Prowadzenie jakościowych badań terenowych

Prowadzenie jakościowych badań terenowych
Mondragón
w
hiszpańskim
Kraju
Basków.
W skład kompleksu wchodzą spółdzielnie pro-
325
dzało to również taki sam proces w zakresie
poszukiwania rozwiązań.
dukcyjne, spółdzielnia spożywców, bank spół-
Jak widać, pozornie prosty proces obser-
dzielczy, spółdzielcza organizacja badań i roz-
wowania działań społecznych w ich naturalnym
boju oraz inne wspierające i powiązane struk-
przebiegu ma subtelne, ale ważne odmiany. Jak
tury (Whyte, Greenwood, Lazes 1991, s. 31).
widzieliśmy w
rozdziale 2, wszystkie
nasze
U podłoża t e g o projektu badawczego leża-
myśli funkcjonują w ramach paradygmatów i są
ły trzy sprawy: potrzeba restrukturyzacji orga-
przez nie kształtowane, niezależnie od tego,
nizacji, wzrost bezrobocia w kraju, wielka eks-
czy jesteśmy tego świadomi, czy też nie. Bada-
pansja kompleksu Mondragón. Projekt zapro-
cze prowadzący jakościowe badania terenowe
ponował
niezwykle starannie formułują wiele paradyg-
socjolog
William
Foote
Whyte,
a kierowali nim wspólnie Davydd Greenwood,
matów tak, by wzbogacić obserwacje życia
dyrektor Cornell Center for International Stu-
społecznego.
dies i Jose Luis Gonzalez, członek personelu
w spółdzielni Mondragón. Whyte został zaangażowany
na
wczesnym
etapie
projektu.
Greenwood i Gonzalez sprawowali funkcje animatorów i konsultantów podczas całego pro-
Prowadzenie jakościowych
badań terenowych
ektu, który finansowany był głównie z grantów wspólnego
Hiszpańsko-Amerykańskiego
iomitetu Wymiany Oświatowej i Kulturalnej.
W tym rozdziale do tej pory omawialiśmy tematy odpowiednie dla jakościowych badań te-
Powołano główny zespół złożony z 15 człon-
renowych, specjalne okoliczności, jakie towa-
tów spółdzielni, który przystąpił do badań son-
rzyszą wykonywaniu badań t e g o rodzaju, oraz
zażowych wśród około 50 innych członków. Na
podaliśmy
r.rm pierwszym etapie projektu badania krążyły
cych badań różnego typu. Przy okazji obejrze-
próbki
paradygmatów wymagają-
•>okół wykorzystania literatury i teorii, doty-
liśmy kilka przykładów, które ilustrowały bada-
czących kultury korporacyjnej i zestawiania
nia terenowe w działaniu. By uzupełnić obraz,
:vch koncepcji i teorii z rzeczywistością spół-
zwracamy się teraz ku charakterystycznym ide-
izielni Mondragón. Wcześnie zespół doszedł
om i technikom prowadzenia badań tereno-
; o wniosku, że spółdzielnia powinna wyko-
wych, rozpoczynając od
rzystywać różnorodność swoich członków, za-
przygotowują się do pracy w terenie.
miast wprowadzać
w
życie
tego, jak
badacze
uniformizujące
zmiany organizacyjne.
To podejście do badań terenowych było
szczególnie efektywne w ujawnianiu postaw
Przygotowanie do pracy w terenie
Przyjmijmy przez chwilę, że zdecydowałeś się
podzielanych przez członków spółdzielni, ta-
przeprowadzić badania terenowe w organiza-
och jak zaangażowanie w organizację i zain-
cji politycznej mieszczącej się w campusie uni-
jeresowanie składnikami wynagrodzenia inny-
wersyteckim. Następnie załóżmy, że nie jesteś
mi niż stanowisko pracy i pewna płaca. Współ-
członkiem tej grupy, ż e nie wiesz o niej zbyt
rraca
wiele i ż e ujawnisz się w o b e c
ze
zróżnicowanymi
pod
względem
uczestników
- e k u , doświadczenia, formalnego stanowiska
jako badacz. W tej części użyjemy tego i in-
poziomu wykształcenia członkami spółdziel-
nych przykładów, aby omówić niektóre z e spo-
• przyniosła wzrost poziomu zaangażowania
sobów, jakich mógłbyś użyć, aby przygotować
poczucie, ż e potrzebowali oni rozwiązań łączących ich ideały z rzeczywistością. Ponieważ
_<onceptualizacja
i zastosowanie
»
Greenwood,
rękę" (Whyte,
szły
Lazes
się do podjęcia bezpośredniej obserwacji.
Podobnie jak w przypadku wszystkich me-
ręka
tod badawczych, wskazane jest rozpoczęcie ba-
1991,
dań od poszukiwania stosownej literatury, co
ramach
pozwoli ci uzupełnić w i e d z ę na temat przed-
e g o projektu badań uczestniczących, pobu-
miotu badań i dowiedzieć się, co inni stwier-
t 39) w analizach realizowanych w
326
Rozdział 10. Jakościowe badania terenowe
dzili na ten temat (poszukiwania biblioteczne
są omówione szczegółowo w załączniku A).
Wiele procesów społecznych, nadających
się do badania za pomocą metody terenowej,
W następnej fazie badań mógłbyś chcieć
ma wystarczająco otwarty charakter, by móc
omówić problemy studenckiej grupy politycz-
nawiązać kontakt z badanymi dość łatwo i bez-
nej z tymi, którzy już ją badali, lub z kimś, kto
pośrednio. Jeśli chcesz obserwować demon-
ją m o ż e znać. W szczególności mogłoby oka-
strację masową, po prostu bądź tam. Jeśli
zać się użyteczne
grupy
chcesz obserwować w z o r c e nieprawidłowego
z jednym lub wieloma informatorami (co zo-
przechodzenia przez jezdnię, postój trochę na
stało omówione w rozdziale 7). Być m o ż e masz
zatłoczonych ulicach.
omówienie
spraw
przyjaciela, który jest członkiem tej grupy, lub
Zawsze gdy chcesz nawiązać z ludźmi kon-
możesz poznać kogoś, kto nim jest. Ten aspekt
takt bardziej formalny, ujawniając się jako ba-
twoich
prawdopodobnie
dacz, musisz nawiązać z nimi dobre stosunki.
bardziej efektywny, gdyby t w o j e relacje z in-
Możesz kontaktować się z uczestnikiem, z któ-
przygotowań
byłby
formatorem sięgały poza rolę badacza. W kon-
rym dobrze się czujesz, i zyskać wsparcie tej
taktach z członkami grupy jako informatorami
osoby. Przy badaniu grup formalnych możesz
powinieneś zachować ostrożność, żeby począt-
zwrócić się do przywódców tych grup lub mo-
kowe rozmowy nie naraziły ani nie ograniczyły
żesz zostać przedstawiony przez j e d n e g o z in-
dalszych aspektów badań. W e ź pod uwagę, że
formatorów.
wrażenie, jakie zrobisz na informatorze, rola,
Prawdopodobnie będziesz miał do wyboru
w jakiej się ustawisz, mogą zostać przeniesio-
wiele możliwości nawiązania pierwszego kon-
ne na twoje dalsze działania. Na przykład po-
taktu z grupą, musisz jednak zdawać sobie
czątkowe wrażenie,
że możesz
być tajnym
sprawę, że wybór, jakiego dokonasz,
może
agentem FBI, prawdopodobnie nie ułatwi póź-
wpłynąć na t w o j e późniejsze obserwacje. Za-
niejszej obserwacji grupy.
łóżmy na przykład, ż e badasz uniwersytet i za-
Powinieneś również ostrożnie traktować
czynasz od administracji w y ż s z e g o szczebla.
informacje, jakie uzyskujesz od informatorów.
Ten wybór prawdopodobnie będzie miał kilka
Chociaż mogą oni mieć bardziej bezpośrednią
ważnych konsekwencji. Po pierwsze, wstępne
i osobistą w i e d z ę na temat przedmiotu badań
wrażenie
dotyczące
niż ty, to, co „wiedzą", jest prawdopodobnie
pewnego
stopnia
mieszaniną
przez
faktów i poglądów.
Członkowie
poglądy
tego
uniwersytetu
zostanie
pracowników
do
ukształtowane
administracji,
ugrupowania politycznego w naszym przykła-
a będzie ono dość odmienne od spojrzenia
dzie raczej nie dostarczyliby całkowicie bez-
studentów czy pracowników naukowych. To
stronnej informacji (podobnie jak członkowie
pierwsze wrażenie może mieć wpływ na spo-
przeciwnych ugrupowań politycznych). Zanim
sób, w jaki obserwujesz i interpretujesz dalsze
więc podejmiesz pierwszy kontakt z członkami
wydarzenia -
badanej grupy, powinieneś
miasz sobie tego wpływu.
być już
dobrze
z nią obeznany i rozumieć ogólny kontekst filozoficzny, w jakim działa.
szczególnie jeśli nie uświada-
Po dnigie, jeśli administracja pochwala twój
projekt badawczy i zachęca studentów i pra-
Jest wiele sposobów na nawiązanie pierw-
cowników naukowych do współpracy z tobą,
szego kontaktu z ludźmi, których zamierzasz
grupy te będą prawdopodobnie postrzegać cię
badać. Sposób, w jaki to zrobisz, zależy po częś-
jako kogoś powiązanego z administracją, co
ci od roli, jaką planujesz odegrać. Zwłaszcza jeś-
może wpływać na to, co
li zamierzasz wejść w rolę pełnego uczestnika,
przykład pracownicy naukowi mogą niechętnie
musisz znaleźć sposób utożsamienia się z ludź-
opowiadać o planach zorganizowania się po-v
mi, którzy będą badani. Jeśli zamierzasz badać
przez związek zawodowy kierowców.
zmywaczy naczyń w restauracji, najprostszą metodą
byłoby podjęcie pracy jako
ci powiedzą. Na
Nawiązując bezpośredni formalny kontakt
zmywacz.
z ludźmi, których chcesz badać, będziesz mu-
W przypadku studenckiego ugrupowania poli-
siał wyjaśnić im jakoś cel twoich badań. Stajesz
tycznego mógłbyś po prostu do niego dołączyć.
tutaj ponownie w o b e c dylematu
etycznego.
Prowadzenie j a k o ś c i o w y c h badań t e r e n o w y c h
Mówiąc im, jaki j e s t pełny cel badań, m o ż e s z
całkowicie
wykluczyć
ich
współpracę
327
w a n e , jednak d o badań t e r e n o w y c h lepiej na-
lub
dają się słabiej ustrukturyzowane wywiady. O t o
m a c z ą c o wpłynąć na ich z a c h o w a n i e . Jednak
jak Herbert i Riene Rubinowie (1997, s. 202) opi-
rrzekazanie tylko t e g o , co, jak u w a ż a s z , j e s t
sują t ę różnicę: „Projekt w y w i a d ó w jakościo-
;.<ceptowalnym w y j a ś n i e n i e m , m o ż e o z n a c z a ć
w y c h j e s t raczej elastyczny, e t a p o w y i ewolucyj-
twarte o s z u s t w o . To, jaką d e c y z j ę p o d e j m i e s z
w tej i w innych sprawach, b ę d z i e p r a w d o p o -
ny {flexible,
iterative,
continuous)
niż s z t y w n y i nie-
z m i e n n y " . Rozwijają t o następująco:
dobnie w d u ż y m stopniu z a l e ż a ł o o d celu ba:ań, natury t e g o , c o badasz, od o b s e r w a c j i , jacie zamierzasz
czynników,
zastosować
jednak
i od
względy
„Projekt wywiadów jakościowych realizuje
podobnych
etyczne
się etapowo. Oznacza to, że powtarzając podsta-
także
wowy proces gromadzenia informacji, ich anali-
nuszą zostać w z i ę t e p o d u w a g ę .
zowania, selekcjonowania i sprawdzania, przybli-
W c z e ś n i e j s z e badania t e r e n o w e nie propo-
żasz się do klarowniejszego i bardziej przekonu-
nowały w tym w z g l ę d z i e żadnych stałych reguł
jącego modelu badanego zjawiska (...).
metodologicznych ani etycznych. Pojawienie się
Ewolucyjność wywiadu jakościowego ozna-
debie jako badacza, niezależnie o d celu, jaki
cza, że pytania są modyfikowane w toku przed-
rrzedstawisz, m o ż e s p o w o d o w a ć ciepłe przyję-
sięwzięcia badawczego" 1 .
cie przez ludzi, którym schlebia, ż e naukowcy
(Rubin, Rubin 1997, s. 205, 206)
jważają ich za wystarczająco ważnych, by ich
:adać. A l e m o ż e t e ż sprawić, ż e dotknie cię
W p r z e c i w i e ń s t w i e d o sondażu, w y w i a d ja-
całkowity ostracyzm lub coś g o r s z e g o . Prawdo-
k o ś c i o w y j e s t interakcją m i ę d z y p r o w a d z ą c y m
podobnie nie byłoby d o b r y m pomysłem wtarg-
w y w i a d a respondentem. Prowadzący ma w nim
nięcie na spotkanie z o r g a n i z o w a n e j grupy prze-
o g ó l n y plan badania, lecz nie j e s t to konkretny
stępczej i oświadczenie, ż e piszesz pracę se-
z e s t a w pytań, które należy zadać z
mestralną o z o r g a n i z o w a n e j przestępczości.
konkretnych s ł ó w i w ustalonym porządku. Jest
Wywiady jakościowe
w i a d jakościowy, p o d o b n i e jak ankieter pro-
użyciem
zarazem b a r d z o w a ż n e , aby p r o w a d z ą c y wyw a d z ą c y sondaż, był doskonale o b e z n a n y z py-
^o części badania t e r e n o w e są sprawą dotarcia
taniami, które ma zadać. Dzięki temu w y w i a d
"jni, g d z i e toczą się wydarzenia i, p o prostu,
b ę d z i e przebiegał gładko i naturalnie.
patrzenia oraz słuchania. Z g o d n i e z e słowami
Wywiad jakościowy jest w zasadzie
roz-
przypisywanymi g w i e ź d z i e baseballu Yogiemu
m o w ą , k t ó r e j p r o w a d z ą c y n a d a j e o g ó l n y kieru-
3erra:
nek i kładzie s z c z e g ó l n y nacisk na p e w n e te-
„możesz
wiele
zaobserwować
tylko
patrząc" - jeśli jesteś uważny. Zarazem, jak j u ż
maty, poruszane p r z e z r e s p o n d e n t a .
zaznaczyłem, badania t e r e n o w e m o g ą w y m a g a ć
byłoby, g d y b y w y p o w i e d z i respondenta stano-
oardziej aktywnych dociekań. Niekiedy właści-
wiły w i ę k s z ą część r o z m o w y . Jeśli m ó w i s z w i ę -
Idealnie
w e jest zadawanie ludziom pytań i rejestrowa-
c e j niż 5% czasu, to przypuszczalnie m ó w i s z za
nie o d p o w i e d z i . Twoja bezpośrednia obserwac-
wiele.
ja trwających zamieszek b ę d z i e niepełna, j e ż e l i
nie b ę d z i e s z wiedział, d l a c z e g o
ludzie
biorą
w nich udział. Zapytaj o to kogoś.
Steinar Kvale (1996, s. 3 - 5 )
d w i e m e t a f o r y o d n o s z ą c e się d o
dzania
wywiadu:
prowadzący
przedstawia
przeprowa-
wywiad
jako
Omówiliśmy już przeprowadzanie wywia-
„ g ó r n i k " lub j a k o „ p o d r ó ż n i k " . P i e r w s z y m o d e l
d ó w w r o z d z i a l e 9 i w i e l e z t e g o , co tam po-
zakłada, ż e badany ma konkretną i n f o r m a c j ę
w i e d z i a n o , stosuje się d o p r z e p r o w a d z a n i a jakościowych
wywiadów
przeprowadzanie
terenowych.
wywiadów
Jednak
powiązanych
z obserwacją terenową j e s t na tyle o d m i e n n e ,
że w y m a g a o s o b n e g o potraktowania. W
son-
dażach kwestionariusze są ściśle ustrukturyzo-
1
Herbert Rubin, Riene Rubin, Jak zdążać
nie wiążąc
sobie rąk. Projektowanie
wywiadów
wych,
tłum. Marcin Ciechomski, w: F.waluacja
kacji,
Leszek Korporowicz (red.), Warszawa
(przyp. tłum.).
do celu
jakościow edu1997
328
Rozdział 10. J a k o ś c i o w e badania t e r e n o w e
i ż e zadaniem p r z e p r o w a d z a j ą c e g o w y w i a d j e s t
pytań i zapisywanie o d p o w i e d z i .
j e j w y d o b y c i e . W drugim m o d e l u p r o w a d z ą c y
musisz zadać pytanie, wysłuchać u w a ż n i e odpowiedzi,
wywiad:
twoich
„Wędruje przez kraj i nawiązuje rozmowy
zinterpretować
ogólnych
jej
Przeciwnie,
znaczenie
celów,
a
dla
następnie
s f o r m u ł o w a ć k o l e j n e pytanie, k t ó r e g o
celem
z napotkanymi ludźmi. Podróżnik bada wiele
będzie pogłębienie wcześniejszych odpowiedzi
obszarów kraju, jako nieznane terytoria lub z po-
lub skierowanie uwagi r o z m ó w c y ku bardziej
mocą mapy, wędrując swobodnie po terenie...
interesującemu cię o b s z a r o w i . M ó w i ą c krótko,
Badacz wędruje wraz z mieszkańcami, zadaje im
p o w i n i e n e ś być zdolny d o słuchania, myślenia
pytania, które pozwalają badanym opowiedzieć
i mówienia p r a w i e j e d n o c z e ś n i e .
swoje historie o świecie, w którym żyją".
O m a w i a n e w r o z d z i a l e 9 techniki dopytywania dostarczyły u ż y t e c z n y c h instrukcji, jak
Zadawanie pytań i n o t o w a n i e o d p o w i e d z i
uzyskiwać p o g ł ę b i o n e o d p o w i e d z i b e z obcią-
j e s t naturalnym z a c h o w a n i e m ludzi i w y d a j e
ż a j ą c e g o w p ł y w u na p ó ź n i e j s z e
się, ż e j e s t w y s t a r c z a j ą c o proste, by d o d a ć j e
O g ó l n i e j r z e c z biorąc, b a d a c z e p r z e p r o w a d z a -
odpowiedzi.
d o z e s t a w u technik używanych p r z e z badacza
jący w y w i a d y t e r e n o w e p o w i n n i mieć umiejęt-
t e r e n o w e g o . Bądź jednak d o ś ć ostrożny. For-
ność u w a ż n e g o słuchania. Staraj się być raczej
m u ł o w a n i e pytań to trudne zadanie. W s z y s c y
z a i n t e r e s o w a n y niż interesujący. Naucz się ta-
aż nazbyt c z ę s t o z a d a j e m y pytania, k t ó r e sub-
kich z w r o t ó w , jak: „Jak t o j e s t ? " , „ W jaki spo-
telnie w y p a c z a j ą o d p o w i e d z i , j a k i e o t r z y m u j e -
s ó b ? " , „Co masz na myśli?", „Co m o g ł o b y być
my. Czasami w y w i e r a m y na n a s z e g o
respon-
t e g o p r z y k ł a d e m ? " . Ć w i c z p a t r z e n i e i słucha-
Czasami
nie w y c z e k u j ą c o i p o z w ó l , by t o o s o b a , z którą
denta
presję,
by
dobrze
wypadł.
u m i e s z c z a m y pytanie w s z c z e g ó l n y m kontekście, k t ó r y
całkowicie
pomija
p r o w a d z i s z w y w i a d , wypełniała ciszę.
najwłaściwsze
odpowiedzi.
J e d n o c z e ś n i e nie m o ż e s z p o z w o l i ć
sobie
na bycie całkowicie pasywnym o d b i o r c ą . Przydowie-
s t ę p u j e s z d o w y w i a d ó w , dysponując kilkoma
bierze
o g ó l n y m i (lub s z c z e g ó ł o w y m i ) pytaniami, na
udział w zamieszkach i rabunkach na t e r e n i e
które chcesz uzyskać o d p o w i e d z i , o r a z kilko-
Załóżmy
na przykład, ż e
d z i e ć się, d l a c z e g o
chcesz
grupa s t u d e n t ó w
campusu. M o ż e s z m i e ć skłonność d o skupienia
ma tematami, k t ó r e chcesz poruszyć. Czasami
się
b ę d z i e ci p o t r z e b n a u m i e j ę t n o ś ć
z
na
odczuciach
ostatnimi
studentów,
regulacjami
związanych
dziekana,
zgodnie
z którymi w y m a g a się z a w s z e noszenia
s o b i e w campusie Badań
społecznych
w
subtelnego
ukierunkowywania p r z e b i e g u r o z m o w y .
przy
M o ż e m y się p o d t y m w z g l ę d e m
czegoś
praktyce.
nauczyć o d sztuk w a l k i . Mistrz a i k i d o nigdy
( W e d ł u g mnie słusznie). Chociaż m ó g ł b y ś ze-
nie o p i e r a się c i o s o m p r z e c i w n i k a , l e c z raczej
brać w i e l e informacji na t e m a t p o s t a w studen-
p r z y j m u j e j e , d o ł ą c z a d o nich i d e l i k a t n i e kie-
t ó w w o b e c niepopularnej regulacji, oni j e d n a k
ruje j e w b a r d z i e j o d p o w i e d n i ą s t r o n ę . Pro-
m o g ą w s z c z y n a ć zamieszki z j a k i e g o ś i n n e g o
wadzenie
p o w o d u . Być m o ż e w i ę k s z o ś ć z w y c z a j n i e przy-
analogicznych
łącza się, b o są tym p o d e k s c y t o w a n i . Prawidło-
się
w o przeprowadzone wywiady terenowe umo-
p r z e z r e s p o n d e n t a , ucz się p r z y j m o w a ć t o , co
żliwią ci w y j a ś n i e n i e t e g o .
on lub ona w ł a ś n i e p o w i e d z i e l i , i p r z e t w a r z a j
Chociaż m o ż e s z zabrać się za robienie w y -
wywiadów
utrzymać
terenowych
umiejętności.
w
nurcie
wymaga
Zamiast
rozmowy
starać
nadanym
t e w y p o w i e d z i tak, by p o w r ó c i ć d o kierunku
w i a d ó w z w y s t a r c z a j ą c o jasną ideą t e g o , o c o
r o z m o w y w ł a ś c i w e g o dla t w o i c h c e l ó w . Więk-
chcesz pytać, jedną z charakterystycznych moc-
s z o ś ć ludzi uwielbia m ó w i ć d o k o g o ś , k t o jes:
nych stron badań t e r e n o w y c h j e s t ich elastycz-
rzeczywiście
ność. W s z c z e g ó l n o ś c i o d p o w i e d z i
p o t o k w y p o w i e d z i , d a j e s z im d o z r o z u m i e n i a ,
udzielone
zainteresowany.
Zatrzymując
kształtować
ż e nie j e s t e ś z a i n t e r e s o w a n y ; p r o s z ą c o roz-
pytania, które zadasz p ó ź n i e j . Tu nie chodzi p o
w i n i ę c i e w k o n k r e t n y m kierunku, p r z e c i w n i e ,
prostu o z a d a w a n i e w c z e ś n i e j p r z y g o t o w a n y c h
pokazujesz, że jesteś.
na t w o j e p i e r w s z e pytania m o g ą
Prowadzenie jakościowych badań terenowych
329
Przejścia będą gładkie i logiczne. «Dotychczas
R o z w a ż m y h i p o t e t y c z n y przykład, w któ-ym interesuje cię, jak studenci c o l l e g e ' u wy-
rozmawialiśmy o matkach, teraz porozmawiajmy
ż e r a j ą specjalizację:
o ojcach» brzmi gwałtownie. Gładszym przejściem mogłoby być: «Wspominałeś, że twoja
TY: W czym się s p e c j a l i z u j e s z ?
matka nie interesowała się tym, jak radziłeś sobie
RESPONDENT: W inżynierii.
w szkole - czy twój ojciec był bardziej zaangażo-
~Y: Aha. Jak t o się stało, ż e wybrałeś inżynierię?
wany?». Bardziej raptowne przejście brzmi tak,
RESPONDENT: M a m wujka, który został w y b r a n y
jakby przeprowadzający wywiad miał plan, który
na n a j l e p s z e g o inżyniera w A r i z o n i e w 1981
chce wykonać, a nie jakby chciał słuchać tego, co
roku.
ma do powiedzenia respondent".
TY: Ojej, t o wspaniale.
RESPONDENT: N O . . . Zarządzał b u d o w ą
(1995, s. 123)
nowego
centrum m i e j s k i e g o w Tucson. Pisali o tym
w w i ę k s z o ś c i czasopism technicznych.
TY: Aha. Czy r o z m a w i a ł e ś z nim o tym, ż e i ty
zostaniesz inżynierem?
RESPONDENT: N O . . . Powiedział, ż e został inżynierem p r z e z przypadek. Potrzebował pracy p o
skończeniu szkoły średniej, w i ę c p o s z e d ł na
b u d o w ę jako robotnik niewykwalifikowany.
Spędził tam osiem lat, zaczynając od najniższych stanowisk, aż z d e c y d o w a ł się iść na
studia i w r ó c i ć na w y ż s z e stanowisko.
~Y: Czyli interesujesz się g ł ó w n i e
inżynierią
l ą d o w ą , tak jak t w ó j w u j e k , c z y m o ż e jakąś
inną d z i e d z i n ą inżynierii?
RESPONDENT: W ł a ś c i w i e u c z ę się b a r d z i e j w kierunku elektroniki - s z c z e g ó l n i e komputerów.
Zacząłem
grzebać
w
komputerach
j e s z c z e w s z k o l e średniej, a m ó j długofalow y plan j e s t taki...
P o n i e w a ż p r o w a d z e n i e w y w i a d ó w terenow y c h j e s t tak p o d o b n e d o normalnej r o z m o w y ,
b a d a c z e muszą stale p r z y p o m i n a ć s o b i e , ż e nie
prowadzą
zwykłej
rozmowy.
W
normalnych
r o z m o w a c h każdy z nas stara się o k a z a ć interesującą, g o d n ą uwagi o s o b ą . Gdy p r z y j r z y s z
się s o b i e , g a w ę d z ą c następnym r a z e m z kimś,
k o g o za d o b r z e nie znasz, d o s t r z e ż e s z prawd o p o d o b n i e , ż e w i ę k s z o ś ć uwagi pochłania ci
obmyślanie
wiesz -
interesujących
rzeczy, k t ó r e
t a k i e g o wkładu d o r o z m o w y ,
zrobi d o b r e w r a ż e n i e . C z ę s t o tak
po-
który
naprawdę
nie słuchamy się n a w z a j e m , p o n i e w a ż jesteśmy z b y t zajęci myśleniem, co zaraz p o w i e m y .
Pragnienie, by w y d a ć się interesującym, j e s t
dla o s o b y p r o w a d z ą c e j w y w i a d
kontrproduk-
t y w n e . P r o w a d z ą c y musi sprawić, by
intere-
sująca była ta druga o s o b a , w tym celu okazując j e j z a i n t e r e s o w a n i e - i raczej słuchając
Zauważ, jak zaczyna się w y w i a d , k t ó r y na-
niż m ó w i ą c . (Czyń tak w zwykłych r o z m o w a c h ,
stępnie zbacza w kierunku o p o w i e ś c i o wujku
a ludzie będą traktować cię jako wspaniałego
•espondenta.
rozmówcę).
Pierwsza
próba,
by
ponownie
John i Lyn L o f l a n d o w i e (1995, s. 5 6 - 5 7 ) su-
Koncentrować się na w y b o r z e specjalizacji przez
studenta („Czy r o z m a w i a ł e ś z
wujkiem...?"),
nie p o w i o d ł a się. Druga próba („Czyli interesuesz
się...?")
zakończyła
się
powodzeniem.
gerują, by b a d a c z e , p r z e p r o w a d z a j ą c w y w i a d ,
p r z y j m o w a l i rolę „ n i e k o m p e t e n t n y c h w
spo-
ł e c z n i e a k c e p t o w a l n y m s t o p n i u " . Oznacza to,
~ym razem student dostarczył ci takiej informa-
ż e p r z e d s t a w i a s z siebie j a k o k o g o ś , kto nie ro-
cji, jaka była ci p o t r z e b n a . Dla badacza tereno-
z u m i e sytuacji, w j a k i e j się znalazł, i w y m a g a
w e g o w a ż n e j e s t r o z w i j a n i e zdolności d o „kon-
p o m o c y , aby uchwycić n a j p r o s t s z e i o c z y w i s t e
trolowania" r o z m o w y w taki właśnie s p o s ó b .
jej
Herbert i Riene R u b i n o w i e proponują kilka
sposobów
kontrolowania
„moderowanej
konwersacji", takich jak następujące:
aspekty:
„badacz
naturalistyczny
niemal
z definicji j e s t kimś, kto nie r o z u m i e . Jest «ign o r a n t e m » i trzeba g o « n a u c z y ć » . Rola o s o b y
p r z y g l ą d a j ą c e j się i z a d a j ą c e j pytania t o w z o r c o w a rola ucznia"
(Lofland, Lofland 1995, s. 56).
„Jeśli możesz ograniczyć liczbę głównych te-
Prowadzenie w y w i a d ó w p o w i n n o być integ-
matów, łatwiej będzie utrzymać strumień kon-
ralną częścią całego procesu badań terenowych.
wersacji płynący od jednego tematu ku drugiemu.
Dalej b ę d ę kładł nacisk na konieczność przeglą-
330
Rozdział 10. Jakościowe badania terenowe
dania
każdego wieczora
notatek
Wyobraź
obserwacyj-
sobie, ż e zastanawiasz
wprowadzeniem
serwowane,
sytuację
ż e wynalazłeś n o w y komputer, który nie tylko
oraz określać, na co należy z w r ó c i ć baczniejszą
działa jako e d y t o r tekstu, arkusz kalkulacyjny,
lepiej
rozumieć
badaną
nowego
produktu.
się nad
nych - ż e b y interpretować to, co zostało zaob-
Załóżmy,
u w a g ę w dalszym przebiegu obserwacji. W ten
narzędzie analizy danych itp., lecz zawiera w so-
sam sposób należy przeglądać notatki z wywia-
bie r ó w n i e ż faks, odbiornik radiowy i TV, od-
dów, zapisując p r z e d e wszystkim pytania, które
twarzacz CD, p o d w ó j n y o d t w a r z a c z kasetowy,
zadziałały, i odnajdując te wszystkie pytania, któ-
kuchenkę mikrofalową, u r z ą d z e n i e d o czyszcze-
re należało zadać, ale nie zadano ich. Zacznij za-
nia sztucznych szczęk i ekspres d o kawy. By
dawać te pytania podczas następnych wywia-
podkreślić, ż e j e s t k o m p u t e r e m
dów. Jeżeli nagrałeś wywiady, przesłuchaj j e ,
chcesz nazwać g o „ k o m p u l a t o r " . Szacujesz, że
traktując t o jako p r z y g o t o w a n i e do kolejnych.
n o w y komputer b ę d z i e sprzedawany za około
i ekspresem,
Steinar Kvale (1996, s. 88) w y s z c z e g ó l n i ł
28 tysięcy dolarów, i chcesz się d o w i e d z i e ć , czy
s i e d e m e t a p ó w w pełnym p r o c e s i e p r o w a d z e -
ludzie będą chcieli g o kupować. Twoją p o t r z e b ę
nia w y w i a d u :
mogłyby z a s p o k o i ć grupy f o k u s o w e .
1.
Określenie
tematu:
2.
Projektowanie:
w y j a ś n i e n i e celu w y w i a -
du i zgłębianych p o j ę ć .
pomocą
zaplanowanie
którego
będą
procesu,
osiągane
za
cele,
włącznie z j e g o wymiarem etycznym.
3.
Prowadzenie
wywiadu:
faktyczne
przepro-
wadzenie wywiadu.
4.
Transkrypcja:
5.
Analiza:
s t w o r z e n i e t e k s t o w e g o zapi-
su w y w i a d u .
określenie znaczenia
zgromadzo-
n e g o materiału w powiązaniu z celem badań.
6.
Weryfikacja:
7.
Raportowanie:
sprawdzanie rzetelności i traf-
ności materiału.
o p o w i e d z e n i e innym, c z e g o
się d o w i e d z i e l i ś m y .
W g r u p i e f o k u s o w e j 2 na o g ó ł o d 12 d o 15
o s ó b zbiera się razem w sali w celu nawiązania
m o d e r o w a n e j dyskusji na jakiś t e m a t - w tym
przypadku akceptacji dla kompulatora i możliw o ś c i j e g o sprzedawania. Badani zostali
brani na p o d s t a w i e z w i ą z k u z
do-
przedmiotem
p o d d a w a n y m badaniu. Na przykład biorąc p o d
uwagę
prawdopodobną
cenę
kompulatora,
uczestnicy t w o j e j g r u p y byliby z a p e w n e rekrut o w a n i w y ł ą c z n i e z grup o w y ż s z y c h
docho-
dach. Także inne p o d o b n e okoliczności mogłyby w p ł y w a ć na d o b ó r u c z e s t n i k ó w .
Jest mało p r a w d o p o d o b n e , by uczestnicy
grup fokusowych byli dobierani za p o m o c ą rygorystycznych m e t o d d o b o r u l o s o w e g o . Oznacza to, ż e uczestnicy nie są statystyczną reprezentacją żadnej s e n s o w n e j populacji. Celem ba-
P o d o b n i e jak w przypadku wszystkich in-
dań j e s t w w i ę k s z y m stopniu eksploracja niż
nych a s p e k t ó w badań t e r e n o w y c h , p r o w a d z e -
opis lub wyjaśnianie w jakimkolwiek wiążącym
nie w y w i a d ó w s t a j e się coraz l e p s z e w r a z z na-
sensie. Najczęściej jednak w danych badaniach
b y w a n y m d o ś w i a d c z e n i e m . Na s z c z ę ś c i e j e s t
zbiera się w i ę c e j niż jedną grupę, mając na uwa-
t o coś, co m o ż n a ćwiczyć, g d y tylko ma się na
d z e p o w a ż n e n i e b e z p i e c z e ń s t w o , ż e pojedyn-
t o o c h o t ę . Ć w i c z na swoich przyjaciołach.
cza grupa o d 7 d o 12 o s ó b m o ż e być zbyt nie-
Grupy fokusowe
zjawisko w s p o s ó b p o z w a l a j ą c y na uogólnienia.
Nasze d o t y c h c z a s o w e o m ó w i e n i e badań tere-
f o k u s o w y c h , by zbadać, jak o b y w a t e l e Stanów
typowa, by na j e j p o d s t a w i e z r o z u m i e ć badane
W i l l i a m Gamson (1992) użył techniki grup
n o w y c h k o n c e n t r o w a ł o się na badaniu ludzi,
Z j e d n o c z o n y c h w y r a ż a j ą s w o j e o p i n i e dotyczą-
k t ó r z y żyją s w o i m i sprawami, b a d a c z e j e d n a k
ce
zapraszają czasami ludzi d o laboratorium, by
kwestie -
kwestii
Wybrawszy
cztery
akcję afirmatywną, e n e r g i ę
politycznych.
nukle-
tam p r o w a d z i ć w y w i a d y j a k o ś c i o w e p o ł ą c z o n e
z
o b s e r w a c j ą . Technika
często
używana w
produktów.
ta j e s t
związku
z
szczególnie
marketingiem
2
W języku polskim grupy fokusowe określane
są też jako „zogniskowane wywiady grupowe" lub
po prostu „fokusy" (przyp. red. nauk.).