Wymagania i trendy w ekologicznej uprawie warzyw

Wymagania i trendy w ekologicznej uprawie warzyw

Wymagania i trendy w ekologicznej uprawie
warzyw
Coraz większa intensyfikacja rolnictwa doprowadziła do skażenia gleb
środkami chemicznej ochrony roślin oraz do zniszczenia bioróżnorodności, co przekłada
się na jakość pozyskanych plonów (np. kumulacja metali ciężkich w organach
przeznaczonych do bezpośredniego spożycia lub przetworzenia). Tymczasem
konsument coraz częściej poszukuje towaru wyprodukowanego w warunkach
zbliżonych do naturalnych. Produkty takie możemy pozyskać w gospodarstwach
ekologicznych.
Gospodarstwa te są przyjazne dla środowiska, ponieważ prowadzona tam
produkcja opiera się na zastosowaniu jak najbardziej naturalnych metod, które nie
naruszają równowagi przyrodniczej. Uprawy ekologiczne są obecnie coraz szerzej
promowane w krajach europejskich, w tym również w Polsce. W naszym kraju rolnictwo
ekologiczne jest dotowane z budżetu państwa od 1998 roku, a od czasu wstąpienia do
Unii Europejskiej polscy rolnicy mogą starać się o dotacje unijne. Liczba gospodarstw
ekologicznych w Polsce stale rośnie. Od roku 2003 do 2012 wzrosła aż 11-krotnie (2003
– 2286, 2012 – 25944 gospodarstw ekologicznych). Identycznie wygląda sytuacja z
powierzchnią upraw ekologicznych, która w 2003 wynosiła zaledwie 61236 ha, a w
2012 już 661687 ha. Najlepiej ekologiczna uprawa rozwija się w województwach:
zachodniopomorskim oraz warmińsko-mazurskim. Ze względu na panujące w Polsce
warunki historyczne, społeczne i środowiskowe polskie rolnictwo uchroniło się przed
nadmierną intensyfikacją, dlatego drzemie w nim ogromny potencjał dla rozwoju
ekologicznej uprawy i hodowli. Paradoksalnie można stwierdzić, że zyskaliśmy na
„zacofaniu”.
Obecnie obserwowany jest wzrost spożycia świeżych warzyw i owoców. Wynika
to z szeroko zakrojonych kampanii reklamowych dotyczących zdrowego odżywiania
oraz wzrastającej świadomości społeczeństwa. Niestety w Polsce udział warzyw
pochodzących z gospodarstw ekologicznych jest wciąż niewielki. Wynika to z trudności,
na jakie napotykają rolnicy, decydujący się na uprawę w tym systemie.
Podstawowym hamulcem dla rozwoju gospodarstw ekologicznych są duże
nakłady pracy ręcznej (np. usuwanie chwastów), wynikającej z zakazu stosowania
chemicznych środków ochrony roślin. Dodatkowo brakuje specjalistycznych maszyn,
które poradziłyby sobie w specyficznych warunkach uprawy warzyw. Dlatego jednym z
najistotniejszych czynników, które należy wziąć pod uwagę decydując się na ten typ
gospodarowania jest dobór odpowiedniego gatunku i odmiany. Jest to jedna z
najskuteczniejszych i najłatwiejszych do zastosowania metod ograniczenia porażenia
upraw przez choroby i szkodniki, a także zahamowania rozwoju chwastów. Roślinami
polecanymi do ekologicznej uprawy, ze względu na właściwości plonotwórcze, wiązanie
azotu oraz przydatność w płodozmianie, są bobowate. Kolejna grupa roślin, która
sprawdza się w ekorolnictwie, to dyniowate uprawiane na dostępnych w ekologicznych
gospodarstwach nawozach, czyli oborniku i kompoście. Ponadto rośliny te wytwarzają
dużą masę liści zakrywających międzyrzędzia i hamujących wzrost chwastów. Należy
jednak pamiętać, że wśród obu tych grup znajdują się gatunki, które muszą mieć
zapewnione odpowiednie warunki kiełkowania, gdyż siane są wprost do gruntu.
Najbardziej wymagającymi pod względem zasobności w wodę w okresie kiełkowania są
fasola zwyczajna oraz ogórek. Gospodarstwo powinno być zaopatrzone w deszczownie,
które w okresie deficytu opadów pomogą w zapewnieniu odpowiedniej ilości wody
rozwijającym się roślinom.
Badania prowadzone na kilku odmianach fasoli wykazały, że do uprawy
ekologicznej bardzo dobrze nadają się odmiany: Toffi, Igołomska oraz Wawelska, gdyż
charakteryzują się bardzo dużym procentem kiełkujących nasion. Dodatkowo odmiana
Toffi jest odporna na porażenia przez agrofagi. Spośród dyniowatych do uprawy
ekologicznej polecana jest cukinia. Odmianami bardzo dobrze plonującymi są: zielono
owocowa Soraya, żółto owocowa Atena F1 oraz Lajkonik o owocach paskowanych.
Ponadto odmiana Lajkonik jest rzadziej porażana przez mączniaka właściwego. Badania
wykazały również dużą przydatność do uprawy ekologicznej dyni olbrzymiej.
Wysokim plonem oraz dobrą jakością miąższu, przy zapewnieniu odpowiedniej
zasobności gleby w składniki pokarmowe (stanowisko po przyoranej koniczynie
czerwonej oraz 20t/ha kompostu na wiosnę), charakteryzują się polskie odmiany
Karowita i Justynka. W przypadku ogórka dobrze plonującymi odmianami w
ekologicznych warunkach uprawy są: Odys F1, Rodos F1 oraz Kronos F1. Wykazano
także, znacznie słabsze plonowanie marchwi uprawianej w warunkach ekologicznych,
w porównaniu do tej uprawianej metodą konwencjonalną (różnica ok. 19%). Jednak są
dostępne odmiany dające wysoki plon dobrej jakości w warunkach ekologicznych. Są to
holenderskie odmiany Komarno F1 oraz Joba. Komarno F1 wykazuje także dużą
odporność na porażenie przez bawełnicę topolowo-marchwiową oraz połyśnicę
marchwiankę. Do uprawy ekologicznej selera korzeniowego polecana jest odmiana
Diamant, która charakteryzuje się wysokim plonem ogólnym i handlowym, oraz małą
jamistością korzeni.
Bardzo ważne jest stosowanie odpowiednio zaplanowanego płodozmianu,
który nie powinien być krótszy niż 4 lata. W zmianowaniu należy uwzględnić rośliny
bobowate, które mogą być wysiewane w mieszankach z innymi roślinami. Dobrym
przedplonem pod uprawę warzyw są zboża, mogące później posłużyć jako nawóz
zielony lub roślina okrywowa. Planując płodozmian należy unikać uprawy po sobie
roślin spokrewnionych, gdyż może to prowadzić do wzmożonego porażania roślin przez
patogeny chorobotwórcze lub szkodniki, a także powodować tzw. „zmęczenie gleby”.
Kolejnym czynnikiem, na który należy zwrócić uwagę są potrzeby nawozowe roślin. Po
warzywach o bardzo dużych wymaganiach nawozowych (np. dynia, kalafior, kapusty
późne: czerwona i biała, brukselka, późne odmiany marchwi, rabarbar, szparag) należy
uprawiać rośliny o wymaganiach średnich (np. bób, cebula, kalarepa, endywia, ogórek,
pietruszka, pomidor, rzodkiew, sałata, skorzonera, szpinak), następnie warzywa
korzeniowe, a po nich rośliny motylkowe. W celu wykorzystania składników, które są
zgromadzone w różnych warstwach gleby, po roślinach korzeniących się głęboko
uprawia się rośliny wytwarzające płytki system korzeniowy.
W rolnictwie ekologicznym bardzo często wykorzystuje się występujące u roślin
zjawisko allelopatii, które polega na wydzielaniu przez organy (np. korzenie), głównie
do środowiska glebowego, substancji chemicznych oddziaływujących dodatnio lub
ujemnie na rosnące w sąsiedztwie rośliny. Na to zjawisko należy zwrócić uwagę
planując uprawę współrzędną warzyw, która opiera się na siewie lub sadzeniu w
tym samym rzędzie lub w rzędach położonych naprzemiennie dwóch lub więcej
gatunków roślin w jednym sezonie. Dla przykładu: kapusta głowiasta, brukselka oraz
kalafior bardzo dobrze plonują w sąsiedztwie fasoli, grochu, ogórka, sałaty, marchwi,
buraka ćwikłowego, selera, szpinaku, oraz pomidora, natomiast niekorzystne dla nich
jest sąsiedztwo czosnku, pora oraz cebuli.
Nawożenie w rolnictwie ekologicznym ma na celu poprawę aktywności
biologicznej gleby, a także jej struktury i zawartości próchnicy, przez co wpływa
korzystnie na kondycję uprawianych roślin i w konsekwencji na ich plony. Do
nawożenia stosuje się głównie nawozy uzyskane w gospodarstwie, tj.: obornik,
gnojówka, nawozy zielone, kompost i inne.
Najczęściej w ekologicznych
gospodarstwach stosowany jest obornik. Obornik powinien być przechowywany w
pryzmach lub w pomieszczeniach gospodarskich od 2 do 4 miesięcy, ponieważ świeży
obornik może wywierać ujemny wpływ na glebę oraz zwiększać zachwaszczenie pola.
Na glebach lekkich, z których składniki pokarmowe (głównie azot i fosfor) są szybko
wymywane powinno się stosować 20 ton obornika na hektar co 2 lata. Takie nawożenie
najlepiej przeprowadzić wiosną. Na glebach ciężkich nawożenie obornikiem powinno
się odbywać jesienią, co 4 lata (40 t/ha). Po rozrzuceniu obornika należy go w miarę
możliwości szybko przyorać, aby uniknąć nadmiernego przesuszenia oraz start
składników mineralnych, głównie azotu. Głębokość umieszczenia obornika zależy od
rodzaju gleby: na glebach ciężkich wystarczy 8-12 cm, na lżejszych 12-18 cm,
natomiast na bardzo lekkich – do 22 cm.
Pod uprawę warzyw na wszystkich rodzaj gleb bardzo dobrym nawozem jest
kompost, który poprawia żyzność gleby. Do produkcji kompostu możemy użyć
różnego rodzaju materii organicznej w postaci m.in.: resztek roślinnych, odpadów
kuchennych, liści drzew, trocin, kory, obornika, gnojówki, a także torfu, gliny, piasku,
ziemi. Możemy również zastosować dodatek naturalnych mielonych skał (dolomity,
margle, bazalty). Dojrzały kompost należy wymieszać z glebą (nie przyorać) za pomocą
np. kultywatora, przed siewem roślin.
Stałym elementem podnoszenia żyzności gleby powinny być także nawozy
zielone, czyli młode, niedojrzałe rośliny przeznaczone na przyoranie. Gatunkami, które
najlepiej sprawdzają się w tej roli są: koniczyna, lucerna, łubiny, wyka, peluszka, bobik,
seradela, a także żyto i facelia. Młode rośliny (zawierają więcej azotu niż wyrośnięte),
które nie wytworzyły jeszcze nasion, należy skosić lub rozdrobnić, a następnie
wymieszać z glebą na głębokość 15 cm na glebach ciężkich lub 20 cm na lżejszych.
Bezpośrednio bo nawozach naturalnych polecana jest uprawa warzyw z rozsady, gdyż
gleba ma luźną strukturę, a nasiona lepiej kiełkują na glebie osiadłej.
W gospodarstwach ekologicznych stosowana jest także gnojówka, traktowana
jako dobry nawóz azotowo-potasowy. Nawozy naturalne i organiczne mogą być
stosowane tylko w okresie od 1 marca do 31 listopada i nie można wraz z nimi wnieść
na pole więcej niż 170 kg azotu na hektar w ciągu roku.
Dopuszcza się także stosowanie nawozów mineralnych niepochodzących z
syntezy chemicznej oraz środków poprawiających strukturę gleby zakwalifikowanych
do stosowania w rolnictwie ekologicznym przez Instytut Uprawy, Nawożenia i
Gleboznawstwa w Puławach (lista dopuszczalnych środków dostępna na stronie
www.iung.pulawy.pl w zakładce oferta IUNG-BIP ® aktualne oferty).
Ekologiczna uprawa roli powinna być prowadzona zgodnie z zasadami
poprawnej agrotechniki, przy zachowaniu ciągłej aktywności mikroorganizmów
glebowych w okresie wegetacji. Aby uchronić glebę przed degradacją stosuje się
uprawę konserwującą opierającą się na płytkiej uprawie (do 15 cm) albo całkowitym
jej zaniechaniu (siew lub sadzenie bezpośrednio w roślinę okrywową). Zalecane jest
także pozostawienie na ok. 30% powierzchni pola resztek po poprzednio rosnących tam
roślinach, które posłużą jako żywe rośliny okrywowe (można je ściąć i rozdrobnić, i w
takiej formie pozostawić na polu). Przygotowanie roli pod następną uprawę może
opierać się na płytkim podcinaniu, wałowaniu, frezowaniu lub niszczeniu płomieniowym.
W celu zmniejszenia ilości przejazdów na polu, co jest bardzo pożądane w
ekologicznym systemie uprawy, należy łączyć maszyn w agregaty uprawowe, które
za jednym przejazdem wykonają np. przedsiewną uprawę roli oraz siew nasion. Uprawa
konserwująca wpływa również korzystnie na poziom azotu w glebie (zapobiega jego
wymywaniu). To niesie za sobą zmniejszenie zapotrzebowania na nawożenie tym
składnikiem. Ponadto poprawia strukturę i żyzność gleby.
Ochrona roślin przed szkodnikami i chorobami w gospodarstwach
ekologicznych opiera się głównie na doborze odpornych odmian, a także stworzeniu
roślinom takich warunków, w których będą one prawidłowo rosły i rozwijały się, przez
co będą mniej narażone na uszkodzenia oraz infekcje. W pierwszej kolejności należy
pamiętać o prawidłowym zmianowaniu oraz o doborze odpowiedniego terminu siewu.
Przyspieszony wysiew marchwi redukuje porażenia powodowane przez połyśnicę
marchwiankę, natomiast opóźniony siew fasoli ogranicza żerowanie śmietek. Jeżeli
zapewnimy roślinom warunki, w których wschody przebiegną szybko, rośliny będą
silniejsze i będą miały większe szanse w konkurencji z chwastami o wodę, składniki
pokarmowe oraz światło, a także będą mniej narażone na porażenia np. zgorzelą
siewek.
Uprawa roli szczególnie podorywka, orka, bronowanie, kultywatorowanie,
wpływa na obniżenie populacji szkodników takich jak: rolnice, drutowce, pędraki,
śmietki, pchełki, i wiele innych. Można również prowadzić uprawę różnych gatunków
roślin równocześnie na jednym polu, przy czym jeden z gatunków powinien mieć
właściwości odstraszające (np. czosnek i szczypiorek odstraszają mszyce, mrówki,
mączniki oraz miodówki; cebula – pędraki; chrzan pospolity – stonkę ziemniaczaną; a
mięta pieprzowa i pomidor – piętnówkę kapustnicę, oraz pchełki na krzyżowych).
Należy również pamiętać o uprawie roślin fitosanitarnych, które są bardzo
istotne w walce z chorobami roślin. Korzenie roślin fitosanitarnych wydzielają do gleby
allelopatyny, które ograniczają liczebność czynników chorobotwórczych i szkodników, a
stymulują rozwój pożytecznej mikroflory glebowej. Do takich roślin należy np.: owies,
gorczyca, kukurydza, stosowane jako przedplon lub poplon.
Wspomniane wcześniej żywe rośliny okrywowe, poza pozytywnym wpływem na
strukturę i żyzność gleby, mogą posłużyć w walce ze szkodnikami. Wprowadzenie do
międzyrzędzi roślin kapustnych koniczyny, ogranicza liczebność mszycy kapuścianej,
pchełek i piętnówki kapustnicy, a tymianku i szałwii – tantnisia krzyżowiaczka. Można
również zastosować rośliny pułapkowe (jarmuż na tantnisia krzyżowiaczka) lub
barierowe, wyższe od rośliny uprawnej, stanowiące przeszkodę dla owadów latających.
Inną metodą może być też stosowanie naturalnych preparatów z roślin, np. wodny
wyciąg z pokrzywy przeciwko mszycom. W uzasadnionych przypadkach możliwe jest
zastosowanie organizmów żywych (np. nicienie owadobójcze, owady drapieżne i
pasożytnicze).
W ekologicznej uprawie warzyw jedyną dopuszczalną metodą dezynfekcji
gleby jest metoda termiczna, polegająca na ogrzaniu podłoża za pomocą pary wodnej
(np. w temp. 50°C utrzymywanej przez 10 min ginie większość nicieni i grzybów
chorobotwórczych). W ostateczności zezwala się na stosowanie środków ochrony roślin
zatwierdzonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym przez Instytut Ochrony Roślin
w Poznaniu (aktualna lista dostępna na stronie www.ior.poznan.pl).
Ochrona roślin przed chwastami w ekologicznych gospodarstwach nie
prowadzi do całkowitej eliminacji chwastów, tylko do ograniczenia ich liczebności, tak
aby nie konkurowały z rośliną uprawną o czynniki niezbędne do wzrostu i rozwoju, oraz
nie utrudniały prac prowadzonych na polu. Należy zwrócić uwagę na to, że niektóre
gatunki chwastów działają na korzyść rolnika, np. bylica piołun odstrasza pędraki,
ślimaki, bielinka kapustnika, połyśnicę marchwiankę oraz pchełki krzyżowych. Po raz
kolejny bardzo waży jest prawidłowy dobór odmiany, która powinna charakteryzować
się małą wrażliwością na zachwaszczenie. Znowu należy pamiętać o prawidłowym
następstwie roślin. Ponadto wysiewany materiał powinien być zdrowy i wolny od
chwastów. Korzystne jest także ściółkowanie roślin, ograniczające chwastom dostęp
promieni słonecznych. Ściółkę rozkłada się najczęściej w międzyrzędziach. Dla warzyw
ciepłolubnych stosuje się ściółki syntetyczne. Bardzo popularne w gospodarstwach
ekologicznych są także ściółki organiczne tj.: słoma, przekompostowane trociny, kora,
liście drzew lub żywa ściółka.
Ze względu na brak możliwości zastosowania chemicznych środków ochrony
roślin ograniczenie liczebności chwastów w gospodarstwie ekologicznym wymaga
bardzo dużego nakładu pracy. Często wiąże się to z ręcznym pieleniem. Jeżeli rośliny
nie są w stanie krytycznym do odchwaszczenia mechanicznego można zastosować
specjalistyczny sprzęt, np. brona lekka, brona chwastownik, pielnik, oraz szczególnie
istotne w uprawie warzyw – wypalanie płomieniowe.
Rolnictwo ekologiczne pozwala na zachowanie równowagi przyrodniczej i
korzystnie wpływa na środowisko naturalne. Dodatkowo jest odpowiedzią na
zmieniające się przyzwyczajenia i potrzeby konsumentów, którzy coraz częściej sięgają
po produkty ekologiczne i są w stanie zapłacić za nie wyższą cenę.
Kończąc chciałabym zacytować prof. Mieczysława Górnego, pioniera
ekologicznego podejścia do rolnictwa. Myślę, że jego słowa w pełni oddają istotę i sens
ekologicznej uprawy i hodowli: „Najintymniejszym kontaktem człowieka z przyrodą jest
żywienie się. Żywimy się produktami roślinnymi i zwierzęcymi - żywimy się życiem. Ten
kontakt wymaga szczególnego rozsądku ekologicznego.”
1. Babik J., Kaniszewski St., Babik I., 2011 – Przydatność gatunków i odmian warzyw do
uprawy ekologicznej. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering,
vol. 56 (3)
2. Szafirowska A., Kołosowski S., 2008 – Czynniki ograniczające wschody wybranych
gatunków warzyw w uprawie ekologicznej.Journal of Research and Applications in
Agricultural Engineering, vol. 53 (4)
3. Kibler M., 2009 – Ekologiczna uprawa warzyw polowych. Centrum Doradztwa
Rolniczego w Brwinowie. Oddział w Radomiu.
4. Motyka T., 2010 – Rolnictwo ekologiczne programu rolno środowiskowego 2007-2013.
MRiRW, Warszawa
5. Plan Działań dla Żywności i Rolnictwa Ekologicznego w Polsce na lata 2011-2014.
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2011.