
2750
2700
tys. sztuk
2650
2600
2550
2500
2450
2400
2350
2006
2007
2008
czerwiec
2009
2010
2011 a
grudzień
Wykres 2. Pogłowie krów mlecznych w Polsce w latach 2006–2011
a) Prognoza IERiGŻ-PIB
Źródło: Dane GUS
Pomimo długookresowej tendencji spadkowej w pogłowiu bydła, udział krów objętych kontrolą użytkowości mlecznej w roku 2010 zwiększył się. Udział krów ocenianych w krajowym pogłowiu krów mlecznych wyniósł 23,7%, co stanowi 600473 szt. (wykres 3.). Pogłowie krów objętych kontrolą użytkowości
mlecznej zwiększyło się od czerwca 2006 r. o 74 268 szt., tj. o 14,1%.
2010
2009
Lata
600,5
2529,4
582,1
2584,7
2008
2696,9
2007
2677,3
2006
2637
0
500
1000
574,9
541,3
512,6
1500
pogłowie krów mlecznych
2000
2500
3000
3500
tys. sztuk
pogłowie krów mlecznych pod oceną użytkowości mlecznej
Wykres 3. Udział pogłowia krów objętych kontrolą użytkowości mlecznej w pogłowiu krów mlecznych ogółem
w Polsce w latach 2006–2010
Źródło: Dane GUS, PFHBiPM
Pogłowie krów w województwie podlaskim
Pogłowie bydła w województwie podlaskim w grudniu 2010 r. wyniosło 918,7 tys. szt., (wykres 4.)
w porównaniu do analogicznego okresu roku poprzedniego zmniejszyło się o 5,6 tys. szt. (o 0,6%). Pogło-
47
Tadeusz Kruszewski
924,3
900
918,7
827,1
800
700
tys. sztuk
600
454,1
500
486,7
475,1
437,6
443,6
373,0
400
300
200
100
0
Bydło ogółem
Krowy
2008
2009
Pozostałe bydło
2010
Wykres 4. Pogłowie bydła w województwie podlaskim w latach 2008–2010
Żródło: Dane GUS
wie krów w 2010 r. spadło o 2,4% w porównaniu do 2009 roku i w grudniu 2010 r. wynosiło 475,1 tys. szt.,
w tym w gospodarstwach indywidualnych było 474,4 tys. szt.
W grudniu 2010 roku w województwie podlaskim ocena użytkowości bydła prowadzona była w 2853
oborach, poddanych ocenie zostało 94252 szt. krów. Jak podaje Polska Federacja Hodowców Bydła i Producentów Mleka w Polsce w kwietniu 2011 r. pod oceną użytkowości mlecznej było 618365 szt. krów.
W tym okresie najwięcej krów przyjęto pod ocenę w oddziale w Białymstoku tj. 1021 szt. oraz w Parzniewie 986 szt. Przeciętna wydajność uzyskana od krowy objętej oceną użytkowości mlecznej w 2010 r.
wynosiła 6564 kg mleka, w tym 277 kg tłuszczu, 219 kg białka przy zawartości 4,22% tłuszczu oraz 3,34%
białka. W województwie podlaskim przeciętna wydajność od krowy pod kontrolą użytkowości mlecznej
osiągnęła 6701 kg mleka. Przeciętna liczba krów w stadzie w województwie podlaskim wyniosła 33,0
sztuki i była najwyższa w Regionie Oceny Parzniew.
Czynniki warunkujące opłacalność produkcji mleka
Fundamentalnymi czynnikami wpływającymi bezpośrednio na opłacalność produkcji mleka są: żywienie, usługi weterynaryjne, materiał hodowlany, cena mleka.
W roku 2010 nastąpiła stabilizacja i systematyczna poprawa sytuacji cenowej na rynku mleczarskim.
W okresie styczeń – grudzień 2010 roku średnia cena skupu mleka wyniosła 105,74 zł/100 litrów i była
wyższa o 17,7% w porównaniu do średniej ceny w analogicznym okresie 2009 roku. W grudniu przeciętna
cena mleka osiągnęła poziom 118,31 zł/100 litrów.
W strukturze kosztów bezpośrednich związanych z produkcją mleka najwyższy wydatek związany
jest z żywieniem (tabela 1.). Pasza stanowi ponad 50% wszystkich poniesionych kosztów. Również zakup
materiału hodowlanego jak i nakłady pieniężne poniesione na remont stada to istotny wydatek przy hodowli bydła mlecznego.
Prezentowany przykład kalkulacji bezpośrednich kosztów produkcji mleka zakłada dwa poziomy wydajności mlecznej, żywienie krów w oparciu o własne pasze objętościowe, pasza treściwa z zakupu, dodatki witaminowe i mineralne, uwzględnione są nakłady na odnowienie stada oraz pozostałe koszty (leki,
opieka weterynaryjna, inseminacja). Podane wartości uwzględniają ceny i koszty z roku 2011.
Główne czynniki różnicujące poziom opłacalności produkcji mleka w gospodarstwach to wielkość
stada krów, wydajność mleczna, cena skupu mleka oraz poziom kosztów produkcji pasz własnych.
Poza kosztami bezpośrednimi produkcja mleka obciążona jest częściowo kosztami pośrednimi wynikającymi z tytułu funkcjonowania gospodarstwa jako całości.
48
Koszty pośrednie rzeczywiste nieuwzględnione w naszym przykładzie kalkulacji kosztów produkcji mleka to koszty ogólnogospodarcze: energia elektryczna, opał, remonty, konserwacje, przeglądy bieżące wyposażenia obory, maszyn i urządzeń, ubezpieczenia (budynków, majątkowe, komunikacyjne), pozostałe (opłata
za wodę, kanalizację, telefon), podatki (rolny, leśny, od nieruchomości, inne np. od środków transportowych
oraz koszt czynników zewnętrznych: koszty pracy najemnej, czynsze dzierżawne, odsetki od kredytów.
Tabela 1. Kalkulacja kosztów produkcji mleka
Wyszczególnienie
J.m.
Ilość, szt.
Ceny w zł
Wartość zł
Ilość, szt.
Produkcja
Mleko 3,5% tłuszczu
Wartość zł
l
4500,00
1,20
5400,00
6500,00
Cielęta do odsadz.
kg
60,00
12,00
720,00
60,00
7800,00
720,00
Krowy wybrakowane
kg
100,00
3,50
350,00
100,00
350,00
8870,00
Razem produkcja
zł
6470,00
Koszty
Pasza treściwa z zakupu
dt
4,00
120,00
480,00
8,00
960,00
Ekomix
kg
25,00
2,80
70,00
25,00
70,00
Sianokiszonka
dt
48,00
5,49
263,52
60,00
329,40
Siano łąkowe
dt
12,00
16,49
197,89
12,00
197,89
Kiszonka z kukurydzy
dt
60,00
7,60
456,00
70,00
532,00
Zielonka pastwiskowa
dt
75,00
3,41
255,75
75,00
255,75
l
180,00
1,20
216,00
180,00
216,00
Mleko dla cieląt
Leczenie,usługi wet.
zł
300,00
300,00
Inseminacja
zł
160,00
160,00
Odnowienie stada
szt
0,20
4000,00
800,00
0,20
800,00
Ocena użytkowości mlecznej
zł
130,00
130,00
Środki myjące
zł
150,00
150,00
Dodatki mineralne
zł
300,00
300,00
3779,16
4401,04
0,84
0,68
Koszty produkcji 1 l mleka
W województwie podlaskim przeciętna cena skupu mleka krowiego w 2010 r. była o 15,4% wyższa od
rejestrowanej w analogicznym okresie 2009 r. i wyniosła 113,9 zł za 1 hl.
W okresie styczeń – czerwiec 2011 r. na targowiskach województwa podlaskiego za krowę płacono
średnio 2812,07 zł, tj. o 15,8% więcej niż w I półroczu 2010 roku. Cena jałówki jednorocznej ukształtowała
się na poziomie 1596,28 zł i była o 2,2% niższa niż rok wcześniej.
Kwota mleczna
W roku kwotowym 2010/2011 narodowa kwota mleczna wynosiła 9760057552 kg, została wykorzystana w ok. 95%. Do podmiotów skupujących dostawcy hurtowi dostarczyli 9,1 mld kg mleka, po przeliczeniu
na mleko o referencyjnej zawartości tłuszczu. W roku kwotowym 2011/2012 narodowa kwota mleczna
wynosi 9857658127 kg, czyli została zwiększona o 1%. Zwiększenie limitu krajowego wynika z rozporządzenia Rady (WE) nr 72/2009 r. w sprawie zmian we wspólnej polityce rolnej, które przysługuje poszczególnym państwom członkowskim począwszy od roku kwotowego 2009/2010, aż do 2013/2014 roku (jedynie
w roku 2008/2009 zwiększenie wynosiło 2% w stosunku do 2007/2008).
Producenci mleka na podstawie udokumentowanego wzrostu sprzedaży mogą występować o zwiększenie kwot indywidualnych. Producentom z województwa podlaskiego na przestrzeni 7 lat funkcjonowania kwoty mlecznej przypadało ok. 19% z krajowej rezerwy. Ponad połowa kwoty przyznanej na
województwo trafiała do dostawców hurtowych z powiatów: wysokomazowieckiego – 20,0%, łomżyńskiego – 12,7%, kolneńskiego – 10,0% i zambrowskiego – 7,8% (wykres 5.). W województwie podlaskim
przyznana kwota indywidualna jest co roku praktycznie wykorzystana w całości.
Od kwietnia 2010 r. do marca 2011 roku ilość mleka dostarczona do podmiotów skupujących w kraju
była o ok. 0,2% większa niż w analogicznym okresie poprzedniego roku kwotowego. Skup mleka w pierwszej
połowie roku 2010/2011 był średnio o ok. 2,5% niższy niż przed rokiem, ale wykazywał tendencję rosnącą.
49
Tadeusz Kruszewski
woj. podlaskie
75133
45331
zambrowski
92506
59386
wysokomazowiecki
91117
60463
suwalski
82130
43121
sokólski
51054
26939
siemiatycki
65797
38449
sejneński
87334
51951
moniecki
Suwałki (miasto)
19030
Łomża (miasto)
46697
36767
Białystok (miasto)
63391
42662
39098
41078
23215
łomżyński
94829
54432
kolneński
86754
56243
hajnowski
36558
21955
grajewski
81989
58819
bielski
35523
białostocki
49123
65424
36867
augustowski
87976
53486
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
90000
100000
kg mleka
Rok kwotowy 2010/2011
Rok kwotowy 2004/2005
Wykres 5. Średnie kwoty indywidualnych dostaw w powiatach województwa podlaskiego
w skrajnych latach kwotowych (kg)
Źródło: Dane ARR
2 000 000 000
1 800 000 000
1 600 000 000
1 632 590 299
1 678 090 469
1 672 683 097
1 784 885 721
1 790 760 688
1 788 930 958
1 500 606 336
kg mleka
1 400 000 000
1 200 000 000
1 000 000 000
800 000 000
600 000 000
400 000 000
200 000 000
0
31 526 123
2004/2005
38 071 563
2005/2006
19 660 624
2006/2007
12 059 228
2007/2008
10 589 707
2008/2009
8 376 854
2009/2010
7 573 841
2010/2011
rok kwotowy
Wysokość dostaw mleka (kg)
po przeliczeniu na mleko o referencyjnej zawartości tłuszczu
Wielkość kwoty indywidualnej dysponowanej przez dostawców bezpośrednich (kg)
Wykres 6. Wielkość kwoty indywidualnej (kg) dysponowanej przez dostawców hurtowych
i bezpośrednich w województwie podlaskim w latach kwotowych 2004/2005–2010/2011
Źródło: Dane ARR
Od 2004 roku wielkość kwoty indywidualnej dysponowanej przez podlaskich dostawców hurtowych
wzrosła o ok. 24%, z 1495971354 kg mleka w roku kwotowym 2004/2005 do 1851048848 kg w roku kwotowym 2010/2011 (wykres 6.). W ostatnim zakończonym roku kwotowym kwota indywidualna województwa podlaskiego stanowiła prawie 20% w skali kraju.
50
Natomiast wielkość kwoty indywidualnej dostawców bezpośrednich w latach kwotowych 2004/2005
– 2010/2011 zmniejszyła się o 24%. W roku kwotowym 2004/2005 wynosiła 31526122 kg, natomiast
w 2010/2011 – 7573840 kg mleka. Wielkość krajowej kwoty indywidualnej dysponowanej przez dostawców bezpośrednich w roku kwotowym 2010–2011 wynosiła 97389326 kg, w porównaniu do roku
2004/2005 zmniejszyła się o ok 22%.
Przyszłość kwot mlecznych
Reforma Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) z 1992 r przyjęła działanie systemu kwot mlecznych do roku
kwotowego 2007/2008. Jednak po analizie sytuacji na rynku mleka w świetle funkcjonowania mechanizmów regulujących rynek, w 2003 roku Komisja Europejska podjęła decyzję o utrzymaniu systemu kwotowania do roku kwotowego 2014/2015. W Polsce mechanizm kwotowania mleka funkcjonuje od 2004 r.
i wpływa na równowagę i rozwój sektora mleczarskiego. Głównym celem kwoty mlecznej jest utrzymanie stabilizacji na rynku mleka i przetworów mlecznych pomiędzy popytem a podażą oraz zagwarantowanie dostawcom zbytu na wyprodukowane mleko oraz osiągnięcie za nie korzystnej ceny.
Znaczenie kwot mlecznych w UE maleje z roku na rok, ponieważ coraz rzadziej odnotowywane jest
przekroczenie limitów produkcji mleka w krajach Unii.
System kwotowania mleka przestaje funkcjonować w 2015 roku. KE podjęła szereg działań mających
na celu sprawne przeprowadzenie tego działania. Jednym z nich jest stopniowe zwiększanie krajowych
kwot mlecznych w krajach UE-27 tj. 2% w roku kwotowym 2008/2009 oraz o 1% na każdy rok kwotowy od
2009/2010 do 2013/2014 (wyjątek stanowią Włochy, gdzie od 1 kwietnia 2009 r kwoty zwiększono ogółem
o 5%). Wprowadzono również dodatkowo wyższą opłatę z tytułu nadprodukcji w dostawach w dwóch kolejnych latach kwotowych 2009/2010 i 2011/2011 (150% opłaty w wysokości 27,83 euro za 100 kg mleka
dla przekroczenia na poziomie kwoty krajowej z roku 2008/2009).
Kolejnym postępowaniem mającym wpływ na łagodzenie skutków związanych z wycofaniem kwot
mlecznych jest zmiana poziomu tłuszczu w dostarczanym mleku, a mianowicie współczynnik dostosowania ze względu na zawartość tłuszczu w mleku zmieniony został z 0,18 do 0,09 (dla tych producentów którzy mieli poziom tłuszczu wyższy niż tłuszcz referencyjny ustalony dla kraju). W efekcie dostawcy tłustego
mleka wprowadzają do obrotu więcej surowca.
W roku kwotowym 2008/2009 opłatę wynikającą z przekroczenia kwoty musiało uiścić 6 państw, natomiast w 2009/2010 były 3 państwa (Dania, Holandia, Cypr).
Zauważalna jest spadkowa tendencja cen kwot mlecznych
Przygotowaniem gospodarstw do funkcjonowania na rynku pozbawionym kwot mlecznych jest stopniowe zwiększanie limitów kwot, które umożliwia swobodną restrukturyzację produkcji i przetwórstwa
mleka oraz przeznaczenie dodatkowych środków finansowych z budżetu UE. KE podkreśla, ze głównym
mechanizmem służącym utrzymaniu dochodów rolniczych na odpowiednim poziomie jest system płatności bezpośrednich. Wycofanie systemu kwotowania nie ograniczy prawa do sprzedaży mleka na rynku,
natomiast opłacalność produkcji będzie zależała od koniunktury rynkowej i konkurencyjności poszczególnych gospodarstw produkujących mleko.
Komisja Europejska opracowała projekt wniosku określany mianem „pakietu mlecznego”, który określa
kierunki zmian na rynku mleka po roku 2015. W ramach tego pakietu zaproponowano:
 nieobowiązkowe kontrakty na dostawy mleka pomiędzy jego producentami a podmiotami skupującymi lub przetwórczymi umożliwiające państwom członkowskim wprowadzenie krajowych przepisów.
Pisemne umowy powinny być zawarte przed rozpoczęciem dostaw, określać szczegółowo: cenę, ilość
mleka, terminy dostaw oraz czas trwania kontraktu,
 możliwość zbiorowych negocjacji umów co pozwoli na wzmocnienie pozycji producentów mleka
w łańcuchu żywnościowym,
 możliwość tworzenia organizacji międzybranżowych, w skład których wchodziliby przedstawiciele organizacji producentów, przetwórców i handlowców. Organizacje te miałyby możliwość kontroli cen,
jakości, promocji żywności, także ekologicznej, wsparcia dystrybucji przetworów mlecznych.
Środki zaproponowane w pakiecie mają funkcjonować do 2020 r. zostać poddane dwóm przeglądom
śródokresowym w 2014 i 2018 r. Poprzedzający wprowadzenie tych zmian okres dostosowawczy pozwoli producentom na łagodne przejście z systemu kwotowanie produkcji i dostosowanie się do procedur
w rynkowym otoczeniu.
51
Tadeusz Kruszewski
Produkcja mleka
W Polsce w 2010 r. nastąpił spadek wielkość produkcji mleka o 1,35% do 11921 mln l w stosunku
do roku ubiegłego (12084 mln l), co było wynikiem ponad 2% redukcji pogłowia krów mlecznych, jednocześnie odnotowano niewielki wzrost wydajności mlecznej krów (wykres 7.). Jednak prognozy IERiGŻPIB wskazują na wzrost produkcji mleka o 1% w 2011 roku (12070 mln l) i utrzymanie się tego poziomu
w 2012 r. (12100 mln l). Zwiększenie produkcji mleka będzie wynikiem wyhamowania redukcji pogłowia
krów i poprawy wydajności mlecznej.
10000
2012 a
12070
9521
2010
lata
12100
9770
2011 a
11921
9584
2009
12084
9458
2008
12064
9184
2007
11744
8912
2006
11633
9016
2005
6500
7500
8500
11566
9500
10500
11500
12500
mln litrów
Produkcja towarowa
Produkcja mleka ogółem
Wykres 7. Produkcja mleka w Polsce (mln litrów)
a) Prognoza IERiGŻ-PIB
Źródło: Dane GUS, IERiGŻ-PIB
Skup mleka w województwie podlaskim
W województwie podlaskim w 2003 roku funkcjonowało 13 podmiotów skupujących mleko. Do roku
2010 ich liczba zmalała do 10 ze względu na zmiany strukturalne w przedsiębiorstwach. Pod względem
wielkości skupu 3 z 10 podlaskich podmiotów skupujących mleko, zajmują czołowe miejsca w pierwszej
piątce w skali kraju.
Tabela 2. Liczba podmiotów skupujących mleko w województwie podlaskim w latach kwotowych 2004/2005–
2010/2011
Wyszczególnienie
Polska
Źródło: Dane ARR
2004/2005
2005/2006
2006/2007
2007/2008
2008/2009
2009/2010
11
11
11
11
10
10
2010/2011
10
316
303
294
297
292
284
287
Skup mleka w województwie podlaskim w 2010 roku obniżył się o 0,5% w porównaniu z rokiem poprzednim i wyniósł 1721888 tys. litrów.
W województwie podlaskim 24,7 tys. z ok. 110 tys. gospodarstw zajmuje się produkcją mleka (wykresy 8., 9.). W latach 2004–2011 odnotowano znaczący spadek liczby gospodarstw związanych z produkcją
mleka (o około 45%). Jednak obserwowany spadek jest odwrotnie proporcjonalny do skupu mleka przez
podmioty, gdyż na przestrzeni tych lat sprzedaż mleka wzrosła o 19,34%.
Produkcja mleka w województwie podlaskim w skali kraju z roku na rok zwiększa się, w roku kwotowym
2004/2005 wynosiła 17,98%, natomiast w 2009/2010 wzrosła do 19,71% (wykres 10.). W roku kwotowym
52
350 000
311 113
300 000
284 536
255 851
250 000
206 610
200 000
191 807
177 683
167 746
150 000
100 000
50 000
33 006
31 605
28 954
2004/2005
2005/2006
2006/2007
26 910
26 145
25 263
24 467
2007/2008
2008/2009
2009/2010
2010/2011
0
rok kwotowy
woj. podlaskie
kraj
Wykres 8. Liczba dostawców hurtowych w województwie podlaskim w skali kraju
w latach kwotowych 2004/2005–2010/2011
Źródło: Dane ARR
80 000
70 000
60 000
50 000
40 000
76 018
30 000
20 000
36 513
29 722
24 352
18 802
10 000
0
16 804
14 951
2 891
1 890
1 745
1 481
1 197
1 106
849
2004/2005
2005/2006
2006/2007
2007/2008
2008/2009
2009/2010
2010/2011
rok kwotowy
woj. podlaskie
kraj
Wykres 9. Liczba dostawców bezpośrednich w województwie podlaskim w skali kraju
w latach kwotowych 2004/2005–2010/2011
Źródło: Dane ARR
2010/2011 w podlaskim wysokość dostaw mleka – w przeliczeniu na mleko o referencyjnej zawartości
tłuszczu wyniosła 1788930957 kg. Województwo podlaskie pod względem produkcji mleka zajmuje drugie miejsce w kraju, ustępując jedynie większemu terytorialnie województwu mazowieckiemu.
53
Tadeusz Kruszewski
12 000 000 000
10 000 000 000
kg mleka
8 000 000 000
6 000 000 000
9 316 352 490
9 087 608 502
9 108 735 318
1 672 683 096
1 784 885 720
1 790 760 687
1 788 930 957
2007/2008
2008/2009
2009/2010
2010/2011
8 931 767 093
8 967 395 692
8 878 812 386
1 500 606 335
1 632 590 298
1 678 090 468
2004/2005
2005/2006
2006/2007
8 346 602 807
4 000 000 000
2 000 000 000
0
rok kwotowy
woj. podlaskie
kraj
Wykres 10. Ilość mleka dostarczona do podmiotów skupujących (w kg mleka przeliczonego na tłuszcz referencyjny)
w województwie podlaskim na tle wyników krajowych w latach kwotowych 2004/2005–2009/2010
Źródło: Dane ARR
Uwarunkowania funkcjonowania i rozwoju branży
Województwo podlaskie odznacza się wysokim skupem mleka, którego kluczowym elementem jest
wkład w Fundusz Promocji Mleka (wcześniej Fundusz Promocji Mleczarstwa). Podmioty skupujące zobowiązane są do wpłaty na ten Fundusz 0,1 gr za każdy kilogram skupionego mleka. Zatem zakup mleka od
producentów z województwa podlaskiego w okresie od 1 kwietnia 2004 do 31 grudnia 2010 r. przyczynił
się do tego, iż podmioty skupujące mleko dokonały wpłat na ok. 11,2 mln zł.
Działaniem wspierającym rynek mleka jest program „Szklanka mleka”. Dofinansowanie spożycia mleka
i jego przetworów w placówkach oświatowych pochodzi z środków unijnych (w przedszkolach, szkołach
podstawowych, gimnazjalnych, szkołach ponadpodstawowych), środków krajowych tzw. dopłaty krajowej
(szkoły podstawowe), Funduszu Promocji Mleka (w przedszkolach i w gimnazjach). Przez siedem lat funkcjonowania programu w województwie podlaskim rośnie liczba uczniów spożywających mleko w szkole oraz liczba placówek uczestniczących w tym działaniu. W województwie podlaskim w roku szkolnym
2007/2008 w porównaniu do roku 2006/2007 nastąpiło czterokrotne zwiększenie liczby uczniów spożywających mleko w szkołach podstawowych. Wzrost był związany z wprowadzeniem dopłaty krajowej i stworzeniem możliwości uczniom szkół podstawowych do otrzymania mleka i jego przetworów bezpłatnie
lub za symboliczną opłatą. W tym samym roku w województwie podlaskim odnotowano również wzrost
ilości mleka i jego przetworów przekazanych placówkom oświatowym. W roku szkolnym 2008/2009 do
szkół i przedszkoli dostarczono prawie 2,35 mln kg mleka i produktów mlecznych, czyli o ponad 0,6 mln
kg więcej niż przed rokiem. Ilość mleka i jego przetworów dostarczanych do szkół w podlaskim w roku
szkolnym 2009/2010 spadła do 2,1 mln kg, co było wynikiem zmiany przepisów ograniczających spożycie
mleka z 5 do 3 razy w tygodniu.
Od początku trwania programu „Szklanka mleka” dopłata pochodząca z UE do spożycia mleka
i przetworów mlecznych w placówkach oświatowych wyniosła 164 mln zł. Dofinansowanie w województwie podlaskim wyniosło ok. 8,6 mln zł, z czego ok. 2,5 mln zł przypadło na rok szkolny 2008/2009
(wykres 11.).
Z danych ARR wynika, że w ramach dopłaty krajowej do spożycia mleka i jego produktów w placówkach oświatowych od 2007 roku wypłacono 390 mln zł, z czego 4%, tj. 16,0 mln zł, stanowiła dopłata
w województwie podlaskim. Dopłata krajowa do mleka przeznaczonego do szkół podstawowych z podlaskiego oscyluje w granicach 4,4–6,2 mln zł rocznie.
Dofinansowanie z Funduszu Promocji Mleka w ramach spożycia mleka dla podlaskich szkół wyniosło
810 tys. zł, co stanowi 8% kwoty wypłaconej na ten cel w kraju.
54
wartość w zł
3000000
2420000
2500000
1990000
2000000
1500000
1500000
1000000
980000
840000
820000
2005/2006
2006/2007
500000
0
2004/2005
2007/2008
2008/2009
2009/2010
rok szkolny
Wykres 11. Dopłata unijna do spożycia mleka i jego przetworów mlecznych w placówkach oświatowych
województwa podlaskiego (w zł)
Źródło: Dane ARR
W roku szkolnym 2010/2011 Agencja Rynku Rolnego w ramach wspierania konsumpcji mleka, kontynuuje realizację programu „Szklanka mleka”. Do 27 lutego 2011 r. w ramach tego działania wypłacono 33,7
mln zł (łącznie ze środków unijnych i krajowych).
Literatura
1. Analizy rynkowe. Rynek mleka: stan i perspektywy. IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa Kwiecień 2011
2. Agencja Rynku Rolnego. Oddział Terenowy Agencji Rynku Rolnego w Białymstoku.
3. Ocena Wartości Użytkowej Krów Mlecznych w 2010 r. Region Oceny Parzniew, Polska Federacja Hodowców i Producentów Mleka, Parzniew 2011
4. Olkowska O., Sytuacja na rynku mleka w Polsce w 2010 roku, PFHiPM Warszawa 2011
5. Rynek Rolny, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa wrzesień 2011
55
Produkcja wołowiny w województwie podlaskim
Tadeusz Kruszewski
Pogłowie bydła mięsnego
Krowy mięsne w Polsce stanowią około 1% pogłowia krów ogółem. Aktywna populacja bydła ras mięsnych w kraju wynosi około 25000 sztuk. Jest to ilość mamek pozostających pod oceną wartości użytkowej. Natomiast krowy użytkowane jako mamki będące poza oceną użytkowości stanowią około 100000
sztuk w kraju. Województwami dominującymi pod względem ilości bydła mięsnego są warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie.
Wyróżniamy dwa kierunki użytkowania bydła w naszym kraju: bydło mleczne i mięsne. W obrębie
bydła mięsnego wydzielamy następujące genotypy: rasy mięsne czysto rasowe, mieszańce ras mięsnych
oraz mieszańce pochodzące z krzyżowania towarowego ras mlecznych z rasami mięsnymi. Przedmiot prac
hodowlanych stanowią dwie pierwsze grupy, natomiast główną bazą rynku wołowego są producenci młodego bydła rzeźnego.
W kraju działalnością związaną z reprezentowaniem potrzeb, ochroną praw i interesów hodowców
i producentów bydła oraz wspieraniem ich działań w kierunku podnoszenia opłacalności i jakości produkowanego żywca zajmuje się Polskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego oraz Polski Związek
Hodowców i Producentów Bydła Mięsnego. PZHiPBM zorganizowany jest w czterech regionalnych oddziałach: zachodniopomorskim, warmińsko-mazurskim, dolnośląskim i południowo-wschodnim.
Województwo podlaskie należy do oddziału warmińsko-mazurskiego. W tym oddziale pod oceną użytkowości jest 12000 mamek, z czego w województwie podlaskim 3500 sztuk. Są to krowy czysto rasowe lub
też względnie z bardzo dużym dolewem krwi czysto rasowej. Natomiast mamek pod oceną użytkowości
i bez oceny w województwie podlaskim jest około 4500 sztuk.
Od kilku lat w Polsce można zaobserwować największą popularność ras limousine, charolaise oraz hereford. Udział poszczególnych ras w czysto rasowej populacji żeńskiej bydła mięsnego w Polsce przedstawia wykres 1. (stan na 22.08.2011 r.).
Pozostałe 0,5% w populacji czysto rasowej populacji żeńskiej bydła mięsnego stanowią rasy takie jak:
welsh black, blond d’Aquitaine, galloway oraz piemontese.
2,90%
2,10%
1,50%
1,10%
limousine
0,50%
charolaise
3,90%
hereford
4,90%
simental mięsny
angus czarny
13,80%
angus czerowy
salers
highland cattle
69,30%
pozostałe
Wykres 1. Udział poszczególnych ras w czysto rasowej populacji bydła mięsnego w Polsce
Źródło: R. Skrzypek PZHiPBM, stan wg liczebności w dniu 22.08.2011 r.
Natomiast wykres 2. przedstawia procentowy rozkład popularności ras w mieszańcowej populacji żeńskiej bydła mięsnego w 2010 r. w Polsce. Jak w latach poprzednich największy udział w populacji miały
mieszańce rasy limousine (86,23%) i wzrósł o 1,57% w porównaniu do roku ubiegłego. Odnotowano odpowiednio najmniejszy udział bydła mięsnego pozostałych ras tj. welsh black – 0,74%, piemontese – 0,61%, salers – 0,29%, aberdeen angus czerwony – 0,11%, highland cattle – 0,05%, belgijska biało-błękitna – 0,07%.
56
0,74%
1,10%
0,29%
0,61%
1,02%
0,07%
0,11%
limousine
0,05%
0,01%
1,64%
1,66%
charolaise
angus czarny
simental mięsny
blond d'Aquitaine
4,49%
hereford
welsh black
piemontese
salers
angus czerowy
belgijska błękitno-biała
highland cattle
marchigiana
88,23%
Wykres 2. Udział poszczególnych ras w mieszańcowej populacji żeńskiej bydła mięsnego w 2010 r. w Polsce
Źródło: Dane PZHiPBM
Również w województwie podlaskim dominującą rasą bydła mięsnego jest rasa francuska – limousine,
która stanowi 98% pogłowia bydła mięsnego. Pozostałe 2% pogłowia stanowią krowy ras: charolaise, hereford, simental mięsny, aberdeen angus czerwony, piemontese.
Czynniki warunkujące opłacalność
O opłacalności chowu bydła mięsnego decydują przede wszystkim koszty związane z produkcją oraz
cena uzyskana ze sprzedaży produktu. Dlatego też hodowla bydła mięsnego staje się coraz bardziej opłacalna, ponieważ ceny na rynku wołowym są stabilne, a od pewnego czasu obserwowany jest ich sukcesywny wzrost. Polska wołowina kulinarna zdobywa rynki zagraniczne, jest ceniona z powodu walorów
smakowych i wartości odżywczych i z powodzeniem konkuruje z mięsem pochodzącym od wiodących
zagranicznych producentów.
Za istotą rozpowszechniania mięsnego użytkowania bydła w Polsce przemawia widoczna w ostatnich
kilku latach tendencja spadkowa pogłowia krów mlecznych, co wpływa na ograniczenie liczby cieląt przeznaczonych do produkcji mięsa.
Przy wyborze bydła do opasania hodowcy często kierują się szybkością przyrostów, gdyż opłacalność
produkcji wołowiny kojarzy się z tempem wzrostu młodego bydła. Owszem, od sztuk hodowlanych bydła
mięsnego wymagane są pewne minimalne przyrosty masy ciała, ale należy pamiętać, że nie jest to jedyne
miara oceny. Należy pamiętać, że szybkie tempo przyrostów wymaga dostarczenia odpowiedniej paszy,
w tym przypadku będzie to droższa pasza. Jak w większości sektorów produkcji, również w gałęzi mięsa
wołowego, niezmiernie ważne są nakłady poniesione podczas chowu. Aby uzyskać dobrej jakości wołowinę
bydło powinno charakteryzować się wysokim wskaźnikiem wydajności rzeźnej, odpowiednio dużym udziałem elementów o najwyższej wartości handlowej oraz optymalną ilością tłuszczu. Wartość rzeźną tusz określa klasa tuszy w systemie EUROP. Powszechnie panuje pogląd, że klasa E i U jest zarezerwowana dla bydła
ras mięsnych, klasa tusz R dla mieszańców z udziałem ras mięsnych, a klasa O i P dla bydła ras mlecznych.
Kalkulacja kosztów produkcji (tabela 1.) żywca wołowego uwzględnia ceny i koszty bezpośrednie
w wartościach roku 2011, w dwóch wariantach chowu, jako opas czysto rasowy i opas mieszańcowy, przy
założeniu zakupu cielęcia do chowu i żywienia paszami z własnego gospodarstwa. Chów bydła mięsnego
to szansa dla gospodarstw odchodzących od produkcji mleka, a mających potencjalnie wysokie zasoby
pasz objętościowych. Opłacalność hodowli i produkcji bydła mięsnego głównie uwarunkowana jest trzema grupami czynników: reprodukcją (rozród), technologią chowu (żywienie i utrzymanie) oraz genotypem (rasa). W przypadku planowania podjęcia decyzji o uruchomieniu bądź rozszerzeniu tej działalności
produkcji wymienione zagadnienia mają zasadnicze znaczenie.
57
Tadeusz Kruszewski
Tabela 1. Kalkulacja kosztów – opas bydlęcy ekstensywny
Wyszczególnienie
Ilość
szt
J.m.
wartość żywca
kg
Ceny
w zł
550
Koszty
Wartość
zł
7,00
Cena
zł
Ilość
3850
550,00
opas czysto rasowy
wartość cielęcia
kg
100
Wartość
zł
5,5 3025
mieszaniec
15,00
1500
100
9,00
900
Pasze
kiszonka z kukurydzy
dt
65,00
7,60
494,00
65,00
7,60
494,00
pasz treściwa
dt
11,00
60,00
660,00
11,00
60,00
660,00
siano
dt
13
16,49
214,38
13
16,49
Razem pasze
1368,38
Inne 20% kosztów pasz
214,38
1368,38
273,68
273,68
3142,06
2542,06
5,71
4,62
Koszt prod. 1 kg żywca
Chcąc przeanalizować rentowność własnej hodowli, hodowca powinien zastanowić się nad kilkoma
czynnikami, które mają wysoce istotny wpływ na opłacalność produkcji wołowiny tj.:
 płodność stada, czyli procent krów i jałowic zdolnych do rozpłodu, które wycieliły się lub poroniły w danym roku,
 procent cieląt martwo urodzonych,
 procent cieląt, które padły w okresie do odsadzenia,
 liczba cieląt odsadzonych na 100 zdolnych do rozpłodu krów i jałowic.
Oczywiście wskaźnik sam w sobie niczego nie zobrazuje, najważniejsza jest jego wartość, która przy
opłacalności w hodowli bydła mięsnego powinna kształtować się na poziomie, odpowiednio:
 płodność stada ≥ 90%,
 cielęta martwo urodzone ≤ 3%,
 upadki cieląt do odsadzenia ≤ 5%,
 cieląt odsadzonych na 100 zdolnych do rozpłodu krów i jałowic ≥ 80%.
Opłacalność produkcji wołowiny w kraju znacząco wpłynął na wzrost cen żywca wołowego w IV kwartale 2010 roku i w I kwartale 2011 roku.
W województwie podlaskim ceny bydła rzeźnego (bez cieląt) w I kwartale 2011 roku były o 17,3%
wyższe niż w analogicznym okresie 2010 roku (wykres 3.).
5,5
5
4,5
4
3,5
3
I
II
III
IV
V
VI
VII VIII
IX
X
XI
XII
I
II
III
zł za 1 kg wagi żywej
Wykres 3. Przeciętne ceny skupu bydła rzeźnego w województwie podlaskim w 2010 r. i I kwartale 2011 roku (ceny bez VAT)
Światowy rynek mięsa wołowego
Według przewidywań Amerykańskiego Departamentu ds. Rolnictwa (USDA) produkcja wołowiny
w 2011 roku ukształtuje się na poziomie około 57,4 mln ton, czyli prawie na takim samym poziomie jak
58
w roku 2010. Z zapowiedzi USDA wynika, że w 2011 roku największy wzrost produkcji wołowiny zostanie odnotowany w Brazylii i wyniesie około 250 tys. ton, natomiast w Stanach Zjednoczonych spadek
o 102 tys. ton co stanowi około 1% ubiegłorocznej produkcji.
Pomimo spadku w produkcji mięsa wołowego w 2011 roku międzynarodowy handel ma wzrosnąć prawie o 2%. Zwiększona zostanie sprzedaż z Indii, Stanów Zjednoczonych i Brazylii. USDA przewiduje się, że
w 2011 roku w Unii Europejskiej o 12% zmniejszy się eksport wołowiny w porównaniu do roku ubiegłego.
Z prognoz FAO na lata 2010–2015 wynika, że ceny wołowiny na świecie będą utrzymywały się na niezmienionym poziomie. Wpływ na stabilną sytuację na rynku wołowiny kształtuje mniejsza podaż, silny
popyt płynący ze światowych rynków. Podaż wołowiny po 2015 roku wzrośnie, co jednocześnie przyczyni
się do niewielkiego spadku jej cen.
Unijny eksport wołowiny
Na początku roku 2011 odnotowano pogorszenie w eksporcie mięsa wołowego, pomimo tego nadal są
bardzo dobre wyniki eksportu. Z danych Komisji Europejskiej wynika, że od stycznia do kwietnia 2011 roku
eksport wołowiny poza kraje UE wyniósł 119 tys. ton, natomiast w analogicznym okresie ubiegłego roku jedynie 27 tys. ton. W tym samym okresie wzrósł również eksport żywych zwierząt z 41 tys. ton do 76 tys. ton.
Na zwiększenie eksportu poza kraje UE istotnie wpłynęły wysyłki wołowiny do Turcji – 62 tys. ton oraz
20 tys. ton żywego bydła. W 2010 r. nie odnotowano zakupu bydła przez Turcję. Również Rosja przyczyniła
się do wzrostu eksportu z UE w omawianym okresie, gdyż zakupiła 24 tys. ton wołowiny, natomiast przed
rokiem 9 tys. ton.
Rynek mięsa wołowego w Polsce
W 2010 roku produkcja żywca wołowego ukształtowała się na poziomie 743 tys. ton i w porównaniu
do roku ubiegłego była o 0,4% większa. W I półroczu 2010 roku odnotowano produkcję mniejszą o 13,4%
niż rok wcześniej, natomiast w II półroczu nastąpił wzrost o 16,3% niż w II półroczu 2009 roku (wykres 4.).
1600
1400
1200
tys. ton
1000
800
600
400
200
0
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
a)
lata
Produkcja żywca wołowego
Wykres 4. Produkcja żywca wołowego w tys. ton w Polsce w latach 1989–2011
a) prognoza IERiGŻ-PIB
Źródło: Dane GUS, IERiGŻ-PIB
Przewiduje się, że w roku 2011 produkcja żywca wołowego wyniesie 770 tys. ton, tj. o 3% więcej niż
w roku ubiegłym. W 2012 r. przewidywany jest dalszy wzrost produkcji. Również na 2012 r. w grudniu
przewidywany jest wzrost pogłowia bydła poniżej 1 roku.
W 2010 r. liczba urodzonych cieląt była mniejsza niż w 2009 roku o 6% i wynosiła 2056 tys. sztuk. Spadek urodzeń wiązał się z redukcją pogłowia krów, podobnie jak w roku poprzednim. W 2010 roku ubojowi
poddano 663 tys. sztuk, czyli o 7% mniej niż w 2009 roku. Ubój cieląt wyniósł 32% urodzonych cieląt. Ubój
59
Tadeusz Kruszewski
cieląt oraz ich eksport wykazuje słabą tendencję malejącą. Przez co chów bydła mięsnego do wagi ciężkiej
staje się bardzie opłacalny.
Na eksport w 2010 roku przeznaczono 319 tys. cieląt, natomiast w roku poprzednim 333 tys. Ten niewielki około 4-procentowy spadek eksportu był następstwem mniejszego popytu zagranicznego, wynikiem czego były niskie ceny cieląt przeznaczonych na eksport. Na rynku polskim również odnotowano
bardzo niskie ceny cieląt, zwłaszcza w okresie letnim.
Skup żywca rzeźnego w województwie podlaskim w 2010 roku w przeliczeniu na mięso (łącznie
z tłuszczami) ogółem wyniósł 132723,8 ton, z czego żywiec wołowy wraz z cielęcym stanowił 29564,0
ton. W 2010 r. skupiono 54144,4 ton bydła rzeźnego w wadze żywej, tj. o 41,88% więcej niż w 2009 roku
(tabela 2.). W I kwartale 2011 roku skupiono o 62,8% więcej niż w analogicznym okresie roku ubiegłego
(wykres 5.). Natomiast w I półroczu 2011 roku w województwie podlaskim żywca wołowego łącznie z cielęcym skupiono 9,2 tys. ton w przeliczeniu na mięso.
Tabela 2. Skup żywca rzeźnego w województwie podlaskim
Żywiec rzeźny a
Okresy
A – analogiczny okres roku
poprzedniego = 100
wołowy (w cielęcym) b
bydło
w przeliczeniu na mięso (łącznie z tłuszczami)
– w tonach
w wadze żywej – w tonach
2009
I–XII
27 805,0
38 163,3
2010
I–XII
29 564,0
54 144,4
2011
I–III
5 145,3
9 621,7
A
0,0
162,8
a) obejmuje bydło, cielęta
b) Od stycznia 2011 r. dane są nieporównywalne z danymi prezentowanymi dla okresów wcześniejszych z uwagi na zmianę wskaźnika do
przeliczeń bydła w wadze żywej na mięso
7000
6000
ton
5000
4000
3000
2000
1000
0
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
Żywiec rzeźny wołowy (w tym cielęcy) w przeliczeniu na mięso w t
IX
X
XI
XII
I
II
III
Żywiec rzeźny – bydło w wadze żywej w t
Wykres 5. Skup żywca rzeźnego w województwie podlaskim w 2010 roku oraz w I kwartale 2011 roku
Źródło: Dane GUS
Na rozwój i dobre funkcjonowanie branży mięsa wołowego znaczący wpływ mają: popyt, podaż oraz
wszelkiego rodzaju działania wspierające rynek.
60
Przeważająca część naszego kraju posiada korzystne warunki do produkcji wołowiny. Naturalny potencjał środowiska przyrodniczo-rolniczego województwa podlaskiego przemawia za rozwojem i ciągłym doskonaleniem tej branży. Obszar wykorzystywany jako łąki i pastwiska w województwie podlaskim zajmuje
ponad 30% powierzchni użytków rolnych. Przy obecnym pogłowiu bydła w województwie podlaskim na
100 ha użytków przypada 78,4 sztuk bydła.
Pomimo dawnych, polskich tradycji kulturowych, kiedy wołowina była mięsem często spożywanym,
w chwili obecnej w naszym kraju spożycie wołowiny jest na niskim poziomie poniżej 4 kg na osobę rocznie, w tym kulinarne mięso wołowe 2 kg. Dla porównania najwyższe spożycie jest w USA – 30 kg na osobę
rocznie, a w krajach Unii Europejskiej wynosi np.: Francja – 27, Dania 24,4, Austria – 18.
W kraju podejmowane są różne programy mające na celu promocję wysokiej jakości polskiej wołowiny. Przedsięwzięciem rozpowszechniającym popularność mięsa wołowego jest Fundusz Promocji Mięsa
Wołowego, którego działania zostały przedstawione w ustawie o funduszach promocji produktów rolnospożywczych (Dz.U. 2009 nr 97 poz. 799). Fundusz Promocji Mięsa Wołowego wspiera:
 działania mające na celu informowanie o jakości i cechach, w tym zaletach, mięsa wołowego,
 działania mające na celu promocję spożycia mięsa wołowego oraz jego przetworów,
 udział w wystawach i targach związanych z chowem lub hodowlą bydła mięsnego oraz produkcją lub
przetwórstwem mięsa wołowego,
 badania rynkowe dotyczące spożycia mięsa wołowego oraz jego przetworów,
 badania naukowe i prace rozwojowe mające na celu poprawę jakości mięsa wołowego oraz jego przetworów, a także prowadzące do wzrostu jego spożycia,
 szkolenia producentów i przetwórców mięsa wołowego,
 działalność krajowych organizacji branżowych, w tym ich przedstawicieli, biorących udział w pracach
specjalistycznych stałych i roboczych komitetów organizacji międzynarodowych lub będących członkami statutowych organów tych organizacji, zajmujących się problemami rynku mięsa wołowego.
Wołowina dostępna na rynku polskim pochodzi od zwierząt ras mlecznych lub użytkowanych dwustronnie (w mleczo-mięsnym kierunku) jak również od zwierząt ras mięsnych i pochodzących z krzyżowania towarowego, co przekłada się na różną jakość dostępnej wołowiny, która zależy m.in. od rasy, tempa
przyrostów, warunków utrzymania, systemu żywienia, płci, i wieku ubijanych zwierząt. We wzroście świadomości konsumentów oraz poprawie krajowego spożycia wołowiny istotną rolę odgrywają konferencje i kampanie, dotyczące zagadnień związanych z rynkiem mięsa wołowego. Promocja wołowiny opiera
się głównie na dotarciu do konsumentów poprzez lokalne media oraz degustacje na wystawach, targach
i piknikach, szerząc ogromne walory prozdrowotne wynikające z konsumpcji tego mięsa. Wsparcie z funduszu Promocji Mięsa Wołowego powinno przyczynić się do wzrostu spożycia tego rodzaju mięsa w kraju,
co może mieć bezpośredni wpływ na wielkość i jakość produkcji.
W ramach promowania wołowiny przewidziane są również szkolenia w zakresie rozbioru tusz na poszczególne elementy, prowadzone przez zawodowców. Potrzeba przeprowadzenia tego rodzaju szkoleń
wynika, z zainteresowania rozbiorem mięsa, gdyż w gospodarstwach produkujących bydło mięsne powstają własne zakłady uboju. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 19 maja
2010 r. (Dz.U. nr 98, poz. 629) polskie prawo dopuszcza ubój z przeznaczeniem na rynek krajowy pod
warunkiem, że zostaną spełnione wymogi weterynaryjne zamieszczone w rozporządzeniu.
Kolejną szansą dla rolników, która może wpłynąć na uzyskanie wyższej ceny przy sprzedaży bydła mięsnego, jest łączenie się hodowców w grupy producenckie. Grupa producencka w pewnej mierze wyklucza w sprzedaży udział pośredników, co wpływa bezpośrednio na większą możliwość negocjacji cen i osiągnięcie zysków.
Wszelkie powyższe działania wpływają bezpośrednio na umocnienie pozycji branży wołowiny na rynku krajowym oraz zagranicznym, potwierdzając tym samym wysoką jakość polskiej wołowiny.
Literatura
1. Biuletyn Informacyjny PZHiPBM
2. Chów bydła mięsnego, Wielkopolskie Wydawnictwo Rolnicze sp. z o.o., Poznań 2009
3. Ocena wartości użytkowej bydła ras mięsnych. Wyniki za 2010 rok, PAZHiPBM, Warszawa 2011
4. Rynek mięsa stan i perspektywy. Analizy rynkowe, IERiGŻ-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa
5. Szarek J., i in., Stan i perspektywy rozwoju hodowli bydła mięsnego w Polsce, Wiadomości Zootechniczne, 2008 nr
4, s. 23
6. Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o funduszach promocji produktów rolno-spożywczych, Dz.U. z 2009 r. nr 97 poz. 799
61
Co dalej z podlaską wieprzowiną
Pogłowie trzody chlewnej w województwie podlaskim i Polsce
Po żniwach 2010 roku ceny trzody malały, a zbóż i pasz przemysłowych rosły. W październiku 2010
roku relacje cen skupu trzody do cen targowiskowych żyta i jęczmienia wynosiły odpowiednio 1:6,3 i 1:5,5
wobec 1:10,3 i 1:8,1 w lipcu. Relacje te wskazywały, że chów trzody chlewnej już wówczas był nieopłacalny,
czego wyrazem był niższy o 4,5% stan pogłowia macior prośnych w końcu listopada 2010 roku aniżeli rok
wcześniej.
Spis pogłowia trzody przeprowadzony przez GUS w końcu marca 2011 roku wykazał, że ogólny stan
pogłowia był niższy niż przed rokiem o 6,3% w tym macior prośnych o 15,6%. Badania przeprowadzone
w końcu lipca tego roku wykazały, że pogłowie trzody chlewnej kształtowało się na poziomie 13508,5
tys. sztuk (wykres 1.) i było o 9,1% niższe niż przed rokiem. Liczba świń ponownie spadła do najniższego
poziomu od 1964 roku. Od jakiegoś czasu było jasne, że pogłowie trzody chlewnej będzie spadało, ale nikt
nie oczekiwał, że aż tak szybko. Reakcje producentów żywca na niską opłacalność po raz kolejny okazały się bardziej gwałtowne niż oczekiwano. Może to oznaczać większe problemy z zapewnieniem dostaw
żywca dla zakładów mięsnych. Przyczyną dużego spadku był prawdopodobnie mniejszy import prosiąt
do dalszego tuczu.
20
18
17,0
18,1
18,9
18,1
15,4
16
14,3
14,9
13,5
mln sztuk
14
12
10
8
6
4
2
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
lata
stan w końcu lipca
Wykres.1. Pogłowie trzody chlewnej w Polsce
Źródło: Dane GUS
Opublikowane dane oznaczają, że wzrasta prawdopodobieństwo dalszych wzrostów cen trzody chlewnej i wieprzowiny. Trudno powiedzieć jak wygląda dziś sytuacja w innych krajach UE, ale jeśli tam również
notowany jest duży spadek pogłowia, wzrosty cen będą nieuchronne. W rezultacie pogorszeniu może ulec
sytuacja niektórych zakładów mięsnych.
W województwie podlaskim pogłowie trzody chlewnej kształtuje się na poziomie około 467 tys. sztuk
(wykres 2., stan w końcu marca 2011 r.) i jest niższe o około 19% niż przed rokiem. W ostatnich dwudziestu
latach w województwie podlaskim średnio utrzymywano około 900 tys. sztuk. Bardzo niska opłacalność
produkcji wieprzowiny spowodowała redukcję trzody o połowę. Odbudowa pogłowia do poziomu 900
tys. sztuk będzie bardzo trudna, wręcz niemożliwa.
W 2007 r. spekulacje finansowe, zmiany relacji kursów walut i łatwość przenoszenia się wydarzeń
w jednym regionie świata na inne regiony zaburzyły równowagę rynków rolnych. W następstwie skokowego wzrostu cen zbóż wystąpiły zaburzenia na rynku trzody chlewnej. Kryzys lat 2007–2008 szczególnie
odczuwalny był w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polsce. Zmniejszenie opłacalności produkcji żywca wieprzowego w latach 2007–2008 przyczyniło się do rezygnacji wielu gospodarstw z tego
kierunku produkcji oraz redukcji pogłowia trzody chlewnej. Polski sektor wieprzowiny przechodzi przez
62
1200
1084
w tys. sztuk
1000
930
873
756
800
577
600
605
572
467
400
200
0
1999
2005
2006
2007
2008
2009
2010
lata
Stan na 31 lipca danego roku, * stan w końcu marca
2011*
Wykres. 2. Pogłowie trzody chlewnej w województwie podlaskim
Źródło: Dane GUS
gwałtowną fazę dostosowań. Możliwe, że w kolejnych kilku latach w coraz większym stopniu produkcja
będzie opierała się na tuczu importowanych prosiąt, a nie produkcji w cyklu zamkniętym. Duże jest również prawdopodobieństwo, że przez najbliższe kilka lat produkcja wieprzowiny nie powróci do poziomu
notowanego przed pierwszym załamaniem w latach 2007–2009. Aby produkcja mogła się odbudowywać
sektor musi przejść znaczną modernizację i zmianę struktury produkcji w celu zapewnienia maksymalizacji
efektywności. W przeciwnym razie nie będzie w stanie sprostać zagranicznej konkurencji.
Czynniki warunkujące opłacalność chowu trzody chlewnej
Rynek trzody chlewnej jest największym rynkiem mięsa Unii Europejskiej, o dużym stopniu nieprzewidywalności. Stopień opłacalności produkcji trzody chlewnej zależy od wielu czynników i zależności, które
czasami trudno jest przewidzieć. Ceny skupu żywca ulegają znacznym wahaniom, a często rolnicy zmuszeni są produkować poniżej granicy opłacalności.
Głównymi czynnikami decydującymi o opłacalności chowu trzody chlewnej są koszty pasz, jakość wyprodukowanego surowca, płodność stada i skala produkcji.
Biorąc pod uwagę fakt, iż koszty stosowanych pasz stanowią 70–80% kosztów ogólnych produkcji
trzody chlewnej, żywienie staje się również głównym czynnikiem warunkującym opłacalność produkcji.
Optymalnie zbilansowana dawka pokarmowa wraz z odpowiednim mikroklimatem umożliwia ekspresję
potencjału genetycznego zwierząt, wpływa na tempo ich wzrostu i rozwoju, stan zdrowia, rozrodczość
oraz produkcyjność.
Od żniw 2010 roku relacje cen trzody do cen zbóż i pasz drastycznie pogarszały się i to nie tylko z powodu wzrostu cen zbóż i pasz, ale także spadku cen skupu trzody chlewnej. W marcu 2011 roku relacje cen
trzody do targowiskowych cen żyta zawęziły się do 1 : 5,3, a do cen jęczmienia do 1 : 4,6, co oznacza dalsze
pogarszanie się opłacalności chowu. Relacje te są tak wąskie jak w latach 2007–2008 charakteryzujących
się silną i długotrwałą redukcją pogłowia i produkcji żywca wieprzowego. Z doświadczeń wynika, że chów
trzody jest opłacalny, gdy relacja cen trzoda : żyto jest znacznie szersza niż 1 : 8 i nieopłacalny, gdy jest
dużo węższa. Obecne głębokie załamanie chowu jest właśnie rezultatem tej ostatniej sytuacji.
Kalkulacja kosztów produkcji żywca wieprzowego uwzględnia ceny i koszty bezpośrednie w wartościach roku 2011 (tabela 1.). Opłacalność tuczu uwarunkowana jest głównie kosztami pasz.
Jednym z czynników, który odgrywa decydującą rolę przy zwiększeniu stopnia opłacalności produkcji jest jakość wyprodukowanego surowca. W przypadku tuczników jest to ich mięsność. System EUROP
klasyfikuje tusze właśnie pod względem tego parametru. Zależność jest jasna – ilość mięsa w tuszy jest
wprost proporcjonalna do jej ceny. Lepsza jakość surowca poprawia sytuację finansową hodowcy z powodu uzyskania przez niego większego wpływu ze sprzedaży. Poziom mięsności tuczników wynosi średnio
63
Tadeusz Kruszewski
Tabela1. Kalkulacja kosztów produkcji żywca wieprzowego (3 warianty) – tucz 20–110 kg
Wyszczególnienie
Tucznik
J.m.
kg
ilość szt.
Koszty
Wartość prosięcia
ceny w zł
110,00
4,65
wartość zł
511,50
I wariant
szt.
ilość
wartość zł
110,00
511,50
II wariant
1,00
115,00
115,00
ilość
wartość zł
110,00
511,50
III wariant
1,00
115,00
1,00
115,00
63,24
Pasze
superkoncentrat
dt
0,30
204,00
61,20
0,30
61,20
0,31
mieszanka pszen. 50%, jęcz. 50%
dt
2,55
90,00
229,50
0,00
0,00
0,00
0,00
% miesz. psz. 20, jęcz. 30 ow.50
dt
0,00
80,00
0,00
0,00
0,00
1,17
93,60
śruta sojowa
dt
0,15
170,00
25,50
0,15
25,50
0,15
25,50
pszenica
dt
0,00
90,00
0,00
0,00
0,00
1,71
153,90
jęczmień
dt
0,00
90,00
0,00
0,90
81,00
0,00
0,00
pszenżyto
dt
0,00
80,00
0,00
1,35
108,00
0,00
0,00
Razem pasze
3,00
316,20
275,70
Koszty weterynaryjne
zł
10,00
10,00
10,00
Energia elektryczna
20,00
20,00
20,00
szt.
Ubezpieczenie zwierzęcia
461,20
Koszt produkcji 1 kg żywca zł
4,19
336,24
420,70
481,24
3,82
4,37
53–54%. Część zakładów mięsnych stosuje politykę skupu poprzez ustaleni średniego progu mięsności
wynoszącego 52–53%, a więc zbliżonego do średniej krajowej. Następnie za każdy procent powyżej tej
mięsności dolicza się 1% ceny bazowej, a poniżej – potrąca się 2%.
Skala produkcji jest ważnym czynnikiem wpływającym na efektywność produkcji. Jest ona jednym
z podstawowych problemów decydujących o niskiej opłacalności chowu trzody chlewnej i będących przyczyną trudności organizacyjnych oraz wysokich kosztów skupu. Osłabia to konkurencyjność polskiego
sektora mięsnego. Aby sprostać rosnącej konkurencji, potrzebne będzie przyspieszenie procesów koncentracji oraz integracji. Bez tego dystans organizacyjny między Polską a krajami wysoko rozwiniętymi będzie
się zwiększał a zdolności konkurencyjne malały.
Charakterystyka branży wieprzowiny
W 2010 roku światowa produkcja wieprzowiny wyniosła 103 mln ton i była o 3% większa niż w 2009
roku i o 6% niż w 2008 roku. O wzroście tym zdecydowało głównie zwiększenie produkcji w Chinach odpowiednio o 4% i 11%, które z kolei było następstwem rosnącego popytu na wieprzowinę oraz rządowego
programu subsydiowania produkcji trzody. W rezultacie udział Chin w światowej produkcji wieprzowiny
w 2010 roku wyniósł 50%, wobec 47% w 2008 roku.
W pozostałych krajach produkcja trzody w 2010 roku w stosunku do 2009 roku zwiększyła się o 1%,
ale w stosunku do 2008 roku zmniejszyła się o 21%. W stanach Zjednoczonych w 2010 roku wyniosła ona
10,2 mln ton i była o 2% mniejsza niż w 2009 roku i 4% mniejsza niż w 2008 roku.
W UE-27 produkcja wieprzowiny w 2010 roku była o 4% większa niż w 2009 roku ale o 2% mniejsza niż
w 2008 roku. Spadek produkcji w stosunku do 2008 roku był spowodowany głęboką jej redukcją w UE-12.
Eksport żywca, mięsa, przetworów i tłuszczów wieprzowych wzrósł z 336,6 tys. ton w ekwiwalencie
mięsa w 2009 roku do 445,5 tys. ton w 2010 roku. W I półroczu 2010 roku wyniósł on 196,8 tys. ton w ekwiwalencie mięsa i był o około 15% większy niż w I półroczu 2009 roku. W II półroczu 2010 roku wzrósł do
248,2 tys. ton i był o około 50% większy niż przed rokiem.
Import produktów wieprzowych zmniejszył się z 614,8 tys. ton w ekwiwalencie mięsa w 2009 roku do
584,9 tys. ton w 2010 roku. Zarówno w I półroczu jak i w II półroczu 2010 roku import był o 4% mniejszy
niż w analogicznych okresach roku poprzedniego. Deficyt w obrotach handlu zagranicznego wieprzowiną
zmniejszyły się z 278,2 tys. ton w 2009 roku do 139, tys. ton w 2010 roku (wykres 3.).
64
620,0
480,0
300,0
200,0
Eksport
32,0
w tys. ton
400,0
289,0
257,0
500,0
336,6
410,0
600,0
445,0
518,0
700,0
585,0
614,8
100,0
Import
Saldo
-140,0
-200,0
-278,2
-108,0
-100,0
-139,0
0,0
-300,0
2007
2008
2009
2010
2011*
lata
*prognoza IERiGŻ
Wykres 3. Handel zagraniczny wieprzowiną w ekwiwalencie mięsa (w tys. ton)
Źródło: Dane IERiGŻ
Dynamika procesów globalizacyjnych i jego oddziaływania na warunki funkcjonowania gospodarek
różnych krajów powoduje konieczność stałej obserwacji i analizy tych procesów. Problem ten jest szczególnie istotny dla branż o mniejszej elastyczności dostosowań, do niektórych niewątpliwie należy zaliczyć
rolnictwo i rynki surowcowe produktów rolnych. W kontekście szeroko pojętej globalnej konkurencyjności zagadnienie to wydaje się być szczególnie interesujące w odniesieniu do rynku wieprzowiny w Polsce
i województwie podlaskim.
Wzrostowi produkcji mięsa wieprzowego na świecie towarzyszy od lat wzrost jego spożycia w przeliczeniu na jednego mieszkańca, a procesy te mają wysoką dynamikę. O ile bowiem w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku konsumpcja indywidualna mięsa wynosiła 9,2 kg/osobę, o tyle w 2005 roku
wzrosła już do 15,9 kg/osobę, a prognozy na 2015 rok wskazują na konsumpcję na poziomie około 18 kg
na osobę.
Prognozując przyszły kształt światowego rynku trzody należy uwzględnić fakt ciągłego przyrostu
liczby mieszkańców świata. Szacuje się, że w 2015 roku przekroczy ona 7,3 mld, a to będzie wiązać się
ze wzrostem światowego popytu na żywność. Produkcja trzody wzrośnie, jak szacuje się, o około 20–30
mln t. Oczywiście pociągnie to również za sobą znaczące zwiększenie problemów ochrony środowiska
i dobrostanu zwierząt szczególnie w krajach rozwiniętych. Przestrzeganie regulacji w tym zakresie będzie
skutkować również dalszym wzrostem kosztów produkcji, zwłaszcza w krajach UE, ograniczając tym samym ich konkurencyjność na światowym rynku. Ostatnie dwa lata przyniosły dość nieoczekiwane zmiany w światowym rankingu producentów wieprzowiny. Na tę sytuację nałożyły się dwie grupy procesów.
Z jednej strony, są nimi procesy globalne wyznaczone przez postępujący kryzys gospodarczy i znaczną
liberalizację handlu światowego, z drugiej zaś dynamiczne przemiany gospodarcze w obrębie poszczególnych krajów, skutkujące wyraźnymi zmianami w strukturze kosztów produkcji.
Zarysowane zmiany światowego rynku trzody nie pozostaną bez wpływu na sytuację producentów
w województwie podlaskim. Okres siedmiu lat od włączenia krajowej gospodarki w struktury rynku unijnego pokazał zarówno wielość, jak i zrównoważony zakres oddziaływania wpływu procesów globalnych.
Euforia związana z otwarciem eksportowym na świat dość szybko się skończyła z powodu napływu taniego mięsa z importu. Zadziałał w pełni mechanizm konkurencji, który brutalnie eliminuje podmioty słabsze
i nie liczy się z roszczeniami poszczególnych jej uczestników. Partnerami gry na otwartym światowym
65
Tadeusz Kruszewski
rynku przestają bowiem być pojedyncze podmioty, a stają się nimi całe państwa lub nawet ugrupowania gospodarcze. W interesie rolników produkujących żywiec wieprzowy jest zatem zorganizowanie silnego lobby producenckiego i zapewnienie sobie silnej reprezentacji zarówno na szczeblu krajowym, jak
i w strukturach UE, jako ugrupowania w którego składzie Polska funkcjonuje od siedmiu lat.
Klaster wieprzowiny podlaskiej – promocja wieprzowiny
Inicjatywy klastrowe są tematem dość znanym w naszym regionie, a oficjalne badania rozwoju
klastrów w Polsce wskazują, że województwo podlaskie należy do najbardziej aktywnych. Klaster jest
szczególną formą powiązania kooperacyjnego firm, instytucji naukowo-badawczych, organizacji otoczenia biznesu, a także samorządów lokalnych i regionalnych, gdzie występuje jakaś wspólna „wiązka”
celów gospodarczo-społecznych. Taką wiązką celów, która połączyła sygnatariuszy klastra mięsnego
z Podlasia jest:
 opracowanie i wdrożenie dobrowolnego systemu jakości dla wieprzowiny i wędliny tradycyjnej pochodzącej z Podlasia,
 opracowanie i ochrona wspólnego znaku towarowego gwarantowanego,
 przygotowanie strategii marketingowej oraz planu marketingowego dla grupy przedsiębiorstw zainteresowanych korzystaniem ze wspólnego znaku towarowego.
Należy podkreślić, że powstanie klastra mięsnego w województwie podlaskim nie jest przypadkowe,
gdyż struktura rolnictwa, a także tradycje w przemyśle mięsnym w tej części kraju stwarzają bardzo dobre
warunki do produkcji wyrobów wieprzowiny o ponadstandardowej jakości.
Sygnatariusze porozumienia klastrowego zadeklarowali wstępnie wolę uczestniczenia w grupie jakości, gdzie dla określonych asortymentów przestrzegane byłoby wysokie standardy jakości na każdym etapie w tzw. łańcuchu wartości, tj. począwszy od etapu produkcji żywca, poprzez ubój, przetwórstwo, aż po
dystrybucję i promocję, czyli „od pola do stołu”, czy też jak chcą niektórzy w „od zagrody do widelca”. Jedną z kluczowych zasad funkcjonowania klastrowej grupy jakości miałyby być sposób prowadzenia tuczu
trzody chlewnej. W założeniu nie ma to być tucz przemysłowy, gdyż taki tucz nie zapewnia odpowiednio
wysokich parametrów technologicznych i sensorycznych surowca mięsnego do dalszego przetwórstwa.
Chodzi o tucz tradycyjny oparty na takich rasach trzody chlewnej i takim sposobie żywienia, które zapewnią odpowiednią dojrzałość surowca mięsnego, smak i kruchość.
Literatura
1. Rynek mięsa stan i perspektywy. Analizy Rynkowe IERiGŻ-PIB, Warszawa 2011
2. Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o funduszach promocji produktów rolno-spożywczych – Dz.U. z 2009 r. nr 97 poz.
799
3. Rynek Rolny, IERiGŻ-PIB, Warszawa 9/2011
66
Pogłowie koni w Polsce i w województwie podlaskim
Tadeusz Kruszewski
W Polsce na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat pogłowie koni wyraźnie spadło. Według danych
GUS, w 2009 było 298 tys. koni (wykres 1.), z czego ponad połowę stanowią konie zimnokrwiste. Zmiany w populacji koni były ściśle związane z ogromnym postępem w mechanizacji rolnictwa, jaki nastąpił
na przestrzeni lat. Konie w gospodarstwach wiejskich nadal używane są jako siła robocza, ale znacznie
w mniejszej skali.
700
600
tys. sztuk
500
400
300
200
100
0
1995
2000
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
rok
Wykres 1. Pogłowie koni w Polsce w latach 1995–2009
Źródło: Dane GUS
W Polsce 98% koni znajduje się w rękach prywatnych. Populacja koni hodowlanych wpisanych do
ksiąg prowadzonych przez Polski Związek Hodowców Koni w 2010 roku liczyła 22813, w tym 3632 ogierów
i 19181 klaczy (tabela 1.).
Tabela 1. Struktura rasowa koni w Polsce wpisanych w 2010 roku do ksiąg hodowlanych prowadzonych przez PZHK
Rasa
Klacze
Małopolska
Wielkopolska
Polski koń
szlachetny
półkrwi
Śląska
Polski koń
zimnokrwisty
Konik polski
Huculska
1809
2304
2783
1566
8445
911
1363
2557
143
180
Ogiery
160
85
307
200
Źródło: Hodowla zwierząt gospodarskich w Polsce, Biuletyn Informacyjny 9/2011, s. 6
Księgi hodowlane dla koni prowadzą także:
− Polski Klub Wyścigów Konnych dla koni rasy pełnej krwi angielskiej i czystej krwi arabskiej,
− Stowarzyszenie Hodowców i Użytkowników Kłusaków dla koni rasy kłusak,
− Związek Hodowców i Przyjaciół Wschodniopruskiego Konia Pochodzenia Trakeńskiego dla koni rasy
trakeńskiej,
− Polskie Towarzystwo Kuce Szetlandzkie dla kuców szetlandzkich.
Wśród koni hodowlanych 48% stanowią konie zimnokrwiste, a 12% konie ras prymitywnych tj. konie
rasy huculskiej 7% oraz koniki polskie 5%. Pozostałą część stanowią odpowiednio polski koń szlachetny
półkrwi 13%, rasa wielkopolska 10%, rasa małopolska 9%, rasa śląska 8% (wykres 2)..
W województwie podlaskim w 2009 r. było 23769 koni, tj. o 37% mniej niż w 2000 roku (wykres 3.).
67
Tadeusz Kruszewski
5%
7%
Rasy małopolska
9%
10%
Rasa wielkopolska
13%
Polski koń szlachetny
półkrwi
Rasa śląska
Polski koń zimnokrwisty
8%
48%
Konik polski
Rasa huculska
Wykres 2. Procentowy udział poszczególnych ras w populacji koni w Polsce w 2010 roku, dla których prowadzone są księgi
hodowlane przez PZHK
40000
35000
30000
sztuk
25000
20000
15000
10000
5000
0
2000
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Wykres 3. Pogłowie koni w województwie podlaskim w latach 2000–2009
Kierunki użytkowania koni
Mimo zmniejszania się pogłowia koni produkcja koniny uległa zwiększeniu. Znaczenie gospodarcze
koni, jak również kierunki użytkowania zmieniały się na przestrzeni wieków zależnie od etapu cywilizacji
człowieka. Wyodrębniły się trzy typy użytkowe koni: sportowy, rekreacyjny, mięsny.
Wśród krajów europejskich Polska jest znaczącym eksporterem koni różnych typów użytkowych. Jednak największą pozycję stanowią konie rzeźne. Główne kierunki eksportu to Włochy, Francja i Belgia. Smak
polskiej koniny jest wysoce ceniony przez Włochów, którzy są największymi jej konsumentami w Europie.
Rocznie w kraju eksportuje się ok. 45000 koni. W Polsce produkcja żywca rzeźnego w 2009 roku ukształtowała się na poziomie 65 tys. sztuk koni (wykres 4.). W porównaniu do 2000 roku produkcja koniny była
o 31,6% mniejsza. Produkcja mięsa końskiego w przeliczeniu na 1 mieszkańca w 2009 r. wyniosła 0,4 kg
w wadze schłodzonej.
68
Pogłowie koni w Polsce i w województwie podlaskim
100
90
80
70
tys. szt.
60
50
40
30
20
10
0
2000
2005
tys. sztuk
2008
2009
tys. ton w wadze żywej
Wykres 4. Produkcja żywca rzeźnego (konie) w Polsce w latach 2000–2009
Źródło: Dane GUS
W Polsce zainteresowanie koniną jest niewielkie, co jest podyktowane wysoką ceną i brakiem tradycji
w jej spożywaniu. Kolejnym czynnikiem warunkującym niskie spożycie mięsa końskiego w Polsce jest bariera psychologiczna, gdyż większość ludzi postrzega konie raczej jako zwierzę towarzyszące człowiekowi,
a nie żywiec rzeźny.
Wraz z rozwojem agroturystyki wiejskiej w ostatnich latach wzrosło znaczenie wierzchowego użytkowania koni, do którego zaliczane jest użytkowanie rekreacyjne i sportowe. Konie w gospodarstwach agroturystycznych są niezastąpioną atrakcją dla gości. Z badań własnych, przeprowadzonych w województwie
podlaskim, wynika że w gospodarstwach agroturystycznych znajduje się ponad 250 koni, przeznaczonych
do rekreacji. Coraz bardziej dostępna i rozwijająca się rekreacyjna jazda konna to: wczasy w siodle, rajdy,
kuligi, obozy dla dzieci i młodzieży.
Niezwykle dużego znaczenia nabierają wszelkiego typu terapie przeznaczone dla osób niepełnosprawnych. Pozytywne oddziaływanie koni na rozwój emocjonalny, fizyczny, poznawczy i społeczny człowieka
wykorzystywane jest w hipoterapii. Z danych PODR wynika, że w województwie podlaskim funkcjonuje
5 ośrodków zajmujących się tą formą rehabilitacji oraz szereg szkółek jeździeckich działających zarówno
przy klubach sportowych, jak i w gospodarstwach agroturystycznych. W ostatnich latach jazda konna stała
się jedną z najpopularniejszych form aktywnego wypoczynku.
Województwo podlaskie to zagłębie koni zimnokrwistych w typie sokólskim, które z racji tradycji są
rasą często spotykaną w tym regionie. Konie sokólskie są objęte programem „Ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich”. Z badań przeprowadzonych przez PODR wynika, że w województwie
podlaskim tym programem objętych jest około 250 koni zimnokrwistych w typie sokólskim. W województwie prowadzone są również programy dla ras zachowawczych koni takich jak: konik polski (35 koni), rasa
małopolska (18), wielkopolska (2), huculska (5), śląska (2).
Literatura
1. Hodowla zwierząt gospodarskich w Polsce, Biuletyn Informacyjny 9/2011
2. Hodowla Zwierząt T. 2, Wydanie V, PWRiL, Warszawa 1996
3. Nowoczesny chów i hodowla zwierząt gospodarskich, Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN, Jastrzębiec 2005
4. Rocznik statystyczny RP 2010, GUS, Warszawa 2011
69
Analiza stanu pszczelarstwa
Przemysław Miarka
Liczba rodzin pszczelich
Stany ilościowe w pasiekach podlegają sezonowym wahaniom. Ich przyczyną są przede wszystkim
upadki rodzin pszczelich w okresie zimowym i na przedwiośniu, a także straty powodowane chorobami
pszczół oraz zatrucia pestycydami stosowanymi w uprawach oblatywanych przez pszczoły. Rokrocznie
pszczelarze tworząc nowe rodziny pszczele, odbudowują stany ilościowe w swoich pasiekach. Przyjmuje
się, że liczba rodzin pszczelich podawana przez pszczelarzy, jest to ilość pni przygotowanych w okresie
letnio-jesiennym do zazimowania.
Analizy sektora pszczelarskiego wykonywane w Oddziale Pszczelnictwa Instytutu i Kwiaciarstwa w Puławach wykazują, że liczba rodzin pszczelich w województwie podlaskim wynosi około 30 tys. Szczegółowe dane przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Pszczelarstwo w województwie podlaskim
Rodziny pszczele
Rok
2006
liczba
25840
2009
30280
Źródło: ISiK Oddział Pszczelnictwa
% w pogłowiu
krajowym
Pszczelarze
liczba
% ogółu
pszczelarzy
w Polsce
Średnia
wielkość pasieki
(ilość rodzin
pszczelich)
Napszczelenie
(liczba rodzin/
km2)
2,4
1010
2,6
25,6
1,3
2,7
1155
2,6
26,2
1,5
W województwie podlaskim jest około tysiąca pszczelarzy. Większość z nich prowadzi pasieki małe
i średniej wielkości. Stanowią one aż 97% ogółu podlaskich pasiek. Pasiek dużych, liczących powyżej 80 rodzin pszczelich, jest jedynie 3%. Za pszczelarzy zawodowych uważa się takich, którzy mają ponad 150
rodzin pszczelich. W województwie podlaskim, w 2009 roku było ich siedmiu. Skupiali oni w swoich rękach
aż 1230 rodzin.
Większa liczba pszczelarzy oraz rodzin pszczelich w 2009 roku (tabela 1.), nie wynika z prężnego rozwoju branży pszczelarskiej w województwie podlaskim. Przyczyn należy upatrywać w tym, że niniejsza
analiza została wykonana na podstawie rejestrów pasiek prowadzonych w Powiatowych Inspektoratach
Weterynarii. W początkowym okresie funkcjonowania niniejszych rejestrów (lata 2004–2006), obowiązek
rejestracji nie był rygorystycznie przestrzegany, co skutkowało niepełną listą pszczelarzy.
Średnie napszczelenie w województwie podlaskim tj. liczba rodzin pszczelich przypadających na km2,
wynosi 1,5 i jest znacznie niższe od średniego napszczelenia w kraju – 3,68 jak i w Unii Europejskiej – 2,9.
Szacuje się, że do właściwego zapylenia dziko rosnących roślin owadopylnych, niezbędne jest napszczelenie na poziomie 3 rodzin na km2. Dobre zapylenie roślin uprawnych, takich jak sady owocowe, rzepak,
malina czy gryka, wymaga jeszcze większej ilości pszczół. Odpowiednio 4, 3, 5 i 2 rodzin/ha.
Produkcja pasiek w sezonach pszczelarskich
Spośród całej gamy produktów wytwarzanych przez pszczoły i pozyskiwanych przez podlaskich
pszczelarzy, najważniejszą rolę odgrywa miód. Pozostałe produkty pszczele, takie jak: obnóża kwiatowe,
propolis czy wosk są pozyskiwane przez nielicznych pszczelarzy i stanowią jedynie dodatkową, mało znaczącą produkcję, której wielkość jest trudna do oszacowania. Mleczko pszczele i jad pszczeli z uwagi na
ograniczone możliwości wykorzystania we własnym zakresie oraz brak punktów skupu tych produktów
w województwie podlaskim, nie są pozyskiwane w ogóle.
Typowe miody odmianowe w obszarze województwa to: miód rzepakowy, lipowy, w okolicach Łomży
pszczelarze pozyskują niewielkie ilości miodu wrzosowego, na terenie Puszczy Białowieskiej miód wpisany
na Listę Produktów Tradycyjnych – „Lipiec białowieski”. Ponadto można wyróżnić dwa typy miodów wielokwiatowych: wczesnowiosenny – o jasnym kolorze, szybko krystalizujący, produkowany przez pszczoły
w czasie kwitnienia klonów, drzew owocowych i mniszka lekarskiego oraz późnoletni – o barwie ciemnej,
70
Analiza stanu pszczelarstwa
ostrym smaku, pozyskany z chwastów kwitnących na polach i nieużytkach, do których należą głównie
chaber bławatek, barszcz Sosnowskiego, ostrożeń polny i łąkowy oraz łopian większy.
Na przełomie ostatnich lat produkcja miodu w województwie podlaskim, w pasiekach do 150 rodzin
(takie przeważają), kształtowała się na poziomie średnim, bądź niskim i była niższa od średniej produkcji
w kraju. Łączną ilość miodu pozyskanego w ostatnich latach w kraju oraz w województwie podlaskim
przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Ilość miodu pozyskanego w województwie podlaskim oraz średnia produkcja miodu z rodziny pszczelej
deklarowana przez pszczelarzy
Rok
Średnia produkcja miodu od jednej rodziny pszczelej
(kg)
Produkcja miodu ogółem
(t)
województwo podlaskie
Polska
Polska
2008
12,00
15,00
360,00
16850,30
2009
11,50
16,00
345,00
17973,70
2010
16,00
10,00
480,00
11233,60
brak danych
420,00
brak danych
2011
14,00
Ilość zebranego przez pszczoły miodu, w bardzo dużej mierze zależy od warunków pogodowych
w czasie kwitnienia roślin nektarodajnych. W przypadku długotrwałych deszczy i niskich temperatur,
kwiaty wytwarzają mniejszą ilość nektaru bądź wstrzymują całkowicie jego wydzielanie. Sytuację taką obserwowaliśmy w południowej części województwa podlaskiego, w II połowie czerwca 2011 roku – czas
kwitnienia lipy wąskolistnej. Niekorzystny układ pogody nie pozwolił na zebranie miodu lipowego, co
znacznie zmniejszyło łączną ilość miodu pozyskanego w sezonie 2011 r.
Jednocześnie należy zauważyć, że produkcja miodu w poszczególnych pasiekach może znacznie
odbiegać od danych przedstawionych w tabeli 2. Wyniki produkcyjne osiągane przez poszczególnych
pszczelarzy, zależą w dużej mierze od systemu gospodarowania oraz wartości użytkowej utrzymywanych
pszczół.
Analizując podlaskie pszczelarstwo przez pryzmat wyników produkcji pszczelarskiej w kraju, należy
pamiętać, że województwo leży w najzimniejszej części kraju, okres wegetacji roślin jest o wiele krótszy niż
w pozostałych rejonach, co wpływa na ilość miodu zgromadzonego przez pszczoły.
Opłacalność produkcji miodu
Przeważająca większość, bo aż 65% miodu wyprodukowanego w podlaskich pasiekach, jest sprzedawana bezpośrednio konsumentom. Około ¼ produkcji sprzedawana jest firmom zajmującym się skupem
i konfekcjonowaniem i miodu, 10% ogółu produkcji pszczelarze samodzielnie dostarczają do sklepów detalicznych. Na uwagę zasługuje fakt wprowadzania na rynek znaczących ilości miodu w formie sprzedaży
bezpośredniej. Pozwala to pszczelarzom uzyskać lepsze ceny za swój produkt, a konsumentom daje pewność wysokiej jakości zakupionego towaru.
Cena jednostkowa miodu zależy przede wszystkim od jego odmiany – najdroższy jest miód wrzosowy i spadziowy, najtańszy rzepakowy. Taka tendencja jest stała i utrzymuje się już od wielu lat. Duży
wpływ na kształtowanie się ceny detalicznej ma również miejsce sprzedaży. Bliskość metropolii, terenów
atrakcyjnych turystycznie czy szlaków turystycznych sprawiają, że ceny miodu tam sprzedawanego są od
kilkudziesięciu do kilkuset procent wyższe.
W roku 2010, nastąpił znaczący wzrost cen zbytu miodu (tabela 3.). Przyczyn należy dopatrywać się
w wyraźnie mniejszej produkcji w pasiekach w całym kraju, (wyjątkiem są tereny północno-wschodniej
Tabela 3. Średnie ceny miodu oferowane przez pszczelarzy w handlu detalicznym oraz w handlu hurtowym (zł/kg)
Sprzedaż bezpośrednia
Rok
miód rzepakowy
i wielokwiatowy
2008
2009
Sprzedaż hurtowa
miody odmianowe
miód rzepakowy
i wielokwiatowy
miody odmianowe
16,20
20,40
8,40
11,50
16,40
20,80
8,80
11,70
2010
18,20
21,90
11,00
13,30
2011
Źródło: Opracowanie własne
18,50
22,20
12,20
14,00
71
Przemysław Miarka
Polski, gdzie zbiory kształtowały się na poziomie średnim), w znacznym wzroście kosztów produkcji (ceny
paliwa i cukru) oraz w zwiększonym popycie.
Informacje o walorach odżywczych i zdrowotnych miodu a także o wysokiej jakości miodu krajowego
pojawiają się regularnie w prasie, radiu i telewizji od 2007 w ramach kampanii promocyjnej miodu i produktów pszczelich pt.: „Życie miodem słodzone”. Wymiar ogólnopolski tej kampanii wpłynął na zauważalny wzrost zainteresowania ze strony konsumentów miodem i produktami pszczelimi.
Duży wpływ na koszty produkcji pasiecznej ma podatek VAT. Większość podlaskich pszczelarzy prowadzi swoje niewielkie, amatorskie, przydomowe pasieki jako osoby fizyczne i nie mają możliwości odzyskania podatku zapłaconego w towarach i usługach. Jedynie nieznaczna część pszczelarzy utrzymuje swoje
pasieki w ramach prowadzonego gospodarstwa rolnego bądź działu specjalnego produkcji rolnej i podlegając ryczałtowemu rozliczeniu podatku VAT i może liczyć na odzyskanie części zapłaconego podatku.
Opłacalność produkcji pasiecznej jest weryfikowana również przez koszty produkcji, które generują
dodatkowe koszty w postaci amortyzacji pracowni pasiecznej, dzierżawy pasieczysk.
Na potrzeby niniejszego opracowania oszacowano koszty produkcji w przeliczeniu na 1 rodzinę
pszczelą w zależności od typu gospodarki pasiecznej (tabela 4.).
W pszczelarstwie do kosztów stałych zalicza się: amortyzację uli, sprzętu i budynków, koszt dzierżawy
oraz odsetki od kredytów. Do kosztów zmiennych kwalifikują się wydatki na: zakup cukru, węzy, leków,
energii elektrycznej, koszty pracy, transportu i konfekcjonowania miodu.
Amortyzacja uli została obliczona od wartości 350 zł (wartość nowego kompletnego ula), zaś wartość
sprzętu od którego została naliczona 10% amortyzacja określono w pasiece niskotowarowej na poziomie 5000 zł, a dla pasiek intensywnych zwiększono ją o 100%. Koszt dzierżawy pasieczyska przyjęto na
poziomie 5 zł za rodzinę pszczelą. Koszt cukru jest taki sam pomimo różnych typów gospodarki, a jego
wielkość wynika z rocznego zużycia i ceny jednostkowej (15 kg x 3,50 zł). Niższy koszt węzy w pasiekach
ekstensywnych jest wypadkową jej mniejszego wykorzystania (0,4 kg) w stosunku do pasiek towarowych
(0,5 kg). Jednostkowy koszt zakupu 1 kg węzy pszczelej wynosi 30 zł. W pasiekach towarowych matki
pszczele wymieniane są co 2 lata, natomiast w grupie drugiej co 3. Wartość jednej matki pszczelej unasiennionej sztucznie bądź naturalnie przyjęto na poziomie 45 zł. Koszty paliwa potrzebnego na dojazdy
do pasiek i transportu rodzin pszczelich na pożytki w pasiekach towarowych, gdzie prowadzona jest gospodarka wędrowna, są znacznie wyższe niż w przypadku pasiek niskotowarowych, gdzie są to koszty
spowodowane przede wszystkim ewentualnymi dojazdami do pasieki. Zużycie energii elektrycznej na
1 rodzinę pszczelą w pasiekach małych, przyjęto na poziomie 15 kWh, natomiast w pasiekach profesjonalnych 30 kWh, a koszt 1 kWh ustalono na poziomie 0,60 zł. Zróżnicowany koszt pracy wynika z różnych nakładów pracy – roboczogodzin na rodzinę pszczelą. W pasiekach ekstensywnych liczba ta wynosi 10 rbg,
natomiast w towarowych 8 rbg. Szacunkowy koszt rbg przyjęto na 15 zł.
Tabela 4. Kalkulacja kosztów produkcji na 1 rodzinę pszczelą w zł
Rodzaj gospodarki pasiecznej
Wyszczególnienie kosztów
Koszty stałe
stacjonarna
(20 rodzin)
wędrowna
(200 rodzin)
amortyzacja uli
35,00
35,00
amortyzacja sprzętu
25,00
5,00
–
15,00
–
30,00
amortyzacja pracowni
dzierżawa pasieczysk
suma
60,00
85,00
cukier
52,50
52,50
węza
12,00
15,00
matki pszczele
22,50
30,00
leki
10,00
10,00
transport
10,00
40,00
energia elektryczna
9,00
18,00
150,00
120,00
suma
266,00
285,50
Koszty ogółem
Źródło: Opracowanie własne na podstawie cen w 2011 r.
326,00
370,50
Koszty zmienne
praca
72
Zdrowotność pasiek
Podstawowym problemem zdrowotnym nękającym polskie pasieki jest pasożyt pszczół Varroa destructor. Ten mały pajęczak został zawleczony do naszego kraju w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku i od
tamtej pory jest ciągłym utrapieniem pszczelarzy. Przyjmuje się, że porażone są wszystkie rodziny w kraju.
Podstawowym problemem w walce z tym pasożytem jest specyfika jego rozrodu. Samice są partenogeniczne tzn., mogą rozmnażać się bez udziału samca. W praktyce oznacza to, że jeżeli w rodzinie pszczelej
znajdzie się choć jedna samica Varroa destructor, populacja pasożyta szybko wzrośnie do poziomu zagrażającego egzystencji rodziny pszczelej. Leczenie pszczół, jest tym trudniejsze, iż obserwuje się zjawisko
uodpornienia pasożyta na substancje czynne zawarte w lekach. Varroa destructor jest ponadto wektorem
roznoszącym wirusy (APV, CPV, SPV, DWV). Silne osłabienie pszczół przez warrozę oraz zakażenia wirusami,
wydają się leżeć u podstaw Zespołu masowego ginięcia pszczół – przyczyny strat bardzo dużych ilości rodzin pszczelich w Polsce i na świecie. W przypadku dużego porażenia rodziny pszczelej warrozą, znacznie
częściej występują groźne choroby czerwiu – choroba woreczkowa oraz zgnilec złośliwy.
Przy obecnym poziomie wiedzy oraz możliwościach farmacji, całkowite wyleczenie rodzin pszczelich
z warrozy jest niemożliwe. Zalecane działania profilaktyczne to:
•stałe monitorowanie stanu porażenie rodziny pszczelej pasożytem, co pozwala na podjęcie leczenia
pszczół we właściwym momencie,
•intensywna wymiana plastrów w części gniazdowej ula, co ograniczy ilość patogenów towarzyszących
warrozie w środowisku ula.
Pozostałe choroby pszczół nie stanowią masowego zagrożenia dla hodowli pszczół, mogą wystąpić
sporadycznie i zazwyczaj nie nastręczają trudności w leczeniu. Są to najczęściej grzybica otorbielakowa
czerwiu i nosemoza.
Perspektywy rozwoju pszczelarstwa
Dużym problemem polskiej branży pszczelarskiej jest mała liczba młodych ludzi zainteresowanych
pracą przy pszczołach. 60% ogółu pszczelarzy, stanowią osoby powyżej 50 roku życia. Pszczelarze w wieku
35–50 lat stanowią jedynie 30%, a najmłodszych – poniżej 35 roku życia jest zaledwie 10%. Średni wiek
polskiego pszczelarza wynosi 57 lat i od wielu lat systematycznie rośnie. Starzy pasiecznicy odchodząc
często nie pozostawiają następców. Nieliczni młodzi pszczelarze, którzy decydują się rozpocząć hodowlę
pszczół, z reguły decydują się na wielkotowarowe, kilkusetpniowe wędrowne pasieki, które stanowią podstawę utrzymania ich rodzin. Należy jednak pamiętać, że pszczoły podwożone pod wielkotowarowe plantacje rzepaku, maliny czy gryki, jedynie na czas ich kwitnienia, nie zapewnią właściwego funkcjonowania
ekosystemom rolniczym ani leśnym. Bardzo ważną rolę w świecie roślin entomofilnych (zapylanych przez
owady), odgrywają małe pasieki stacjonarne zlokalizowane w danym terenie przez cały rok, zapewniając
zapylenie kwiatów od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Leśnicy twierdzą, że w przypadku braku zapylaczy w okolicy naturalnych odnowień leśnych, zostaje zaburzony skład gatunkowy młodego drzewostanu,
mianowicie brakuje gatunków owadopylnych – lip, klonów, robinii, jarzębiny, kruszyny, czeremchy.
W świetle niniejszych informacji, wydaje się szczególnie ważne, aby zostały utrzymane małe, przydomowe pasieki, które zapewnią właściwe zapylanie roślin na terenach zarówno wiejskich jak i w kompleksach leśnych. Trzeba przypomnieć, że dla właściwego zapylenia dziko rosnących roślin owadopylnych,
niezbędne jest napszczelenie na poziomie 3 rodzin/km2, natomiast w województwie podlaskim mamy
aktualnie jedynie 1,5 rodziny/km2.
Literatura
1. Analiza sektora pszczelarskiego dla opracowania 3-letniego Programu Wsparcia Pszczelarstwa w Polsce w latach
2007–2010, ISiK Oddział Pszczelnictwa, Puławy 2006
2. Analiza sektora pszczelarskiego dla opracowania 3-letniego Programu Wsparcia Pszczelarstwa w Polsce w latach
2010–2013, ISiK Oddział Pszczelnictwa, Puławy 2009
3. Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS, Warszawa 2010
73
Charakterystyka branży drobiarskiej
Paweł Gąsiorek
W branży drobiarskiej wyodrębnia się dwa główne segmenty: nieśny i mięsny. Segment mięsny dostarcza na rynek żywiec rzeźny pochodzący z chowu towarowego brojlerów kurzych, kaczych i indyczych
oraz drobiu wyrośniętego, a także z selekcji stad produkcyjnych – mięsnych i nieśnych. Segment nieśny
dostarcza na rynek kurze jaja konsumpcyjne. Podstawowymi produktami uboju żywca drobiowego są:
mięso oraz jadalne podroby. Sektor drobiarski charakteryzuje się szybkim, w relacji do innych gałęzi produkcji zwierzęcej, postępem genetycznym, technologicznym i żywieniowym. Umożliwiło to przejście
w produkcji drobiu od drobnotowarowego gospodarstwa rolnego do wyspecjalizowanej fermy typu
przemysłowego o intensywnym systemie produkcji. Strukturę drobiarstwa stanowią: fermy produkujące
jaja wylęgowe, zakłady wylęgowe piskląt towarowych, fermy produkujące żywiec drobiowy rzeźny oraz
ubojnie i przetwórnie drobiu. Produkcja brojlerów kurzych rozmieszczona jest względnie równomiernie
na terenie całego kraju. Natomiast w produkcji pozostałych gatunków drobiu wyodrębnić można koncentrację w niektórych rejonach. W przypadku indyków dominujące znaczenie ma region północno-wschodni
(Olsztyn, Iława), który dostarcza łącznie około dwóch trzecich ogólnej krajowej podaży żywca indyczego. Od kilku lat obserwuje się jednak wyraźną tendencję rozwoju chowu i uboju indyków na zachodzie
Polski. Obszar dawnych województw zielonogórskiego, gorzowskiego i poznańskiego stał się drugim
centrum produkcji indyków w Polsce. Produkcja gęsi skoncentrowana jest głównie w regionie północnowschodnim (Białostocczyzna i Suwalszczyzna). Produkcja fermowa drobiowego żywca rzeźnego prowadzona jest w około 6 tys. kurników z tego 259 zlokalizowanych jest w województwie podlaskim, udział ich
w skali kraju wynosi 4,1%.
Podstawową jednostką produkcyjną jest kurnik o powierzchni około 1 tys. m². W ciągu roku uzyskuje
się z niego przeciętnie ok. 180 ton żywca kurcząt brojlerów.
Pogłowie drobiu w województwie podlaskim
Chów i hodowla drobiu rzeźnego skupiona jest wyłącznie w sektorze prywatnym, z tego na gospodarstwa indywidualne przypada około 97% udziału. Ogółem (stan na koniec roku 2004) pogłowie drobiu
w województwie liczyło 4676957 szt. Pogłowie drobiu w województwie podlaskim w latach 2004–2011
w rozbiciu na główne chowane gatunki przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Pogłowie drobiu w województwie podlaskim w latach 2004–2011 (szt.)
Kury
Gęsi
Indyki
Drób
pozostały
1174384
157000
324421
30077
1127589
58750
121934
28045
2886175
875086
44598
104152
11536
5137864
4940541
920000
106642
72364
18317
2008
3486508
3356139
827631
67383
53380
9606
2009
4149058
4001779
865787
64298
55000
27981
2010
4717994
4352313
936501
56496
252645
56540
2004
4615322
4143729
1174384
157000
284516
30077
2005
4523724
4647930
1127589
58750
121934
28045
2006
3021076
2872550
875086
42176
94814
11536
2007
4821996
4821996
920000
100500
56584
18317
2008
3317122
3202516
827631
65000
40000
9606
2009
4132802
3988389
865787
61432
55000
27981
2010
4546826
4190541
936501
47100
Źródło: Bank Danych Lokalnych: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/strona.html?p_name=indeks
252645
56540
Wyszczególnienie
Ogółem
w województwie
podlaskim
w tym
gospodarstwa
indywidualne
Rok
ogółem
razem
w tym nioski
2004
4676957
4165459
2005
4856659
4647930
2006
3046461
2007
Z analizy danych wynika, że w roku 2005 nastąpił wzrost o 3,8% pogłowia drobiu (głównie kur, których populacja wzrosła o 17,7%) do analogicznego okresu poprzedniego roku z wyjątkiem gęsi i indyków.
74
Charakterystyka branży drobiarskiej
W roku 2006 zanotowano dość duży spadek pogłowia drobiu o 37,3% w porównaniu do 2005 roku. Dotyczyło to wszystkich gatunków drobiu. Natomiast w 2007 roku pogłowie drobiu zwiększyło się o 68,7%.
W strukturze zwiększył się udział kur rzeźnych i kur niosek oraz gęsi, natomiast spadła populacja indyków
o 30,5%. W roku 2008 pogłowie drobiu zmniejszyło się o 32,1%, zanotowano spadek pogłowia wszystkich
gatunków drobiu. W roku 2009 populacja drobiu zwiększyła się o 19%, zanotowano wzrost pogłowia kur
o 19,2%, indyków o 3% oraz wzrosła trzykrotnie populacja drobiu pozostałego, zmniejszeniu uległo pogłowie gęsi o 5,6% do analogicznego okresu roku 2008.
Produkcja żywca rzeźnego w województwie podlaskim w latach 2004–2009 (stan na koniec grudnia)
Tabela 2. Produkcja żywca rzeźnego w województwie podlaskim w latach 2004–2009
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Ogółem produkcja żywca (w tonach)
Wyszczególnienie
255435
249291
271703
283881
296747
281508
w tym: drobiowego
66584
62234
66698
75646
77659
84953
Ogółem produkcja żywca w gospodarstwach
indywidualnych (w tonach)
244242
242485
264184
276710
289140
275345
w tym: drobiowego
58150
59139
62371
72122
73830
80697
185,4
191,1
177,3
Produkcja żywca rzeźnego w przeliczeniu na
168,1
166,9
181,1
mięso na 1 ha UR
Z analizy danych zawartych w tabeli 2. wynika, że od 2007 roku w województwie podlaskim istnieje
trend wzrostowy w produkcji żywca drobiowego, dotyczy to ogółem i sektora gospodarstw indywidualnych.
Dynamikę produkcji żywca drobiowego w województwie podlaskim w latach 2004–2009 przedstawia
tabela 3.
Tabela 3. Dynamika produkcji żywca drobiowego w województwie podlaskim
Wyszczególnienie
Ogółem produkcja żywca (w %)
2004
2005
2006
2007
2008
2009
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
w tym: drobiowego
26,1
25,0
24,5
26,6
26,2
30,2
Ogółem produkcja żywca w gospodarstwach
indywidualnych (w %)
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
23,8
24,4
23,6
26,1
25,5
29,3
w tym: drobiowego
Źródło: Obliczenia własne
Z tabeli 3. wynika, że żywiec drobiowy stanowi ponad 25% ogółu wyprodukowanego żywca rzeźnego
w województwie podlaskim. W gospodarstwach indywidualnych nastąpił spadek produkcji żywca drobiowego w 2006 i 2008 roku.
W przypadku segmentu nieśnego cały chów również jest w sektorze prywatnym i prowadzony w gospodarstwach indywidualnych. Tylko w latach 2006–2007 na rynku producenta jaj kurzych działały inne
podmioty gospodarcze. Udział ich w rynku był niewielki, w 2006 roku wynosił 3,1%, a 2007 roku 1,3%.
Wielkość produkcji jaj kurzych w województwie podlaskim w latach 2004–2009 (stan na koniec grudnia)
Tabela 4. Produkcja jaj kurzych w województwie podlaskim w latach 2004–2009
Wyszczególnienie
Ogółem produkcja jaj kurzych (w tys. szt.)
2004
2005
2006
2007
2008
2009
219328
228774
215462
192255
212383
234563
192255
212383
234563
w tym: w gospodarstwach indywidualnych
219328
221674
212567
Z analizy danych (tabela 4.) wynika, że w 2005 roku w stosunku do roku 2004 produkcja jaj kurzych
wzrosła o 4,3%. W dalszych dwóch latach nastąpił spadek produkcji, w 2006 roku o 5,8% w stosunku do
roku 2005, a w 2007 roku o 10,8% w stosunku do roku 2006. W latach 2008–2009 nastąpił wzrost produkcji
jaj kurzych, średnio w każdym analizowanym roku o 10,5%.
75
Paweł Gąsiorek
Czynniki warunkujące opłacalność produkcji drobiarskiej
W województwie podlaskim rynek drobiarski składa się z dwóch segmentów. Pierwszy obejmuje drób
rzeźny, do których należą brojlery kurze, brojlery indycze i gęsie, w mniejszej ilości kaczki i strusie, drugi segment to jaja kurze konsumpcyjne. O wzroście produkcji poszczególnych gatunków drobiu jak również jaj
kurzych decyduje przede wszystkim rynek konsumenta, czyli wielkość i tendencje rozwoju spożycia (popyt
konsumencki). Wzrost produkcji zależy od wielu czynników, podaży mięsa drobiowego na rynku wewnętrznym, wielkości eksportu/importu, wielkości cen zbytu w zakładach przetwórczych, a także cen skupu żywca
drobiowego czy opłacalności jego produkcji (pasza – główny element kosztów produkcji drobiarskiej).
W kraju od ponad dziesięciu lat systematycznie wzrasta spożycie mięsa drobiowego. Równocześnie
zwiększa się jego udział w ogólnej konsumpcji mięsa. Wielkość spożycia mięsa drobiowego w kg na 1 mieszkańca na przestrzeni kilku lat wzrasta. W roku 2004 krajowe spożycie ogółem mięsa łącznie z podrobami na
jednego mieszkańca wynosiło 71,8 kg, w tym udział mięsa drobiowego bez podrobów wyniosło 22,2 kg.
W 2006 roku odpowiednio – 74,3 kg i 23,7 kg. W 2008 roku – 75,3 kg i odpowiednio – 24,1 kg. W 2011 roku,
Instytut Ekonomiki i Gospodarki Żywnościowej przewiduje spożycie rzędu 75,6 kg i odpowiednio – 25 kg.
Spożycie drobiu w kraju będzie nadal rosło, jednak już nie tak dynamicznie jak w ostatnich latach.
Tradycyjnie dominująca na polskim rynku mięsnym wieprzowina traci swą pozycję na rzecz drobiu.
Szczególnie dotyczy to mięsa kulinarnego. W początkach bieżącego dziesięciolecia pojawił się nowy czynnik sprzyjający wzrostowi konsumpcji drobiu, a mianowicie zagrożenie związane z chorobą BSE. Powoduje
to, bowiem redukcję popytu na wołowinę. Jednak w Polsce spożycie wołowiny jest bardzo niskie i wynosi
około 5 kg na 1 mieszkańca rocznie, stąd dalsza substytucja wołowiny mięsem drobiowym będzie ograniczona. Po akcesji do UE ceny wołowiny mocno wzrosły, co okresowo sprzyja dalszemu wzrostowi spożycia
mięsa drobiowego.
Drób wodny produkowany jest głównie na eksport. Spożycie krajowe ma tu znaczenie niewielkie i raczej
regionalne. O rozwoju produkcji decyduje przede wszystkim możliwość eksportu na rynek niemiecki, tzn.
chłonność tego rynku i poziom uzyskiwanych tam cen. Relatywnie dobre perspektywy na jednolitym rynku europejskim rysują się dla polskich producentów i eksporterów gęsi. Ich produkcja jest obecnie ustabilizowana.
Opłacalność tuczu brojlerów zależy od wielu czynników, wśród których najważniejsze znaczenie mają
cena: za 1 kg żywca, poziom wskaźnika paszochłonności i koszty pasz. Nowoczesny sposób podejmowania decyzji ekonomicznych w działalności rolniczej wymaga prowadzenia stałej analizy poniesionych
nakładów w procesie produkcyjnym. Wykorzystanie rachunku ekonomicznego pozwala na kształtowanie
intensywności produkcji na optymalnym poziomie przy danej technologii produkcji oraz aktualnym poziomie cen – zarówno środków produkcji, jak i żywca. Podstawą zapewnienia opłacalności produkcji jest
bieżąca analiza kosztów i opłacalności oraz dostosowywanie technologii produkcji do zmieniających się
warunków ekonomicznych.
Kształtowanie się opłacalności produkcji jest zagadnieniem bardzo istotnym dla producentów żywca drobiowego, zajmujących się produkcją wysoko kapitałochłonną, jaką jest odchów brojlerów. Jest to
bowiem często jedyna działalność produkcyjna, którą prowadzi rolnik, zdobywając w ten sposób środki
finansowe na utrzymanie siebie i rodziny. Na rozwój tej branży jak wcześniej wspomniano wpływa zwiększający się eksport, a także ceny pasz, energii i paliw. Opłacalność produkcji różnych kierunków użytkowania drobiu kształtują czynniki technologiczne, takie jak: technika, organizacja, materiał genetyczny, jakość
paszy oraz czynniki ekonomiczne: ceny środków produkcji (piskląt, paszy), ceny zbytu produktu (żywca,
jaj). Czynnikiem ekonomicznym odgrywającym dużą rolę jest także skala prowadzonej działalności (powierzchnia produkcyjna, liczba cykli produkcyjnych). Skracanie okresu tuczu i zwiększenie liczby rotacji
uzyskiwanych rocznie jest wyrazem postępu techniczno-technologicznego.
Reasumując, cena paszy w największym stopniu decydowała o poziomie kosztów jednostkowych i opłacalności. Opierając się na danych uzyskanych od podlaskich producentów drobiu, którzy są zorganizowani
w grupy producentów rolnych, w okresie 2005–2010 produkcja żywca brojlerów była opłacalna. Średnie wartości wskaźnika opłacalności zawierały się w przedziale od 104% (w 2005 roku) do 110% (w 2010 roku).
Literatura
1. Bank Danych Lokalnych: http://www.stat.gov.pl
2. Dowgiałło Z., Mandecki S., Ekonomika i organizacja produkcji zwierzęcej, PWN, Warszawa 1983
3. Rynek drobiu i jaj. Analizy Rynkowe, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2004, 2010, 2011
76
Owce
Małgorzata Wróblewska
Owczarstwo w Polsce ma długą i dobrą tradycję, w którą wpisuje się również województwo podlaskie. Najlepsza koniunktura na wełnę, żywiec barani i skóry owcze była na początku lat osiemdziesiątych.
Wtedy to pogłowie owiec w kraju liczyło blisko 5 mln sztuk w tym blisko 10% w byłym województwie białostockim. Począwszy od roku 1987 nastąpił drastyczny spadek produkcji owczarskiej, którego powodem
była destabilizacja rynku produktów owczarskich, zwłaszcza radykalne zmniejszenie zapotrzebowania na
wełnę, a w konsekwencji brak opłacalności.
O polskiej produkcji owczarskiej decyduje rynek zagraniczny, w tym możliwość eksportu jagniąt rzeźnych na rynek Unii Europejskiej. W kraju nie ma zorganizowanego rynku jagnięciny i baraniny, chociaż coraz bardziej wzrasta zainteresowanie konsumentów ze względu na jego prozdrowotne wartości odżywcze.
W aspekcie światowych trendów do ekstensyfikacji produkcji rolnej, zwraca się coraz częściej uwagę na
wykorzystanie owiec w ochronie środowiska i pielęgnacji krajobrazu.
Według danych GUS trend stanu pogłowia na lata 2000–2010 wykazuje tendencję spadkową spowodowaną brakiem opłacalności produkcji owczarskiej. Stan pogłowia owiec w kraju w 2010 roku wynosił
258,1 tys. szt. w tym maciorki jednoroczne i starsze stanowiły 60% populacji.
Pogłowie owiec w województwie podlaskim
Według danych GUS pogłowie owiec w województwie podlaskim w roku 2010 liczyło 22144 sztuki,
w tym 62% (13674 szt.) to maciorki jednoroczne i starsze. Stanowi to 8,3-procentowy udział w krajowej
puli owiec. Na przestrzeni 10 lat stan pogłowia owiec w województwie podlaskim był bardziej stabilny niż
w kraju. W województwie podlaskim zaznaczyła się lekka tendencja wzrostowa, gdy tymczasem w kraju
nadal utrzymuje się trend spadkowy (tabela 1.). Ten korzystny dla województwa stan wynika głównie z dużego udziału owiec matek ras rodzimych objętych Programem ochrony zasobów genetycznych (tabela 2.).
Tabela 1. Pogłowie owiec w latach 2003–2010 (tys. szt.)
Wyszczególnienie
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
22,9
19,7
23,3
19,6
21,2
19,7
18,1
22,1
331,9
323,6
286,4
258,1
Polska
337,8
317,6
316,0
301,0
Źródło: Pogłowie bydła i owiec, lata: 2003, 2009, Wyniki spisu rolnego 2010, GUS 2011
2010
Tabela 2. Liczba matek owczych objęta Programem ochrony zasobów genetycznych w latach 2005-2010
2005
Województwo
podlaskie
Polska
Rasa owiec
2010
2013
Województwo
podlaskie
Polska
Limit na
kraj
Limit na
województwo
podlaskie
ilość stad
owce
matki
szt.
ilość stad
owce
matki
szt.
ilość stad
owce
matki
szt.
ilość stad
owce
matki
szt.
Wrzosówka
48
2232
22
1768
126
6376
61
4570
9000
6074
Korideil
4
232
1
45
13
716
4
300
1500
445
Żelaźnieńska
4
142
1
68
11
453
2
180
1000
320
Okólska
12
189
-
-
42
648
1
30
1500
30
Kamieniecka
13
705
-
-
36
1671
1
46
4000
100
Pozostałe rasy
-
-
-
-
418
24539
0
0
0
owce matki
szt.
Razem
262
11481
44
1881
646
34403
69
5126
60600
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Regionalnego Związku Owiec i Kóz w Białymstoku (RZHOiK)
0
6969
Po integracji Polski z Unią Europejską, rasy rodzime wspierane są ze środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich w ramach programów rolnośrodowiskowych. Wsparcie to spowodowało istotne zmiany w strukturze rasowej owiec utrzymywanych w województwie podlaskim (wykres 1.).
77
5000
4570
4500
4000
3700
3500
3000
2500
2000
1500
1768
1400
1000
450 420
500
300
68
45
180
0
pon
rasy mięsne
wrzosówka
2004 r.
korideil
żelaźnieńska
0
30
okólska
0
46
kamieniecka
2010 r.
Wykres 1. Struktura rasowa matek owczych objętych oceną w latach 2004 i 2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Regionalnego Związku Owiec i Kóz w Białymstoku (RZHOiK)
Zdecydowanie zmniejszyła się populacja dominującej w roku 2004 polskiej owcy nizinnej (pon) na
rzecz owiec ras rodzimych głównie wrzosówki.
Obecnie w województwie podlaskim jest 89 stad hodowlanych w tym:
− 14 stad matecznych polskiej owcy nizinnej,
− 6 stad ojcowskich (mięsnych) w tym: 3 stada białogłowej owcy mięsnej, 2 stada ile de France i 1 stado
suffolka,
− 69 stad z rezerwy genetycznej, czyli owiec ras rodzimych: wrzosówka, korideil, żelaźnieńska, okólska,
kamieniecka.
W roku 2005 ilość matek owczych zakwalifikowanych do programu w województwie podlaskim wynosiła 16,4% populacji krajowej. Szczególnie korzystne było to, iż u podlaskich hodowców było 80% wrzosówek. Dało to możliwość powiększenia i utworzenia nowych stad hodowlanych.
Przyznany w ramach Programu ochrony zasobów genetycznych limit matek owczych dla województwa (6069 szt.) praktycznie został już wykorzystany.
Charakterystyka branży owczarskiej
Według danych GUS w województwie podlaskim, w 2010 roku owce utrzymywane były w 829 gospodarstwach, z czego 50% to gospodarstwa o powierzchni UR do 10 ha, 47% to gospodarstwa średnie
w przedziale 10–30 ha, a tylko 3% to gospodarstwa ponad 50 ha (wykres 2.). Najwięcej owiec, ponad 57%
jest w gospodarstwach średnich 10–30 ha, 27% w dużych, a 16% w gospodarstwach do 10 ha (wykres 3.).
W gospodarstwach do 10 ha utrzymuje się średnio 9 owiec, a w gospodarstwach ponad 50 ha średnie
stado liczy 110 owiec. Stada mateczne i ojcowskie mają minimum 50 matek, a stada zachowawcze 30.
W przekroju terytorialnym województwa, najwyższy udział w ogólnej populacji owiec w województwie posiadały powiaty: sokólski, bielski i hajnowski natomiast najniższy powiaty: wysokomazowiecki,
sejneński i moniecki. Obsada owiec na 100 ha użytków rolnych w województwie podlaskim w roku 2010
była wyższa niż w kraju, wzrosła też w stosunku do roku 2004. Według GUS wynosiła 1,7 szt. w kraju,
2,1 szt. w województwie podlaskim w roku 2010 i 1,9 szt. w kraju i 1,6 szt. w województwie podlaskim
w roku 2004.
78
Owce
6000
4900
5000
4231
4000
3710
2884
3000
2000
2501
1743
1113
1161
1000
0
0-5 ha
5-10 ha
10-15 ha
15-20 ha
20-30 ha
30-50 ha
50-100 ha pow. 100 ha
Wykres 2. Struktura obszarowa gospodarstw utrzymujących owce w województwie podlaskim
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ze spisu rolnego 2010
250
200
228
189
166
150
97
100
84
44
50
12
9
0
0-5 ha
5-10 ha
10-15 ha
15-20 ha
20-30 ha
30-50 ha
50-100 ha pow. 100 ha
Wykres 3. Pogłowie owiec w grupach obszarowych gospodarstw w województwie podlaskim
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ze spisu rolnego 2010
Rynek mięsa baraniego
Unia Europejska jest jednym z największych producentów baraniny (po Chinach), ale jednocześnie
największym jej importerem. Podaż pokrywa zapotrzebowanie tylko w 80%, pozostałe 20% pochodzi
z importu z krajów trzecich.
Polska jagnięcina uchodzi za jedną z najlepszych. Głównym odbiorcą żywca jagnięcego i baraniego
z województwa podlaskiego są Włochy. Co roku sprzedaje się blisko 8 tys. szt. jagniąt w wadze od 17
do 40 kg oraz dorosłe sztuki. Ceny za europejskim rynku baraniny są dosyć stabilne od 2004 roku. Ceny
uzyskiwane przez podlaskich rolników zależą od wagi jagniąt. Najwyższe uzyskuje się za jagnięta lekkie
w wadze 17–22 kg, w okresach przedświątecznych. RZHOiK w Białymstoku wiosną 2011 roku płacił za
jagnięta lekkie 8 zł netto, a w październiku 10 zł. Duży wpływ na cenę eksportowanego żywca ma sytuacja
na rynku walutowym.
W województwie podlaskim skup sześciu podstawowych gatunków zwierząt rzeźnych i drobiu w przeliczeniu na mięso (łącznie z tłuszczami) ogółem wyniósł 132 723,8 ton, w tym żywiec barani to tylko 533
tony, czyli 4%. Jest to o 2% więcej niż w kraju. Rozmiary produkcji żywca baraniego przedstawia tabela 3.
79
Tabela 3. Produkcja żywca rzeźnego baraniego w 2010 roku
Wyszczególnienie
Produkcja żywca baraniego
w tonach
Produkcja żywca w wadze
bitej ciepłej (wbc)1
Produkcja żywca baraniego
w sztukach
3907
1780
1780000
Polska
533
239
16033
1
Skup żywca rzeźnego w wadze żywej przeliczono na wagę bitą ciepłą (wbc) według następujących przeliczników: żywiec barani
krajowy – 43,00%, eksportowy – 50,00%
Źródło: Fizyczne rozmiary produkcji zwierzęcej w 2010 roku. Tablice wynikowe, GUS, Warszawa wrzesień 2011
Jeśli chodzi o rynek krajowy, GUS podaje, że spożycie mięsa baraniego wynosi 0,1 kg na osobę w ciągu roku, dla porównania spożycie mięsa wołowego około 4 kg, 26 kg drobiowego i 46 kg wieprzowego.
W unijnych statystykach, w rubryce dotyczącej spożycia baraniny w Polsce figuruje „0”. Średnie spożycie
we Francji, Włoszech i w Grecji waha się od 1,3 do 3,5 kg, w pozostałych krajach Unii średnio 0,9 kg. Największe spożycie baraniny notuje się na Cyprze – przekracza ono 12 kg rocznie na osobę. Na kraj sprzedaje
się głównie wybrakowane sztuki w cenie 1,5 zł/kg. Polska w roku 2010 zaimportowała około 400 ton mięsa
baraniego, głównie z Nowej Zelandii.
Rynek wełny
Krajowa produkcja wełny owczej niepranej w 2010 roku wynosiła 620 ton. Województwo podlaskie
ma 6,7-procentowy udział w ogólnokrajowej produkcji wełny. Na przestrzeni lat, w skupie wełny w województwie (wykres 4.). widoczny jest trend spadkowy spowodowany niższą wydajnością wełny od owcy
(więcej wrzosówek).
100000
92959
Produkcja wełny (kg)
80000
67722
66750
61764
56527
60000
43160
41520
2009
2010
40000
20000
0
2004
2005
2006
2007
2008
Wykres 4. Produkcja wełny w latach 2004–2010 roku w województwie podlaskim
Źródło: Fizyczne rozmiary produkcji zwierzęcej w 2010 roku. Tablice wynikowe, GUS, Warszawa wrzesień 2011
Wydajność wełny od jednej owcy w województwie podlaskim wynosiła 2,5 kg, przy średniej krajowej
2,7 kg. Ceny skupu wełny, według danych RZHOiK w Białymstoku, od kilku lat pozostają na niezmienionym
niskim poziomie, kształtują się na poziomie 2 zł za wełnę białą i około 1 zł/kg za wełnę barwną (od owcy
wrzosówki).
Czynniki warunkujące opłacalność chowu owiec
Wśród najważniejszych czynników warunkujących opłacalność chowu owiec eksperci wyróżniają:
ceny skupu jagniąt, poziom wsparcia w tym dotacje do postępu hodowlanego, wskaźniki reprodukcji oraz
koszty produkcji pasz. Po stronie wpływów duże znaczenie ma wsparcie unijne i krajowe, a po stronie
wydatków koszty wytwarzania pasz własnych i koszty obsługi stada. Należy jednak mieć świadomość,
80
Owce
że wydajność produkcji mięsa owczego jest niższa od wydajności innych zwierząt rzeźnych, stąd koszty
wytwarzania są relatywnie wyższe. Dlatego dla rozwoju branży konieczne jest wsparcie w formie dotacji
prowadzące do poprawy opłacalności chowu. Opłacalność produkcji przeznaczanej głównie na eksport
uzależniona jest od wahań cen na rynkach odbiorców polskiej baraniny. Istotny wpływ na poprawę opłacalności branży owczarskiej może mieć rynek krajowy pod warunkiem wypromowania tego tak wartościowego mięsa. Efektywność gospodarowania jest większa kiedy profil produkcji jest ściśle dostosowany
do warunków środowiskowych i systemu produkcji. Drogą do zwiększenia efektywności hodowli owiec
w województwie podlaskim może być również wdrożenie niskonakładowych metod produkcji, głównie
chowu zgodnie z regułami rolnictwa ekologicznego.
W Polsce problemami hodowli owiec zajmuje się Polski Związek Owczarski działający na podstawie
przepisów ustawy z dnia 8 października 1982 roku o społeczno-zawodowych organizacjach rolników
(Dz.U. nr 32, poz. 217 ze zm.) i Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi dotyczącego powierzenia
spraw hodowlanych owiec i kóz Polskiemu Związkowi Owczarskiemu (Dz.U. nr. 122, poz.787 z 2008 r.).
Polski Związek Owczarski zrzesza 11 regionalnych związków, obejmujących swoim zasięgiem działania
terytorium całego kraju. Związki Regionalne pracują bezpośrednio z hodowcami owiec i kóz. Prowadzą
ocenę owiec i kóz w stadach, jak również wpisują zwierzęta tych gatunków do ksiąg zwierząt hodowlanych. Teren województwa podlaskiego obsługuje Regionalny Związek Hodowców Owiec i Kóz z siedzibą
w Białymstoku, który zrzesza 300 rolników.
Perspektywy dla owczarstwa warunkuje przede wszystkim rozwój krajowego popytu na mięso jagnięce i baranie, a także sytuacja na rynku baraniny w krajach UE. Według informacji Polskiego Związku
Owczarskiego, Polska od wielu lat dysponuje kontyngentem bezcłowym na eksport żywca i mięsa baraniego na rynek krajów, którego nie wykorzystuje. W Unii Europejskiej podaż pokrywa zapotrzebowanie
tylko w 80%, pozostałe 20% pochodzi z importu z krajów trzecich. Polska jagnięcina uchodzi za jedną
z najlepszych stąd jest chętnie kupowana. Dotychczas nie udało się zorganizować rynku wewnętrznego.
W roku 2009 został powołany Fundusz Promocji Mięsa Owczego. (Dz.U. nr 97, poz. 799 z 2009 r.). Jednak
gromadzi on bardzo mało środków i nawet przy największym zaangażowaniu jego członków niewiele
może zdziałać. Najlepszym rozwiązaniem dla hodowców byłoby wykorzystywane istniejących możliwości
wsparcia finansowego dla grup producentów. W aktualnych uwarunkowaniach organizacyjnych i prawnych organizowanie grup producentów jest szczególnie istotne dla optymalizacji zagospodarowania żywca jagnięcego na potrzeby runku krajowego.
Naturalny potencjał środowiska przyrodniczo-rolniczego, a także tradycje owczarskie na niektórych
obszarach województwa podlaskiego przemawiają za rozwojem i ciągłym doskonaleniem tej branży.
Szczególne znaczenie ma chów i hodowla owiec ras rodzimych, które są szczególnie przydatne do utrzymywania w systemie produkcji ekstensywnej, w tym ekologicznej, co pozwala na efektywne zagospodarowanie terenów półnaturalnych, o ubogich zasobach paszowych.
Dla rozwoju branży konieczne jest wsparcie w formie dotacji prowadzące do poprawy opłacalności
chowu. Należy mieć świadomość, że wydajność produkcji mięsa owczego jest niższa od wydajności innych
zwierząt rzeźnych, stąd koszty wytwarzania są relatywnie wyższe. Wsparcie jakie uzyskały gospodarstwa
posiadające rasy zachowawcze przyczyniło się do dalszego ich rozwoju. Aby owczarstwo przetrwało i rozwijało się w województwie podlaskim potrzebne jest duże zaangażowanie samych rolników, związku, samorządów lokalnych i wsparcia finansowego do produkcji.
Literatura
1. Kossakowska J., Krajowy rynek mięsa w 2010 roku, Biuletyn Informacyjny ARR 12/2010, s. 22
2. Lipecka C., Gruszecki T., Owczarstwo polskie wczoraj, dziś - ale co dalej?, Przegląd Hodowlany 3/2010, s. 1
3. Rokicki T., Przemiany w gospodarstwach owczarskich w Polsce, Roczniki Nauk Rolniczych, seria G, T. 96, z. 3, 2009
4. Sytuacja na rynku owiec. Rynek mięsa. Analizy Rynkowe, nr 1/2008
81
Szanse rozwoju rolnictwa ekologicznego w województwie
podlaskim
Rolnictwo ekologiczne (organiczne), to alternatywny do konwencjonalnego sposób produkcji żywności,
który charakteryzuje troska o zdrowie konsumenta i stan środowiska naturalnego. Jako system, rolnictwo ekologiczne opiera się na naturalnych metodach uprawy roślin, chowu zwierząt i produkcji żywności bez stosowania nawozów sztucznych i syntetycznych środków ochrony roślin, jak również bez antybiotyków i hormonów
wzrostu. Jest to jedyna forma rolniczego gospodarowania, która została jasno i precyzyjne określona przepisami prawa1, i jest kontrolowana na każdym szczeblu produkcji. Ustawodawca wyznaczył metodzie tej podwójną funkcję: z jednej strony ma ona dostarczać wysokiej jakości, pełnowartościową żywność na specyficzny
rynek odbiorców, kształtowany przez popyt, z drugiej przyczyniać się do ochrony środowiska, dobrostanu
zwierząt i rozwoju obszarów wiejskich. Wyraźny wzrost zainteresowania rolnictwem ekologicznym i żywnością produkowaną metodami ekologicznymi obserwuje się od kilkudziesięciu lat. Na sytuację tę wpłynęły negatywne zjawiska, które zaistniały w rolnictwie krajów wysoko rozwiniętych. Są to przede wszystkim: spadek
zaufania konsumentów do jakości surowców żywnościowych produkowanych intensywnymi metodami (w
następstwie zagrożenia BSE), skażenie produktów żywnościowych dioksynami, GMO, nadprodukcja artykułów
żywnościowych, a w konsekwencji spadek cen i opłacalności produkcji oraz nasilające się ujemne oddziaływanie rolnictwa na środowisko przyrodnicze (zmniejszenie bioróżnorodności, zanieczyszczenie wód gruntowych
i powierzchniowych, głównie związkami azotu i fosforu, niekorzystne zmiany w krajobrazie rolniczym itp.).
Rozwój rolnictwa ekologicznego w województwie podlaskim na tle kraju
Integracja Polski z Unią Europejską zwiększyła zainteresowanie ekologicznym sposobem gospodarowania, przede wszystkim ze względu na subwencje, a także lepsze możliwości zbytu żywności produkowanej metodami ekologicznymi. W latach 2004–2010 liczba gospodarstw ekologicznych w kraju zwiększyła
się z 3705 do 20956 (czyli 6-krotnie), a obszar użytków rolnych wzrósł z 105 tys. ha do 519 tys. ha (5-krotnie). W tym samym czasie w województwie podlaskim liczba gospodarstw ekologicznych z 200 powiększyła się do 2033 (wzrost 10-krotny), natomiast powierzchnia ekologicznych upraw wzrosła z 3,9 tys. ha
do 42,7 tys. ha (11-krotnie). Dynamikę wzrostu ilości gospodarstw i powierzchni upraw ekologicznych po
zakończonym okresie konwersji i w okresie konwersji (przestawiania) przedstawia wykres 1. i 2.
25000
20956
20000
17091
14896
15000
11870
9189
10000
5000
7183
3705
200
482
628
1160
847
2033
1528
0
2004
2005
2006
2007
2008
Polska
woj. podlaskie
2009
2010
Wykres 1. Liczba gospodarstw ekologicznych w latach 2004–2010
Źródło: Raporty IJHARS z lat 2006, 2008, 2011
Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej, Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r.
o rolnictwie ekologicznym (Dz.U. nr 116, poz. 975)
1
82
Szanse rozwoju rolnictwa ekologicznego w województwie podlaskim
600000
519068
500000
367062
400000
314921
287528
300000
228009
166630
200000
104932
100000
20410
15391
12150
8356
3855
28765
42916
0
2004
2005
2006
2007
Polska
2008
2009
2010
woj. podlaskie
Wykres 2. Powierzchnia ekologicznych upraw w latach 2004–2010
Źródło: Raporty IJHARS z lat 2006, 2008, 2011
Wraz ze wzrostem ilości gospodarstw przybywa też podmiotów powiązanych z ekologiczną produkcją.
Ich stan na dzień 31 grudnia 2010 r. przedstawia tabela 1. Należy zauważyć, że gospodarstwa ekologiczne
(producenci rolni) w województwie to 9,74% ogółu gospodarstw ekologicznych w kraju, a certyfikowana
powierzchnia w województwie stanowi 8,27% powierzchni ekologicznych użytków w kraju. Natomiast
z 293 przetwórni produktów ekologicznych w kraju, w województwie podlaskim jest ich tylko 6 (2%).
Tabela 1. Producenci ekologiczni certyfikowani w 2010 roku w Polsce
Wyszczególnienie
Polska
Producenci ekologiczni ogółem
1.
20955
Producenci rolni
20582
w tym:
 producenci rolni z gruntami po zakończonym okresie konwersji
 producenci rolni z gruntami w okresie konwersji
12901
7681
2.
Producenci prowadzący działalność w zakresie pszczelnictwa
3.
Dostawcy ekologicznego materiału siewnego i wegetatywnego materiału rozmnożeniowego
15
8
4.
Producenci prowadzący działalność w zakresie zbioru ze stanu naturalnego
34
5.
Importerzy wprowadzający na polski rynek produkty ekologiczne
14
6. Przetwórcy produktów ekologicznych
Źródło: Raport IJHARS, 2011
293
Powierzchnia UR wykorzystywanych przez gospodarstwa ekologiczne w kraju wynosi 519068 ha, tj.
3,25% użytkowanej rolniczo powierzchni kraju. W województwie podlaskim udział ten wynosi 3,8%, a certyfikowana powierzchnia wynosi 42916 ha. Przeciętna powierzchnia gospodarstwa ekologicznego w Polsce
wynosi 25,2 ha, a w województwie podlaskim 21 ha UR i jest większe o 58% od gospodarstwa konwencjonalnego; w stosunku do roku 2004, powierzchnia gospodarstwa ekologicznego wzrosła o 1,58 ha. Ubyło
gospodarstw najmniejszych, do 5 ha, przybyło natomiast gospodarstw o powierzchni ponad 50 ha. Procentowy udział gospodarstw ekologicznych w poszczególnych grupach obszarowych w stosunku do gospodarstw ekologicznych w kraju i gospodarstw ogółem w województwie podlaskim przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Struktura obszarowa gospodarstw w 2010 roku (%)
Wyszczególnienie
Grupy obszarowe użytków rolnych w ha
0–5
5–10
10–20
20–50
50–100
pow.100
Gospodarstwa ekologiczne w Polsce
23,7
24,3
22,0
16,5
9,0
4,5
Gospodarstwa ekologiczne w województwie
podlaskim
10,9
28,0
39,0
16,6
3,5
Gospodarstwa konwencjonalne
30,0
25,7
29,0
14,0
1,0
w województwie podlaskim
Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji IJHARS i Raportu z wyników GUS, Powszechny Spis Rolny 2010
2,0
0,3
83
Gospodarstwa ekologiczne w stosunku do ogólnej ilości gospodarstw w województwie wyróżniają
się większym udziałem gospodarstw o powierzchni od 10 ha. Podobna zależność występuje w stosunku
do gospodarstw ekologicznych w kraju, z tym że w województwie podlaskim mniejszy jest udział gospodarstw większych niż 50 ha.
Warunki do prowadzenia produkcji ekologicznej w województwie
Urozmaicone warunki glebowe i klimatyczne oraz walory przyrodnicze i krajobrazowe czynią województwo podlaskie jednym z najcenniejszych pod względem zasobów środowiska obszarów Polski –
ponad 44% jego powierzchni objęte jest przyrodniczą ochroną prawną (NATURA 2000). Obszary cenne
przyrodniczo stanowią barierę rozwoju intensywnego rolnictwa, ale sprzyjają rozwojowi rolnictwa ekologicznego, przyjaznego środowisku. Według syntetycznego wskaźnika przydatności obszarów do produkcji
ekologicznej (SWPE)2, wyznaczonego przez IUNG-PIB w Puławach, najlepsze warunki do prowadzenia produkcji ekologicznej w województwie podlaskim są w północnej części województwa w powiatach: suwalskim, sejneńskim i augustowskim (rysunek 1). Jest to teren o bardzo dużym udziale obszarów chronionych
Wiżajny
Rutka-Tartak
S zypliszki Puńsk
Jeleniewo
Przerośl
Filipów
Krasnopol Sejny
Suwałki
Bakałarzewo
Giby
Raczki
Nowinka
Płaska
Augustów
Bargłów Kościelny
Lipsk
Sztabin
Nowy Dwór
Dąbrowa Białostocka
Rajgród
Suchowola
Szczuczyn
Kolno
Turośl
Grajewo
Goniądz
Wąsosz
Grabowo
Radziłów
Przytuły
Trzcianne
Stawiski
Jedwabne
Mały Płock
Zbójna
Nowogród
Miastkowo
Piątnica
Sidra
Kuźnica
Janów
Korycin
Sokółka
Mońki Jasionówka
Czarna Białostocka
Knyszyn
Szudziałowo
Wasilków
Krypno
Dobrzyniewo Kościelne
Supraśl
Rutki
Krynki
Gródek
Tykocin
BIAŁYSTOK
Zawady
Choroszcz
Wizna
Łomża
Jaświły
Kobylin-Borzymy
Turośń Kościelna Zabłudów
Sokoły
Łapy Juchnowiec Kościelny
Michałowo
Kołaki Kościelne
Narew
Śniadowo Zambrów
Suraż
Narewka
Wysokie Mazowieckie Poświętne
Wyszki
Czyże
Nowe Piekuty
Szumowo
Szepietowo
Białowieża
Bielsk Podlaski
Czyżew-Osada
Hajnówka
Klukowo Rudka Brańsk
Orla
Ciechanowiec
Boćki
Dubicze Cerkiewne
Kleszczele
Grodzisk
Milejczyce
Dziadkowice
Czeremcha
Perlejewo
Siemiatycze
Nurzec-Stacja
Drohiczyn
Mielnik
S WP E
> 200 w pełni przydatne
140-200 przydatne
< 140 przydatne z ograniczeniem
gminy miejskie
(24)
(27)
(54)
(13)
Rysunek 1. Zróżnicowanie wskaźnika przydatności ekologicznej (SWPE) w gminach województwie podlaskiego
(IUNG, Puławy 2004)
Syntetyczny wskaźnik przydatności obszarów do produkcji ekologicznej (SWPE) stanowi sumę wskaźników cząstkowych charakteryzujących poszczególne czynniki uwzględnione w waloryzacji: WTUZ – wskaźnik trwałych użytków zielonych, WPW – wskaźnik lesistości, WGML
– wskaźnik gleb marginalnych, WKWG – wskaźnik odczynu gleb, WOCHR – wskaźnik obszarów chronionych, WIPR – wskaźnik intensywności produkcji rolnej, WSOG – wskaźnik struktury obszarowej gospodarstw; wartość tego wskaźnika charakteryzuje ogólną przydatność
danego obszaru do produkcji ekologicznej, ale jego wysokie wartości nie muszą być równoznaczne z dużą produktywnością siedliska.
2
84
(Wigierski Park Narodowy, Suwalski Park Krajobrazowy oraz Park Krajobrazowy Puszczy Rominickiej zajmują około 60% powierzchni tego terenu) i niskim wskaźniku waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej.
Wysokie wartości wskaźnika SWPE otrzymała również część środkowo-wschodnia województwa z powiatami: sokólskim, hajnowskim i wschodnią częścią powiatu białostockiego. Rejon ten charakteryzuje się
słabymi glebami, dużą lesistością oraz dużym udziałem obszarów chronionych (Białowieski Park Narodowy, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, Biebrzański Park Narodowy). Mniej przydatny do rozwoju
rolnictwa ekologicznego jest obszar leżący w południowo-zachodniej i środkowej części województwa,
w powiatach: bielskim, wysokomazowieckim, zambrowskim, łomżyńskim, kolneńskim oraz zachodniej
części powiatu białostockiego i siemiatyckiego. Jest to rejon o stosunkowo korzystnych warunkach przyrodniczych dla produkcji rolnej, o małym udziale obszarów chronionych oraz wysokim wskaźniku intensywności organizacji produkcji rolniczej z uwagi na dobrze rozwinięty chów bydła mlecznego.
Analizując przestrzenne rozmieszczenie gospodarstw ekologicznych w województwie stwierdzono, że
na ogół pokrywa się ono z waloryzacją dokonaną na podstawie wartości SWPE, a liczba gospodarstw jest
istotnie dodatnio skorelowana z udziałem i powierzchnią obszarów chronionych.
Najwięcej gospodarstw ekologicznych funkcjonuje w północnej części województwa, w powiatach: suwalskim, sejneńskim i augustowskim oraz w środkowo-wschodniej części województwa, w powiatach:
sokólskim, białostockim i hajnowskim. Najmniej gospodarstw ekologicznych jest w powiecie zambrowskim, monieckim i wysokomazowieckim, czyli w powiatach, gdzie prowadzona jest intensywna produkcja
mleczarska.
Charakterystyka produkcji ekologicznej w gospodarstwach województwa podlaskiego
W województwie podlaskim produkcja metodami ekologicznymi prowadzona jest na powierzchni
42916,78 ha UR, z tego w roku 2010 tylko 44% uprawianych gruntów było po zakończonym okresie konwersji. Oznacza to, że produkty z niespełna 50% upraw mogły być sprzedane jako posiadające certyfikat
jakości ekologicznej. Zróżnicowanie ilości gospodarstw ekologicznych i ich powierzchni w poszczególnych
powiatach województwa przedstawia tabela 3. Zawarte w niej dane nie pozbawione są błędu, ponieważ
analizowane są ze względu na miejsce zamieszkania gospodarza, a nie miejsce położenia gruntów – dotyczy to głównie użytkowników gospodarstw zamieszkujących w Białymstoku, których grunty położone są
głównie w powiecie monieckim (gdzie biebrzańskie łąki to ponad 2500 ha).
Tabela 3. Gospodarstwa ekologiczne w powiatach województwa podlaskiego w 2010 roku
Powiat Liczba
gospodarstw Powierzchnia
gospodarstwa
w ha* w okresie
konwersji
po zakończeniu
okresu konwersji
Udział gruntów
po zakończeniu
okresu konwersji
w %
58
w tym gospodarstwa
augustowski
201
2567,1
1088,75
1478,35
białostocki
200
8872,89
5777,83
3095,06
35
bielski
121
2175,33
693,77
1481,56
68
grajewski
114
2335,51
1206,69
1128,82
48
hajnowski
147
2580,92
760,91
1820,01
70
kolneński
89
1566,41
847,49
718,92
46
łomżyński
95
1686,6
769,7
916,9
54
17
moniecki
27
3538,26
2925,8
612,46
sejneński
205
2985,23
1402,89
1582,34
53
siemiatycki
73
1017,82
449,79
568,03
56
sokólski
207
3521,08
1655,05
1866,03
53
suwalski
498
8653,17
5454,64
3198,53
40
wysokomazowiecki
34
1195,03
880,47
314,56
26
zambrowski
22
221,43
2033
42916,78
Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji IJHARS za 2010 rok
113,49
107,94
49
24027,28
18889,51
44
W strukturze użytkowania gruntów gospodarstw ekologicznych grunty orne stanowiły tylko 46%, przy
60% dla ogółu gospodarstw w województwie. O 11% był większy udział TUZ, a udział sadów ekologicznych 8-krotnie przewyższał średnią dla województwa (wykres 3.).
85
70
60,2
60
50
46
39,3
50
40
30
20
4
10
0,5
0
Sady
Użytki zielone
Gospodarstwa ekologiczne
Grunty orne
Gospodarstwa ogółem
Wykres 3. Struktura użytkowania gruntów w gospodarstwach w 2010 roku (%)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji IJHARS i Raportu z wyników GUS, Powszechny Spis Rolny 2010
Struktura użytkowania gruntów ekologicznych jest wyraźnie związana z ich powierzchnią. W gospodarstwach do 20 ha udział TUZ zbliżony jest do wartości przeciętnych, natomiast w większych gospodarstwach stanowią one ponad 50% ogółu UR i nie są zwykle powiązane z produkcją zwierzęcą. W grupie
gospodarstw ponad 100 ha TUZ stanowią 91% użytkowanych gruntów. Duży ich udział w strukturze sadów i plantacji jagodowych wynika z nasadzeń orzecha włoskiego. Obecnie ustawodawca znacznie ograniczył wysokość płatności rolnośrodowiskowych, co zahamowało dalsze nasadzenia i zaobserwowano już
likwidację plantacji.
Produkcja roślinna
Szczegółowa analiza struktury zasiewów w gospodarstwach ekologicznych jest dosyć utrudniona ze
względu na rozdrobnione zapisy w bazie danych GIJHARS i brak jednolitej ich klasyfikacji, zgodnej z metodyką stosowaną przez GUS. W tej sytuacji 53,6% zasiewów zaliczono do pozostałych roślin. Zbożami w gospodarstwach ekologicznych obsiano 48% gruntów ornych, podczas gdy w całym podlaskim rolnictwie
udział ten wynosił w roku 2010 ponad 77% (wykres 4.).
[%]
80
77,7
70
60
53,6
48
50
40
30
17,8
20
0,2
10
1,9
2,8
1,3
1,5
0,4
0
Zboża
Strączkowe
Gospodarstwa ogółem
Okopowe
Przemysłowe
Gospodarstwa ekologiczne
Wykres 4. Struktura zasiewów gruntów ornych (%)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji IJHARS
86
Pozostałe
W gospodarstwach ekologicznych większy jest udział roślin strączkowych na ziarno, ale znacznie
mniejszy ziemniaków i roślin przemysłowych. Związane jest to głównie z trudnością w uprawie tych gatunków roślin, bez środków ochrony roślin.
Uprawy polowe
W strukturze zasiewów zbóż dominuje głównie żyto, owies, mieszanki zbożowe i zbożowo-strączkowe
(wykres 5). Rolnicy wracają też do uprawy starych gatunków zbożowych, takich jak pszenica orkisz czy
pszenica płaskurka, które charakteryzują się wyjątkowymi walorami żywieniowymi.
pszenica
orkisz
4%
1%
inne zboża w tym
gryka
36%
żyto
24%
owies
17%
pszenżyto
14%
jęczmieo
4%
Wykres 5. Udział gatunkowy zbóż w strukturze zasiewów (%)
Roczne zbiory zbóż w roku 2010 z gruntów, którym upłynął okres konwersji, przekroczyły 20 tys. ton.
Średnie szacunkowe plony pszenicy ekologicznej z ha wynoszą około 20 dt z ha, większe są plony pszenicy
orkisz – 22 dt z ha. Plon żyta i owsa wyszacowano na 17 dt, jęczmienia na 20 dt, pozostałe zboża, w tym
gryka, na 11dt z ha. Plony w gospodarstwach ekologicznych w roku 2010 w stosunku do konwencjonalnych były niższe o około 25%. Najwięcej zbóż towarowych uprawia się w powiecie suwalskim, białostockim i sokólskim. Mniejsze gospodarstwa sprzedają zbiory w jakości konwencjonalnej ze względu na
brak zorganizowanego rynku. Gospodarstwa mające duże partie jednolitego produktu mogą sprzedać go
odbiorcom krajowym, a także niemieckim i francuskim, jako produkt ekologiczny.
Ziemniaki jadalne w gospodarstwach ekologicznych zaliczane są do warzyw. Uprawia się je głównie
na potrzeby własne gospodarstw. Zapotrzebowanie rynku pokrywa produkcja z kilku gospodarstw uprawiających od 0,5 do 7 ha ziemniaka.
Obiecującym i mało jeszcze spopularyzowanym kierunkiem produkcji roślinnej jest uprawa roślin oleistych: len oleisty, lnianka, wiesiołek. Aktualnie powierzchnia tych upraw jest jeszcze niewielka w stosunku
do potencjalnego popytu obserwowanego na rynku krajowym.
Produkcja warzyw i ziół
Struktura upraw warzywnych jest w wielu gospodarstwach ekologicznych bardzo tradycyjna, z dużym
udziałem warzyw korzeniowych, kapusty, cebuli i fasoli. Łącznie uprawia się nieco ponad 60 ha warzyw.
Uprawy pod osłonami stanowią mały odsetek ogółu upraw warzywnych, ale można sądzić, że kierunek
ten będzie dalej się rozwijał ze względu na duży popyt na lokalnym rynku. Warzywa nadal w niewielkim
stopniu są przeznaczane do przetwórstwa na susze, głównie są spożywane przez domowników lub sprzedawane bezpośrednio z gospodarstwa.
Niewielka jest także podaż ziół w stosunku do zapotrzebowania funkcjonujących w województwie
zakładów zielarskich. W uprawie polowej rośliny lecznicze i stosowane jako przyprawy uprawiane są na
powierzchni 152,8 ha. Ich uprawy są zlokalizowane w powiatach: siemiatyckim, hajnowskim, grajewskim,
87
białostockim oraz bielskim i suwalskim. Wzrasta popyt na ekologiczne zioła, więc jest to kierunek produkcji, który ma szanse szybkiego rozwoju. Warzywa i zioła są uprawami pracochłonnymi, wymagającymi
zastosowania odpowiedniego sprzętu do uprawy i zbioru, a także suszenia. Wymagają też dużego nakładu
siły roboczej. Do rozwoju tego typu gospodarstw potrzebna jest duża wiedza rolnika, doradztwo specjalistyczne i dostęp do środków inwestycyjnych.
Uprawy sadownicze i jagodowe
Uprawy sadownicze i jagodowe prowadzone są na powierzchni 1683 ha, z tego 1190 ha jest po okresie
konwersji. Pozostałe uprawy są w okresie konwersji, 80% w trzecim roku konwersji (dla upraw wieloletnich konwersja trwa 3 lata). W uprawach sadowniczych jest duży udział ekstensywnych sadów o małej
powierzchni przypadającej na jedno gospodarstwo oraz nieowocującego orzecha włoskiego (wykres 6.).
W rezultacie plony i ogólne zbiory tych upraw są niskie, a możliwości zgromadzenia pod względem jakości
i ilości owoców bardzo ograniczone. Jest to istotną barierą w rozwoju przetwórstwa oraz handlu z odbiorcami wymagającymi zapewnienia ciągłości dostaw.
aronia
8%
malina truskawka
7%
2%
pozostałe krzewy
owocowe
jabłoń
4%
11%
pozostałe drzewa
owocowe
10%
porzeczka
21%
leszczyna
3%
orzech włoski
34%
Wykres 6. Udział gatunkowy upraw sadowniczych i jagodowych (%)
Lepszą sytuację obserwujemy w przypadku truskawki, maliny, porzeczki oraz aronii. Rolnicy podlascy
posiadają duże doświadczenie w produkcji tych owoców i ten kierunek produkcji roślinnej ma duże szanse rozwoju ze względu na istniejący na rynku międzynarodowym popyt. Jest też zapotrzebowanie na te
produkty na rynku krajowym i lokalnym. Ekologiczne owoce na sprzedaż uprawia się głównie w powiecie
sokólskim, bielskim i siemiatyckim. Związane jest to z możliwością ich zbytu chłodniom w Sokółce i Bielsku Podlaskim. Plony z towarowych ekologicznych plantacji są niższe od 20 do 40%, od plonów z gospodarstw konwencjonalnych. Rolnicy sprzedający ekologiczne owoce na przetwórstwo uzyskują zwykle cenę
wyższą o około 30% od produktów konwencjonalnych.
Największym ograniczeniem przy uprawie malin i truskawek jest duże zapotrzebowanie na siłę roboczą. Producenci owoców współpracują ze sobą, nie jest to jednak współpraca formalna. Mimo dostępu
do środków na rozwój przedsiębiorczości na wsi wciąż nie wykorzystano szansy na rozwój przetwórstwa.
Małe przetwórnie dałyby możliwość zagospodarowana owoców ze starych sadów i wykorzystanie starych
receptur.
Produkcja zwierzęca
Chów zwierząt może być atrakcyjną i skuteczną metodą na poprawę efektywności ekonomicznej gospodarstw ekologicznych. Z jednej strony jest źródłem nawozów organicznych dla prowadzonych upraw,
z drugiej przy obserwowanym rozwoju przetwórstwa, ma szansę na objęcie wiodącej roli w przychodach.
Niestety, obserwuje się drastyczny spadek pogłowia, zwłaszcza w małych gospodarstwach. W roku 2010
88
w województwie tylko 40% gospodarstw prowadziło ekologiczną produkcję zwierzęcą (810 gospodarstw).
Największy procentowo udział gospodarstw ze zwierzętami jest w powiatach: augustowskim, sejneńskim
i suwalskim, a najmniejszy w powiecie białostockim. Zważywszy na fakt, iż w gospodarstwach bezinwentarzowych nie ma zamkniętego obiegu materii, niemożliwe jest uzyskanie wysokich i stabilnych plonów.
Pogłowie zwierząt w gospodarstwach ekologicznych w powiatach przedstawia tabela 6.
Tabela 6. Pogłowie zwierząt w gospodarstwach ekologicznych (szt.)
Bydło
Powiat
krowy
mleczne
Świnie
bydło
na mięso
Owce
maciory
pozostała
trzoda
owce
maciorki
Kozy
Drób
pozostałe
owce
kozy
mamki
kury nioski
augustowski
242
4
17
259
54
14
19
2392
białostocki
196
114
12
77
239
226
15
1993
bielski
148
151
10
66
481
389
2
1079
grajewski
162
241
25
141
226
0
1
455
hajnowski
78
71
19
105
174
158
11
865
kolneński
110
131
25
201
0
0
3
435
łomżyński
107
95
41
224
3
0
4
441
moniecki
23
15
9
63
168
57
0
97
sejneński
349
608
1
284
4
0
5
811
siemiatycki
26
34
26
11
0
2
0
577
sokólski
112
170
42
331
257
116
9
886
suwalski
762
369
157
1273
384
335
36
5470
wysokomazowiecki
13
7
0
12
0
0
37
139
zambrowski
1
5
0
0
1
0
0
14
1991
1297
142
15654
2329
2015
407
3047
Źródło: Opracowanie własne na podstawie informacji IJHARS za 2010 rok
W gospodarstwach ekologicznych było w 2010 roku 2329 sztuk krów. Najczęściej utrzymuje się 1–2
krowy na potrzeby rodziny. Więcej niż 5 sztuk jest w 132 gospodarstwach, a tylko w 20 gospodarstwach
jest ponad 20 sztuk krów mlecznych. Mleko zużywane jest na potrzeby rodziny lub sprzedawane mleczarni jako konwencjonalne. Tylko kilka gospodarstw sprzedaje mleko do ekologicznej mleczarni Eko Łukta
w województwie warmińsko-mazurskim.
Produkcja żywca wołowego pozostaje nadal na bardzo niskim poziomie pomimo potencjalnych możliwości rozwoju tego kierunku produkcji, wynikającego z dużego udziału użytków zielonych w strukturze użytkowanych gruntów. W województwie są 4 stada bydła opasowego pod kontrolą użytkowości. W
45 gospodarstwach jest ponad 10 sztuk bydła opasowego. Najwięcej gospodarstw specjalizujących się
w chowie bydła opasowego jest w powiatach: suwalskim, sejneńskim i grajewskim. Bydło sprzedawane
jest głównie w jakości konwencjonalnej. W ostatnim czasie notuje się większe zainteresowanie bydłem
posiadającym certyfikat produktu ekologicznego. Specjalizacji w chowie bydła mięsnego nie sprzyja
słabo rozwinięte przetwórstwo mięsa. Czynnik ten hamuje również chów trzody chlewnej. Poważnym
utrudnieniem jest też ograniczona dostępność i wysoki koszt zakupu ekologicznych pasz pełnoporcjowych, co szczególnie niekorzystnie wpływa na rozwój produkcji drobiarskiej. Aktualnie w województwie
podlaskim nie funkcjonuje żadna przetwórnia mięsa ekologicznego, ani też przetwórnia ekologicznych
surowców na pasze.
W gospodarstwach ekologicznych przybywa owiec, zwłaszcza starych ras, głównie owcy rasy wrzosówka, co jest bardzo pożądanym zjawiskiem. Według danych z 2010 roku w województwie jest 3288 sztuk,
w tym 1991 sztuk maciorek. Owce utrzymywane są w 48 gospodarstwach, w tym w 24 stadach zachowawczych, liczących od 30 do 370 sztuk maciorek. W pozostałych gospodarstwach są pojedyncze sztuki
na potrzeby własne. Sprzedaje się głównie jagnięta, jako produkt konwencjonalny. Ekologiczna jagnięcina
z owcy rodzimych ras ze względu na swoje walory smakowe mogłaby stać się rozpoznawalnym produktem, za który można byłoby uzyskiwać wyższą cenę. Należy jednak ten produkt wypromować. W związku
z trudnością w sprzedaży zwierząt rzeźnych posiadającej jakość ekologiczną wielu rolników zrezygnowało
z ich certyfikacji (w gospodarstwach ekologicznych utrzymywane są jako zwierzęta konwencjonalne).
Dobrze rozwija się produkcja jaj. Jest to produkt, który bez problemu można sprzedać jako ekologiczny. Ekologiczne nioski utrzymywane są w 509 gospodarstwach. Stad, w których utrzymuje się ponad
89
100 kur, jest 28, a największe stado liczy 650 niosek. W 2010 roku w województwie wyprodukowano ponad 100 tys. jaj z certyfikatem jakości. Praktycznie cała produkcja towarowa w tym zakresie sprzedawana
jest w jakości ekologicznej.
Dalszy rozwój produkcji zwierzęcej wymaga nakładów inwestycyjnych związanych z adaptacją budynków inwentarskich w celu spełnienia odpowiednich standardów utrzymania oraz lepszej opieki weterynaryjnej, respektującej kryteria rolnictwa ekologicznego. Chów zwierząt w oparciu o własne pasze
i przetwórstwo tego rodzaju surowców, z wykorzystaniem tradycyjnych receptur gwarantujących wysoką
jakość i wyjątkowe walory smakowe, powinien stać się podlaską specjalnością.
Sprzedaż produktów ekologicznych
Pomimo że znacząco w ostatnich latach wzrosła ilość gospodarstw ekologicznych i areał upraw ekologicznych, podaż żywności ekologicznej jest nadal nieznaczny. Rynek żywności ekologicznej w Polsce szacuje się na ponad 50 mln euro (brak dokładnych danych); wzrost wartości tego rynku w skali roku szacuje
się na 20–30%. Wartość eksportu polskich produktów ekologicznych stanowi tylko 0,03–0,04% całkowitej
wartości eksportu polskich produktów rolno-spożywczych w skali roku. Najważniejszą pozycją eksportową Polski są przetworzone owoce i warzywa w postaci mrożonek i koncentratów, a następnie zioła. Wciąż
niewykorzystane są potencjalne możliwości produkcji i eksportu ekologicznych surowców i produktów
przetworzonych, (dotyczy to zwłaszcza: ziół, zbóż i produktów zbożowych, mięsa, mleka i innych produktów pochodzenia zwierzęcego).
Ważnym wskaźnikiem rozwoju produkcji ekologicznej jest liczba przetwórni produktów rolnictwa
ekologicznego. Niestety w województwie podlaskim jest ich niewiele. Zarejestrowanych jest 6 podmiotów przetwarzających produkty: Dary Natury w Korycinach, pow. siemiatycki, Eko-Herba i Runo w Hajnówce, Eko Natura w Bielsku Podlaskim, PPHU „Szarłat” w Łomży, Eskimos S.A. Chłodnia w Sokółce. Są
to firmy zajmujące się skupem od rolników i przetwarzaniem ziół, owoców i warzyw (na susz i mrożenie),
tłoczeniem olei roślinnych, przemiałem zbóż oraz zajmujące się handlem i konfekcjonowaniem produktów ekologicznych.
Handel jest ważnym ogniwem w obrocie produktami rolnictwa ekologicznego, łączącym producenta
z konsumentem. W województwie podlaskim jest słabo jeszcze rozwinięty. Produkty ekologiczne z podlaskich gospodarstw najczęściej sprzedawane są bezpośrednio przez rolnika w gospodarstwie (zwłaszcza
dotyczy to ekologicznych gospodarstw agroturystycznych), na targowisku lub też w formie dostawy do
domu na zamówienie konsumenta. Coraz częściej trafiają też do sklepików z żywnością ekologiczną i tzw.
„Zdrową żywnością” oraz supermarketów i hipermarketów. Większe partie produktów sprzedawane są
przetwórniom, młynom w kraju, a także za granicę, najczęściej do Niemiec i Francji.
Samoorganizowanie się rolników ekologicznych
W rolnictwie ekologicznym szczególnie duże znaczenie ma współdziałanie i wymiana doświadczeń
pomiędzy rolnikami. Takim pozytywnym przykładem jest działalność funkcjonującego od 2005 roku Augustowsko-Podlaskiego Stowarzyszenia Eko-Rolników im. Ludwika Paca i Karola Brzostowskiego w Augustowie. W ramach swojej działalności stowarzyszenie zorganizowało wiele spotkań, które pozwoliły nawiązać
kontakty pomiędzy rolnikami a konsumentami zainteresowanymi produktami ekologicznymi. Głównym
terenem działania Stowarzyszenia jest obszar powiatów: augustowskiego, grajewskiego, sejneńskiego, suwalskiego, sokólskiego i monieckiego.
W województwie funkcjonuje też PSPE NATURA – Podlaska Spółdzielnia Producentów Ekologicznych
NATURA, mająca swoja siedzibę w Hryniewiczach Dużych. Grupa skupia 13 rolników z powiatu bielskiego
i hajnowskiego. Podstawowym celem Spółdzielni jest zapewnienie członkom zbytu wyprodukowanych
w ich gospodarstwach produktów ekologicznych po zadowalających rolników cenach, zwiększenie dochodów uzyskiwanych w gospodarstwach oraz optymalizacja kosztów produkcji. Spółdzielnia Producentów Ekologicznych NATURA zajmuje się produkcją i sprzedażą produktów ekologicznych pochodzenia
roślinnego, takich jak: owoce, warzywa, owoce miękkie, zboża, rośliny strączkowe, zioła, nasiona roślin
oleistych, ziemniaki jadalne, gryka oraz produktów zwierzęcych: bydła opasowego i jagnięciny.
90
Sytuacja ekonomiczna gospodarstw ekologicznych
Rozwój rolnictwa ekologicznego jest ściśle związany z jego opłacalnością oraz konkurencyjnością wobec innych systemów rolniczych. Opłacalność z jednej strony zależy od kosztów (nakładów) ponoszonych
na produkcję, z drugiej decydują o niej dochody uzyskane ze sprzedaży ziemiopłodów. Badania dotyczące
efektywności ekonomicznej w rolnictwie ekologicznym obejmują krótkie okresy i niewielką liczbę gospodarstw. Jednak pewne spostrzeżenia się powtarzają: dochody są porównywalne z uzyskanymi w gospodarstwach konwencjonalnych, ponieważ istnieją realne możliwości uzyskania wyższych cen za ziemiopłody
oraz dotacji z tytułu prowadzenia produkcji rolniczej przyjaznej dla środowiska (udział w programach rolnośrodowiskowych). Dopłaty pokrywają prawie połowę nakładów materiałowo-pieniężnych ponoszonych
na produkcję, a udział dotacji w produkcji końcowej brutto dochodzi do 25%. Rolnictwo ekologiczne wymaga wyraźnie większych nakładów pracy: w uprawie zbóż o około 10%; ziemniaka o 20–40%; warzyw
o 30–80%; owoców miękkich o 10–20%. Ekologiczne plony się niższe o 10–40%, przy czym różnica jest
tym większa, im intensywniejsze jest rolnictwo konwencjonalne. Mniejsze różnice w plonach uzyskuje
się w przypadku gatunków o mniejszych wymaganiach nawozowych i słabiej porażanych przez choroby. Plony uzyskiwane w gospodarstwach ekologicznych charakteryzuje duża zmienność w latach głównie
z powodu braku możliwości kompensowania dostępnymi metodami agrotechnicznymi niekorzystnego
przebiegu pogody czy błędów w agrotechnice. Ponadto nakłady materiałowo-pieniężne na zakup nawozów, środków ochrony roślin, pasz są wciąż za małe. Z analizy danych o gospodarstwach ekologicznych
prowadzonych w województwie wynika, że ustabilizowane gospodarstwa ekologiczne (z certyfikatem) są
lepiej dostosowane do zasad rolnictwa ekologicznego od gospodarstw będących w okresie przestawienia
(użytkowanie gruntów, struktura zasiewów, obsada zwierząt itp.). Zauważa się też, że właściciele małych
gospodarstw, często położonych na słabych glebach, wykazują większą aktywność w poszukiwaniu rozwiązań poprawiających ich sytuację ekonomiczną.
Wsparcie finansowe rolników prowadzących gospodarstwa ekologiczne
Rolnicy prowadzący gospodarstwa ekologiczne mogą otrzymać wsparcie ze środków UE w ramach
PROW 2004–2006 działania: Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i dobrostanu zwierząt oraz
w ramach PROW 2007–2013 działania: Program rolnośrodowiskowy, Uczestnictwo rolników w systemach
jakości żywności oraz Działania informacyjne i promocyjne.
W 2010 roku dla 2020 beneficjentów, tj. 99% funkcjonujących w województwie podlaskim gospodarstw ekologicznych, ARiMR wypłaciła kwotę 24 116 667 zł z tytułu realizacji pakietu: Rolnictwo ekologiczne, w ramach programów rolnośrodowiskowych.
W ramach działania: Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności, refundowane są koszty
kontroli gospodarstw ekologicznych wytwarzających produkty rolne przeznaczone do spożycia. Maksymalne wsparcie w tym zakresie zostało określone na poziomie 996 zł rocznie dla producenta.
Celem działania: Działania informacyjne i promocyjne, jest prowadzenie promocji i informacji o produktach uczestniczących w systemach jakości żywności. Beneficjentem mogą być grupy producentów,
które otrzymują pomoc w formie refundacji 70% kosztów kwalifikowanych (bez podatku VAT) na działania
nie dłuższe niż 2 lata. Dotychczas w województwie podlaskim nie skorzystano z tego działania.
Wnioski
W województwie podlaskim istnieją duże potencjalne możliwości rozwoju rolnictwa ekologicznego.
Ten sposób gospodarowania zalecany jest szczególnie na obszarach cennych przyrodniczo, zwłaszcza objętych siecią NATURA 2000. Można zakładać, że w okresie kilku najbliższych lat udział powierzchni upraw
ekologicznych wzrośnie, ale nie będzie tak dynamiczny jak w latach 2005–2008.
Należy stwierdzić, iż obserwowanemu wzrostowi powierzchni użytkowanej ekologicznie nie towarzyszy wzrost produkcji towarowej sprzedawanej w jakości EKO. Powodem tego może być brak zorganizowanego rynku zbytu. Dlatego ważne jest, aby powstawał lokalny przemysł przetwórczy, w tym małe
przetwórnie ekologiczne powiązane z lokalną tradycją. Wskazane jest utworzenie w województwie pokazowych przetwórni.
Najważniejszą pozycją eksportową województwa podlaskiego są zioła, następnie przetworzone owoce i warzywa w postaci mrożonek. Wciąż niewykorzystany jest potencjał do produkcji i eksportu ekologicz-
91
nych surowców i produktów przetworzonych, zwłaszcza ziół, zbóż i produktów zbożowych, mięsa, mleka
i innych produktów pochodzenia zwierzęcego
Brak współpracy pomiędzy producentami żywności ekologicznej, zarówno rolnikami ekologicznymi, jak i innymi uczestnikami rynku, powoduje, że trudno jest sprostać wymogom przemysłu przetwórstwa żywności i stworzyć atrakcyjny, odpowiadający oczekiwaniom konsumentów asortyment
żywności ekologicznej. Należy dążyć do integracji rolników ekologicznych i podjęcie działań do wzmożenia ich siły rynkowej.
Produkcja metodami ekologicznymi jest nowoczesnym, stosunkowo nowym systemem produkcji rolnej. Aby dobrze zarządzać gospodarstwem i produkować żywność wysokiej jakości, potrzebna jest duża
specjalistyczna wiedza. Dlatego należy stworzyć warunki do kształcenia kadry doradczej współpracującej
z rolnikami i rolników prowadzących gospodarstwa.
Ważnym zadaniem jest promocja produktów ekologicznych oraz budowanie świadomości i kultury
ekologicznej w środowisku potencjalnych nabywców.
Część, szczególnie większych gospodarstw ekologicznych, traktuje często koniunkturalnie ten sposób gospodarowania, bez wyraźnej wizji trwałego prowadzenia takiego gospodarstwa.
Literatura
1. Biesiacki A., Kuś J., Madej A., Ocena warunków przyrodniczych do produkcji rolnej, IUNG, Puławy 2004
2. Dane o gospodarstwach ekologicznych województwa podlaskiego za 2010 rok, IJHARS, Warszawa 2011
3. Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2009–2010, IJHARS, Warszawa 2011
4. Stan rolnictwa ekologicznego i uwarunkowania jego rozwoju na obszarze województwa podlaskiego, Materiały
konferencyjne, 2010, vol.55, nr 3, s.137
5. Technologiczno-ekonomiczne aspekty produkcji ekologicznej wybranych gospodarstwach rolnych. Raport za rok
2009, praca zbiorowa pod kierunkiem H. Skórnickiego, CDR Oddział Radom, Radom 2010
6. Raport GUS z wyników, Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011
7. Wydzielenie obszarów do różnych sposobów zagospodarowania – województwo podlaskie, IUNG, Puławy 2004
92
Przetwórstwo rolno-spożywcze w województwie podlaskim
Paweł Gąsiorek, Irena Kaus , Bożena Pruszyńska
Przemysł województwa związany jest głównie z dominującym rolnictwem a kluczową pozycję zajmuje
w nim produkcja i przetwórstwo artykułów spożywczych. W regionie istnieje około 770 jednostek zajmujących się przetwórstwem rolno-spożywczym i niemal wszystkie należą do sektora prywatnego, przetwarza
się w nich głównie rodzime surowce. Zakłady przetwórcze są dość równomier¬nie rozmieszczone, wytwarzane są w nich produkty mięsne, drobiowe, owocowo-warzywne, zbożowe, alkohol, piwo oraz produkty
mleczarskie. Przetwórstwo mleka jest najlepiej rozwiniętym działem a podlaskie mleczarnie są największymi i najnowocześniejszymi wytwórniami produktów mlecznych w kraju. Część produkcji eksportuje się na
bardzo wymagające rynki Unii Europejskiej i świata.
W skali kraju jednak sektor podlaskiego przemysłu charakteryzuje się najniższym wskaźnikiem udziału
sektora przemysłu w wartości dodanej brutto – 21% (w kraju 32,8%).
Przetwórstwo sektora mleczarskiego
W 2003 roku w województwie podlaskim funkcjonowało 13 podmiotów skupiających mleko. Zmiany
strukturalne jakie zaszły w przedsiębiorstwach w latach 2004–2010 zmniejszyły ich liczbę do 10. W 2010
roku spośród 284 podmiotów prowadzących skup w kraju trzy z nich znalazły się w pierwszej piątce. Podlaskie mleczarnie słyną jako największe i najnowocześniejsze wytwórnie produktów mleczarskich. Do wiodących mleczarni w województwie należą SM Mlekovita w Wysokiem Mazowieckiem i Mlekpol z Grajewa.
Od 2005 roku obserwowany jest stopniowy wzrost spożycia mleka i jego przetworów. Jest on wynikiem rosnącego zainteresowania konsumentów produktami o dużej wartości odżywczej i prozdrowotnej,
a przetwory mleczne niewątpliwie można do takich zaliczyć. W 2010 roku spożycie mleka w Polsce wyniosło 270 kg na osobę i było o około 7% wyższe niż w roku 2005. Jednak krajowa konsumpcja jest niższa
niż w krajach Unii Europejskiej, gdzie na spożycie produktów mleczarskich przypada 300 kg/mieszkańca.
Szacuje się, że w roku 2011 znacznie zwiększy się spożycie artykułów mleczarskich na skutek wzrostu eksportu oraz utrzymania się wysokich cen detalicznych.
W przetwórstwie mleka proces restrukturyzacji przebiega wolniej niż w jego produkcji. W 2004 roku
liczba mleczarni w województwie podlaskim zmniejszyła się o około 13%, ale mimo to na tle krajowej
produkcji zajmuje wiodące miejsce obok województwa mazowieckiego.
Wraz z rosnącym zapotrzebowaniem na mleko podlascy przetwórcy w 2010 roku podnieśli jego ceny
w skupie. Wzrosły również koszty związane z funkcjonowaniem przedsiębiorstw (tabela 1).
Tabela 1. Ceny detaliczne wybranych przetworów mleczarskich w latach 2004–2010 w województwie podlaskim
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Mleko krowie spożywcze 3–3,5% tłuszczu za 1 kg w zł
Wyszczególnienie
1,33
2,46
2,48
2,6
2,87
2,81
2010
3,05
Śmietana o zawartości tłuszczu 18% za 200 ml w zł
1,17
1,24
1,21
1,33
1,55
1,54
1,75
Ser twarogowy półtłusty za 1 kg w zł
8,95
9,3
9,31
9,45
11,03
10,96
11,36
Ser dojrzewający Gouda za 1 kg w zł
15,85
16,05
14,85
16,48
18,78
17,17
18,45
Masło świeże o zawartości tłuszczu 82,5% za 200 g w zł
3,14
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych US w Białymstoku
3,37
3,28
3,66
3,95
3,52
3,65
W konsekwencji zmian cen, kondycja finansowa przemysłu mleczarskiego uległa pogorszeniu. Z danych GUS wynika, że w 2010 roku rentowność netto wyniosła 2,21% i była niższa o 1,15% w porównaniu
do 2009 roku, kiedy ceny surowca utrzymywały się na relatywnie niskim poziomie. Poprawiła się sytuacja zakładów produkujących lody, gdyż ich rentowność netto w 2010 roku wyniosła 8,93%, a w 2004
roku 4,32%.
Sektor mleczarski w Polsce od lat z powodzeniem zagospodarowuje nadwyżkę podaży surowca, kierując co czwarty skupiony kilogram mleka na eksport. Samowystarczalność sektora mleczarskiego w 2010
roku kształtowała się na poziomie około 113%. Eksport równoważy podaż przewyższającą popyt wewnętrzny. Wzmożony popyt na mleko i jego przetwory, szczególnie ze strony rozwijających się krajów
93
Paweł Gąsiorek, Irena Kaus, Bożena Pruszyńska
azjatyckich, znacząco przewyższał produkcję i był zaspokajany większym importem. W efekcie koniunktura na rynku mleczarskim uległa istotnej poprawie.
Wraz z rosnącą mlecznością krów i notowanym w 2010 roku stopniowym wzrostem cen skupu
mleka podlascy producenci zwiększali dostawy surowca. W efekcie ukształtowały się one na poziomie
1 790 760 687 kg i były większe o 8,4 niż w roku 2004. Co roku wzrasta produkcja mleka w województwie
podlaskim (wykres 1.).
2500
miliony litrów
2000
2200
1500
2100
2000
1000
1900
1800
500
1700
1600
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
lata
Wykres 1. Produkcja mleka krowiego w milionach litrów na 100 ha użytków zielonych w latach 2004–2010
Przyrost mleczności krów nie zrównoważył spadku pogłowia, w konsekwencji produkcja mleka w 2010
roku wyniosła 2130,9 milionów litrów na 100 ha użytków zielonych i zwiększyła się o 24,1% w odniesieniu
do 2004 roku.
Od początku 2011 roku podlaskie dostawy mleka do skupu utrzymują się na poziomie wyższym niż
rok wcześniej. Ocenia się, że w całym roku 2011, w wyniku rosnącej poprawy opłacalności produkcji, podaż surowca do podmiotów skupujących będzie jeszcze większa.
Przetwórstwo sektora mięsnego
W przetwórstwie rolno-spożywczym branża mięsna jest ważna w województwie podlaskim, podobnie
jak w Polsce. W zakresie przetwórstwa mięsnego liderem w regionie jest PMB SA, jednak ogólna liczba
zakładów zajmujących się przetwórstwem mięsa jest większa.
Liczba zakładów mięsnych zatrudniających powyżej 9 osób podlegała fluktuacjom od roku 2004 do
2011. Najwięcej podmiotów było w 2007 roku, gdyż liczba ich wyniosła 49 (tabela 2).
Tabela 2. Liczba producentów branży mięsnej w latach 2004–2011
Rodzaj produktu
Liczba producentów w poszczególnych latach
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Mięso
45
47
47
49
46
46
47
47
Mięso świeże i zakonserwowane z wyłączeniem mięsa
z drobiu i z królików
35
36
36
36
36
36
36
36
37
37
40
37
37
37
37
Wyroby z mięsa włączając wyroby z drobiu i królików
36
Zatrudnienie w branży mięsnej w województwie podlaskim jest niestabilne i ulega systematycznym
zmianom. Najwyższy udział odnotowano w roku 2007 i wyniósł 33,1% przemysłu spożywczego. Na ten rok
przypada najwyższy poziom zatrudnienia w branży poczynając od 2004 roku. Osiągnął on prawie 5 tysięcy
94
osób. Spadek zatrudnienia o 1,7 tysiąca osób w 2008 roku utrzymywał się przez kolejne lata ponieważ
zmniejszył się udział głównego producenta w branży z 31,9% w 2006 do 19,1% w roku 2008.
Przetwórstwo mięsa w największym stopniu oddziałuje na rynek pracy w dużych miastach zwłaszcza
w Białymstoku, Suwałkach i Łomży, gdzie zlokalizowane są największe zakłady produkcyjne. Nieco inaczej,
bo w mniejszym stopniu rynek miejsc pracy wygląda w powiecie zambrowskim, bielskim, sokólskim i wysokomazowieckim.
Wartość produkcji sprzedanej przetwórstwa mięsnego w 2007 r. wyniosła 1,4 mld zł (wykres 2.), co
stanowi 4% produkcji sprzedanej tego przemysłu w Polsce.
1600000
1400000
tysiące zlotych
1200000
1000000
1300000
800000
1200000
600000
1100000
1000000
400000
900000
200000
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
lata
Wykres 2. Wartość produkcji sprzedanej (w tys. zł) w branży mięsnej w latach 2004–2010
Natomiast w województwie udział analizowanej branży w produkcji sprzedanej przemysłu spożywczego wyniósł 18,2%. Od 2004 do 2007 roku wartość produkcji sprzedanej przetwórstwa mięsnego sukcesywnie wzrastała. Niestety kryzys roku 2008 odbił się na wynikach produkcyjnych branży, bowiem wartość jej
produkcji zmniejszyła się o około 25%, ale w następnych latach to negatywne zjawisko zostało zatrzymane
i powoli produkcja mięsa, tłuszczów i podrobów zaczęła wzrastać (tabela 3.).
Tabela 3. Produkcja mięsa, tłuszczów i podrobów w tysiącach ton w latach 2004–2010
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Produkcja żywca rzeźnego w przeliczeniu na mięso
(łącznie z tłuszczami i podrobami)
Wyszczególnienie
187,2
183,2
199,9
208,5
215,4
203,6
210,5
Mięso i tłuszcze
175,9
172,4
188,1
196,2
201,9
190,7
202.3
Wołowe
31,3
29,2
33,3
33,6
41,1
38,4
40,1
Cielęce
5,5
6,0
5,8
6,1
6,9
6,4
6,6
Wieprzowe
89,7
90,3
98,2
99,6
95,4
82,8
5,5
Baranie
0,3
0,2
0,2
0,2
0,3
0,2
0,3
Końskie
2,1
2,7
2,9
3,0
3,4
3,0
3,2
Drobiowe
46,6
43,6
46,7
53,0
54,4
59,5
61,1
Kozie i królicze
0,4
0,4
1,0
0,7
0,4
0,4
0,4
Podroby
11,3
10,8
11,8
12,3
13,5
12,9
12,8
W Polsce przetwórstwo mięsne bazuje głównie na krajowych surowcach. Import pokrywa około
10% zapotrzebowania. W województwie rozwój przemysłu spożywczego generalnie determinowany jest
znacznym zapleczem surowcowym. Województwo podlaskie należy do regionów o tradycyjnej strukturze,
w której ważną rolę odgrywa rolnictwo. Ponad 90% produkcji towarowej podlaskiego rolnictwa stanowi
produkcja zwierzęca.
95
Od pewnego czasu spada udział trzody chlewnej w produkcji zwierzęcej. Dla wielu producentów przemysłu spożywczego, a zwłaszcza przemysłu mięsnego (w tym szczególnie producentów wieprzowiny), rok
2008 był trudny. Pogorszenie koniunktury na rynku światowym i krajowym, zmniejszenie popytu, pogorszenie warunków dostaw surowca (zwłaszcza wieprzowiny) i jego wyższe ceny, problemy z finansowaniem bieżącej działalności sprawiły, że wiele małych i średnich podmiotów nie wytrzymało konkurencji
i albo zrezygnowało z prowadzenia działalności, albo wystawiło firmy na sprzedaż.
Przetwórstwo sektora mięsnego branży drobiowej
Strukturę podlaskiego drobiarstwa stanowią: fermy produkujące jaja wylęgowe, zakłady wylęgowe piskląt towarowych, fermy produkujące żywiec drobiowy rzeźny oraz ubojnie i przetwórnie drobiu.
Z danych Podlaskiego Wojewódzkiego Lekarza Weterynarii w Białymstoku wynika, że ilość podmiotów branży drobiarskiej zajmujących się działalnością przetwórczą sektora drobiowego i liczba podmiotów zajmujących się wylęgiem piskląt w województwie nie uległa większym zmianom. W przypadku ilości
podmiotów zajmujących się fermową produkcją drobiową sektora mięsnego nastąpił spadek w 2006 roku
w stosunku do roku 2004 o 10 podmiotów, w roku 2008 dalszy spadek o 10 podmiotów w stosunku do
stanu w 2006 roku. W roku 2010 funkcjonowało już 259 podmiotów, nastąpił wzrost o 24 podmioty. Systematycznie w analizowanym okresie spada liczba jednostek zajmujących się produkcją brojlera indyczego
i strusia. Zestawienie danych branży drobiarskiej za lata 2004–2010 w województwie podlaskim (stan na
koniec grudnia) ujęto w tabeli 4.
Tabela 4. Zestawienie danych branży drobiarskiej za lata 2004–2010 w województwie podlaskim
2004 rok
2006 rok
2008 rok
2010 rok
Liczba podmiotów zajmujących się działalnością przetwórczą sektora
drobiowego
Wyszczególnienie
13
13
15
14
Liczba podmiotów zajmujących się wylęgiem piskląt
10
10
9
9
Razem liczba podmiotów zajmujących się produkcją drobiową sektora
mięsnego w tym:
252
245
235
259
brojlery kurze
157
153
145
172
brojlery indycze
21
19
17
12
gęsi
59
56
58
66
strusie
15
17
15
9
Razem ubitych ptaków w sztukach w tym:
17728665
20377744
23861902
21545897
brojlery kurze
21545897
16979791
20377744
23861902
brojlery indycze
51397
0
0
0
gęsi
697477
514732
498125
494719
0
0
498
429
Razem wielkość produkcji towarowej w tonach z ubitych ptaków w tym:
strusie
34943,1
38968,8
47866,1
43637,8
brojlery kurze
40259,2
29781,7
35520,1
44454,7
brojlery indycze
488,3
0
0
0
gęsi
4673,1
3448,7
3337,4
3314,6
0
0
74,0
64,0
strusie
Źródło: Opracowanie własne
Głównymi odbiorcami drobiu w województwie podlaski jest Grupa ANIMEX S.A. z siedzibą w Morlinach,
oddział w Suwałkach (żywiec indyczy, kurzy i gęsina), Spółdzielnia Producentów Drobiu EKO-GRIL z Sokółki, Ciechanowskie Zakłady Drobiarskie CEDROB S.A. oraz DROSED Siedleckie Zakłady Drobiarskie S.A.
Przetwórstwo sektora owocowo-warzywnego
Przetwórstwo owoców i warzyw zalicza się do jednej z najbardziej rozwijających się branż przemysłu
spożywczego. Sprzyja temu moda na zdrowy tryb życia i odżywiania. Przetwórstwo owocowo-warzywne
wiąże się z rolnictwem i producentami owoców i warzyw, jako dostawcami surowca tej gałęzi przemysłu.
Ze względu na ścisłe więzi łączące te dwa rodzaje działalności przetwórstwo owocowo-warzywne powinno być poprzedzone analizą produkcji owoców i warzyw.
96
Najlepszą pozycję województwo podlaskie zajmuje w produkcji porzeczek i truskawek. W roku 2008
po niekorzystnych warunkach klimatycznych było ich o 40% mniej niż w roku 2000. Największy spodek
dotyczy śliwek, gruszy i wiśni. W produkcji owoców z drzew zdecydowanie dominują jabłka. W roku 2008
ich udział stanowił 80%.
Skromna baza surowcowa ma wpływ na rozwój przetwórstwa owocowo-warzywnego. Funkcjonujące
zakłady nie mogą rozwijać produkcji w oparciu o zasoby surowca. Konieczne jest sprowadzanie surowca
z innych województw co staje się bardziej kosztowne niż zakup w najbliższej okolicy, ponieważ dochodzą
koszty odpowiedniej organizacji skupu i koszty samego transportu.
Wartość produkcji sprzedanej przemysłu owocowo-warzywnego uzależniona jest między innymi od
wielkości zbiorów owoców i warzyw. Widoczne jest to po zmniejszeniu zbiorów w 2007 roku. Pozostałe
lata charakteryzuje rosnąca tendencja sprzedaży przetworów owocowo-warzywnych (wykres 3.).
250000
tysiące zlotych
200000
150000
250000
200000
180000
100000
140000
100000
50000
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
lata
Wykres 3. Wartość produkcji sprzedanej (w tys. zł) w branży owocowo warzywnej w latach 2004-2005
Udział w produkcji sprzedanej w branży owocowo-warzywnej wyniósł w 2004 roku zaledwie 1,7%
w porównaniu do struktury całego przemysłu spożywczego w województwie podlaskim, a w 2008 nieco
więcej bo 2,3%.
Na przestrzeni lat 2004–2011 w liczbie producentów przetworów owocowo-warzywnych w województwie podlaskim nie zachodzą istotne zmiany. Pod względem liczby podmiotów zajmujących się
przetwórstwem owocowo-warzywnym, województwo podlaskie zajmuje 13 miejsce w kraju. W związku
z powyższym nie należy oczekiwać istotnych zmian w zatrudnieniu w branży owocowo-warzywnej. Od
2004 roku udział zatrudnionych w przetwórstwie owocowo-warzywnym pozostaje na niezmienionym poziomie około 6%.
W województwie podlaskim największy odsetek zatrudnionych w branży owocowo-warzywnej jest
w powiecie siemiatyckimi mieście Białystok (94%). Szczególna rola przetwórstwa pod tym względem występuje w powiecie siemiatyckim, gdzie osoby zatrudnione w przetwórstwie owoców i warzyw stanowią
ponad 47% zatrudnienia w produkcji wszystkich artykułów spożywczych w województwie.
Przetwórstwo sektora zbożowego
Produkcja sektora zbożowego w województwie podlaskim jest branżą o dużych tradycjach, jednak
jej udział w sektorze rolno-spożywczym systematycznie zmniejsza się. Najbardziej kluczowa w rozwoju
sektora jest produkcja zakładów piekarskich i ciastkarskich.
Charakterystyczne dla analizowanej branży jest produkcja pasz dla zwierząt, produkcja zbożowo-młynarska oraz produkcja makaronu.
97
W 2008 roku przemysłowy przemiał zbóż objął 64% ziarna zużytego na cele spożywcze. W 2008 roku
zmalał on ok. 13% i była to kontynuacja spadku z 2007 roku. Główną przyczyną spadku przemiału były wysokie ceny zbóż. W 2009 roku wyniki średnich i dużych firm wskazały, że nastąpił znaczny wzrost przemiałów zbóż. W 2010 roku sytuacja na rynku sprzyjała utrzymaniem się wysokich cen, ale mimo to przemiał
utrzymał się na niezmienionym poziomie.
Przemysłowa produkcja mąk pszennych w 2008 r. była niższa o 14% niż w 2007 roku i aż o prawie 26%
od rekordowego poziomu osiągniętego w 2004 roku (wykres 4.). Obniżyła się też przemysłowa produkcja
mąk żytnich, lecz jej spadek był o połowę mniejszy.
50000
45000
40000
35000
tony
30000
25000
40000
20000
30000
15000
10000
5000
0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
lata
Wykres 4. Produkcja mąki pszennej w tonach w latach 2004–2010
Jedną z lepiej rozwiniętych dziedzin jest produkcja pieczywa i wyrobów ciastkarskich. W województwie podlaskim znajduje się 270 zakładów piekarskich i ciastkarskich. W Polsce podobnych firm tej branży
jest około 10 tysięcy. Dane te ulegają fluktuacji ze względu na coraz częstsze zjawisko zamykania zakładów ciastkarskich i piekarskich. Struktura rynku piekarsko-cukierniczego województwa podlaskiego składa się z zakładów średniej wielkości, dobrze umaszynowionych, o ludnej strukturze zatrudnienia i bardzo
wysokich kosztach w utrzymaniu. W zakładach takich zatrudnia się od 5 do 15 osób, a średni przerób mąki
wynosi od 3 ton. Zakłady małe zatrudniają do 5 osób, natomiast ogromne zakłady produkcyjne od 50 do
200 osób. W województwie podlaskim nie ma już szkół o profilu piekarskim, które przygotowują fachowców z tej dziedziny. Obecnie w piekarniach pracują ludzie przyuczeni do zawodu.
Piekarnictwo nie jest dochodowym interesem ze względu na drogie surowce, wysokie koszty produkcji. W konsekwencji cena finalna produktu jest niska ze względu na silną konkurencję rynkową.
Według Andrzeja Chomicza przedstawiciela handlowego jednej z firm sprzedających dodatki funkcjonalne liderem rynku branży piekarniczo-cukierniczej jest PSS Społem Białystok posiadający 3 duże piekarnie i ogromną ciastkarnię. Do największych firm tej branży zaliczyć można Zakład Janza w Suwałkach,
piekarnie: Cymes, Kraska, Okruszek w Białymstoku i Łomży, PSS Hajnówka, PSS Bielsk Podlaski oraz Herman w Szepietowie.
W województwie podlaskim na wielkość produkcji najbardziej wpływa PSS Społem Białystok. Najbardziej skumulowany rynek występuje w powiecie łomżyńskim i suwalskim.
Produkty tradycyjne
Województwo podlaskie posiada bogate dziedzictwo kulinarne. Składa się na to głównie zróżnicowanie regionalne, historia oraz wpływ kultur wschodnich sąsiadów. Możemy szczycić się własnymi, specyficznymi produktami, które są wyrazem wielowiekowego dziedzictwa kulturowego i odgrywają znacząca rolę
98
w podtrzymywaniu rodzimej tradycji. Wiele przysmaków żywnościowych jest przygotowywane według
tradycyjnych receptur, które są stosowane nieprzerwanie od wieków. Te produkty żywnościowe i potrawy
charakteryzują się szczególnymi cechami jakościowymi i tradycyjnymi metodami wytwarzania. Są one wytwarzane często w niewielkiej skali przy wykorzystaniu specyficznych technologii i umiejętności wytwórców, a także związane są z określonym obszarem geograficznym. Takie właśnie produkty cieszą się dużym
zainteresowaniem konsumentów i stwarzają niepowtarzalną szansę na zwiększenie dochodów mieszkańców wsi. Lokalne specjały stanowią atrakcję i pomagają w tworzeniu nowych pozarolniczych miejsc pracy
na obszarach wiejskich.
Podlaskie Produkty Tradycyjne
W województwie podlaskim obok wielkich gospodarstw towarowych, produkujących płody rolne
dla odbiorców przemysłowych funkcjonują niewielkie gospodarstwa wytwarzające tradycyjne produkty
i przetwory żywnościowe na potrzeby własne i do bezpośredniej sprzedaży na lokalnym rynku. To co na
pewno ich wyróżnia to naturalny sposób produkcji i przetwarzania oraz wysoka jakość. Do takiej produkcji
przeznaczane są często zazwyczaj nietypowe uprawy, stare odmiany roślin i drzew czy też unikalne, lokalne rasy zwierząt. Surowce takie przy zastosowaniu specjalnego sposobu uprawy, naturalnego utrzymania
zwierząt, a w szczególności wyjątkowej, tradycyjnej metody przetwarzania dają w efekcie produkty wyróżniające się specyficznymi cechami, składem, smakiem i jakością. Wielkość produkcji takich wyrobów jest
ograniczona, a specyfika uzyskiwanego produktu jest charakterystyczna dla danego gospodarstwa.
Do 2011 r. na Listę Produktów Tradycyjnych Województwa Podlaskiego wpisano 45 produktów: z czego w kategoriach: sery i inne produkty mleczne – 9, mięso świeże oraz produkty mięsne – 5, wyroby
piekarnicze i cukiernicze – 8, owoce i warzywa – 4, oleje i tłuszcze – 1, produkty rybołówstwa – 1, gotowe
dania i potrawy – 9, miody – 3, napoje – 3, inne produkty – 2.
Tradycyjne przetwórstwo produktów mleczarskich
Obok dużych zakładów przetwórczych istnieje wiele gospodarstw, gdzie utrzymuje się od kilku do
kilkunastu krów i przetwarza mleko indywidualnie, głównie na sery twarde. Ser narwiański to obok sera
korycińskiego najlepiej rozpoznawalny produkt regionalny w Polsce. Charakteryzuje się tym, iż produkowany jest z mleka pochodzącego głównie od krów rasy polska czerwona, które wypasają się na naturalnych pastwiskach od wiosny do późnej jesieni. Zwierzęta utrzymywane są zarówno w gospodarstwach
ekologicznych jak i tradycyjnych, położonych na obszarze chronionym Narwiańskiego Parku Narodowego.
W gminie Choroszcz funkcjonują dwie miniserowarnie. Połączenie tradycyjnego sposobu wytwarzania
z nowoczesnymi urządzeniami pozwoliło rolnikom na zwiększenie produkcji sera. W znacznie mniejszym
stopniu sery wytwarzane są w niewielkich gospodarstwach rolnych z okolicznych wsi położonych po obu
stronach rzeki Narew, zrzeszonych w Stowarzyszeniu „Narwiańskie przysmaki”.
Ser koryciński nazywany swojskim, wytwarzany jest według starych tradycyjnych receptur z mleka wyprodukowanego we własnym gospodarstwie. Większość producentów wytwarza je spełniając określone
wymogi higieniczno-sanitarne. Członkinie Zrzeszenia Producentów Sera Korycińskiego doprawiają ser ziołami zgodnie z własnym upodobaniem i tradycjami rodzinnymi.
W nieco mniejszym stopniu produkowany jest ser typu szwajcarskiego z Wiżajn i sery podpuszczkowe
dojrzewające. Powrót do starych metod serowarstwa nastąpił na tym terenie w latach dziewięćdziesiątych,
a produkowane sery cieszą się coraz większym zainteresowaniem odwiedzających Suwalszczyznę gości.
Obecnie około 30 gospodarstw indywidualnych sprzedaje sery legalnie w ramach sprzedaży marginalnej, lokalnej i ograniczonej, a dużo więcej je produkuje, dostrzegając szansę na zmianę profilu prowadzonej działalności i pozyskiwania dodatkowych źródeł dochodu.
W powiecie sejneńskim wiele gospodyń wiejskich produkuje sery białe deserowe litewskie z surowca
pochodzącego wyłącznie z własnego gospodarstwa. Mogą być przygotowywane na wiele sposobów zarówno na słodko, jak i na słono, z dodatkiem różnych przypraw.
Następne produkty tradycyjne tj. masło tradycyjne z Filipowa, ser gouda i ser podlaski produkowane
są na większą skalę przez Spółdzielnię Mleczarską Rospuda. Technologia ich produkcji jest taka sama jak
na początku istnienia zakładu czyli w 1968 r. Produkty te nie zawierają żadnych środków chemicznych
i tłuszczów niepochodzących z mleka, które są obecnie powszechnie stosowane w celu zwiększenia wydajności i obniżenia kosztów produkcji. Również drugi, duży zakład przetwórczy Okręgowa Spółdzielnia
Mleczarska w Hajnówce produkuje produkt tradycyjny – twaróg hajnowski w formie klinka lub krajanki.
99
Surowiec pochodzi od zwierząt hodowanych na chronionych terenach, o specyficznych walorach przyrodniczych, co w znacznym stopniu wpływa na smak wytwarzanego produktu.
Tradycyjne przetwórstwo warzyw
Uprawa ogórków w Kruszewie i okolicznych wioskach to tradycja wielopokoleniowa. Specyficzne
warunki klimatyczne, jakie stwarza przepływająca przez te tereny rzeka Narew, żyzne gleby, doskonałe
i sprawdzone metody przetwórstwa i wytrwała praca ludzi, wszystko to sprzyja kontynuacji produkcji tych
znakomitych warzyw. Tradycyjna uprawa ogórka i stare metody jego zakiszania przetrwała do dnia dzisiejszego. Z uwagi na to, że wieś otrzymała swój herb, ogórki pochodzące z tego terenu nazwano ogórkiem
herbowym z Kruszewa. Również na dalszych obszarach powiatu białostockiego wokół dorzecza Narwi
uprawiano od dawna ogórki, stąd też zarejestrowany drugi produkt tradycyjny – ogórki kwaszone narwiańskie. Dzięki specyficznemu mikroklimatowi ogórki te posiadają oryginalny smak, a to daje odpowiedniej
jakości surowiec zakiszony. Rolnicy uprawiający ten gatunek warzyw zrzeszeni są w stowarzyszeniu „Warzywa Narwiańskie”. Skupem ogórków i ich przetwórstwem zajmuje się niewielka lokalna firma w Śliwnie.
Tradycyjne przetwórstwo mięsa
Domowe przetwórstwo mięsa jest od dawna stosowane zarówno przez małych producentów jak
i przetwórców o większym potencjale. Zwierzęta hodowane w oparciu o tradycyjny sposób żywienia dają
mięso o wyjątkowym wyglądzie, smaku i konsystencji, co przekłada się na specyficzny smak wyprodukowanych wyrobów i wędlin. Wiele zakładów specjalizuje się w produkcji wyrobów tradycyjnych z zastosowaniem starych, sprawdzonych receptur i technologii. Do najbardziej znanych firm należy PPHU ,,Dešra”
z Puńska, która produkuje kindziuk tradycyjny. Produkt wytwarzany jest z wysokiej jakości mięsa wieprzowego, które kroi się na niewielkie kawałki, pekluje, a następnie upycha w żołądki lub pęcherze wieprzowe,
podsusza i wędzi. Innym produktem tradycyjnym jest wędzonka. Często nazwa nosi dodatek wiejska, czy
chłopska, celem podkreślenia swojskiego pochodzenia wyrobu. Są to kawałki mięsa wieprzowego (szynka, polędwica, boczek), które pochodzą od zwierząt z ekstensywnej hodowli. Mięso wcześniej pekluje się,
a następnie wędzi najlepiej w olchowym i jałowcowym dymie. Kumpia wieprzowa z komina i kumpiak
podlaski wytwarzane są przez indywidualnych producentów na niewielką skalę. Pierwszy z nich to kawałek mięsa z kością wycięty z łopatki, który pekluje się tradycyjnie, a następnie suszy nad kuchnią. Kumpiak
podlaski natomiast, to szynka wieprzowa natarta czosnkiem, owocami jałowca, którą umieszcza się na
dwa tygodnie w drewnianej beczce lub skrzyni z solą, a następnie obmywa z nadmiaru soli i zawiesza do
wysuszenia w sąsiedztwie ziół przez około pół roku, dzięki czemu mięso twardnieje i nabiera charakterystycznego aromatu i smaku. Inny produkt w nieco większym zakresie wytwarzają zakłady Tawbit (powiat
siemiatycki). Jest to kump nadbużański z ćwiartki. Ma on wygląd szynki wędzonej z kością i golonką. Idealnym surowcem do jego produkcji są zwierzęta starych ras świń mięsno-słoninowych jak: złotnicka biała
i czarno-biała, pochodzące ze swojskiego tuczu w wieku 12–18 miesięcy. Tradycyjna produkcja tego wyrobu wyklucza użycie sztucznych środków, zwiększających masę produktu oraz innych konserwantów niż
sól i zioła. Produkcję ogranicza jednak często brak odpowiedniej jakości surowca.
Pozostałe produkty tradycyjne
Kuchnia podlaska charakteryzuje się tym, że posiada bogaty asortyment tanich, a smacznych potraw
z ziemniaka. Najbardziej charakterystyczne dla naszego województwa to: babka i kiszka ziemniaczana,
kartacze, bliny po litewsku, soczewiaki sejneńskie. W zależności od regionu babka jest podawana z żeberkami, grzybami oraz z dodatkiem różnych sosów. Podobnie jest z kartaczami. Oprócz pospolitego farszu
z mięsa mielonego można je także nadziewać kiszoną kapustą, grzybami, makiem lub serem szczególnie
na terenach litewskich. Potrawy te można kupić w punktach gastronomicznych i garmażeryjnych niemalże
całego województwa i są także atrakcją kulinarną dla gości wypoczywających w gospodarstwach agroturystycznych.
Znaczną pozycję produktów tradycyjnych województwa podlaskiego stanowią wyroby cukiernicze. Są
wśród nich bardzo pospolity sękacz sejneński i mrowisko. Produkty te stały się nierozłącznym elementem
wielu uroczystości rodzinnych i weselnych. Wytwarzane są głównie w powiecie sejneńskim i suwalskim
i stamtąd rozpowszechniają się na przyległe obszary naszego województwa.
100
Wnioski dotyczące produktów tradycyjnych
1. W ostatnich latach wzrasta liczba właścicieli gospodarstw rolnych zajmujących się drobnym przetwórstwem spożywczym w oparciu o tradycyjne metody, bowiem produkty te stanowią ważny element
zrównoważonego rozwoju wielofunkcyjnych obszarów wiejskich, dzięki którym małe rodzime gospodarstwa rolne mają szansę utrzymania się na rynku i uzyskiwania dodatkowych dochodów.
2. Istnieją ograniczenia, które uniemożliwiają szybki rozwój drobnego przetwórstwa na obszarach wiejskich. Są to trudne do spełnienia przez małych producentów normy higieniczno-sanitarne. Należy więc
dołożyć wszelkich starań, aby mogły być uwzględniane, przy wytwarzaniu produktów tradycyjnych,
możliwe odstępstwa zachowując jednak warunki bezpieczeństwa produkowanego wyrobu.
3. Należy dążyć do tego, aby jak najwięcej podlaskich specjałów umieścić na Liście Produktów Tradycyjnych. Dzięki temu podlaskie produkty zdobędą popularność i renomę. Umożliwi to również producentom zarejestrowanie produktów w systemie europejskim jako tzw. produkty regionalne, rozpoznawalne
we wszystkich krajach UE.
4. Ograniczenia wprowadzone w zakresie sprzedaży w ramach działalności lokalnej, ograniczonej i marginalnej uniemożliwiają sprzedaż wyprodukowanych wyrobów na terenie innych województw z wyjątkiem powiatów przyległych do danego województwa. W dużym stopniu uniemożliwia to ich zbyt
i ogranicza wielkość produkcji. Wskazana jest zmiana polskiego prawodawstwa w tym zakresie.
Literatura:
1. Analiza kluczowych sektorów województwa podlaskiego. Sektor spożywczy, Podlaskie Obserwatorium Rynku pracy
i Prognoz Gospodarczych, Wojewódzki Urząd Pracy w Białymstoku, Białystok 2009
2. Informacja o sytuacji w rolnictwie. MRiRW, Warszawa 2011
3. Kierczyńska S., Produkcja owoców i warzyw oraz ich przetwórstwo w Polsce. Zeszyty Naukowe, T.X, Zeszyt 4, Warszawa, Poznań, Lublin, 2008, s. 9
4. Lista produktów tradycyjnych 2005–2007, FAPA, Warszawa 2007
5. Oddział terenowy Agencji Rynku Rolnego w Białymstoku. Województwo Podlaskie, ARR, lipiec 2011
6. Plawgo B., Branże kluczowe województwa podlaskiego, prezentacja multimedialna, 2009
7. Produktach tradycyjnych regionalnych. Możliwości a polskie realia, pod red. M. Gąsiorowskiego, Fundacja Fundusz
Współpracy, Warszawa 2005
8. Rocznik statystyczny rolnictwa. Roczniki branżowe, GUS, Warszawa 2010
9. Roczniki statystyczne województwa podlaskiego 2004, 2006, 2007, 2008, 2010, US w Białymstoku
10. Rolnictwo w województwie podlaskim w 2004, US w Białymstoku, Białystok 2005
11. Rynek mięsa stan i perspektywy. Analizy Rynkowe, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2011
12. Rynek Rolny, Analizy, Tendencje, Ceny, IERiGŻ-PIB, Warszawa, 1/2011
13. Winawer Z., Wujec H., Tradycyjne i regionalne produkty wysokiej jakości we wspólnej polityce rolnej, Warszawa
2010
14. Zestawienie danych branży drobiarskiej za lata 2004–2010 w województwie podlaskim, Podlaski Wojewódzki Lekarz Weterynarii, Białystok 2011
15. Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru regon, 2010 r. GUS, Warszawa
2011
16. Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej wpisanych do rejestru regon w województwie podlaskim 2010 r., Białystok 2011
17. Wywiad bezpośredni z Andrzejem Chomiczem przedstawicielem handlowym AKO S.A Bydgoszczy z dnia 26 września 2011 r.
18. www. minrol.gov.pl
19. www.wrotapodlasia.pl
20. http://www.wetgiw.gov.pl
21. http://www.stat.gov.pl
101
Zorganizowanie gospodarcze rolników w województwie
podlaskim
Paweł Gąsiorek
Założenia organizacyjne i funkcjonowania grup producentów rolnych
Od dawna ludzie łączyli się w grupy podejmując współpracę, bowiem działanie w pojedynkę jest
trudne bądź wręcz niemożliwe. Ponadto rolnik w coraz większym stopniu uzależniony jest od znacznie
silniejszych dostawców i odbiorców płodów rolnych. W tej sytuacji osamotnieni rolnicy przegrywają z silniejszym otoczeniem handlowo-produkcyjnym. W celu wzmocnienia swojej pozycji na rynku i niwelowania skutków, jakie przynosi globalny kapitalizm, rolnicy muszą przełamać kryzys zaufania do samych siebie
i działać wspólnie, tworząc własne struktury gospodarcze. Producent rolny może funkcjonować na rynku
na kilka sposobów. Najkorzystniejsza jest sytuacja, kiedy producent odnosi największe korzyści. Sprzedając indywidualnie trudno jest mu wynegocjować bardzo dobre lub dobre warunki.
Obecnie zorganizowanie polskich producentów jest małe, na poziomie 1–3,5% (nie licząc producentów mleka, które sięga 75–80%). W krajach UE zorganizowanie się producentów sięga 60%. Chcąc poprawić swoją pozycję konkurencyjną na rynku rolnicy muszą ze sobą współpracować. Celem działania grup
producentów rolnych jest:
 wspólna sprzedaż produktów lub grup produktów wyprodukowanych w gospodarstwach członków
grupy, za jej pośrednictwem,
 dostosowanie produkcji rolnej do warunków rynkowych,
 podniesienie dochodów rolników poprzez redukcję kosztów, możliwość planowania i przygotowania
dużych, jednorodnych partii produktów o wysokiej jakości,
 ochrona środowiska.
Możliwość a uwarunkowania tworzenia grup producentów rolnych
Zgodnie z pierwotną ustawą z dnia 15 września 2000 r., grupy producentów rolnych wpisane do rejestrów wojewodów otrzymywały wsparcie na działalność administracyjną z budżetu krajowego. Były to
jednak stawki dużo niższe niż oczekiwali rolnicy i obwarowane licznymi ograniczeniami, co było zapewne
powodem, że w ciągu 3,5 roku, tj. do 30.04.2004 r. w kraju zorganizowało się tylko około 65 grup producentów (łącznie z sektorem owoców i warzyw), a w województwie podlaskim 4 grupy. Nowelizacja ustawy
z dnia 18 czerwca 2004 r. umożliwiła członkostwo w grupie, oprócz osób fizycznych, również jednostkom organizacyjnym nieposiadającym osobowości prawnej oraz osobom prawnym. To korzystne dla firm
rolniczych rozwiązanie zostało wprowadzone, aby dostosować nasze ustawodawstwo do legislacji Unii
Europejskiej. W Unii nie było takich ograniczeń i osoby prawne zawsze mogły tworzyć grupy producentów rolnych. Również z chwilą wejścia Polski do UE weszły w życie nowe o wiele korzystniejsze stawki
wsparcia na zakładanie grup producentów rolnych, w tym na inwestycje. Dopiero ostania nowelizacja
z dnia 15 grudnia 2006 r. wprowadziła bardzo oczekiwane przez producentów zmiany, zwolnienie z podatku dochodowego oraz zwolnienie z podatku od nieruchomości budynków i budowli w całości zajętych
przez grupę, wykorzystywanych wyłącznie na przygotowanie i sprzedaż produktu, dla którego grupa jest
utworzona oraz zaopatrzenie w środki produkcji.
Zmiany umożliwiły również spółdzielniom rolniczym, w skład, których wchodzi co najmniej 5 producentów – członków spółdzielni prowadzenie działalności, jako grupa. Obniżenie minimalnej liczby członków grupy z 10 do 5 osób dla grup produktów ziarna zbóż i nasion oleistych oraz ziemniaka miało duże
znaczenie dla dużych towarowych gospodarstw, których właściciele zakładali 5-osobowe, często rodzinne
spółki. W 2010 roku Komisja Europejska wyraziła zgodę na wykorzystywanie zryczałtowanego wsparcia
uzyskiwanego w ramach działania 142 „Grupy producentów rolnych”, objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 na działalność inwestycyjną do następujących celów:
 dostosowania do wymogów rynkowych procesu produkcyjnego i produkcji producentów, którzy są
członkami takich grup,
102
Zorganizowanie gospodarcze rolników w województwie podlaskim
 wspólnego wprowadzania towarów do obrotu, w tym przygotowania do sprzedaży, centralizacji sprzedaży i dostawy do odbiorców hurtowych,
 ustanowienia wspólnych zasad dotyczących informacji o produkcji, ze szczególnym uwzględnieniem
zbiorów i dostępności.
Wysokość kwoty, która może zostać przeznaczona na inwestycje, zależy od decyzji grupy, o ile realizowane są przez grupę wcześniej wymienione cele.
Rolnicy-producenci głównie współpracują ze sobą po to, by:
 wzmocnić swoją pozycję w pertraktacjach handlowych z dostawcą środków do produkcji i odbiorcą
płodów rolnych,
 zmniejszyć koszty zaopatrzenia i zbytu przez rozłożenie kosztów na większą masę produktów oraz
zmniejszyć koszty mechanizacji poprzez wspólne wykorzystanie sprzętu,
 wspólnie podnieść wartość swojej produkcji zarówno przez zbliżenie się do ostatecznego odbiorcy,
przez odpowiednie przygotowanie produktów do handlu, jak też przez wstępne przetwarzanie produktów przed sprzedażą.
Współpraca ta powinna funkcjonować w ramach powołanego podmiotu gospodarczego. Ważne jest,
aby organizacje powstały z inicjatywy i potrzeb samych rolników.
W województwie podlaskim aktualnie zawiązanych jest nieformalnych 7 grup tzw. inicjatywnych (tabela 1.) w skład, których wchodzą od 3 do 14 producentów rolnych określonego produktu lub grupy produktów z zamiarem zawiązania prawnego podmiotu gospodarczego koniecznego do uzyskania statusu
grupy producentów rolnych.
Tabela 1. Grupy inicjatywne w województwie podlaskim
Kategoria grupy inicjatywnej według produktu
Liczba grup
inicjatywnych
(szt.)
Liczba członków
Produkcja żywca wieprzowego
1
4
Produkcja zbóż i nasion oleistych
1
5
Produkcja produktów ekologicznych
1
8
Produkcja mleka krowiego
1
14
Produkcja żywca drobiowego
1
5
Produkcja sadzeniaka
1
5
Produkcja jaj kurzych
1
3
Ogółem stan na 20.09.2011 r.
7
44
Źródło: PODR Szepietowo oraz http://ksow.pl/grupy-producentow-rolnych.htm
Grupy organizując się mogą wybierać różne formy prawne: spółdzielnie, spółki prawa handlowego,
zrzeszenia, stowarzyszenia. Mimo różnic są to organizacje/podmioty gospodarcze o podobnych celach
i funkcjach, jakie spełniają wobec rynku. Tworzone są z inicjatywy rolników produkujących określony
produkt, grupę produktów na skalę towarową. Podane formy prawne gwarantują możliwość starania się
o status „grupy producenckiej”. Grupy takie mogą skorzystać z pomocy finansowej np. kredytu inwestycyjnego z linii GP czy programu PROW. Niezależnie jednak od formy prawnej czy uzyskania statusu „grupy
producenckiej”, zorganizowane formy współpracy rolników są ważnym elementem kształtowania rynku.
Z punktu widzenia organizacji rynku główne funkcje spełniane przez takie organizacje zrzeszające producentów rolnych polegają na:
 zapewnieniu, że produkcja jest planowana i dostosowywana do popytu pod względem asortymentu,
ilości i jakości,
 koncentracji podaży, co jest odpowiedzią na mającą miejsce na rynku koncentracją popytu,
 budowie powiązań rynkowych (grupa – przetwórca – handel) sprzyjających planowaniu i stabilizacji
podaży oraz stabilizacji cen.
Dobrze zorganizowany rynek produktów rolnych, oparty na grupach producentów rolnych i innych
organizacjach producentów mający podobne cele, przynosi wymierne korzyści nie tylko im samym, ale
także konsumentom.
103
Paweł Gąsiorek
Stan i perspektywy tworzenia grup producentów rolnych dla poszczególnych
produktów w województwie podlaskim
Na dzień 20 września 2011 roku zarejestrowanych jest w kraju 689 grup producentów rolnych, z tego
189 to spółdzielnie, 447 to spółki kapitałowe, 43 zrzeszenia i 10 stowarzyszeń. W województwie podlaskim
zarejestrowane są 22 grupy producentów rolnych z tego 16 stanowią spółki kapitałowe, 5 podmiotów to
spółdzielnie i 1 zrzeszenie. Strukturę grup w zależności od formy prawnej w kraju i w województwie ujęto
w tabeli 2.
Tabela 2. Formy prawne grup producentów rolnych w kraju i województwie podlaskim
Wyszczególnienie
Kraj
% udział w kraju
Województwo
podlaskie
% udział
w województwie
Zrzeszenie
43
6,2
1
4,5
Spółka z o.o.
447
64,9
16
72,7
Spółdzielnia
189
27,4
5
22,7
Stowarzyszenie
10
1,5
0
0,0
689
100,0
22
100,0
Źródło: http://ksow.pl/grupy-producentow-rolnych.htm oraz http://bip.umwp.wrotapodlasia.pl/wojewodztwo/urzad_mar/archiwum/
rej_grup_pr.htm
W Polsce najwięcej grup specjalizuje się w produkcji ziarna zbóż i/lub nasion roślin oleistych 242,
w produkcji trzody 136 oraz drobiu 131. W województwie podlaskim najwięcej grup zajmuje się produkcją
drobiu, funkcjonuje 12 podmiotów i stanowią one 54,5% ogółu wszystkich grup w województwie. Udział
grup drobiowych w skali kraju wynosi 9,2% ogółu grup tej branży. Ilościowy wykaz grup producentów
rolnych według produktu lub grup produktów przedstawiono w tabeli 3.
Tabela 3. Grupy producentów rolnych wg produktu lub grup produktów w województwie podlaskim
Ilość grup
zarejestrowanych
Wyszczególnienie
Liście tytoniu suszone
1
Drób żywy, mięso i jadalne podroby drobiowe: świeże, chłodzone, mrożone
3
Drób żywy, mięso i jadalne podroby drobiowe: świeże, chłodzone, mrożone - kurczaki
8
Ziarno zbóż i nasiona roślin oleistych
1
Świnie żywe: prosięta, warchlaki, mięso wieprzowe: świeże, chłodzone, mrożone
4
Drób żywy, mięso i jadalne podroby drobiowe: świeże, chłodzone, mrożone - gęsi
1
Produkty rolnictwa ekologicznego
1
Mleko krowie
1
Drób żywy, mięso i jadalne podroby drobiowe: świeże, chłodzone, mrożone - kurczaki, gęsi
1
Drób żywy, mięso i jadalne podroby drobiowe: świeże, chłodzone, mrożone - indyki
1
Źródło: http://bip.umwp.wrotapodlasia.pl/wojewodztwo/urzad_mar/archiwum/rej_grup_pr.htm
22
Stan liczby członków podlaskich grup producentów rolnych w latach 2005–2011 przedstawiono w tabeli 4. (W tabeli nie uwzględniono producentów owoców i warzyw, którzy organizują się na podstawie
odrębnych przepisów prawa.) Aktualnie do 22 grup producentów rolnych należy 2327 członków.
Tabela 4. Liczba grup producentów rolnych i członków w latach 2005–2011
Stan na dzień
Liczba członków
31.12.2005
31.12.2007
31.12.2009
20.09.2011
752
727
2 723
2327
3
12
22
4
Liczba funkcjonujących grup
Źródło: Własne obliczenia na podstawie danych PODR Szepietowo
Rolnictwo w województwie podlaskim jest zróżnicowane pod wieloma względami. Najważniejszy
z nich to średnia wielkość gospodarstw rolnych. W poszczególnych powiatach województwa występuje
znaczne zróżnicowanie rolniczej produkcji towarowej, jakość gleby, ukształtowanie terenu oraz kultura
104
i tradycja rolnicza. Biorąc powyższe uwarunkowania pod uwagę należy stwierdzić, że potencjał tworzenia i rozwoju GPR w poszczególnych powiatach województwa jest bardzo zróżnicowany. Z danych GUS
wynika, że w 2009 roku liczba gospodarstw rolnych prowadzących działalność rolniczą i posiadających
użytki rolne w województwie podlaskim wynosiła 109 tys. Gospodarstwa rolne według grup obszarowych
w 2009 roku przedstawiono w tabeli 5.
Tabela 5. Gospodarstwa rolne w województwie podlaskim według grup obszarowych na tle w kraju
Nazwa
Polska
Grupa obszarowa w ha w 2009 roku
Ogółem
UR/ha
<1
1–5
5–10
10–15
15–20
20–30
30–50
50–100
>100
2501337
731734
682091
718785
166522
77519
62719
35023
18233
8711
3270
1108
225
Województwo
109741
15453
17118
34811
18294
10404
9058
podlaskie
Źródło: Rolnictwo w 2009 r., Główny Urząd Statystyczny Departament Rolnictwa, Warszawa 2010
Z około 1,5 miliona gospodarstw rolnych w Polsce o powierzchni powyżej 1 ha, około 600 tysięcy
to gospodarstwa produkujące na rynek. W województwie połowa z około 94 tysięcy gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha, to gospodarstwa produkujące na rynek. W tych gospodarstwach potencjalnie można upatrywać, że ich właściciele podejmą proces integracyjno-konsolidacyjny w zakresie
zespołowego gospodarowania wykorzystując możliwości powoływania grup producenckich tak w sferze
produktów pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego. Znaczna ich część to nowoczesne specjalistyczne
gospodarstwa osiągające znaczące dochody ze sprzedaży produktów rolnych. W dużej części są to jednak
średniej wielkości lub niewielkie partie towaru sprzedawane na lokalnych targowiskach lub w sprzedaży
bezpośredniej, często bez potrzeby wystawiania dokumentów sprzedaży. Znaczący wpływ na organizowanie się rolników w grupy producentów rolnych ma wielkość i specjalizacja gospodarstw, a nie ich liczba
w regionie.
Z analizy danych wynika, że w regionie jest stosunkowo duży odsetek gospodarstw małych do 5 ha
UR, ilość ich stanowi 29,7% ogółu gospodarstw w województwie. Gospodarstwa te produkują zasadniczo
na własne potrzeby dotyczy do podstawowych produktów rolnych z możliwością sprzedaży niewielkich
ilości towaru. Wyjątkiem są gospodarstwa rolne prowadzące chów i hodowlę drobiu, które w ramach
działu specjalnego wykazują sporą produkcję i uzyskują dochody z jego sprzedaży. W województwie
część producentów jest zorganizowana i funkcjonuje w ramach grup producentów rolnych z dość dobrym powodzeniem.
O potwierdzeniu specyfiki produkcji rolnej i ograniczonych możliwościach tworzenia podmiotów
gospodarczych, jakim są grupy producentów rolnych przez podlaskich producentów rolnych świadczą
również wskaźniki udziału w krajowym skupie wybranych ziemiopłodów i produktów rolniczych. Dane
szczegółowe zawarto w tabeli 6.
Tabela 6. Wskaźniki udziału województwa podlaskiego w krajowym skupie wybranych ziemiopłodów i produktów
rolniczych w 2007 i 2009 r.
Rok
udział woj.
w krajowej
pow. UR (%)
zboża
ziemniaki
buraki
cukrowe
rzepak
i rzepik
mleko
żywiec
wieprzowy
żywiec
drobiowy
2007
7
1,4
11,5
2
0,5
18,9
4
2009
7,1
1,3
10,5
0,2
0,5
19,5
3,4
żywiec
wołowy
warzywa
i owoce
4,3
9
0,9
5
9,1
0,6
Z danych zawartych w tabeli wynika, że w większości podstawowych ziemiopłodów i rolniczych
produktów ich skup w województwie jest niski. Jedynie dobry jest wskaźnik w krajowego skupu mleka
i zadowalające są wskaźniki skupu ziemniaka, żywca wołowego oraz rosnący trend skupu żywca drobiowego.
Dla podlaskich producentów zostało niewiele miejsca na rynku, który jest coraz bardziej zagospodarowywany przez firmy handlowe, a tworzące się organizacje gospodarcze rolników muszą obecnie o to
miejsce toczyć często nierówną walkę. Główne bariery, które powodują, iż proces organizowania się producentów jest tak wolny, tkwią w nich samych oraz w ich lokalnym środowisku. Przede wszystkim jest
to wciąż niska świadomość ekonomiczna i brak wzajemnego zaufania oraz wiele oporów psychologicz-
105
nych i społecznych, które trzeba przełamać w trakcie procesu organizowania się. W okresie PRL-u, najlepszym sposobem obrony przed ingerencją władzy była samowystarczalność, niezależność i samodzielność
rolników. W praktyce oznaczało to niechęć do uzależnienia własnego gospodarstwa od czynników zewnętrznych. Chociaż obecnie rolnicy funkcjonują w innych realiach gospodarczych, to silny indywidualizm
pozostał. Proces zmiany zachowań producentów rolnych będzie powolny, a jego przyspieszenie nastąpi
w wyniku zmiany pokoleniowej w rolnictwie.
Nie bez znaczenia jest stosunkowo niski poziom kompetencji rolników w dziedzinie gry rynkowej
i marketingu oraz niechęć do prowadzenia wspólnej działalności gospodarczej. Świadczą o tym dane statystyczne przedstawione w tabeli 7.
Tabela 7. Producenci rolni wpisani do ewidencji producentów w 2009 roku w województwie podlaskim i kraju
Według formy prawnej podmiotu prowadzącego gospodarstwo
Wyszczególnienie
Polska
Ogółem
1981973
Osoba fizyczna
Osoba prawna
Jednostka
nieposiadająca
osobowości prawnej
Spółka cywilna
1964091
15162
2253
467
90
27
107634
106976
541
Z analizy wynika, że podlascy producenci rolni w 99,39% preferują indywidualność, a tylko 0,5% z nich
współdziała w ramach spółdzielni, spółki handlowej czy zrzeszenia. W jednostkach nieposiadającej osobowości prawnej udziela się tylko 0,08% producentów rolnych a w spółkach cywilnych odpowiednio 0,03%.
Wyniki te lokują województwo podlaskie na 15 miejscu w kraju.
Jedną z poważnych barier w zakresie zespołowego gospodarowania są nawyki myślowe rolników. Są
to stosunkowo trwałe elementy osobowości ludzkiej, a ich zmiana jest trudnym zadaniem. Można to osiągnąć w wyniku systematycznego i cierpliwego działania na rzecz tej zmiany poprzez odwoływanie się do
wiedzy, emocji i zachowań, tzn. poprzez szkolenia, edukację i pokazywanie dobrych przykładów, ale także
angażowanie ludzi w działania prowadzące do zmiany postaw. W większości istniejących grup producentów rolnych o porażce w dalszej perspektywie mogą zadecydować, poniższe czynniki:
 brak skutecznego zarządzania i koordynacji produkcji oraz słabe kontakty z odbiorcami produktów,
 brak uzgodnień co do celów i planu rozwoju organizacji,
 brak standaryzacji dla wybranego produktu,
 brak deklaracji dostaw (nie podpisane umowy z odbiorcami),
 brak długoterminowych planów finansowych (inwestycji),
 zbyt mały skład ilościowy członków w organizacjach.
Siła rynkowa w większości grup podlaskich jest jednak bardzo niska, a prowadzona działalność wysoce niezadowalająca. Tylko trzy grupy posiadają wspólną własną infrastrukturę tj. Zrzeszenie Producentów
Tytoniu „TABAKO”, Zboża Podlasia Sp. z o.o. oraz Spółdzielnia Mleczarska BIELMLEK.
Konieczność organizowania się rolników w struktury gospodarcze wynika z dwóch podstawowych
przesłanek:
 wymogi konkurencji dyktowane przez podmioty przetwórcze, koncerny i nowy sposób organizowania
się handlu,
 specyfika rolniczej produkcji.
W branży drobiarskiej można zaobserwować pozytywne zjawisko, konsolidacji grup wokół integratora,
jakim jest Spółdzielnia Producentów Drobiu Eko-Gril z Sokółki (pierwsza grupa drobiowa w kraju, wyrejestrowana w 2009 roku z rejestru GPR). Podmiot ten stał się jednym z ważnych odbiorców drobiu kurzego
oraz producentem wyrobów drobiowych w województwie podlaskim.
Specyfika tych grup w województwie podlaskim nie jest odzwierciedleniem specjalizacji produkcyjnej
rolnictwa tego regionu (dotyczy produkcji mleka krowiego). Funkcjonuje od 2009 roku tylko jedna grupa
producentów mleka BIELMLEK. Została ona zorganizowana poprzez przekształcenie spółdzielni, liczy 1918
producentów.
Trudno obecnie oczekiwać, że w województwie podlaskim, rynek produktów rolnych zostanie zorganizowany przy znaczącym udziale producentów rolnych i oni właśnie będą beneficjentami wartości dodanej
powstającej na kolejnych etapach obrotu i przetwórstwa artykułów rolnych. Z danych Systemu Informacji
Zarządczej ARiMR z dnia 23.11.2010 r., wynika, że z tytułu zobowiązań wypłacono grupom producentów
106
rolnych w województwie podlaskim w ramach działania „Grupy producentów rolnych PROW 2007–2013”
kwotę 7261675,71 zł.
Literatura
1. ABC organizacji i funkcjonowania grup producenckich; CDR Radom, Radom 2010
2. Rolnictwo na Podlasiu – dziś i jutro, Materiały konferencyjne, Niećkowo 2008
3. Perspektywy rozwoju grup producentów rolnych do roku 2013, Konferencja podsumowująca realizację projektu,
Krajowa Rada Spółdzielcza, Miedzeszyn – Warszawa 27–28 maja 2008
4. Ustawa z 15 września 2000 r. o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianie innych ustaw (Dz.U.
z 2000 r. nr 88, poz. 983 z póź. zm.)
107
Uprawa roślin na cele energetyczne
Eugeniusz Mystkowski, Eugeniusz Stefaniak
Rolniczy charakter województwa podlaskiego daje podstawy do rozwoju odnawialnych źródeł energii
opartych na biomasie roślinnej i zwierzęcej (odpadowej). Uprawa roślin na cele energetyczne jest nowym
kierunkiem w rolnictwie zwanym agroenergetyką. W związku z nowym kierunkiem upraw i możliwością
dofinansowania w latach 2007, 2008 i 2009 do zakładanych plantacji, został stworzony nowy system prawny
dotyczący obrotu i przetwarzania roślin. W systemie tym funkcjonują trzy podstawowe grupy podmiotów.
Na mocy obowiązujących przepisów uczestnikami tego systemu produkcji i przetwarzania są producenci
rolni oraz zarejestrowane w Agencji Rynku Rolnego przedsiębiorstwa skupujące i przetwarzające biomasę. Obrót roślinami energetycznymi odbywa się według określonej procedury poprzez ich sprzedaż podmiotom skupującym lub jednostkom przetwórczym. Zatwierdzenia podmiotu dokonuje Agencja Rynku
Rolnego na podstawie pisemnego wniosku jednostki przetwórczej lub podmiotu skupującego. Zatwierdzony podmiot skupujący to podmiot, który prowadzi pierwszy proces przetwórczy roślin energetycznych
z zamiarem pozyskania jednego lub więcej produktów energetycznych. Produktem energetycznym mogą
być np. zrębki, brykiety, pelety itp. czyli produkty z biomasy dostarczane do sektora energetycznego lub
innych podmiotów w celu uzyskania końcowego produktu energetycznego. Z uwagi na wstępną fazę organizacji rynku biomasy w Polsce brak jest danych umożliwiających analizę cen tego surowca. Obserwuje
się natomiast systematyczny wzrost cen biomasy na rynkach europejskich.
Aktualna sytuacja w zakresie roślin energetycznych
Ceny produktów opałowych (brykiet, pelet) w składach opałowych są zbliżone do cen średniej klasy
węgla. Natomiast za zrębki z biomasy drzewnej w zakładach energetyki cieplnej można otrzymać 18–20
zł za GJ energii zawarty w biomasie. Wierzba energetyczna podobnie jak pozyskiwane z lasu drewno na
skutek sezonowania (dosuszania na wolnym powietrzu lub pod zadaszeniem), zmniejsza zawartość wody
i przy obniżonej wilgotności wzrasta wartość opałowa (tabela 1.).
Tabela 1. Właściwości biomasy drzewnej
Wilgotność %
0
10
Wartość opałowa GJ/t
19,00
16,86
Źródło: Bałtycka Agencja Poszanowania Energii w Gdańsku
15
20
30
40
50
15,80
14,7
12,65
10,42
8,28
Podana w tabeli 1. zależność w sposób widoczny przekłada się na kwotę, którą można uzyskać sprzedając biomasę do zakładów energetycznych jako opał lub do firm produkujących brykiet, lub pelet. Planując uprawę roślin na cele energetyczne rolnicy muszą wiedzieć, że odbiorcy biomasy ustalają ceny na
podstawie energii zawartej w GJ/tonę zbieranej biomasy. Twierdzi się, że rolnictwo może w sposób wydatny stać się producentem biomasy na cele energetyczne. Rynek biomasy dopiero powstaje. Dotychczas
występowała na nim głównie biomasa leśna, która w przyszłości może być zastąpiona przez biomasę rolniczą i odpadową. W województwie podlaskim zalecane do uprawy są następujące gatunki roślin energetycznych: wierzba wiciowa (Salix viminalis), miskant olbrzymi, ślazowiec pensylwański i topinambur
(słonecznik bulwiasty).
Biomasa jest istotnym odnawialnym źródłem energii. Szans na zwiększenie produkcji czystej energii
upatruje się w biomasie, gdyż jest to powszechnie występujące odnawialne źródło energii. O możliwościach wykorzystania biomasy decydują powszechne jej wykorzystanie oraz stosunkowo niskie koszty
przetworzenia na energię (w porównaniu z innymi rodzajami OZE). Jednym z plonów ubocznych, jakie
może zaoferować na cele energetyczne rolnictwo, jest słoma. Na cele energetyczne bardziej przydatna jest
słoma szara, która po skoszeniu zbóż lub rzepaku powinna poleżeć kilka dni na polu, aby deszcz i rosa wyługowały z niej związki chloru i potasu. Pod względem energetycznym 1,5 tony słomy równoważy 1 tonę
węgla kamiennego średniej jakości. Słomę przeznaczoną na sprzedaż rolnik może zebrać własnym sprzętem i zmagazynować lub zawrzeć umowę z firmą skupującą, która zbiera i transportuje słomę. Do celów
opałowych może być wykorzystywana słoma wszystkich gatunków roślin zbożowych oraz rzepaku i gryki.
Wartość opałowa słomy (tabela 2.), podobnie jak roślin energetycznych jest wprost proporcjonalna do wil-
108
gotności i stanowi to podstawę do wyliczenia ceny słomy przeznaczonej na cele energetyczne. Wilgotność
słomy zależy od rodzaju rośliny oraz od warunków atmosferycznych, w jakich odbywa się zbiór.
Tabela 2. Wartość opałowa wybranych rodzajów słomy w zależnie od wilgotności
Słoma pszenna
Wyszczególnienie
Wilgotność (%)
świeża
9,3
14,6
Słoma rzepakowa
szara
19,9
9,1
13,4
świeża
17,2
9,1
12,8
szara
15,9
8,6
13,3
18,8
Wartość opałowa (MJ/kg)
16,0
15,4
14,2
15,9
15,8
13,9
16,0
15,9
15,4
16,8
15,1
14,8
Źródło: Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń w UE, Wydaw.
Scholar, Warszawa 2009
Słoma do energetycznego wykorzystania powinna być zbierana w formie bel i w formie prostopadłościanu tzw. kostek. Siano w praktyce grzewczej niewiele różni się od słomy. Kostki czy bele siana są
cięższe od słomy przy tym samym zgniocie. Do celów grzewczych może być używane siano z traw gorszej
jakości tzw. turzyc lub mozgi trzcinowatej. Z roślin energetycznych ślazowiec i miskant może być zbierany
w formie bel lub kostek podobnie jak słoma. Głównymi odbiorcami słomy są firmy produkujące brykiet lub
pelet i zakłady energetyczne lub przedsiębiorstwa energetyki cieplnej.
Alternatywa dla rolników nie prowadzących chowu zwierząt
Uprawa roślin energetycznych może być sposobem na poprawę efektywności ekonomicznej gospodarstw nie prowadzących chowu zwierząt. Należy jednak podkreślić, że dla rolnika założenie wieloletniej
plantacji jest inwestycją, która musi gwarantować opłacalność produkcji w perspektywie 24 lat. Konieczne
więc jest układanie wzajemnych relacji pomiędzy producentami biomasy i zakładami energetycznymi na
zdrowych zasadach biznesowych. Prowadzenie gospodarstwa rolnego postrzegane jest obecnie w kategoriach agrobiznesowych. Współczesny rolnik coraz mniej mówi o zamiłowaniu do rolnictwa, jego uwaga zazwyczaj skupiona jest na utrzymaniu płynności finansowej prowadzonego gospodarstwa. Tak, więc
kiedy sprzedaje produkty z własnego gospodarstwa, interesuje go w zasadzie korzystna cena, a nie jego
przeznaczenie. W obliczu postępującej globalizacji, funkcja agrobiznesu zmienia się i zmierza do przeznaczenia części produktów na cele nieżywnościowe. Jednak ponad wszelką wątpliwość, naczelną powinnością gospodarstwa rolnego, była, jest i będzie produkcja żywności. Prognozowany, rozwój plantacji
energetycznych warunkowany jest przede wszystkim popytem sektora energetycznego, w tym oferowanymi przez ten sektor cenami za biomasę rolniczą. Większość kosztów założenia plantacji energetycznej
wierzb krzewiastych (tabela 3.) związana jest z przygotowaniem stanowiska oraz z zakupem sadzonek
(zrzezów) w pierwszym roku prowadzenia plantacji.
Tabela 3. Koszt założenia na gruntach rolniczych plantacji wierzby krzewiastej przy obsadzie 32 tys. roślin/ha po
kosztach własnych (w zł/ha)
Wyszczególnienie
zł
Pierwszy zabieg środkami ochrony roślin
17,00
Wapnowanie
60,00
Wysiew nawozów
16,00
Orka przedzimowa
77,00
Bronowanie
Koszt zakupu sadzonek
Wytyczenie znaków do sadzenia
Sadzenie ręczne
Drugi zabieg środkami ochrony roślin
23,00
4800,00
16,00
474,00
17,00
Pielenie mechaniczne (2x)
73,00
Zakup wapna i nawozów
346,00
Zakup środków ochrony roślin
230,00
Ręczny zbiór roślin po zakończeniu pierwszego okresu wegetacji
716,00
Podatek rolny
Razem
Koszt przeliczony na rok użytkowania plantacji (1/24
Źródło: J. Tworkowski, S. Szczukowski, Uprawa wierzby energetycznej, UWM w Olsztynie, Olsztyn 2006
85,00
6951,00
290,00
109
Wymienione koszty mogą być różne dla poszczególnych gospodarstw ze względu np. na inną założoną obsadę roślin/ha, jakość gleby, stopień zachwaszczenia stanowiska. Koszty produkcji oraz opłacalność
pozyskania pędów wierzby krzewiastej w trzech cyklach zbioru przedstawiono w tabeli 4. Przyjęto plony
świeżej biomasy średnio na poziomie 29 t/ha przy zbiorze roślin co roku, 56 ton przy zbiorze co dwa lata,
91 t/ha przy zbiorze co trzy lata. Założono cenę 80 zł za 1 tonę zrębków wierzbowych o wilgotności 50%.
Najniższe koszty produkcji 1 tony zrębków stwierdzono w cyklu trzyletnim (33 zł/tonę). Zysk z produkcji
1 tony zrębków wyniósł w tym wariancie 47 zł. Z punktu widzenia opłacalności produkcji najkorzystniej
jest zbierać rośliny wierzby krzewiastej w cyklu trzyletnim. Zysk z ha w przeliczeniu na rok użytkowania
wyniósł 1423 zł. Gdy rośliny zbierano w cyklu jednorocznym zysk z ha wyniósł średnio 965 zł.
W związku z tym, że ceny środków produkcji i usług są cenami kroczącymi, to cena za biomasę z plantacji energetycznych musi podlegać zmianie w kolejnych latach.
Tabela 4. Opłacalność produkcji wierzby krzewiastej w trzech cyklach zbioru przy obsadzie 32 tys. roślin na 1 ha
Wyszczególnienie
jednorocznym
Zbiór w cyklach
dwuletnim
Koszt produkcji w (zł/ha)
1355,00
Średnie plony biomasy w (t/ha)
29,00
Koszt produkcji 1 tony świeżych zrębków w (zł)
47,00
Cena za 1 tonę świeżych zrębków (zł)
80,00
Zysk z 1 tony (zł)
33,00
Zysk z 1 ha (zł)
965,00
Zysk z 1 ha/rok (zł)
965,00
Źródło: J. Tworkowski, S. Szczukowski, Uprawa wierzby energetycznej, UWM w Olsztynie, Olsztyn 2006
trzyletnim
1974,00
56,00
35,0
80,00
45,00
2506,00
1253,00
3011,00
91,00
33,00
80,00
47,00
4269,00
1423,00
Porównując koszty założenia 1 ha plantacji wierzby energetycznej (tabela 4.), plantacji ślazowca pensylwańskiego (7775 zł) oraz miskanta (20640 zł) widać duże rozbieżności. Analiza opłacalności uprawy
wierzby na cele energetyczne wykazuje, że produkcja wierzby w cyklu zbioru trzyletniego przynosiła dochody. Według analizy firmy Vattenfall uprawa ślazowca i miskanta jest najbardziej opłacalna przy wysokich plonach i cenach, natomiast przy niskich plonach i cenach przynosi straty.
W tabeli 5. podano powierzchnię upraw wieloletnich roślin energetycznych w województwie podlaskim w 2009 roku. Przedstawione dane wskazują na dominację wierzby wśród upraw roślin energetycznych na plantacjach trwałych.
Tabela 5. Powierzchnia upraw wieloletnich roślin energetycznych w województwie podlaskim w 2009 roku (ha)
Rodzaje wieloletnich roślin energetycznych
Województwo
Wierzba
Miskant
Ślazowiec
pensylwański
156,52
–
3,83
Trawy
wieloletnie
Mozga
trzcinowata
–
–
Polska
6 160,42 1 832,80
121,60
1 364,15
52,61
Źródło: Opracowanie A. Grzybek, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy, Warszawa
Topola
Brzoza
Olszyna
Razem
4,01
1,70
–
166,06
647,91
16,81
5,93
10 202,23
Wsparcie finansowe w zakresie uprawy roślin energetycznych
Program wsparcia finansowego w sektorze roślin energetycznych realizowany był w latach 2007, 2008,
2009 w oparciu o szczegółowe prawodawstwo poprzez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
oraz Agencję Rynku Rolnego. Wsparcie uprawy roślin energetycznych składało się z zasadniczo z trzech elementów: dopłaty do zakładania plantacji (realizowane przez ARR), dopłaty do produkcji roślin energetycznych
(RE), jednolitej płatności obszarowej (JPO). Dopłaty do zakładania roślin energetycznych przedstawia tabela 6.
Tabela 6. Wysokość dofinansowania do zakładania plantacji roślin energetycznych w 2009 r.
Roślina
Kwota dofinansowania do 1 ha założonej plantacji w (zł)
Wierzba
4300,00
Miskant
5400,00
Ślazowiec pensylwański
3060,00
Topola
Źródło: http://www.arr.gov.pl
110
1680,00
W województwie podlaskim, działalność w zakresie produkcji brykietu i prowadzi 15 podmiotów gospodarczych i 5 podmiotów wykorzystujących biomasę (zrębki) do przetwarzania na cele energetyczne.
Czynniki powodujące zainteresowanie uprawą rzepaku i lnianki
Polska, podobnie jak pozostałe państwa członkowskie UE, ma obowiązek wspierania zastosowania
biopaliw i innych paliw odnawialnych w transporcie. Zobowiązuje do tego dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych. W uchwalonym (17.12.2008) pakiecie klimatyczno-energetycznym Unii Europejskiej założono, że do 2020 r. biopaliwa
(biodiesel i bioetanol) powinny stanowić 10% paliw płynnych zużywanych w transporcie. W 2011 roku dla
Polski wskaźnik ten wynosi 6,20%, a w 2020 roku – 10%.
W celu realizacji zobowiązań wspólnotowych, Sejm przyjął 25 sierpnia 2006 roku pakiet dwóch ustaw
o biopaliwach: Ustawa o biokomponentach i biopaliwach, Ustawa o systemie monitorowania i kontrolowania jakości paliw. Nowe przepisy, które weszły w życie 1 stycznia 2007 roku stanowią próbę całkowitego
unormowania rynku biopaliw. Określają między innymi zasady wykonywania działalności w zakresie wprowadzania do obrotu biokomponentów i biopaliw ciekłych oraz produkcję takich substancji na własny użytek. Ustawodawca dał przy okazji rolnikom możliwość wytwarzania na własny użytek wszystkich rodzajów
biopaliw ciekłych stanowiących samoistne paliwa. Od rolników chcących wytwarzać biopaliwa ciekłe na
własny użytek wymagane jest posiadanie składu podatkowego, przestrzeganie minimalnych wymagań
jakościowych wytwarzanego biopaliwa, wytwarzanie i zużywanie w ciągu roku kalendarzowego biopaliw
maksymalnie 100 litrów na 1 ha użytków rolnych.
Konieczność realizacji wymienionych założeń zwielokrotni zapotrzebowanie na biomasę przeznaczaną na cele energetyczne, która w zdecydowanej większości musi być produkowana na użytkach rolnych.
W warunkach województwa podlaskiego podstawowym surowcem do produkcji biodiesla1 jest olej rzepakowy. Uwzględniając prognozę zużycia oleju napędowego w kraju oraz rosnący udział estrów oszacowano, że tylko na cele paliwowe zapotrzebowanie na rzepak wzrośnie z 1,98 mln ton w 2011 r. do około
4,0 mln ton w 2020 r. Dodatkowo w Polsce zużywa się około 1,1–1,3 mln ton rzepaku na cele konsumpcyjne, czyli w perspektywie roku 2020 zapotrzebowanie na rzepak wzrośnie do 5,3 mln ton. Ogromne
potrzeby nasion roślin oleistych jako surowca do produkcji oleju na cele spożywcze i biopaliwa zainteresowały również podlaskich rolników, zwłaszcza tych, którzy zaprzestali uprawy buraka cukrowego. W ten
sposób rzepak, jako roślina bardzo wymagająca pod względem warunków glebowo-klimatycznych i agrotechnicznych wszedł na gleby bardzo dobre i dobre województwa. Lnianka zaś, jako mniej wymagająca
pod względem wymagań klimatyczno-glebowych i agrotechnicznych zaczęła wzbudzać zainteresowanie
rolników gospodarujących na glebach słabszych, których w województwie podlaskim mamy w większości.
Rzepak i lnianka ze względu na cechy jakościowe nasion przydatne do spożycia i do produkcji biopaliw
(tabela nr 7.) stały się roślinami mającymi duże znaczenie gospodarcze z perspektywą zwiększenia ich
uprawy w ciągu najbliższych lat również w województwie podlaskim. Pozostałe rośliny oleiste praktycznie
nie są uprawiane lub uprawiane w śladowych ilościach.
Tabela nr 7. Plony nasion oraz zawartość tłuszczu i białka w nasionach roślin oleistych
Gatunki roślin oleistych
Rzepak ozimy
Plon nasion w dt/ha
doświadczalnych
produkcyjnych
40–50
25–35
MTN w g
3,5–5,5
Zawartość w nasionach w %
tłuszczu
białka
42–49
22–25
Rzepak jary
25–35
15–25
3,2–4,6
40–47
20–24
Lnianka siewna
15–20
12–18
0,7–1,7
26–40
22–25
Len oleisty
12–18
8–14
5,0–6,5
38–43
25–30
Gorczyca polna
15–20
10–18
6–7
25–30
30–35
12–20
35–50
30–33
Rzodkiew oleista
8–14
6–12
Źródło: T. Wałkowski, Materiały konferencyjne, Szepietowo – sierpień 2008
Duże zapotrzebowanie i opłacalne ceny skupu nasion spowodowały, że w województwie podlaskim
w ostatnich latach wzrasta zainteresowanie rolników uprawą rzepaku ozimego.
biodiesel – estry metylowe kwasów tłuszczowych stosowane bezpośrednio lub w mieszance z olejem napędowym, jako paliwo do
silników Diesla
1
111
Pomimo istnienia wielu czynników ograniczających uprawę rzepaku w województwie podlaskim, są
jednak realne możliwości wzrostu areału uprawy tej rośliny. W wielu gospodarstwach obsiewa się zbożami ponad 70% gruntów ornych. Wielu rolników widzi potrzebę wprowadzenia do zmianowania rzepaku,
który poprawi gospodarkę płodozmianową i zwiększy plony zbóż. Dodatkowo uprawa tej wymagającej
rośliny będzie również sprzyjać poprawie żyzności gleb i kultury rolnej. W praktyce glebami nadającymi
się pod uprawę rzepaku są te, na których niezawodnie plonują zboża intensywne (pszenica, jęczmień
i pszenżyto) oraz koniczyna czerwona. Aktualnie gatunki te zajmują w województwie około 142 tys. ha.
Przyjmując, za maksymalny 25% udział rzepaku w strukturze zasiewów pojedynczego gospodarstwa,
potencjalną powierzchnię uprawy rzepaku w województwie podlaskim można w przybliżeniu określić
na około 35 tys. ha.
Rośliną oleistą, która również nadaje się do produkcji oleju na cele spożywcze i biopaliwa jest lnianka
siewna (Camelina sativa (L.) Crantz) zwana również lnicznikiem siewnym, rydzykiem. Ostatnio zapomniana. Po wielowiekowej obecności w rolnictwie polskim, począwszy od połowy XIX wieku, została wyparta
z uprawy przez bardziej plenny rzepak i len włóknisty, którego uprawa na włókno żywiołowo rozwijała
się w tym czasie. Nastąpił więc spadek zainteresowania i w ślad za tym systematyczne ograniczenie areału jej uprawy. W kraju występowała w formie jarej, potem też i ozimej. Jej ludowe nazwy: judra, ryżyk,
rżyj, rydzyk, lennica czy częściej rydz, świadczą o szerokim rozpowszechnieniu rośliny w Polsce. Lnianka
daje zadowalające plony także na gorszych glebach – kompleksach żytnich, gdzie nie udaje się rzepak.
Nasiona lnianki charakteryzują się wysokim współczynnikiem zaolejenia (około 40%). Dziś obok formy jarej istnieje także plenniejsza forma ozima, zawierająca w nasionach więcej oleju niż lnianka jara (38–42%).
Jej olej może być wykorzystywany na cele jadalne (olej rafinowany), jak i techniczne (lakiernictwo, biodiesel). Olej z tych dwóch roślin(rzepaku i lnianki) może być wykorzystywany na cele spożywcze i na cele
energetyczne. Olej roślinny może być wykorzystany jako samoistne paliwo do spalania w dostosowanych
spalinowych silnikach wysokoprężnych, wytworzony ester tłuszczu roślinnego – jako paliwo do spalania
w standardowych spalinowych silnikach wysokoprężnych i urządzeniach grzewczych (biodiesel). Produkt
uboczny w formie wytłoków (pelet) z nasion może być wykorzystany jako wysokobiałkowy komponent
do pasz w żywieniu zwierząt gospodarskich lub jako samoistne paliwo do spalania w przystosowanych
piecach c.o.
Frakcja glicerynowa jako produkt uboczny estryfikacji tłuszczu roślinnego może zostać sprzedany do
zakładów kosmetycznych lub może byćwykorzystany jako wysokokaloryczny produkt w piecach grzewczych centralnego ogrzewania.
Korzyści z uprawy rzepaku i lnianki
W aktualnych uwarunkowaniach ekonomiczno-gospodarczych podlaskiego rolnictwa jest wiele argumentów uzasadniających celowość zwiększenia powierzchni uprawy rzepaku i lnianki, w tym także z przeznaczeniem na biopaliwo.
Najważniejsze korzyści to:
• możliwość poprawy następstwa roślin w zmianowaniu,
• poprawa stanu fitosanitarnego gleby i roślin następczych,
• podwyższenie poziomu produkcyjności roślin następczych,
• ochrona gleb przed erozją wodną i wietrzną (przez około 300 dni w roku rośliny zakrywają glebę),
• łatwość zmechanizowania wszystkich zabiegów agrotechnicznych (takie same maszyny jak w przypadku uprawy zbóż),
• zagwarantowana możliwość zbytu (funkcjonuje w województwie podlaskim 6 punktów skupu nasion),
• stosunkowo dobra cena zbytu nasion,
• wzbogacenie gleby w substancję organiczną (resztki pożniwne) oraz poprawa jej żyzności i urodzajności,
• wykorzystanie produktów ubocznych np. makuchy, w żywieniu zwierząt gospodarskich,
• zwiększenie dochodów w gospodarstwie w przypadku produkcji biopaliw poprzez sprzedaż produktów ubocznych (słoma, makuchy i gliceryna) lub wykorzystania ich do celów grzewczych w piecach c.o.,
• zmniejszenie wydatków na zakup paliw naturalnych w przypadku produkcji biopaliw płynnych na własne potrzeby,
• zmniejszenie emisji CO2 i innych pierwiastków szkodliwych do atmosfery.
112
Wnioski
• Wykorzystanie biomasy do przetwarzania na energię cieplną i elektryczną należy do najbardziej efektywnych i przyjaznych dla środowiska sposobów uzyskania energii odnawialnej. Ograniczeniem jest
wielkość bazy surowcowej.
• W województwie podlaskim istnieje zapotrzebowanie na biomasę z terenów rolnych. Zapewnienie
dostaw z plantacji roślin energetycznych wymaga prowadzenia dużych plantacji i może stanowić problem ze względu na rozdrobnienie gospodarstw. Ponadto, rodzaje gleby występujące w województwie
także stanowią ograniczenie dla zapewnienia odpowiednich plonów z plantacji.
• Rolniczy charakter województwa podlaskiego daje podstawy do rozwoju źródeł energii opartych na
biomasie. Struktura produkcji rolniczej sprzyja przede wszystkim budowie biogazowni rolniczych.
W przypadku biogazowni jako substrat, służyć mogą w zasadzie wszystkie rodzaje upraw oraz odpady
rolnicze, roślinne i zwierzęce.
• Odstąpienie od dofinansowania do roślin energetycznych, z którego korzystali rolnicy w latach 2007,
2008 i 2009 spowodowało zmniejszenie zainteresowania rolników tym kierunkiem produkcji.
• Sytuacja ekonomiczna polskiego rolnictwa nakazuje poszukiwać możliwości ograniczania kosztów na
każdym etapie produkcji rolnej. Jedną z takich możliwości jest zastąpienie oleju napędowego w silnikach
wysokoprężnych maszyn, agregatów i ciągników w gospodarstwach rolnych czystym olejem roślinnym.
• Zastąpienie oleju napędowego roślinnym oznacza istotne ograniczenie gazów cieplarnianych, głównie
CO2 i innych gazów szkodliwych do atmosfery.
• W chwili obecnej podstawowym paliwem roślinnym w obrębie UE jest olej rzepakowy.
• Należy doceniać prowadzenie badania nad olejem z innych roślin uprawnych w celu ograniczenia konkurencji w produkcji rolnej na cele żywieniowe i energetyczne.
• Przeprowadzone dotychczasowe badania stanowiskowe i polowe zaawansowanych silników ciągnikowych John Deere wskazują na możliwość zastąpienia oleju napędowego roślinnym bez szkody dla
trwałości silnika i jakości jego pracy.
• Koszt wytworzenia oleju roślinnego jako biopaliwa zależał będzie w znacznym stopniu od kosztów
produkcji rzepaku. Istnieje możliwość obniżenia kosztów produkcji nasion poprzez dobór materiału
siewnego i stosowanie uproszczonej technologii uprawy tak, aby otrzymywać tańszy rzepak nie kwalifikujący się na cele konsumpcyjne. Warto podkreślić, że pomimo wysokich kosztów produkcji lub
zakupu nasion, czysty olej roślinny jako biopaliwo jest konkurencyjny cenowo w stosunku do oleju
napędowego.
• Przy tłoczeniu oleju rzepakowego pozostaje odpad w postaci makuchu, będący pełnowartościowym
źródłem białka i tłuszczów, można więc z powodzeniem zastępować importowaną śrutę sojową, której
ceny na rynkach światowych są wysokie.
• Stosowanie oleju roślinnego w ciągnikach może przynieść wymierne korzyści finansowe zwłaszcza
w gospodarstwach większych obszarowo. Produkcja na większą skalę może także pobudzić aktywność
w sferze usług okołorolniczych.
Literatura
1. Energia odnawialna / pod red. P. Gradzinka, Wydaw. Wieś Jutra, Warszawa 2008
2. Juliszewski T., Zając T., Biopaliwo rzepakowe, PWRiL, Poznań 2007
3. Odnawialne źródła energii i działania adaptacyjne do zmian klimatu w rolnictwie i na wsi – przykłady doświadczeń
w UE, Wydaw. Naukowe Scholar, Warszawa 2009
4. Praktyczne aspekty wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Plan energetyczny województwa podlaskiego,
Podlaska Fundacja Rozwoju Regionalnego, Białystok 2006
5. Rola biomasy w produkcji energii. Wydaw. Polski Komitet Naukowo-Techniczny FSNT – NOT, Białystok 2005
6. Rośliny oleiste – uprawa i zastosowanie / pod red. W. Budzyńskiego i T. Zajaca, PWRiL, Poznań 2010
7. Zakrzewski T., Biopaliwa – szansa czy konieczność? Analiza sytuacji w Polsce i na świecie, Krajowa Izba Biopaliw,
Warszawa [2005]
8. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o biokomponentach i biopaliwach ciekłych, Dz.U nr 169, poz. 1199 z 2006
9. Uprawa roślin / pod red. A, Listowskiego, PWRiL, Warszawa 1970, s. 378
10. Wałkowski T., Możliwości uprawy roślin przeznaczonych na biokomponenty i biopaliwa w województwie podlaskim. Materiały konferencyjne, Szepietowo 2008
113
Finansowanie inwestycji w gospodarstwach rolnych w latach
2004–2010
Marianna Bylica, Waldemar Dzierżkowski
Zmiany strukturalne w obrębie gospodarstw rolnych w ostatnich latach w województwie podlaskim,
jak i w całym kraju, następują bardzo szybko. Tempo korzystnych przemian jest znacznie większe po integracji Polski z Unią Europejską i uruchomieniu Wspólnej Polityki Rolnej (WPR).
Objęcie polskiego rolnictwa WPR skutkowało nie tylko wzrostem wymagań, ale również spowodowało
poprawę koniunktury rolniczej i powiększenie możliwości korzystania z unijnych funduszy wspierających
modernizację działalności rolniczej. Warunki narastającej konkurencji wywołują potrzebę ciągłych przekształceń. Cel ten gospodarstwa osiągają inwestując w powiększenie swego areału oraz zakupy nowej
generacji środków trwałych umożliwiających kompleksowe zmechanizowanie procesów produkcji.
Szybkie tempo inwestowania, a za tym następujących zmian w rolnictwie jest możliwe m.in. dzięki wsparciu:
 środków krajowych – dopłaty do opracowania kredytów preferencyjnych
 funduszy unijnych – PROW 2004–2006, SPO 2004–2006, PROW 2007–2013.
Kredyty preferencyjne
System kredytów preferencyjnych stanowi ważny instrument oddziaływania państwa na sektor rolnictwa i gospodarki żywnościowej. Pomoc krajowa oferowana przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji
Rolnictwa odegrała znaczącą rolę w realizacji polityki rolnej w okresie przedakcesyjnym. Realizowana była
od 1994 roku.
Zasady pomocy reguluje obecnie Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 stycznia 2009 r. w sprawie
realizacji niektórych zadań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz sposobów ich realizacji
(Dz.U. nr 22 poz. 121).
Rozporządzenie to daje podstawę do udzielania przez ARiMR pomocy finansowej ze środków krajowych min. na:
 realizację inwestycji w gospodarstwach rolnych, działach specjalnych produkcji rolnej, przetwórstwie
produktów rolnych,
 wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych lub działach specjalnych produkcji rolnej, w których
wystąpiły szkody spowodowane przez suszę, grad, deszcz nawalny, ujemne skutki przezimowania,
przymrozki wiosenne, powódź, huragan, piorun, obsunięcie się ziemi lub lawinę.
Podstawową formą pomocy Agencji ze środków krajowych są dopłaty do oprocentowania kredytów
udzielanych ze środków własnych banków współpracujących z ARiMR.
Obecnie zgodnie z decyzją Ministerstwa Rolnictwa dostępne są kredyty preferencyjne w następujących liniach kredytowych:
 kredyt na realizację inwestycji w gospodarstwach rolnych, działach specjalnych produkcji rolnej i przetwórstwie produktów rolnych (Symbol n IP),
 kredyt na zakup użytków rolnych (Symbol n KZ),
 kredyt na utworzenie lub na urządzenie gospodarstw rolnych przez osoby które nie ukończyły 40 roku
życia (Symbol n MR),
 kredyt na zakup użytków rolnych przeznaczonych na utworzenie lub powiększenie gospodarstwa rolnego w rozumieniu ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Symbol n GR),
 kredyt na realizację inwestycji w zakresie nowych technologii produkcji w rolnictwie zapewniających
wysoką jakość produktu (Symbol n NT),
 kredyt w ramach „Branżowego programu restrukturyzacji i przetwórstwa ziemniaka na skrobię w Polsce„ (Symbol n BR 13),
 kredyt na realizację inwestycji w ramach „Programu wspierania restrukturyzacji i modernizacji przemysłu mięsnego, chłodnictwa składowego i przetwórstwa jaj w Polsce” (Symbol n BR 14),
 kredyt na realizację inwestycji w ramach „Branżowego programu mleczarstwa” (Symbol N BR 15),
 kredyt inwestycyjny (Symbol n KL 01) i obrotowy (Symbol n KL 02) na wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych i działach specjalnych produkcji rolnej w których wystąpiły szkody spowodowane
114
Finansowanie inwestycji w gospodarstwach rolnych w latach 2004–2010
przez: suszę, grad, deszcz nawalny, ujemne skutki przezimowania przymrozki wiosenne, powódź, huragan, piorun, obsuwanie się ziemi lub lawinę,
 kredyt na realizację inwestycji w gospodarstwach rolnych z częściową spłatą kapitału kredytu (Symbol CSK).
Kredyty z dopłatą do oprocentowania ze środków ARiMR mogą być przeznaczone na sfinansowanie
następujących inwestycji:
 zakup, budowę, przebudowę i remont budynków lub budowli służących do produkcji rolnej, zakup
i montaż instalacji technicznej oraz wyposażenia budynków,
 zakup lub instalację maszyn, urządzeń lub wyposażenia służącego do produkcji rolnej,
 zakup użytków rolnych,
 zakładanie i wyposażenie sadów i plantacji wieloletnich,
 wyposażenie pastwisk i wybiegów dla zwierząt.
Kwota kredytu przy inwestycjach realizowanych w gospodarstwie rolnym nie może przekroczyć:
 90% wartości nakładów inwestycyjnych i wynosić więcej niż 4 mln zł – linia n GR,
 80% wartości nakładów inwestycyjnych i wynosić więcej niż 4 mln zł – w pozostałych liniach,
 70% wartości nakładów inwestycyjnych i wynosić więcej niż 8 mln zł w dziale specjalnym produkcji
rolnej – linie n IP, n MR i n NT, n BR 10 i n BR 14.
Różnica między wartością nakładów inwestycyjnych, a kwotą udzielonego kredytu stanowi wkład własny kredytobiorcy. Oprocentowanie kredytów preferencyjnych jest zmienne i nie może wynosić więcej niż
1,6 stopy redyskontowej weksli przyjmowanych od banków do redyskonta przez Narodowy Bank Polski
w stosunku rocznym (redyskonto weksli wynosi od 11.05.2011 r. – 4,5%).
Należne bankowi odsetki płacone są przez:
1. kredytobiorcę
− linia IP – w wysokości połowy powyższego oprocentowania nie mniej jednak niż 2%,
− pozostałe linie kredytowe (z wyjątkiem linii KL),
− w wysokości 0,25 powyższego oprocentowania nie mniej jednak niż 2%.
2. Agencję w pozostałej części
Kredyt może zostać udzielony maksymalnie na:
− 8 lat – linie: n IP, n BR 10, n BR 13, n BR 14 i n BR 15,
− 15 lat – linie: n KZ, n MR, n GP, n NT,
− 20 lat – linia n GR,
− 4–8 lat – w zależności od nakładów w linii n KL 01, n KL 02.
Tabela 1. Struktura udzielonych kredytów preferencyjnych w województwie podlaskim według linii kredytowych
Linie kredytowe
Razem w latach 2004–2010
Liczba kredytów
Udział w %
Kwota tys. zł
w liczbie
w kwocie
BR 10
4
1342,02
0,03
0,1
BR 13
3
12760,0
0,03
0,95
BR 14
11
7460,6
0,1
0,55
BR 15
466
76842,68
4,01
5,69
GR
50
4459,83
0,43
0,33
IP
2470
146502,1
21,28
10,85
KZ
2422
168729,83
20,86
12,5
MR
5718
789926,92
49,26
58,51
NT
465
141972,56
4,0
10,52
Razem podlaskie
11609
1349996,54
100
100
KL
2573
18845,4
Razem z KL podlaskie
14182
1368841,98
Polska bez KL
124959
16646108,52
Polska z KL
133185
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ARiMR
16878975,52
W latach 2004–2010 banki współpracujące z ARiMR udzieliły w województwie podlaskim 14182 kredyty preferencyjne (tabela 1.), (10,65% – udzielonych w kraju) o łącznej kwocie 1 368 841,98 tys. zł. Średnia
wysokość kredytu inwestycyjnego (bez kredytów z linii KL) wyniosła 116 290 zł, natomiast łącznie z kredytami klęskowymi 96 520 zł. Przyjmując, że kredyt stanowił średnio ok. 75,4% wartości inwestycji w la-
115
tach 2004–2010 łączna wartość inwestycji zrealizowanych przy udziale kredytów preferencyjnych wyniosła
w województwie podlaskim około 1 790446 tys. zł.
Analizując liczbę kredytów udzielonych w omawianym okresie w ramach poszczególnych linii kredytowych, stwierdzić należy że największym zainteresowaniem cieszą się kredyty dla młodych rolników –
n MR, których udzielono 5718 (49,26% wszystkich kredytów).
Największy udział w kwocie zaciągniętych kredytów preferencyjnych w latach 2004–2010 (tabela 2.)
miały gospodarstwa rolne prowadzące działalność w zakresie chowu i hodowli bydła mlecznego, którym
banki udzieliły kredytów na łączną kwotę 590230 tys. zł (43,7%). Podmioty realizujące inwestycje związane
z uprawą roślin przemysłowych zaciągnęły kredyty w kwocie 326910 tys. zł (24,2%).
Tabela 2. Informacja o przedsięwzięciach realizowanych przy udziale kredytów według działalności –
Lp.
Działalności
Udzielone kredyty w latach 2004–2010
Liczba
Kwota w tys. zł
1.
Uprawa zbóż
1212
108510,00
2.
Uprawa roślin przemysłowych
4195
326910,00
3.
Uprawa ziemniaków
12
739,00
4.
Uprawa warzyw
32
2864,00
5.
Uprawa owoców
6.
Chów i hodowla bydła mlecznego
7.
Chów i hodowla pozostałego bydła
25
2580,00
8.
Chów i hodowla trzody chlewnej
320
63098,00
25
8663,00
41
9199,00
4139
9.
Chów i hodowla drobiu
590230,00
Zaciągnięte w latach 2004–2010 kredyty preferencyjne umożliwiły realizację wielu inwestycji w gospodarstwach rolnych i działach specjalnych produkcji rolnej. W tabeli 3. przedstawiono rzeczowe efekty
kredytów z dopłatą ARiMR do oprocentowania.
Tabela 3. Ważniejsze efekty rzeczowe kredytów z dopłatą ARiMR do oprocentowania – województwo podlaskie
Lp
Przeznaczenie kredytu
Jednostka
miary
Wielkość efektu
Kwota kredytu
tys. zł
1
Zakup, budowa budynków inwentarskich
m²
842310
362774,00
2
Przebudowa, remont połączony z modernizacją budynków inwentarskich
m²
346515
61538,00
3
Zakup, budowa, przebudowa, remont połączony z modernizacją innych
budynków
m²
91762
25873,00
4
Zakup gruntów rolnych
ha
23065,88
218829,31
5
Zakup maszyn i urządzeń do produkcji rolnej
szt.
8758
180030,33
6
Zakup ciągników
szt.
3041
284398,00
7
Zakup kombajnów
szt.
45
12100,00
8
Zakup stada podstawowego
szt.
16386
49906,00
9
Utwardzanie placów
m²
111326
4481,00
szt.
308400
2081,50
10 Zakup materiału nasadzeniowego roślin wieloletnich
Ważniejsze z nich to:
 budowa, remont i modernizacja budynków inwentarskich – 1188825 m² – kwota kredytów 424312
tys. zł (31,4%),
 zakup ciągników rolniczych – 3041 szt. – kwota kredytów – 284398 tys. zł (21%),
 zakup gruntów rolnych – 23065, 88 ha – kwota kredytów – 218829 tys. zł (16,2%),
 zakup maszyn i urządzeń do produkcji rolnej – 8758 szt. – kwota kredytów – 180030 tys. zł (13,3%).
Przedstawione dane świadczą o dużej aktywności inwestycyjnej podlaskich rolników. Utrzymanie silnej pozycji na rynku i sprostanie jego regułom wymaga prowadzenia ciągłych intensywnych działań poprawiających konkurencyjność wytworzonych produktów rolniczych i zwiększających ogólną sprawność
gospodarowania. Do realizacji tego celu konieczne jest systematyczne inwestowanie.
116
Fundusze unijne
W 2002 roku przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej został uruchomiony program SAPARD.
Program ten był finansowany z budżetu Unii Europejskiej, środków publicznych budżetu państwa i samorządów oraz środków prywatnych beneficjentów. Cele tego programu to:
poprawa konkurencyjności polskiego rolnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego,
dostosowania sektora rolno-spożywczego do wymagań Jednolitego Rynku Rolnego,
rozwój obszarów wiejskich i tworzenie warunków do podejmowania pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi.
W ramach programu SAPARD funkcjonowało działanie „Inwestycje w gospodarstwach rolnych”, Działanie 2. Kontynuacją wsparcia realizowanego w ramach Działania 2. Programu SAPARD był Plan Rozwoju
Obszarów Wiejskich na lata 2004–2006 oraz Sektorowy Program Operacyjny. W programie tym funkcjonowały dwa działania: „Inwestycje w gospodarstwach rolnych,” „Ułatwienie startu młodym rolnikom”. Kontynuacją działań jest Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 i działania „Modernizacja
gospodarstw rolnych” i „Ułatwienie startu młodym rolnikom”.
Działanie 1.1. „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” i Działanie 121. „Modernizacja gospodarstw
rolnych”
Działania te mają na celu wsparcie modernizacji gospodarstw w celu zwiększenia ich efektywności
poprzez lepsze wykorzystanie czynników produkcji, w tym wprowadzenie nowych technologii i poprawę jakości. Beneficjentem działań może być osoba fizyczna, osoba prawna, spółka osobowa prowadząca
działalność rolniczą w zakresie produkcji roślinnej lub zwierzęcej. W przypadku osób fizycznych jest to
osoba pełnoletnia, która nie osiągnęła wieku emerytalnego. Powinna być posiadaczem samoistnym lub
zależnym gospodarstw rolnego w rozumieniu Kodeksu cywilnego, o powierzchni co najmniej 1 ha lub
nieruchomości służącej do prowadzenia produkcji w zakresie działów specjalnych produkcji rolnej w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym rolników. Wielkość ekonomiczna gospodarstwa stanowi co najmniej równowartość 4 ESU. Posiadać odpowiednie kwalifikacje zawodowe.
Poziom pomocy wynosił maksymalnie:
 40% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą,
 50% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, przez osoby które w dniu złożono wniosku o pomoc nie ukończyło 40 roku życia,
 50% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania,
 60% kosztów inwestycji kwalifikującej się do objęcia pomocą, realizowanej przez osobę, która w dniu
złożenia wniosku nie ukończyła 40 roku życia, na obszarach górskich, innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, obszarach rolnych objętych siecią NATURA 2000 lub obszarach, na
których obowiązują ograniczenia w związku z wdrażaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej.
Pomoc przyznaje się i wypłaca do 300 tysięcy złotych na jednego beneficjenta i jedno gospodarstwo
w okresie realizacji SPO na lata 2004–2006 i do 300 tys. złotych w okresie realizacji PROW na lat 2007–2013.
Działania 1.2. i 112. „Ułatwienie startu młodym rolnikom”
Działania te przeznaczone są dla młodych rolników rozpoczynających samodzielne gospodarowanie,
chcących poprawić kondycję ekonomiczną swoich gospodarstw, dostosować produkcję do wymogów
rynku, poprawić jakość i technologię produkcji. Celem działania jest ułatwienie przejmowania lub zakładania gospodarstw rolnych przez osoby młode o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych.
Jednorazowa pomoc w ramach tego działania wynosiła 50 tys. zł, od lipca 2010 roku podwyższono kwotę
jednorazowej pomocy do 75 tys. zł.
Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwoju obszarów wiejskich 2004–2006”
Działanie 1.1. „Inwestycje w gospodarstwach rolnych”
Nabór wniosków w ramach tego Działania odbywał się od 16.08.2004 r. i trwał do 2007 r. W województwie podlaskim od początku uruchomienia Programu złożono 3085 wniosków na kwotę 341 mln 009 tys.
zł. Realizacja płatności trwała do 30.06.2009 roku.
117
Tabela 4. Stan realizacji Działania 1.1. „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” na 30.06.2009 roku
Wnioski złożone
Wyszczególnienie
Zawarte umowy
Liczba
Kwota ogółem
w mln zł
42582 3085 Polska
Źródło: Dane ARiMR
Zrealizowane płatności
Liczba
Kwota ogółem
w mln zł
Liczba
płatności
Kwota ogółem
w mln zł
4573,36
24230 2490,95 28227 2418,46 341,01 2027 211,82 2020
206,10 1296 1584
5581
3677
4548
1755
2626
716
983
1803
4099
3085
1959
1174
dolnośląskie
łódzkie
podkarpackie
świętokrzyskie
1118
6578
kujawsko-pomorskie
małopolskie
podlaskie
warmińsko-mazurskie
lubelskie
mazowieckie
pomorskie
wielkopolskie
lubuskie
opolskie
śląskie
zachodniopomorskie
Wykres 1. Liczba złożonych wniosków o dofinansowanie realizacji projektów Działanie 1.1
według województw na 30.06.2009 r.
Najwięcej wniosków złożono w województwach: mazowieckim (6578) i lubelskim (5581), województwo podlaskie znalazło się na 4 miejscu z liczbą (3085).
400
376,54
365,12
350
300
233,91
250
196,9
150
100
206,1
187,44
200
122,59
117,5
105,7
91
40,52
70,05
54,4
110,29
83,26
57,18
50
0
Wykres 2. Poziom zrealizowanych płatności, Działanie 1.1. według województw na 30.06.2009 r. (w mln zł)
Najwyższy poziom zrealizowanych płatności był w województwach: wielkopolskim 376 mln 540 tys. zł,
mazowieckim 365 mln 120 tys. zł, województwo podlaskie znalazło się na 4 miejscu z kwotą 206 mln 100 tys. zł.
W ramach Działania 1.1. „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” rolnicy zrealizowali następujące inwestycje:
1. Budowa lub modernizacja budynków inwentarskich (w tym szklarnie z wyposażeniem) – 156541,86 m2.
2. Płyty obornikowe – 5601,65 m2.
118
3. Zbiorniki na gnojówkę i gnojowicę – 8481,76 m3.
4. Ciągniki rolnicze – 1285 szt.
5. Maszyny rolnicze, narzędzia rolnicze, urządzenia oraz środki transportowe (inne niż ciągniki) do produkcji roślinnej – 5572 szt.
6. Maszyny, narzędzia, urządzenia i wyposażenie do produkcji zwierzęcej – 1630 szt.
7. Elementy wyposażenia, elementy maszyn, narzędzia, wyposażenie dodatkowe – 800 szt.
8. Bydło mleczne – 1872 szt.
9. Bydło mięsne – 323 szt.
10. Trzoda chlewna – 431 szt.
11. Drób – 213123 szt.
12. Inna produkcja zwierzęca – 888 szt.
13. Powierzchnia założonych plantacji wieloletnich – 237,63 ha.
14. Powierzchnia wybudowanych lub zmodernizowanych obiektów służących produkcji i sprzedaży bezpośredniej – 2833,28 m2.
Działanie 1.2. „Ułatwianie startu młodym rolnikom”
Nabór wniosków w ramach tego Działania odbywał się od 15.09.2004 r. do 5.10.2005 r. W województwie podlaskim wpłynęło 1516 wniosków na kwotę 75 mln 800 tys. zł. wypłacono premie 1156 beneficjentom na kwotę 57 mln 800 tys. zł. Wypłata środków pieniężnych została zakończona w 2006 roku.
Tabela 5. Stan realizacji Działania 1.2. „Ułatwianie startu młodym rolnikom” na 30.06.2009 roku
Wnioski złożone
Wyszczególnienie
Polska
Zawarte umowy
Liczba
Kwota ogółem
w mln zł
18858
1516
Liczba
Kwota ogółem
w mln zł
Liczba
płatności
Kwota ogółem
w mln zł
942,90
14151
707,55
14151
707,55
75,80
1156
57,80
1156
57,80
3500
3040
3000
2564
2500
2087
1774
2000
1500
1000
500
1516
1458
839
723
962
775
531
307
525
747
424
586
0
Wykres. 3. Liczba złożonych wniosków o dofinansowanie realizacji projektów Działanie 1.2.
Najwięcej wniosków złożono w województwach: mazowieckim (3040) i wielkopolskim (2564), województwo podlaskie znalazło się na 5 miejscu z liczbą (1516).
Program Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007–2013
Działanie 121. „Modernizacja gospodarstw rolnych”
Nabór wniosków w ramach tego Działania odbywał się od 9.11.2007 roku do 28.04.2009 roku. W województwie podlaskim złożono 3684 wniosków na kwotę 558 mln 600 tys. zł.
119
Tabela 6. Stan realizacji Działania 121. „Modernizacja gospodarstw rolnych” na 31.12.2010 r.
Wnioski złożone
Wyszczególnienie
Zawarte umowy
Liczba
Kwota ogółem
w mln zł
43235
Liczba
Kwota ogółem
w mln zł
Liczba
płatności
Kwota ogółem
w mln zł
5989,08
34223
4707,82
33348
3434,80
3684
558,60
3322
461,22
2786
407,74
Polska
1735 1359
3659
7868
3538
1049
2120
3066
2203
1480
755
1860
6640
3684
985
dolnośląskie
łódzkie
podkarpackie
świętokrzyskie
1234
kujawsko-pomorskie
małopolskie
podlaskie
warmiosko-mazurskie
lubelskie
mazowieckie
pomorskie
wielkopolskie
lubuskie
opolskie
śląskie
zachodniopomorskie
Wykres 4. Liczba złożonych wniosków o dofinansowanie realizacji projektów Działanie 121.
Najwięcej wniosków złożono w województwach: mazowieckim (6640), województwo podlaskie znalazło się na 2 miejscu z liczbą (3684).
600
523,72
512,7
500
407,74
400
299,72
300
200
245,89
238,1
99,6
100
167,53
160,21
146,12
85,24
132,59
119,7
56,88
168,62
70,41
0
Wykres 5. Poziom zrealizowanych płatności, Działanie 121. według województw na 31.12.2010 r. (w mln zł)
Najwyższy poziom zrealizowanych płatności był w województwach: wielkopolskim 523 mln 720 tys.
zł, mazowieckim 512 mln 700 tys. zł, województwo podlaskie znalazło się na 3 miejscu z kwotą 407 mln
740 tys. zł.
120
W ramach Działania 121 „Modernizacja gospodarstw rolnych” rolnicy zrealizowali następujące inwestycje:
1. Ciągniki rolnicze – 2109 szt.
2. Pozostałe maszyny – 11175 szt.
3. Płyty obornikowe – 9967,00 m2.
4. Zbiorniki na gnojówkę i gnojowicę – 20502,00 m3.
5. Chlewnie wybudowane / zmodernizowane – 2576,00 m2.
6. Obory wybudowane / zmodernizowane – 21580,00 m2.
7. Place / drogi dojazdowe wybudowane – 84633,00 m2.
Ostatni nabór na Działanie 121 odbył się w dniach 3–28 stycznia 2011 roku. Działanie to w województwie podlaskim dotyczyło restrukturyzacji sektora mleczarskiego. Pomoc obejmowała wyłącznie inwestycje związane z prowadzeniem działalności rolniczej, a w związku z realizacją operacji:
zostanie rozwinięta produkcja mleka albo
nastąpi całkowita rezygnacja z produkcji mleka w gospodarstwie.
W ramach tego naboru w województwie podlaskim złożono 3496 wniosków na kwotę 584 mln 173
tys. zł. Zawarto umowy z 708 rolnikami.
Działanie 112. „Ułatwienie startu młodym rolnikom”
Nabór wniosków w ramach tego Działania odbywał się w dniach 3.03.2008 roku do 31.12.2010 roku.
W województwie podlaskim złożono 1770 wniosków na kwotę 114 mln 500 tys. zł.
Tabela 7. Stan realizacji Działania 112. „Ułatwienie startu młodym rolnikom” na dzień 31.12.2010 r.
Wnioski złożone
Wyszczególnienie
Wydane decyzje
Liczba
Kwota ogółem
w mln zł
Liczba
Kwota ogółem
w mln zł
Liczba
płatności
Kwota ogółem
w mln zł
20585
1352,53
15746
1032,26
5926
302,85
1770
114,50
1396
90,30
1170
76,70
Polska
4000
3617
3500
2825
3000
2423
2500
1864
2000
1863
1770
1500
1000
500
714
338
490
504
586
844
808
956
449
534
0
Wykres 6. Liczba złożonych wniosków o dofinansowanie realizacji projektów Działanie 112.
Najwięcej wniosków złożono w województwach: mazowieckim (3617) i wielkopolskim(2825), województwo podlaskie znalazło się na 6 miejscu z liczbą (1770).
Ostatni nabór wniosków na Działanie 112. odbywał się w dniach 26.04–24.06.2011 roku. W województwie podlaskim złożono 697 wniosków na kwotę 52 mln 275 tys. zł. Zawarto umowy z 477 rolnikami.
121
Podsumowanie
Środki na Działanie „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” i „Modernizacja gospodarstw rolnych”
wspierały:
 Mechanizację gospodarstw rolnych. Zakupiono 3394 ciągniki rolnicze i 16747 maszyn i urządzeń rolniczych. Mechanizacja jest ważnym elementem modernizacji rolnictwa, ale jej efektem jest ułatwienie
i zastępowanie pracy rolnika pracą maszyn. Nowocześniejsze, bardziej wydajne maszyny, to mniejsze
obciążenie dla środowiska, ograniczenie przejazdów, mniejsze zużycie paliwa, eliminacja wycieków
paliwa, olejów. Natomiast polskie rolnictwo wymaga przekształceń strukturalnych, których wynikiem
będzie znaczny wzrost wielkości ekonomicznej gospodarstw towarowych. Trwałe zwiększenie wielkości ekonomicznej mogą zapewnić inwestycje zwiększające skalę produkcji takie jak nowe budynki
inwentarskie lub modernizacja bądź rozbudowa starych budynków, zakup ziemi rolniczej. Inwestycji
zwiększających skalę produkcji w tym działaniu było bardzo mało, a zakupu ziemi rolniczej nie można
było współfinansować. W województwie podlaskim średnia żywotność gospodarstw uczestniczących
w Działaniu 121. wynosiła 28,65 ESU. Do inwestycji zwiększających wartość ekonomiczną gospodarstw
można zaliczyć:
– budowę lub modernizację budynków inwentarskich – 15541,86 m2,
– budowę lub modernizację obiektów służących produkcji i sprzedaży bezpośredniej –2833,28 m2
– budowę lub modernizację chlewni – 2576,00 m2
– budowę lub modernizację budynków dla bydła – 21580,00 m2.
 Gospodarstwa beneficjatów realizowały projekty dostosowujące do standardów higieny produkcji,
dobrostanu zwierząt i ochrony środowiska. Do inwestycji wspierającej dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów zliczyć można:
– płyty obornikowe – 15568,65 m2
– zbiorniki na gnojówkę i gnojowice – 28983,76 m2.
 W Działaniu 1.1. „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” przeciętne koszty kwalifikowane jednego projektu w Polsce wynosiły 190,4 tys. zł. Najwyższe przeciętne koszty kwalifikowane przypadające na jeden
projekt mają inwestycje realizowane w województwie warmińsko-mazurskim (286,6 tys. zł) i w podlaskim (175,6 tys. zł). Przeciętny poziom dofinansowania jednego projektu w Polsce wynosił 85,67 tys. zł,
a w podlaskim 102,03 tys. zł.
 W Działaniu 121. „Modernizacja gospodarstw rolnych” przeciętny poziom dofinansowania jednego projekt w Polsce wynosił 102,99 tys. zł, w województwie podlaskim 146,35 tys. zł.
 Prawdopodobnie kolejnych naborów wniosków na Działanie 121 nie będzie, ponieważ limit środków
finansowych przeznaczonych na województwo podlaskie został wyczerpany. Nabór wniosków w 2011
roku na modernizację sektora mleczarskiego był możliwy ze względu na przydzielone dodatkowe środki finansowe. W opinii Podlaskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego jest duże zapotrzebowanie wśród
rolników na środki finansowe z tego działania.
Działanie 1.2. i 112. „Ułatwianie startu młodym rolnikom"
Działanie to przeznaczone było dla młodych rolników rozpoczynających samodzielne gospodarowanie, którzy pragną poprawić kondycję ekonomiczną swoich gospodarstw, dostosować produkcję do wymogów rynku oraz poprawić jakość i technologię produkcji. W województwie podlaskim przyjęto 3286
wniosków na sumę 190 mln 300 tys., zrealizowano 2326 płatności na sumę 134 mln 500 tys. zł. Przyczyniło
się do wcześniejszego przejmowania gospodarstw przez młodych rolników posiadających kwalifikacje
rolnicze. Niekorzystnym zjawiskiem było dzielenie gospodarstw w celu uzyskania premii, przeznaczanie
środków finansowych przede wszystkim na zakup maszyn i urządzeń rolniczych, a nie na rozwój skali
produkcji.
122
Literatura:
1. Informacje Podlaskiego Oddziału Regionalnego ARiMR w Łomży
2. Karwat-Woźniak B., Społeczno-ekonomiczne cechy rodzinnych gospodarstw wysokotowarowych zmiany w latach
2000–2005, IERiGŻ-PiB, Warszawa 2007
3. Łukasik T., Realizacja wsparcia krajowego przez ARiMR w 2010 roku, Biuletyn Informacyjny MRiRW, ARiMR
1-2/2011, s. 29
4. Pomoc krajowa, kredyty preferencyjne po 1.05.2007 r., www.arimr.gov.pl
5. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013
6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 stycznia 2009 r. w sprawie realizacji niektórych zadań ARiMR, Dz.U.
z 2009 r., nr. 22, poz. 121 ze zm.
7. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 października 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania: „Modernizacja gospodarstw rolnych” objętego
programem PROW na lata 2007-2013, Dz.U. z 2007 r., nr 193, poz. 1397 ze zm.
8. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 października 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania: „Ułatwianie startu młodym rolnikom” objętego
programem PROW na lata 2007–2013, Dz.U. z 2007 r., nr 200, poz. 1443 ze zm.
9. Sektorowy Program Operacyjny na lata 2004-2006
10. Sprawozdania z działalności Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa z lat 2004–2010, Warszawa 2004–2010
11. Trzy lata po akcesji, ARiMR, Warszawa, 2007
12. Wieteska E., Wiatrak T., Rok 2009 w ARiMR podsumowanie, Biuletyn Informacyjny MRiRW, ARiMR 1–2/2010, s. 25
13. Wpływ funduszy współfinansowanych ze środków UE na rozwój rolnictwa i regionów wiejskich, IERiGŻ PIB Warszawa 2010 r.
123

Analiza kierunków rozwoju i aktualna sytuacja w rolnictwie

Transkrypt

Podobne dokumenty

ubojnia drobiu - Międzyrzec Podlaski

Stawki za opady dwukrotnie wyższe - Wyszczególnienie J. m. Biała