41.Walka o kształt powojennej Polski w latach 1944-1948

WALKA O KSZTAŁT POLITYCZNY POWOJENNEJ POLSKI W
LATACH 1944 – 1948
1. Sytuacja polityczna na początku 1944 r.
Sytuacja polityczna i militarna na przełomie 1943/1944 r. uległy znacznym zmianom. Armia
Czerwona ostatecznie przejęła inicjatywę i rozpoczęła usuwanie armii niemieckiej z terytorium
ZSRR. ZbliŜała się do granic przedwojennego państwa polskiego. W noc sylwestrową 1943/1944 r.
lewica komunistyczna w kraju powołała Krajową Radę Narodową (KRN) , której przewodniczącym
KRN został Bolesław Bierut. Pierwszą uchwałą KRN było powołanie Armii Ludowej (AL).
Lewica uznała KRN za najwyŜszą władzę w państwie do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego
po zakończeniu wojny. KRN władzę tą miała sprawować przez sieć terenowych rad narodowych..
2. Rząd emigracyjny wobec wkraczającej Armii Czerwonej.
a)
plan „Burza”
W tej sytuacji rząd emigracyjny w listopadzie 1943 r. ogłosił plan „Burza” Zakładał on walkę o
suwerenne państwo polskie na drodze powszechnego powstania zbrojnego. Rozkazano AK
przeprowadzić liczne akcje sabotaŜowo – dywersyjne do czasu wkroczenia Armii Czerwonej na
ziemie polskie. Miały one stanowić demonstrację siły a jednocześnie być zaprzeczeniem głoszonych
przez lewicę oskarŜeń, Ŝe AK „stoi z bronią u nogi”. Następnie plan zakładał, Ŝe w momencie
odwrotu armii niemieckiej z ziem polskich rozpoczną się lokalne powstania wskutek których AK i
Delegatura przejmą władzę na tych obszarach i przywitają wkraczającą Armię Czerwoną jako
gospodarze i wraz z Armią Czerwoną będą wyzwalać ziemie polskie. Akcja „Burza” objęła głównie
obszar Kresów Wschodnich (Wołynia, Wileńszczyzny).
b)
powstanie Rady Jedności Narodowej
Wobec wkraczania Armii Czerwonej oraz ze względu na powstanie Krajowej Rady Narodowej
(KRN) rząd emigracyjny 15 marca 1944 r. utworzył na ziemiach polskich Radę Jedności
Narodowej (RJN), która skupiała wszystkie ugrupowania emigracyjne: SP, SL, PPS-WRN i SN.
RJN była konkurencją dla lewicowej KRN. W kwietniu 1944 r. Delegat Rządu na Kraj został
wicepremierem rządu emigracyjnego, a jego trzej zastępcy zostali ministrami. Chciano w ten
sposób zaakcentować związek między Delegaturą, a rządem londyńskim i podnieść rangę władz
działających w okupowanym kraju.
3. Powstanie PKWN 20.07.1944 r.
Decyzja o powstaniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego zapadła w Moskwie
20.07.1944 r., na spotkaniu delegacji KRN i komunistów polskich w ZSRR (przedstawicie ZPP –
Związku Patriotów Polskich i Centralnego Biura Komunistów Polskich – CBKP). Wpływ na
decyzję o powołaniu PKWN miał fakt, iŜ wojska radzieckie zbliŜały się do Bugu (linii Curzona),
który miała być wschodnią granicą państwa polskiego. Nie chciano powoływać rządu
tymczasowego gdyŜ obawiano się, Ŝe skomplikuje to stosunki ZSRR z aliantami zachodnimi. Za
radą Stalina postanowiono powołać Komitet, który i tak pełnił by funkcję rządu. PKWN składał się
z 15 członków wywodzących się z ZPP, CBKP, KRN. Na czele PKWN stanął Edward Osóbka –
Morawski. Ogłoszono powstanie PKWN w pierwszym wyzwolonym na zachód od Bugu
polskim mieście – Chełmie Lubelskim 22.07.1944 r. Jednocześnie ogłoszono Manifest
PKWN.
4. Powstanie Warszawskie 1.08.1944 – 2.10.1944
a) Przyczyny wybuchu Powstania Warszawskiego:
- administracja niemiecka wydała zarządzenia ewakuacyjne w związku ze zbliŜaniem się
Armii Czerwonej do Warszawy
- istniała obawa, Ŝe Warszawa zostanie przekształcona w twierdzę. Wówczas bardzo trudno byłoby
ją zdobyć; istniała równieŜ obawa przed całkowitym zniszczeniem miasta i jego wyludnieniem.
Nie chciano by ludność Warszawy została zmuszona do budowy umocnień dla wojsk niemieckich.
- powstanie miało być elementem akcji „Burza”
1
- lewica komunistyczna od samego początku oskarŜała AK o „stanie z bronią u nogi” i nie
podejmowanie bezpośredniej walki z okupantem niemieckim. Powstanie miało świadczyć o tym,
Ŝe głoszone przez komunistów oszczerstwa nie są prawdziwe
22 lipca 1944 r. ogłoszono w Chełmie Lubelskim Manifest PKWN.
Na ziemiach polskich istniały od tego momentu dwa ośrodki władzy: (1) podlegający rządowi
emigracyjnemu, reprezentowany przez Delegaturę Rządu na Kraj, Delegata, Radę Jedności
Narodowej oraz Armię Krajową; (2) podlegający lewicy komunistycznej reprezentowany przez
Krajową Radę Narodową, PKWN oraz Armię Ludową. Armia Krajowa otrzymała zadanie
zdobycia stolicy by umocnić pozycję rządu emigracyjnego w walce o władzę na ziemiach polskich
- powstanie miało być elementem przetargowym podczas rozmów w Moskwie, które prowadził
premier rządu emigracyjnego Stanisław Mikołajczyk
- Armia Ludowa od 29.07.1944 r. rozpoczęła akcję propagandową wzywając ludność Warszawy do
walki. AL chciała by powstanie wybuchło z jej inicjatywy w momencie zbliŜania się Armii
Czerwonej do Warszawy. Gdyby do tego doszło AL zdobyła by przewagę polityczną.
b) Przebieg powstania warszawskiego 1.08. - 2.10.1944 r.
Zgodnie z planem powstańcy chcieli opanować kluczowe punkty w mieście i utrzymać je do
momentu wkroczenia Armii Czerwonej. Powstanie wybuchło 1 sierpnia 1944 r. o godzinie 17.00.
(godzina W). Nie udało się zdobyć wielu punktów strategicznych m.in. mostów na Wiśle. Po
czterech dniach walk powstańcy kontrolowali Śródmieście, część Woli, Stare Miasto, Powidle,
Mokotów i śoliborz. 5 sierpnia rozpoczął się kontratak niemiecki, na skutek którego Stare Miasto
zostało odcięte od Śródmieścia. Do 11 sierpnia Niemcom udało się wyprzeć powstańców z
Ochoty; trwały nadal walki na śoliborzu, Mokotowie i w Śródmieściu. Nie powiodła się próba
przedarcia oddziałów AK z Puszczy Kampinoskiej na Stare Miasto, z którego powstańcy wycofali
się kanałami.. Na początku września padło Powiśle, a w połowie września Niemcy zaatakowali
Czerniaków. Około 17 września Niemcy kontrolowali cały zachodni brzeg Wisły. Wówczas
rozpoczął się atak niemiecki na Mokotów, który bronił się 3 dni. 30 września skapitulował
śoliborz. Ostatnią dzielnicą miasta, która broniła się do 2 października było Śródmieście.
Powstanie upadło po 63 dniach.
c) Przyczyny upadku powstania:
- bardzo duŜa dysproporcja sił powstańczych w stosunku do wojsk niemieckich
- brak wsparcia ze strony Armii Czerwonej, na co liczyły władze powstańcze w momencie wybuchu
powstania
- brak systematycznych zrzutów broni ze strony aliantów. Powstańcy byli duŜo słabiej uzbrojeni od
Niemców. Nie posiadali praktyczne cięŜkiego sprzętu. Dysproporcja uzbrojenia była ogromna. W
tej sytuacji liczono na zrzuty broni ze strony aliantów, którzy poprosili ZSRR o moŜliwość
korzystania z lotnisk po radzieckiej stronie frontu w celu uzupełnienia paliwa. Stalin odmówił co
znacznie zmniejszyło ilość zrzutów
- pogarszająca się sytuacja ludności Warszawy równieŜ miała olbrzymi wpływ na decyzję o
kapitulacji. Brak wody, prądu, Ŝywności, lekarstw i poŜywienia zmusił powstańców do podjęcia te
decyzji. Nie chciano dalej naraŜać ludności cywilnej, która przecieŜ w duŜym stopniu wspomogła
powstańców
d) Skutki powstania warszawskiego
- w powstaniu śmierć poniosło 17,2 tys. Ŝołnierzy AK, 3,5 tys. Ŝołnierzy Dywizji im. Tadeusza
Kościuszki, zaginęło około 5 tys. Ŝołnierzy
- zginęło ok. 180 tys. osób cywilnych (mieszkańców Warszawy). Miasto było bardzo zniszczone.
- Ludność cywilna musiała opuścić Warszawę gdyŜ Hitler rozkazał zrównać miasto z ziemią. Miało
to być kara dla zbuntowanego miasta.
- Stalin zrezygnował ze swoich planów utworzenia republiki rad na ziemiach polskich.
2
PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ KOMUNISTÓW
1. Polska Lubelska
Okres od momentu ogłoszenia powstania PKWN do chwili powstania Tymczasowego Rządu
Jedności Narodowej (TRJN) określa się mianem Polski Lubelskiej. W okresie tym najwyŜszą
władzą była Krajowa Rada Narodowa (KRN), a organem władzy wykonawczej – PKWN. Na
terenach wyzwolonych tworzono nową administrację – starostwa powiatowe i urzędy wojewódzkie.
Reaktywowano działalność partii politycznych. W okresie Polski Lubelskiej nowe władze starały się
umocnić swoje „panowanie” na ziemiach polskich róŜnymi metodami:
a) polityka gospodarcza:
uruchomiono odzyskane zakłady przemysłowe, transport i komunikację
6.09.1944 wprowadzono reformę rolną, na mocy której rozpoczęto parcelację ziemi.
Reformie rolnej podlegały majątki, które stanowiły własność państwa, były własnością
obywateli Rzeszy Niemieckiej, były własnością skazańców, wszystkie majątki przekraczające
100 ha powierzchni ogólnej bądź 50 ha uŜytków rolnych. Ziemia ta była dzielona na działki i
rozdawana chłopom bezrolnym lub małorolnym za 10% ceny. Rolnik miał moŜliwość
zapłacenia w ciągu 10 – 20 lat.
b) walka z podziemiem podległym rządowi londyńskiemu
organizowano siły bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej (MO) przy pomocy NKWD;
tworzono wojewódzkie i powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego
wydano dekrety „o zbrodniarzach hitlerowskich i ich pomocnikach”, „o ochronie państwa” i
nowy kodeks karny Wojska Polskiego (WP). Na podstawie tych dekretów aresztowano
członków AK i działaczy podziemia; przetrzymywano ich na Zamku Lubelskim, w obozach
w Majdanku, Krześlinowie, Nowinach, Poniatowej, Sikawie koło Łodzi, Mysłowicach.
powołano Korpus Bezpieczeństwa Publicznego do walki z podziemiem. Wobec nasilających
się represji ostatni dowódca AK gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” w styczniu 1945 r.
wydał rozkaz o rozwiązaniu AK. Na ziemiach polskich zaczęła się rozwijać podziemna
partyzantka skierowana przeciwko ZSRR i nowym władzom.
aresztowanie w marcu 1945 r. 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, na czele
z ostatnim dowódcą AK, Delegatem Rządu na Kraj – Stanisławem Jankowskim, przywódcami
partii podlegających rządowi emigracyjnemu
c) umacnianie sojuszu z ZSRR przez podpisanie licznych porozumień.
PKWN nie uznawał prawa rządu emigracyjnego do reprezentowania narodu polskiego uznając
konstytucję kwietniową za konstytucję faszystowską. Podczas rozmów w Moskwie latem i na
jesieni 1944 r. rząd emigracyjny i PKWN nie doszły do porozumienia. Sprawa ziem polskich miała
zostać podjęta na konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie w lutym 1945 r. 31 grudnia 1944 r. Krajowa
Rada Narodowa rozwiązała PKWN a na jego miejsce powołała Rząd Tymczasowy, który prawie
natychmiast został uznany przez ZSRR, Jugosławię i Czechosłowację. W tej sytuacji na konferencji
krymskiej alianci musieli podjąć decyzję, który organ władzy uznają jako reprezentanta narodu
polskiego: emigracyjny rząd londyński czy komunistyczny Rząd Tymczasowy. Na konferencji
ustalono, Ŝe powstanie Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) poprzez poszerzenie
Rządu Tymczasowego o „demokratycznych polityków z kraju i z zagranicy”, który przeprowadzi w
jak najkrótszym czasie wolne i nieskrępowane wybory do Sejmu Ustawodawczego. Nowy rząd miał
zostać uznany tak przez aliantów zachodnich jak i przez ZSRR.
2. Powstanie TRJN 28.06.1945
Po zakończeniu wojny w Europie w Moskwie rozpoczęto rozmowy w sprawie utworzenia
koalicyjnego rządu, zgodnie z postanowieniami jałtańskimi. Do rozmów tych z obozu londyńskiego
przystąpili ludowcy ze Stanisławem Mikołajczykiem, oraz część PPS-u. Rozmowy te miały
miejsce w czerwca 1945 r. W tym samym czasie w Moskwie rozpoczął się proces 16 przywódców
PPP Była to presja, którą wywierano na polityków londyńskich. Ostatecznie prezydent KRN
Bolesław Bierut powołał 28 czerwca 1945 r. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN).
Premierem TRJN został Edward Osóbka Morawski; wicepremierami: Władysław Gomułka
(PPR) i Stanisław Mikołajczyk (SL). W TRJN przewagę mieli komuniści, którzy na 21 ministerstw
3
uzyskali 17. TRJN został uznany przez wszystkich aliantów w lipcu 1945 r. Rząd emigracyjny tym
samym stracił poparcie W. Brytanii i USA.
Po powołaniu TRJN na ziemiach polskich zaczęły funkcjonować partie polityczne. Oprócz
koncesjonowanych (przez władze komunistyczne) nowej PPS, SD, nowego SL i PPR legalizację
uzyskało równieŜ Stronnictwo Ludowe Stanisława Mikołajczyka. Zostało ono zalegalizowane w
sierpniu 1945 r. pod nazwą Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). Legalizację uzyskało równieŜ
Stronnictwo Pracy (SP). Formalnie w styczniu 1946 r. nastąpiło oficjalne połączenie nowej PPS z
podziemnym PPS-WRN. Na czele tak przekształconej PPS stał Józef Cyrankiwicz, Edward Osóbka
Morawski. Stronnictwo Narodowe (SN) nie uzyskało zgody na legalną działalność.
3. Referendum 30.06.1946
TRJN miał w jak najkrótszym czasie przeprowadzić wolne wybory. PPR starała się jak
najbardziej odsunąć ich termin gdyŜ zdawała sobie Ŝe nie ma szans wygrać wolnych i
nieskrępowanych wyborów. Na początku 1946 r. komuniści zaproponowali przeprowadzenie
referendum. KRN przyjęła ustawę o przeprowadzeniu referendum 27.04.1946 r. Referendum
miało na celu: wykazanie jedności społeczeństwa i zaufania do rządzących władz,
uniemoŜliwienie opinii społecznej wyraŜenia zdania na temat sytuacji kraju, odwleczenie terminu
wyborów i wypróbowanie metod politycznych, które chciano wykorzystać podczas wyborów.
Pytania zostały zredagowane tak by uzyskać na nie odpowiedzi pozytywne. Nie poruszono przy
tym spraw najwaŜniejszych i najbardziej istotnych dla kraju. Zgodnie z ustawą KRN
społeczeństwo miało odpowiedzieć na trzy pytania:
(1) Czy jesteś za zniesieniem Senatu ?
(2) Czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno—gospodarczych ?
(3) Czy chcesz utrwalenia granicy zachodniej Polski na Odrze i Nysie ŁuŜyckiej ?
PSL Mikołajczyka wzywało do głosowania „NIE” na pierwsze pytanie (najmniej istotne).
Referendum odbyło się 30.06.1946 r. Zgodnie z oficjalnymi danymi wzięło w nim udział
ok.85% uprawnionych do głosowania, a olbrzymia część społeczeństwa odpowiedziała „TAK” na
wszystkie trzy pytania. PSL udało się obliczyć głosy z Krakowa: na (1) pytanie padło tam 83,3 %
odpowiedzi negatywnych, na (2) pytanie — 59% odpowiedzi negatywnych, i tylko na 3 pytanie
70 % głosujących odpowiedziało pozytywnie. Na tej podstawie stwierdza się, Ŝe na pytanie
dotyczące Senatu większość głosujących odpowiedziała „NIE”. Zarówno PSL jak ambasadorzy
W.Brytanii i USA złoŜyli protest przeciwko sfałszowaniu wyników referendum. OskarŜono ich o
mieszanie się w wewnętrzne sprawy państwa polskiego.
4. Wybory do Sejmu 19.01.1947
Gdy okazało się, Ŝe państwa zachodnie nie podejmą Ŝadnych działań oprócz protestów, komuniści
przystąpili do przygotowywania przejęcia całej władzy. Wyznaczono termin wyborów na 19.
01.1947 r. Wybory miały zostać przeprowadzone na podstawie ordynacji wyborczej z 1922 r., do
której jednak wprowadzono liczne zmiany , które dawały liczne moŜliwości naduŜyć i fałszerstw
(przede wszystkim urzędnicy mogli naduŜywać swojej władzy, wojsko mogło głosować na
rozkaz, a głosy mogły być podmieniane w drodze z obwodowych komisji wyborczych do Komisji
Centralnej.
Do wyborów przystąpiły:
Blok Stronnictw Demokratycznych (PPS, PPR, SL, SD),
PSL Mikołajczyka,
SP
PSL „Nowe Wyzwolenie”.
19.01.1947 r. odbyły się wybory Zgodnie z oficjalnymi danymi: przystąpiło do nich 89,9%
uprawnionych do głosowania,
na Blok Stronnictw Demokratycznych miało paść 80,1% głosów,
aa PSL — 10,3% głosów,
na SP — 4,7% głosów
na PSL — Nowe Wyzwolenie — 3,5 % głosów.
4
Wybory zostały sfałszowane — Mikołajczyk oceniał, Ŝe na PSL padło przeciętnie 74 % głosów.
Na podstawie wyborów powołano Sejm Ustawodawczy, w którym PSL Mikołajczyka uzyskał
tylko 27 mandatów podczas gdy Blok Stronnictw Demokratycznych – 394. Sejm Ustawodawczy
wybrał Bolesława Bieruta na prezydenta państwa (jedyny kandydat). 6.02.1947 r. powołano
nowy rząd, na czele którego stanął Józef Cyrankiewicz z PPS. Z rządu odszedł Stanisław
Mikołajczyk. W składzie rządu znaleźli się tylko przedstawiciele partii Bloku, przy tym komuniści
kontrolowali wszystkie resorty.
19.02.1947 r Sejm Ustawodawczy uchwalił Małą konstytucję
5