docHistoria lokalna na przykładzie ziemi nyskiej
download 
Reklamacja Transkrypt
Historia lokalna na przykładzie ziemi nyskiej
Historia lokalna na przykładzie ziemi nyskiej Nysa 2014 Opracował zespół: Anatol Bukała, Izabela Kicak Zdjęcia: Edward Hałajko, Mariusz Krawczyk, Krzysztof Dobrzański, Kazimierz Staszków, Piotr Malarz, Anatol Bukała, Janusz Skop, Izabela Kicak, Joanna Bołdak, Elżbieta Serafin oraz archiwum Muzeum w Nysie Starostwo Powiatowe w Nysie ul. Moniuszki 9-10 48-300 Nysa tel. 77/408 50 00 fax. 77/408 50 70 e-mail: [email protected] www. http://powiat.nysa.pl/ Nakład: 1000 egz. Egzemplarz bezpłatny ISBN .978-83-63015-22-0 Publikacja wydana została w ramach projektu Domu Współpracy Polsko-Niemieckiej pn. „Historia lokalna na przykładzie wybranych powiatów, miast i gmin” realizowanego na terenie powiatu nyskiego we współpracy ze Starostwem Powiatowym w Nysie©. Projekt na terenie powiatu nyskiego zrealizowany został przez Wydział Promocji, Sportu i Turystyki Starostwa Powiatowego w Nysie pod kierownictwem Anatola Bukały. Lokalny Koordynator Projektu: Izabela Kicak Opiekun naukowy projektu: dr Adriana Dawid Źródłem finansowania projektu są środki Mniejszości Niemieckiej będące w dyspozycji Fundacji Rozwoju Śląska oraz Wspierania Inicjatyw Lokalnych pochodzące z wcześniejszych dotacji Rządu Niemieckiego. Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej Haus der Deutsch-Polnischen Zusammenarbeit Bojkowska 37 (Nowe Gliwice) 44-100 Gliwice tel.: 32 461 20 70 fax: 32 461 20 71 e-mail: [email protected] www.haus.pl Przygotowanie do druku, redakcja, korekta, druk: Drukarnia „Sady” Osiedle Sady 2, 47-303 Krapkowice tel. +48 77 46 67 024 fax. +48 77 46 63 822 e-mail: [email protected] www.sady.net.pl ul. 1 Maja 13/2 45-068 Opole tel.: 77 402 51 05 fax: 77 402 51 15 e-mail: [email protected] Spis treści „Historia lokalna na przykładzie wybranych powiatów, miast i gmin” – idea projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 „Lokale Geschichte am Beispiel ausgewählter Kreise, Städte und Gemeinden“ – Grundlagen des Projektes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Izabela Kicak Ziemia nyska – rys historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Mariusz Krawczyk Pradzieje ziemi nyskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 dr Paweł Szymkowicz Historia księstwa nyskiego – średniowiecze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 dr Paweł Szymkowicz Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 dr Paweł Szymkowicz Historia księstwa Nyskiego - od wojen śląskich do sekularyzacji . . . . . . . . . 54 Mariusz Krawczyk Architektura dawnej Nysy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Mariusz Krawczyk Rzemiosła dawnej Nysy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Anatol Bukała Miasto Nysa jako cel podróży do 1741 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 dr Małgorzata Radziewicz Upamiętnienie codzienności, czyli za drzwiami mieszczańskiego domu w Nysie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Edward Hałajko Nyskie cmentarze historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Izabela Kicak „Czarna śmierć” w Nysie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172 Małgorzata Klakla Heinrichsbrunn – dawne uzdrowisko w Nysie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Izabela Kicak Bernhard Ruffert – historyk, nauczyciel, pasjonat . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Informacja o DWPN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199 „Historia lokalna na przykładzie wybranych powiatów, miast i gmin” – idea projektu D om Współpracy Polsko-Niemieckiej realizuje we współpracy z władzami samorządowymi powiatów i gmin województwa opolskiego, śląskiego i dolnośląskiego oraz z lokalnymi organizacjami mniejszości niemieckiej projekt „Historia lokalna na przykładzie wybranych powiatów, miast i gmin” od momentu swego istnienia, czyli od 1998 roku. Celem projektu jest przede wszystkim przełamywanie meandrów historii dawnych niemieckich, dziś polskich ziem, wspieranie pozytywnych stosunków i dialogu pomiędzy większością polską i mniejszością niemiecką oraz zapoznanie szerokiego kręgu lokalnej społeczności z przeszłością ich najbliższego otoczenia, a także wskazanie korzeni miejscowości, gminy, czy powiatu i ukazanie wzajemnego przenikania się wielu kultur w życiu regionu. Tematyka projektu spotyka się z dużym zainteresowaniem mieszkańców regionu, jako że daje możliwość otwartej dyskusji na temat historii obecnych ziem polskich, przedstawianej nierzadko przede wszystkim przez pryzmat negatywnych wojennych doświadczeń polsko-niemieckich i przemilczanej także niemieckiej historii tych regionów. Sądzimy, iż dzięki znajomości historii lokalnej nastąpi wzmocnienie akceptacji ludności większościowej wobec faktu życia na tym samym terenie ludności mniejszościowej. Projekt może również wspomagać integrację różnorodnych grup społecznych, żyjących na tym samym terenie, poprzez umożliwienie konfrontacji różniących się poglądów na temat przeszłości i rzeczowej dyskusji nad nimi. Adresatami spotkań są mieszkańcy danego regionu lub danej miejscowości, a w szczególności: politycy komunalni, członkowie mniejszości niemieckiej, organizacje społeczne, naukowcy, instytucje kultury, młodzież, nauczyciele historii, języka polskiego, języka niemieckiego, duchowieństwo, liderzy ścieżek edukacyjnych. Historia lokalna to jeden z najbardziej prestiżowych i najważniejszych projektów Domu Współpracy Polsko-Niemieckiej. W roku 2013 w odbywających się spotkaniach, wycieczkach i konkursach uczestniczyło prawie 3200 osób. W roku 2014 projekt realizowany jest w 13 gminach i powiatach województwa opolskiego, śląskiego i dolnośląskiego. Andrea Halenka Główny Koordynator Projektów Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej 4 Izabela Kicak Lokalny Koordynator Projektu Powiat Nyski Historia lokalna na przykładzie wybranych powiatów, miast i gmin „Lokale Geschichte am Beispiel ausgewählter Kreise, Städte und Gemeinden“ – Grundlagen des Projektes D as Haus der deutsch-polnischen Zusammenarbeit realisiert gemeinsam mit den Selbstverwaltungsbehörden der Kreise und Gemeinden der Woiwodschaften Oppeln und Schlesien und den lokalen Organisationen der deutschen Minderheit das Projekt „Lokale Geschichte am Beispiel ausgewählter Kreise, Städte, Gemeinden“ seit seinem Beginn, sprich seit 1998. Ziel des Projektes ist in erster Linie das Brechen der Unstimmigkeiten in der Geschichte der ehemaligen deutschen, heute polnischen Gebiete, Unterstützung positiver Verhältnisse und des Dialoges zwischen der polnischen Mehrheit und der deutschen Minderheit sowie die Einsichtnahme mit der Vergangenheit innerhalb der lokalen Bevölkerung zu deren nähersten Umgebung, wie auch das Deuten der Herkunft der Ortschaft, Gemeinde oder des Kreises und die Schilderung des gegenseitigen Durchdringens mehrerer Kulturen im Leben der Region. Die Thematik des Projektes stößt auf großes Interesse der Bevölkerung in der Region, da es die Möglichkeit bietet eine offene Diskussion zum Thema der Geschichte der gegenwärtigen polnischen Gebiete, zu führen. Diese Geschichte wird nicht selten unter dem Gesichtspunkt negativer deutsch-polnischer Kriegserfahrungen sowie der verschwiegenen deutschen Geschichte dieser Gebiete dargestellt. Wir vertreten die Meinung, dass das Wissen über die lokale Geschichte die Akzeptanz der polnischen Mehrheit gegenüber der hier lebenden Minderheit steigert. Das Projekt kann ferner die Intergration der verschiedenen, hier lebenden Bevölkerungsgruppen fördern. Dies ist möglich durch die Chance des Aufeinandertreffens unterschiedlicher Ansichten zum Thema Vergangenheit und sachlicher Diskussion darüber. Gerichtet werden die einzelnen Treffen an die Bewohner der Region und insbesondere: Kommunalpolitiker, Angehörige der deutschen Minderheit, soziale Organisationen, Wissenschaftler, Institutionen für Kultur, Jugendliche, Geschichts-, Polnisch-, und Deutschlehrer, Geistliche, Lehrpfadführer. Lokale Geschichte ist eines der meist prestigevollen und bedeutendsten Projekte des Hauses der deutsch-polnischen Zusammenarbeit. Im Jahr 2013 nahmen an den Treffen, Ausflügen und Wettbewerben beinahe 3200 Personen teil. Im Jahr 2014 wird das Projekt in 13 Gemeinden und Kreisen der Woiwodschaften Oppeln, Schlesien und Niederschlesien realisiert. Andrea Halenka Leitende Projektkoordinatorin Haus der Deutsch-Polnischen Zusammenarbeit Izabela Kicak Lokale Projektkoordinatorin des Landkreises Neisse Lokale Geschichte am Beispiel ausgewählter Kreise, Städte und Gemeinden 5 Nysa. Fontanna Trytona. Fot. Joanna Bołdak 6 Ziemia nyska – rys historyczny Ziemia nyska – rys historyczny Izabela Kicak H istoria obszaru dzisiejszego powiatu nyskiego jest nierozerwalnie związana z historią biskupów wrocławskich. Już w 1155 roku w bulli papieża Hadriana IV wymieniana jest kasztelania otmuchowska jako bezpośrednie uposażenie biskupów diecezji śląskiej ze stolicą we Wrocławiu. Obszar kasztelanii otmuchowskiej poszerzył o ziemię nyską w końcu XII w. biskup Jarosław, syn Bolesława Wysokiego. Intensywna działalność kolonizacyjna przypadła szczególnie za panowania biskupa Wawrzyńca (1207-1232) i biskupa Tomasza I (1232-1268), którzy poszerzali podległe im tereny poprzez lokowanie wielu wsi oraz miast (m.in. Głuchołazy, Paczków, Nysa, Vidnava, Jesenik). Podstawy prawne pod przekształcenie kasztelanii w księstwo biskupie dał książę Henryk IV Probus, który w 1290 roku mocą swego testamentu przekazał zarządzanie kasztelanią otmuchowsko – nyską biskupom wrocławskim, co dawało im niezależność od roszczeń książąt świeckich, władzę sądowniczą na terenie księstwa oraz prawo bicia monet, również złotych. Monety księstwa możemy dzisiaj zobaczyć w nyskim muzeum. Pierwszym biskupem, który tytułował się księciem nyskim był Henryk z Wierzbna (1302 – 1319). W czasach swojej świetności granice księstwa nyskiego rozciągały się na południu aż po najwyższy szczyt Jeseników – Pradziad, na zachodzie po Złoty Stok i Paczków, na północy po Grodków, a na wschodzie po tzw. Przesiekę Śląsko – Morawską obejmując swym zasięgiem również Jeseník, Javorník, Głuchołazy i Nysę. Dawne granice księstwa wyznaczają dziś zabytkowe już słupy graniczne. Do dzisiejszych czasów zachowało się 6 takich około dwumetrowych kamieni stojących wzdłuż granicy obecnego powiatu, a także jeden na szczycie Pradziada w Czechach. Większość słupów ma podobną, czworograniastą formę. Na ścianie frontalnej widnieje inskrypcja TMI SCI IOHIS będąca skrótem łacińskiej formuły „Termini Sancti Iohannis”, co w tłumaczeniu na język polski oznacza „granica Świętego Jana”. Inskrypcja ta informuje, iż znajdujemy się na terytorium biskupstwa wrocławskiego, którego patronem jest św. Jan Chrzciciel. Na lewym boku każdego słupa znajduje się pastorał, a na prawym ukośny krzyż. Dogodne położenie Nysy na szlakach handlowych i odpowiednie zarządzanie księstwem przez biskupów wrocławskich spowodowało, że Nysa była drugim po Wrocławiu najbogatszym miastem na Śląsku. Świadkami świetności miasta są m.in.: gotycka bazylika św. Jakuba i św. Agnieszki z dzwonnicą kryjącą skarbiec św. Jakuba, pałac biskupi – obecnie muzeum ziemi nyskiej, kunsztownie kuta barokowa „Piękna Ziemia nyska – rys historyczny 7 Nysa. Bastion św. Jadwigi. Fot. Joanna Bołdak Studnia”, barokowa fontanna Trytona czy przywracany właśnie do dawnej świetności renesansowy dom Wagi Miejskiej. O randze księstwa świadczyć też miały plany stworzenia w Nysie centrum akademickiego. Sprowadzeni do Nysy przez biskupa Karola Habsburga jezuici stworzyli europejskiej rangi, nazwane imieniem fundatora, Collegium Carolinum, którego pierwszym rektorem został Christoph Scheiner, astronom i odkrywca plam na słońcu. W Carolinum pobierał naukę m.in. późniejszy król polski Michał Korybut Wiśniowiecki. Ślady działalności biskupów wrocławskich i jednocześnie książąt nyskich znajdziemy nie tylko w Nysie. W Otmuchowie góruje nad miastem zamek biskupi i barokowy kościół św. Mikołaja i św. Franciszka Ksawerego, w Paczkowie zachwyca niemal w całości zachowany system średniowiecznych obwarowań miejskich z 19 basztami i wieżami bramnymi oraz gotyckim obronnym kościołem św. Jana Ewangelisty, a w Głuchołazach barokowy kościół św. Wawrzyńca z zachowanym późnoromańskim portalem. Czasy świetności księstwa nyskiego przerywane były m.in. wojnami husyckimi, wojną trzydziestoletnią czy wojnami śląskimi, które boleśnie dotykały ziemię nyską. Po I wojnie śląskiej w 1742 roku księstwo nyskie zostało podzielone – większa północna część księstwa znalazła się w granicach Prus, a jego południowe krańce wraz z letnią rezydencją biskupią na zamku Jánský vrch w Javorníku i Jesenikiem pozostała w granicach ziem austriackich. Granica przebiegała wówczas wzdłuż linii Bila Voda – Kopa Biskupia, niemal tak samo jak przebiega dzisiejsza granica pomiędzy Polską i Czechami. 8 Ziemia nyska – rys historyczny Nysa. Pałac biskupi. Fot. Elżbieta Serafin Ziemia nyska – rys historyczny 9 Po zdobyciu Nysy przez króla Prus Fryderyka II, podejmuje on decyzję o rozbudowie umocnień Nysy tworząc z niej jedną z największych w Europie twierdz, która ponad sto dni opierała się oblężeniu wojsk napoleońskich w 1807 r. Upamiętnieniem tych wydarzeń jest odbywająca się co roku na przełomie lipca i sierpnia rekonstrukcja bitwy o Nysę, przyciągająca tysiące widzów. Do dzisiejszych czasów zachowało się ok. 60% obiektów fortecznych, a niektóre z nich odrestaurowano dając możliwość ich zwiedzania. Kres istnieniu księstwa nyskiego położyła przeprowadzona w 1810 roku przez władze pruskie sekularyzacja dóbr kościelnych. Obecnymi świadkami okresu XVIII i XIX w. na ziemi nyskiej są liczne pałace i dwory, które zachowały się w różnym stanie do dnia dzisiejszego. Do najciekawszych należą pałace i dwory m.in. w: Biechowie, Frączkowie, Korfantowie, Piotrowicach Nyskich, Rysiowicach, Jarnołtówku i Zwierzyńcu. To oczywiście nie cała historia ziemi nyskiej. Resztę kryją w sobie przedstawione na kolejnych stronach niniejszej publikacji artykuły. Pałac we Frączkowie. Fot. Anatol Bukała 10 Ziemia nyska – rys historyczny Nysa. Bazylika Mniejsza św. Jakuba i św. Agnieszki. Fot. Joanna Bołdak Ziemia nyska – rys historyczny 11 Pradzieje ziemi nyskiej Mariusz Krawczyk Z iemia nyska w dzisiejszym, potocznym rozumieniu tego terminu to teren powiatu nyskiego. Historycznie jest to kraina, która ukształtowała się w epoce średniowiecza i do lat 40. XVIII wieku funkcjonowała jako księstwo nyskie biskupów wrocławskich. Granice tego bytu politycznego były szersze niż obecny powiat, jako że granice południowe księstwa opierały się o masyw gór Jesioników aż po górę Pradziad na terenie obecnej Republiki Czeskiej. W kierunku północnym biskupie księstwo obejmowało także ziemię grodkowską. Początki samej Nysy jako lokalnego, stołecznego ośrodka miejskiego sięgają początków XIII wieku. Trudno więc dla okresu wcześniejszego, obejmującego czasy prehistoryczne używać jednoznacznego terminu „ziemia nyska”, który w tym przypadku musiałby oznaczać wyodrębniony rejon geograficzny. Dla potrzeb niniejszego artykułu możemy przyjąć, że interesujący nas obszar to fragment środkowego dorzecza Nysy Kłodzkiej obejmujący następujące jednostki geograficzne: Obniżenie Otmuchowskie z fragmentem Doliny Nysy Kłodzkiej stanowiące oś i centralną część tej krainy, na południe od nich Przedgórze Paczkowskie, opierające się na paśmie Gór Opawskich i północno-zachodni skraj Płaskowyżu Głubczyckiego, a na północy południowo-wschodni kraniec Wzgórz Strzelińskich i południowa część Równiny Niemodlińskiej. Teren dzisiejszego powiatu nyskiego zamieszkiwany jest przez człowieka od wielu tysięcy lat, a historia pisana tych ziem sięga jedynie kilkuset lat wstecz. Czasy wcześniejsze, określane jako pradziejowe, przemawiają do nas wyłącznie poprzez różnego rodzaju znaleziska archeologiczne, to jest starożytne wytwory rąk ludzkich oraz ślady dawnych obozowisk, osad, cmentarzysk, grodzisk, rzemieślniczych pracowni, które określa się mianem stanowisk archeologicznych. Znaleziska te dokonywane są na powierzchni ziemi bądź też pochodzą z archeologicznych badań wykopaliskowych. Obecny zasób wiadomości dotyczących pradziejów ziemi nyskiej, jakkolwiek bogaty, daleki jest od wyczerpującego. Do tej pory zarejestrowano tu około 1200 stanowisk archeologicznych, na których stwierdzono istnienie śladów osadnictwa grup ludzkich od czasów najdawniejszych, to jest z okresu przebywania tu przed wieloma tysiącami lat paleolitycznych i mezolitycznych łowców, poprzez rolnicze kultury epoki neolitu, brązu, wczesnej epoki żelaza, aż po okres późnego średniowiecza. Ciągle jednak dokonywane są nowe odkrycia; z jednej strony jest to wynik systematycznych badań archeologów, z drugiej – przypadkowe znaleziska dokonywane na przykład w czasie orki lub w trakcie wszelkiego rodzaju robót ziemnych. 12 Pradzieje ziemi nyskiej Pozyskiwane już od ponad 100 lat znaleziska archeologiczne z terenu ziemi nyskiej gromadzone są głównie w Muzeum w Nysie. Są to zabytki pradziejowe odkrywane jeszcze w pierwszej połowie XX wieku, pochodzące z badań powierzchniowych i wykopaliskowych, zabytki związane ze średniowiecznym etapem historii Nysy uzyskiwane w wyniku badań ratowniczych prowadzonych na terenie centrum miasta, eksponaty prahistoryczne stanowiące efekt współcześnie prowadzonych działań archeologicznych, wreszcie dary przypadkowych znalazców na rzecz Muzeum. Wszystkie te zabytki są ewidencjonowane, konserwowane, katalogowane, opracowywane naukowo w Muzeum w Nysie, a najciekawsze prezentowane są na wystawach i publikowane w specjalistycznych wydawnictwach naukowych. Paleolit – starsza epoka kamienia Najstarsze ślady bytowania człowieka na terenie obecnej ziemi nyskiej pochodzą z paleolitu, czyli starszej epoki kamienia. Mówimy tu o okresach czasowych obejmujących dziesiątki tysięcy lat, w czasie których dochodziło do zmian klimatycznych, a w związku z tym także do znacznych przeobrażeń środowiska naturalnego w naszym rejonie świata. Okresy zlodowaceń i ociepleń klimatu wpływały bezpośrednio na krajobraz i świat przyrody, a tym samym na warunki życia przodków człowieka współczesnego. W subarktycznym klimacie i tundrowym krajobrazie mogły się tu odbywać polowania Ryc. 1. Paleolityczne narzędzia krzemienne z rejonu Domaszkowic i Wójcic Pradzieje ziemi nyskiej 13 na pasące się stadnie mamuty i renifery. Pojawiające się na interesującym nas terenie grupy łowców – zbieraczy pozostawiły po sobie ślady w postaci wyrobów i narzędzi krzemiennych, z których najstarsze, pochodzące między innymi z rejonu Domaszkowic, datowane są na okres paleolitu środkowego, to jest 90 – 40 tys. lat przed naszą erą. O wiele liczniejsze są znaleziska z paleolitu górnego i schyłkowego, to jest z okresu 40 – 9 tys. lat przed naszą erą. Większość z nich pochodzi z rejonu miejscowości: Otmuchów, Wójcice, Domaszkowice, ale pojedyncze znaleziska paleolitycznych wyrobów krzemiennych znane są także z kilkunastu innych miejscowości całego regionu, także z terenu obecnej Nysy (ryc. 1). Badane wykopaliskowo w latach 60. XX wieku w pobliżu Wójcic obozowisko łowców z kręgu tak zwanego kompleksu graweckiego, datowanego na około 30 – 20 tys. lat to jedno z ważniejszych stanowisk archeologicznych dla poznania osadnictwa górnopaleolitycznego Polski południowej. Znaleziono tu około 6000 wyrobów krzemiennych i kilkadziesiąt fragmentów kości mamuta.1 Badania archeologów z ostatnich kilkunastu lat doprowadziły do odkrycia kolejnych obozowisk z licznymi znaleziskami krzemieni z kręgu tak zwanej kultury magdaleńskiej, datowane na około 20 – 16 tys. lat. Tego typu znaleziska archeologiczne znane są z rejonów wsi Śmicz, Domaszkowice, Broniszowice, a przede wszystkim Sowin, gdzie znaleziono wiele tysięcy przedmiotów krzemiennych stanowiących świadectwo wielokrotnego pobytu grup ludzkich w tym miejscu związanego z wytwarzaniem krzemiennych narzędzi. 2 Mezolit – środkowa epoka kamienia 9 – 5 tysięcy lat przed naszą erą to czas, kiedy klimat upodobnił się do panującego dzisiaj, w związku z tym i środowisko naturalne, w tym flora i fauna stały się podobne do tych występujących obecnie. Mezolityczni myśliwi polowali na żyjące w lasach jelenie, sarny, dziki, duże znaczenie miało rybołówstwo. Dominujące w krajobrazie środowisko leśne sprzyjało rozwinięciu się polowań typu traperskiego. Ówcześni łowcy używali najczęściej niewielkich ostrzy krzemiennych, tak zwanych zbrojników. Umieszczano je jako wkładki w oprawach kościanych i drewnianych, a przede wszystkim służyły jako groty strzał do łuku, który stał się podstawowym narzędziem łowieckim. Zbieracko-łowieckie grupy ludności mezolitycznej osiedlały się chętnie na piaszczystych terasach średniej wielkości rzek. Przykładem takiej osady jest mezolityczne obozowisko położone nad Nysą Kłodzką w rejonie Otmuchowa, gdzie w 2005 roku przeprowadzono badania archeologiczne przy okazji budowy obwodnicy tego miasta. Z kolei inne, niewielkie stanowisko z epoki mezolitu usytuowane jest na 1 2 . Dagnan, B. Ginter, Wyniki badań na stanowisku górnopaleolitycznym w Wójcicach, pow. Grodków, [w]: SprawozA dania Archeologiczne t. 22: 1970, s. 31–37; W. Chmielewski, Paleolit środkowy i górny, [w]: Prahistoria ziem polskich, t. I, Paleolit i Mezolit, wyd. Ossolineum, 1975, s. 143–145; A. Wiśniewski, M. Połtowicz-Bobak, Paleolit, [w]: Archeologia Górny Śląsk, wyd. Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2013 r., s. 21–24, 27, e-book dostępny stronie internetowej wydawnictwa M. Krawczyk, T. Płonka, A. Wiśniewski, Nowe stanowisko magdaleńskie w Broniszowicach na Górnym Śląsku, [w]: Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. XLVI, Wrocław 2004, s. 235–240; A. Wiśniewski, J. Badura, M. Furmanek, M. Hnat i in., Prace wykopaliskowe na stanowisku 9 w Sowinie, województwo opolskie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2007–2008, Katowice 2010, s. 15–24 14 Pradzieje ziemi nyskiej Ryc. 2. Rdzeń krzemienny i materiał odpadowy z jego obróbki, a poniżej uzyskane wióry – narzędzia krzemienne wyniesieniu w okolicach Broniszowic – miejscu stwarzającym znakomite warunki do obserwacji najbliższej okolicy3. Neolit W 5 tysiącleciu p.n.e. na teren ziemi nyskiej przybyli z południa pierwsi rolnicy, którzy przynieśli z sobą umiejętność wyrobu naczyń glinianych, wykonywania doskonalszych narzędzi krzemiennych i kamiennych, a przede wszystkim umiejętność uprawy roli i hodowli zwierząt. Urodzajne gleby sprzyjały takiemu osadnictwu, stąd odnajdujemy tu ślady wszystkich ważniejszych, rozpoznanych archeologicznie rolniczych kultur neolitycznych. Reprezentowany przez nich nowy sposób życia polegający na podporządkowywaniu sobie przyrody i organizowaniu otaczającej przestrzeni wyznaczał początek rozwoju cywilizacji człowieka. Wtedy właśnie powstały pierwsze na naszych ziemiach stałe osady rolników. Ta doniosła zmiana w dziejach ludzkości doczekała się naukowego określenia jako „rewolucja neolityczna”. Najstarsze wioski to zazwyczaj 3T. Płonka, Mezolit, [w]: Archeologia Górny Śląsk, wyd. Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2013 r., s. 39–41, e-book dostępny stronie internetowej wydawnictwa Pradzieje ziemi nyskiej 15 Ryc. 3. Wyroby neolityczne – kamienny lemiesz, siekierka i wióry krzemienne kilka długich budynków, których konstrukcję tworzyły rzędy słupów, a przestrzeń miedzy nimi wypełniano plecionką z gałęzi i gliną. Obok budowano często ziemianki pełniące funkcję spichlerzy. Na wypalonych i wykarczowanych połaciach pierwotnej puszczy uprawiano ziemię. Uprawa lnu i hodowla owiec dostarczała surowca do wyrobu tkanin. Wszelkiego rodzaju narzędzia wytwarzano wówczas z drewna, kości, rogu i krzemienia (ryc. 2). Obok wcześniej znanych narzędzi krzemiennych, pojawiły się nowe, jak na przykład ostrza sierpów potrzebne do zbioru zbóż. Jednak najbardziej charakterystyczne dla epoki neolitu narzędzia to wyroby z precyzyjnie obrobionego i wygładzonego kamienia. Do wyrębu drzew i obróbki drewna używano kamiennych siekier i toporów, pomocne też były ciosła i dłuta. W uprawie ziemi pomagały kamienne motyki i radła (ryc. 3). W zbiorach Muzeum w Nysie znajduje się kilkadziesiąt takich narzędzi neolitycznych. Znajdywane są one po dziś dzień na powierzchni okolicznych pól ornych stanowiąc tym samym wyznacznik terytoriów funkcjonowania na naszych ziemiach neolitycznych społeczności rolniczych4. Pierwsze plemiona rolnicze przybyły na ziemie dzisiejszej Polski z południa, zza łańcuchów górskich Karpat i Sudetów. 4 J edno z pierwszych znalezisk tego typu; porównaj na przykład: Seger H., Vorgeschichtliche Funde aus dem Neisser Lande, [w]: Jahresbericht des Neisser Kunst und Altertumvereins, Neisse, 1909, s. 17 16 Pradzieje ziemi nyskiej Ryc. 4. Nieckowaty kamień żarnowy do mielenia zboża znaleziony w okolicach Niwnicy Najdogodniejsze trasy migracji, gdzie najłatwiej można było przebyć górskie bariery to Brama Morawska i Kotlina Kłodzka. Odkrycia archeologiczne z ostatnich lat dowodzą, że migracje te dokonywały się także przez teren obecnej ziemi nyskiej, a dokładniej przez ziemie na zachód od Nysy; od południa, przez doliny górskie, a następnie Przedgórze Paczkowskie i dolinę Nysy Kłodzkiej. Znaleziono na tych terenach ślady bytowania ludności wczesnoneolitycznej z tak zwanego naddunajskiego kręgu kulturowego: kultury ceramiki wstęgowej rytej, kultury ceramiki wstęgowej kłutej, kultury lendzielskiej. Jest więc bardzo prawdopodobne że obszar ten leżał w pasie „korytarza” prowadzącego z południa na północ, przez który na teren Śląska migrowały kolejne fale neolitycznych osadników. Pierwsi rolnicy jako stałe miejsca swojej egzystencji wybierali rejony o najbardziej żyznych glebach. Była to Nizina Śląska, Płaskowyż Głubczycki, Małopolska, a na północy Polski teren Kujaw. Także na terenie ziemi nyskiej funkcjonowała enklawa osadnicza rolników z kręgu naddunajskiego. Są to tereny na północ i północny zachód od Nysy – rejon żyznych ziem w dorzeczu dwóch strumieni – Korzkwi i Cielnicy – obecnie teren gmin Pakosławice i Kamiennik. Z czasem miejscowe plemiona mezolityczne zaczęły przejmować kulturowe zdobycze przybyszów z południa. W ten sposób powstała kultura pucharów lejkowatych, której ludność prowadziła gospodarkę rolniczo-hodowlaną, z utrzymaniem dużej roli Pradzieje ziemi nyskiej 17 Ryc. 5. Naczynia gliniane kultury łużyckiej łowiectwa i rybołówstwa. Od połowy III tysiąclecia przed naszą erą teren obecnej ziemi nyskiej penetrowany był także przez przedstawicieli kultury amfor kulistych i kultury ceramiki sznurowej, którzy prowadzili związany z pasterstwem, nomadyczny tryb życia. Osadnictwo w epoce neolitu koncentrowało się głównie w północno-zachodnim i zachodnim rejonie ziemi nyskiej (tereny gmin: Nysa, Kamiennik, Otmuchów, Paczków). Występujące tam żyzne gleby, dogodna sieć rzeczna i ukształtowanie terenu bardzo odpowiadały pierwszym rolnikom. Należy jednak zaznaczyć, że pojedyncze znaleziska z epoki neolitu odnajdywane są na całym obszarze powiatu nyskiego (ryc. 4). Epoka brązu i wczesna epoka żelaza W początkach 2 tysiąclecia p.n.e. ludy Europy Środkowej zaznajomiły się z umiejętnością wytwarzania narzędzi, przedmiotów codziennego użytku i ozdób z metalu jakim był stop miedzi i cyny, czyli brąz. Na Śląsku zamieszkały grupy ludności kultury unietyckiej. Na terenie ziemi nyskiej ślady bytności ludzi przynależnych do tej kultury archeologicznej znaleziono w pobliżu miejscowości Goświnowice. Rozkwit osadnictwa w epoce brązu nastąpił w okresie ponad tysiąc lat trwającego rozwoju kultury łużyckiej. Bardzo liczne pozostałości materialne z tego okresu odnajdywane na terenie ziemi nyskiej skłoniły archeologów do wyodrębnienia tzw. Nyskiego 18 Pradzieje ziemi nyskiej Ryc. 6. Wnętrze grobu ciałopalnego kultury łużyckiej na cmentarzysku we wsi Nowaki Ryc. 7. Ozdobne szpile i bransolety z epoki brązu Pradzieje ziemi nyskiej 19 Ryc. 8. Grot żelazny oraz metalowe elementy tarczy wojownika – umbo i imacz – kultura przeworska Rejonu Osadniczego Kultury Łużyckiej, który mieści się w granicach zachodniej części obecnego powiatu5. Największy rozwój sieci osadniczej ludności kultury łużyckiej na ziemni nyskiej to przełom epoki brązu i żelaza – V okres epoki brązu i halsztat C, czyli około 800 – 650 lat p.n.e. Znajdują się tu bardzo liczne stanowiska archeologiczne z tego okresu – pozostałości wielu osad, z których niektóre zajmują kilkuhektarowe powierzchnie dzisiejszych pól uprawnych. Znanych jest też kilkanaście cmentarzysk z ciałopalnymi pochówkami wyposażonymi w bogato zdobione naczynia ceramiczne (ryc. 5). Czasem istnieje możliwość przyporządkowania rozpoznanej archeologicznie wioski z funkcjonującym niegdyś obok cmentarzyskiem tej ludności. Tak jest na przykład w przypadku rozległej osady kultury łużyckiej i cmentarzyska w okolicach Starego Paczkowa. Jest to prawdopodobnie najstarsze rozpoznane stanowisko archeologiczne na terenie ziemi nyskiej, badane wykopaliskowo na przełomie XIX i XX wieku6. Pod mianem kultury łużyckiej rozumiemy konglomerat plemion zamieszkujących teren Europy Środkowej, wśród których możemy wyróżnić odrębne grupy terytorialne. 5 A. Mierzwiński, Zasiedlenie Opolszczyzny od starszej epoki brązu po wczesny okres lateński, Wrocław 1992, s. 95–98) 6 H. Dittrich, Bericht über einen Urnenfund, [w]: Jahresbericht des Neisser Kunst und Altertums-Versins, 1900, s. 27 – 29; H. Dittrich, Dau, Aufdeckung einer Urnenfundstätte bei Alt Patschkau, [w]: Jahresbericht ... 1902, s. 23 – 26 20 Pradzieje ziemi nyskiej Ryc. 9. Osada ludności kultury przeworskiej w Wójcicach – ślady po drewnianych słupach budynku i palenisko wyłożone kamieniami Pradzieje ziemi nyskiej 21 Ryc. 10. Srebrne monety ze skarbu w Lasowicach – denary i dirhemy – X w. n. e Dominującą, odczytywaną dziś cechą kultury łużyckiej był ciałopalny obrządek grzebalny i płaskie cmentarzyska. Typowy pochówek z tego okresu to składana w jamie grobowej gliniana urna zawierająca spalone szczątki zmarłego. Urnie towarzyszyły dary grobowe w postaci zespołu naczyń, często bogato zdobionych, czasem także przedmiotów z brązu (ryc. 6, 7). Najczęściej były to ozdoby, lub ich fragmenty przepalone w trakcie obrzędu kremacji; szpile, bransolety, naramienniki, ozdobne guzy, itp. Cmentarzyska takie były badane wykopaliskowo między innymi w rejonie wsi Nowaki i Radzikowice7. Istnieje także cały szereg znalezisk pojedynczych z terenu ziemi nyskiej. Do ciekawszych zaliczyć można skarby zawierające ozdoby wykonane z brązu i żelaza odkryte w XIX i XX wieku w Kopernikach, Maciejowicach i Siodłarach, miecz z brązu znaleziony w Paczkowie, brązowe siekierki z Biskupowa, Broniszowic i Słupic8. 7 M. Krawczyk, III sezon badań ratowniczych na cmentarzysku kultury łużyckiej w Nowakach, województwo opolskie, [w]: Ba- dania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 1999 – 2000, Katowice 2002, s. 217 – 221, tu dalsza lit.; M. Krawczyk, Badania ratownicze na cmentarzysku i osadzie kultury łużyckiej w Radzikowicach, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2001 – 2002, Katowice 2004, s. 34 – 41 8 Skarby ziemi wydarte, red. E. Tomczak, Katowice 2005, s. 39, 44 22 Pradzieje ziemi nyskiej Kultura celtycka w okresie lateńskim epoki żelaza Od IV do I wieku przed naszą erą rozległe tereny Europy zachodniej i środkowej opanowały ludy celtyckie, które rozpowszechniły wiele innowacji i technicznych wynalazków. Nastąpił rozwój metalurgii, w użytek weszły żelazny pług, żarna rotacyjne do mielenia zboża i koło garncarskie do wyrobu naczyń glinianych. Osadnictwo celtyckie w pobliżu ziemi nyskiej koncentrowało się na terenie Wyżyny Głubczyckiej i na środkowym Śląsku. Ślady kultury celtyckiej, w postaci pojedynczych znalezisk archeologicznych, istnieją także na terenie ziemi nyskiej9. Okres wpływów rzymskich Na przełomie starej i nowej ery na terenie Polski i Śląska rozwijała się nowa kultura określana mianem kultury przeworskiej, tworzona przez plemiona germańskie. Ludność tej kultury prezentowała wysoki stopień rozwoju technologicznego i gospodarczego, co znalazło wyraz w wielu wysokiej jakości wyrobach tej kultury (ryc. 8). Między innymi rozwinęła się znajomość sztuki hutniczej, czego przejawem w rejonie nyskim są pozostałości pracowni hutniczych z piecami dymarskimi odkryte między innymi w pobliżu Niwnicy, Pakosławic i Prusinowic. Znaleziska rzymskich monet są świadectwem istnienia żywych kontaktów handlowych z terenami Cesarstwa Rzymskiego. Ślady zamieszkiwania ludności kultury przeworskiej na terenie ziemi nyskiej są bardzo liczne i obejmują praktycznie cały ten teren. Najgęstsza sieć osadnicza funkcjonowała wzdłuż doliny Nysy Kłodzkiej. Największy rozwój osadnictwa ludności kultury przeworskiej nastąpił w okresie późnego okresu wpływów rzymskich i wczesnym okresie wędrówek ludów, to jest w III – IV wieku naszej ery. W owym czasie funkcjonowały tu w niektórych rejonach całe ciągi niewielkich, blisko siebie położonych siedzib ludzkich. Niektóre spośród nich były badane wykopaliskowo, jak na przykład osada w Głębinowie i Wójcicach (ryc. 9)10. Wczesne średniowiecze W okresie wczesnego średniowiecza, od VII wieku naszej ery, miało miejsce odtwarzanie sieci osadniczej zniszczonej w znacznym stopniu w okresie wędrówek ludów. Wtedy to na terenie Śląska, a więc także i ziemi nyskiej zamieszkały plemiona Słowian. Obok otwartych, rolniczych osad z czasem powstawały grody będące ośrodkami władzy i dające schronienie okolicznej ludności. Zarówno osady wiejskie, jak i grody znajdowały się także na terenie ziemi nyskiej. Grody budowano często w miejscach z natury trudno dostępnych: na cyplach, terasach, wyniesieniach, w widłach rzek lub na wyspach. Były to centra poszczególnych słowiańskich plemion oraz grody schronieniowe, przeznaczone 9 J. Kostrzewski, Pradzieje Śląska, wyd. Ossolineum 1970, s. 133, 136 10W. Romiński, Badania ratownicze na osadzie z okresu wpływów rzymskich w Głębinowie pow. Nysa, [w]: Terenowe Badania Archeologiczne na Opolszczyźnie, rok 1969; s. 18 – 19, tu dalsza lit., M. Krawczyk, Badania ratownicze na osadzie kultury przeworskiej w Wójcicach, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 2001 – 2002, Katowice 2004, s. 102 – 108 Pradzieje ziemi nyskiej 23 dla okolicznej ludności w sytuacji zagrożenia. Grodem refugialnym mogło być datowane na X – XII wiek grodzisko w Cieszanowicach. Zlokalizowane na wyniosłym wzgórzu, rozległe, bronione wałem i podwójną linią fosy. W krajobrazie kulturowym okresu wczesnego średniowiecza dominowały jednak liczne, niewielkie, otwarte osady wiejskie, znane obecnie ze znalezisk powierzchniowych, a tylko nieliczne przebadane wykopaliskowo11. Na okres wczesnego średniowiecza datowane są też skarby srebrnych monet odkryte w Smolicach i okolicach Otmuchowa. Obok europejskich denarów znaleziono także arabskie dirhemy – ślady kontaktów z kupcami arabskimi (ryc. 10)12. Późne średniowiecze XIII wiek, to okres już w pełni historyczny, gdy w naszym rejonie lokowano miasta i prowadzono akcję kolonizacyjną, która doprowadziła do powstania istniejącej do dziś sieci miejscowości i szlaków komunikacyjnych. Licznie odnajdywane zabytki archeologiczne z tamtego okresu są niezastąpionym uzupełnieniem naszej wiedzy o kulturze materialnej średniowiecza. Szczególnie bogaty plon przynoszą badania wykopaliskowe w centrach starych miast, prowadzone przy okazji różnego rodzaju robotach budowlanych. Znakomitym przykładem takich działań jest Nysa – miasto o długiej, bogatej historii, której liczne ślady odkrywane są w trakcie prowadzonych tu ratowniczych badań wykopaliskowych. Tkwiące pod naszymi stopami pozostałości starych budowli kamiennych, ceglanych, drewnianych i sięgające 4 metrów grubości nawarstwienia powstałe w ciągu kilku stuleci istnienia miasta, odsłaniają powoli przed nami swe tajemnice. Setki glinianych naczyń, żelazne narzędzia, oręż, ozdoby, skórzane obuwie, wyroby ze szkła, drewna i wiele innych wytworów rąk ludzkich, po wiekach mogą ujrzeć światło dzienne i dawać świadectwo bogatej i burzliwej historii tego skrawka ziemi. 11 M. Krawczyk, Wyniki badań wykopaliskowych na osadzie wczesnośredniowiecznej w Wójcicach, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 1999 – 2000, Katowice 2002, s. 267 – 271 12 M. Krawczyk, K. Macewicz, Wczesnośredniowieczny skarb monet z Lasowic, województwo opolskie, [w]: Badania ar- cheologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1993 roku, Katowice 1997, s. 81 – 85; A. Bartczak, B. Butent-Stefaniak, Skarb monet z X wieku z miejscowości Lasowice, woj. opolskie, [w]: Wiadomości Numizmatyczne, XLI, zeszyt 1–2, Warszawa 1997, s. 20 – 69 24 Pradzieje ziemi nyskiej Wybrana bibliografia: • Archeologia Górny Śląsk, wyd. Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, 2013 r., e-book dostępny stronie internetowej wydawnictwa. • Bartczak A., Butent-Stefaniak B., Skarb monet z X wieku z miejscowości Lasowice, woj. opolskie, [w]: Wiadomości Numizmatyczne, XLI, zeszyt 1–2, Warszawa 1997, s. 20 – 69. • Chwalla K., Die Besiedlung des Ottmachauer Gebietes während der letzten Eiszeit, w: Jahresbericht des Neisser Kunst- und Altertumsvereins (dalej: Jahresbericht...) 1931, Jg 35, s. 6 – 13. • A. Dagnan A., Ginter B., Wyniki badań na stanowisku górnopaleolitycznym w Wójcicach pow. Grodków, [w]: Sprawozdania Archeologiczne, t. 22, 1970. • Dittrich H., Bericht über einen Urnenfund, [w]: Jahresbericht... 1900, s. 27 – 29. • Dittrich H., Dau, Aufdeckung einer Urnenfundstätte bei Alt Patschkau, [w]: Jahresbericht... 1902, s. 23 – 26. • Drescher E., Das Gebiet Ellguth Kreis Grottkau, OS, t. II, 1932. • Furmanek M., Badania ratownicze w Goraszowicach, stan. 12, woj. opolskie, [w]: Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, XLI, Wrocław 1999, s. 153 – 162. • Furmanek M., Sprawozdanie z badań ratowniczych na stanowisku 10 w Siedlcu, woj. opolskie, [w]: Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w 1997 r. (dalej: Badania archeologiczne...), Katowice 2000, s. 30 – 37. • Gedl M., Kultura łużycka na Górnym Śląsku, Wrocław, Warszawa, Kraków, 1962. • Godłowski K., Materiały kultury przeworskiej z obszaru Górnego Śląska, [w]: Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. I. Wrocław 1973, s. 296 – 331. • Hellmich M., Die Wehranlagen des Kreises Neisse, [w]: Jahresbericht... 1932, Jg 36, s. 42 – 43. • Holc E., Matuszczyk E., Wyniki badań ratowniczych na osadzie kultury przeworskiej w Słupicach, woj. opolskie, w: Badania archeologiczne... 1996, Katowice 2000,, s. 112 – 117. • Jarosz B., Matuszczyk E., Wyniki badań ratowniczych na osadzie kultury przeworskiej w Bielicach, woj. opolskie, [w]: Badania archeologiczne... 1996, Katowice 2000,: s. 78 – 80, tu dalsza lit.. • Kaźmierczyk J., Macewicz K., Wuszkan S., Studia i materiały do osadnictwa Opolszczyzny wczesnośredniowiecznej, Opole 1977. • Krawczyk M., Macewicz K., Wczesnośredniowieczny skarb monet z Lasowic, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne... 1993, Katowice 1997, s. 81 – 85. • Krawczyk M., III sezon badań ratowniczych na cmentarzysku kultury łużyckiej w Nowakach, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne... 1999 – 2000, Katowice 2002, s. 217 – 221, tu dalsza lit.. • Krawczyk M., Wyniki badań wykopaliskowych na osadzie wczesnośredniowiecznej w Wójcicach, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne...1999 – 2000, Katowice 2002, s. 267 – 271. • Krawczyk M., Badania ratownicze na cmentarzysku i osadzie kultury łużyckiej w Radzikowicach, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne... 2001 – 2002, Katowice 2004, s. 34 – 41. • Krawczyk M., Badania ratownicze na osadzie kultury przeworskiej w Wójcicach, województwo opolskie, [w]: Badania archeologiczne... 2001 – 2002, Katowice 2004, s. 102 – 108. • Krawczyk M., Płonka T., Wiśniewski A., Nowe stanowisko magdaleńskie w Broniszowicach na Górnym Śląsku, [w]: Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. XLVI, Wrocław 2004, s. 235 – 240. • Krawczyk M., Wystawa archeologiczna „Pradzieje ziemi nyskiej” [w]: Nyskie Szkice Muzealne, Pradzieje ziemi nyskiej 25 I, Muzeum w Nysie, 2008, s. 10–15. • Krawczyk M., Grody i zamki na ziemi nyskiej, [w]: Nyskie Szkice Muzealne, III, Muzeum w Nysie, 2010, s. 9–32. • Łonak W., Znaleziska monet rzymskich na Śląsku, Częstochowa 2005. • Mierzwiński A., Przemiany osadnicze społeczności kultury łużyckiej na Śląsku, Wrocław 1994. • Raschke G., Nordische und donaulandische Steingerate aus dem Kreise Neisse, [w]: Jahresbericht... 1932, Jg 36, s. 5 – 12. • Raschke G., Ein Siedlungsplatz aus der germanischen Völkerwanderungszeit in Neunz, Kr. Neisse, [w]: Jahresbericht... 1932, Jg 26, s. 23 – 26. • Raschke G., Die vorgeschichtlichen Fundplätze von Rittelsvalde, Kr. Neisse, [w]: Jahresbericht... 1941, Jg 34/35, s. 71 – 81. • Romański W., Badania ratownicze na osadzie z okresu wpływów rzymskich w Głębinowie pow. Nysa, [w]: Terenowe Badania Archeologiczne na Opolszczyźnie, rok 1969; s. 18 – 19, tu dalsza lit.. • Seger H., Vorgeschichtliche Funde aus dem Neisser Lande, [w]: Jahresbericht... 1909, s. 14 – 22. • Skarby ziemi wydarte, red. E. Tomczak, Katowice 2005. • Weisser G., Neue Feuerstein- Schlagstätten um Neisse, [w]: Jahresbericht... 1930, Jg 34, s. 27 – 36. • Weisser G., Altertümliche Eisenerzschmelzstatten in der näheren Umgebung von Neisse, [w]: Jahresbericht... 1931, Jg 35, s. 31 – 37. • Weisser G., Neue Funde der nordlichen Steinzeit aus dem Neisser Lande, [w]: Jahresbericht... 1936, Jg 39, s. 34 –35. • Weisser G., Neue Steinzeitfunde aus dem Kreise Neisse, [w]: Jahresbericht... 1939, Jg 40/42, s. 97 – 99, 26 Pradzieje ziemi nyskiej Historia księstwa nyskiego – średniowiecze dr Paweł Szymkowicz Z alążkiem księstwa nyskiego była kasztelania otmuchowska, po raz pierwszy pojawiająca się w dokumentach w roku 1155, kiedy to papież Hadrian IV w jednej ze swych bulli wymienił 15 śląskich grodów kasztelańskich chroniących granic śląskiej diecezji. Pozwala to sądzić, że były to biskupie dobra fundacyjne, darowane w chwili ich założenia przez Bolesława Chrobrego w 1000 r., lub przez jego wnuka Kazimierza przy odnowieniu diecezji blisko pół wieku później. Z treści bulli wywnioskować możemy również to, iż kasztelania otmuchowska, w odróżnieniu od pozostałych kasztelani, stanowiła bezpośrednie uposażenie biskupa. Jak zatem do tego doszło? Po wprowadzeniu chrześcijaństwa jako religii państwowej, ciężar utrzymania organizacji kościelnej przejął na siebie książę. Początkowo polegało to na nadawaniu przez księcia instytucjom kościelnym – biskupstwom lub klasztorom, określonej części danin ludności z poszczególnych okręgów grodowych, określonego udziału w cłach, opłatach targowych, różnego typu mytach itp. Z czasem pojawiły się również nadania ziemi, zamiast dziesięciny, książę nadawał wspomnianym instytucjom kościelnym całe okręgi grodowe, a właściwie dochody z nich płynące. Nie tworzył jednak specjalnych, oddzielnych terytoriów kościelnych, gdyż zachowywał tam władzę sądowniczą i wszelkie inne prawa monarsze w tym przede wszystkim powinności wojskowe. Różnica polegała tylko na tym, że mieszkająca tam ludność miała oddawać obecnie swe daniny nie poborcom książęcym tylko funkcjonariuszom kościelnym. W ten sposób poszczególne biskupstwa już w XII wieku znajdowały się w posiadaniu zwartych terenów, np.: arcybiskupi gnieźnieńscy posiadali kasztelanię łowicką i żnińską, biskupi krakowscy sławkowską, płoccy – pułtuską, a wrocławscy właśnie otmuchowską. Kształtowanie się granic przyszłego księstwa Pierwotnie terytorium kasztelani skupione było wokół Otmuchowa i ciągnęło się szerokim pasem z północy na południe. Na północy jego zasięg dochodził późniejszych Szklar. Zasięg południowy natomiast był mniej więcej równoległy do Rychlebskich Hor, lecz nie sięgał ich podnóża, wytyczała go w przybliżeniu linia pomiędzy Ratnowicami a Nadziejowem. Ku wschodowi pas ten rozciągał się wzdłuż linii od Nadziejowa do ujścia Białej Głuchołaskiej, następnie biegiem Nysy Kłodzkiej do miejsca gdzie później lokowane zostało miasto Nysa, stąd zaś do wsi Czarnolas. W końcu XII w. obszar ten Historia księstwa nyskiego – średniowiecze 27 poszerzył znacznie biskup Jarosław przekazując diecezji ziemię nyską, która do tej pory wchodziła obok Opola w skład jego majątku książęcego. Biskup był bowiem najstarszym synem księcia Bolesława Wysokiego, który wydzielił mu w dożywocie dzielnicę opolską. Jarosław potraktował to jednak jako odsunięcie go od praw pierworodnego syna i dziedzica. Sprzymierzył się ze swym stryjem Mieszkiem Raciborskim, na skutek czego po swej przedwczesnej śmierci w 1201 r. tenże przejął część jego dzielnicy z Opolem, zaś ziemia nyska, jak już wspomniano, przypadła z kolei biskupstwu. Okazją do nadania terytorium nyskiego pod bezpośrednie zwierzchnictwo biskupów, była zapewne konsekracja kościoła św. Jakuba w Nysie, dokonana właśnie przez Jarosława w 1198 r. Jarosław zarządzający wcześniej dzielnicą opolską, zostawszy z woli ojca biskupem wrocławskim, zapoczątkował on zatargi z władzą świecką o przywileje immunitetowe oraz utorował drogę do utworzenia niezależnego księstwa biskupiego z pełnią władzy świeckiej. Rozpoczęta jeszcze w drugiej połowie XII wieku akcja kolonizacyjna miała na celu przede wszystkim powiększenie zasiedlonego terytorium. Początkowo skierowana była najprawdopodobniej w kierunku wschodnim, natomiast w swym szczytowym okresie, za rządów biskupa Wawrzyńca (1207–1232) w dolnym biegu Białej Głuchołaskiej. Dalsze nasilenie akcji osadniczej miało miejsce w czasach jego następcy – biskupa Tomasza I (1232 – 1268). W pierwszej kolejności zasiedlił on szeroki pas na północy swego terytorium, a później obszar na wschód od Białej Głuchołaskiej. W tym samym czasie kolonizował zachodnią rubież terytorium kasztelanii otmuchowskiej, lokując tam min. Lipniki, Lubiatów, a przede wszystkim Paczków. Na południowym zachodzie swego zasięgu kolonizacja oparła się o stoki Gór Złotych, głównie obszar dzisiejszego Javornika i dalej w kierunku zachodnim do Złotego Stoku. U schyłku swego życia Tomasz skolonizował tereny na południe od Otmuchowa, zakładając tam przede wszystkim dzisiejszą Vidnavę z okolicznymi wsiami oraz Jesenik, w górnym biegu Białej. W ten sposób rozmiary terytorium kasztelanii otmuchowskiej osiągnęły swoje apogeum, gdyż biskup Tomasz II (1270–1292) w ostatnim ćwierćwieczu XIII stulecia, skupił się głównie na kolonizacji wewnętrznej, rozbudowując osadnictwo powstałych właśnie weichbildów, czyli okręgów sądowych: vidnawskiego, jesenickiego i w części również głuchołaskiego. Granice kasztelani nie pozostawały oczywiście bez zmian. Najpierw około 1220 r. odpadły od niej Zlate Hory, w połowie XIII wieku przez krótki czas w skład kasztelanii wchodziły natomiast okolice Ścinawy, z kolei z najważniejszych nabytków terytorialnych w 1344 roku przypadł jako lenno od króla czeskiego Karola Wielkiego weichbild grodkowski, a w roku 1416 kompleks wsi położonych na lewym brzegu Nysy Kłodzkiej w okolicy Paczkowa, natomiast w latach 70-tych XV wieku powróciły przyłączone Zlaté Hory. Granica wschodnia kasztelanii otmuchowskiej biegła zatem: na wschód od Konradowa i Głuchołaz w kierunku północnym, następnie skręcała od Nowego Lasu w kierunku północno-wschodnim, kierując się dalej do Lipowej i Ścinawy Nyskiej, tam skręcała na północ i przebiegała na wschód od Włodar i Rynarcic, pozostawiając te wsie jeszcze na swym terytorium. Następnie granica biegła do wsi Mańkowice, gdzie gwałtownie skręcała w kierunku wschodnim, przebiegając obok wsi Budziszowice i Łambinowice w kierunku północno-zachodnim. Na północ od Malerzowic Wielkich granica biegła Nysą Kłodzką wchodząc na wysokości Brzezin na teren obecnego powiatu brzeskiego. Tam z kolei kierowała się w kierunku zachodnim aż do Wilamowic, stąd skręcała na 28 Historia księstwa nyskiego – średniowiecze południowy zachód i na zachód od wsi Kamiennik do Lipnik i Lasowic, gdzie skręcała ku południowi w stronę Nysy Kłodzkiej. Odtąd – północnym brzegiem rzeki szła aż do Paczkowa i Kozielna. Dalej wchodziła na teren obecnego powiatu ząbkowickiego, gdzie za wsią Błotnica kierowała się w kierunku południowo – zachodnim dochodząc do dzisiejszej granicy państwowej. Tutaj granica przebiegała nie jak pierwotnie podnóżem lecz głównymi szczytami, najpierw Rychlebskich Hor a następnie Jeseników aż do Pradziada i stąd Średnią Opawą do Vrbna pod Pradziadem, a następnie Czarną Opawą do dzisiejszego Rejvizu i stąd do Ondřejovic. Jak już wspomniano w drugiej połowie XV wieku rozszerzono w tym miejscu granice kasztelanii w kierunku wschodnim przyłączając Zlaté Hory i Heřmanovice. Odpadnięcie Zlatych Hor od kasztelanii otmuchowskiej, o czym już wspominano, odbyło się w bardzo zawiłych okolicznościach. W okolicy tej górniczej wówczas osady odkryto około roku 1220 duże pokłady złota. Była ona własnością biskupa, tak więc również odkryte bogactwa należały do niego. Tereny te sąsiadowały z posiadłościami margrabiego morawskiego Władysława Henryka, który niewiele się zastanawiając śmiało sięgnął po nie zajmując osadę, po czym bez skrupułów zaczął wydobywać tutejsze złoto. Wiadomość o tym do Wrocławia dotarła stosunkowo późno, do czego niewątpliwie przyczynił się Władysław Henryk. Biskup Wawrzyniec, ufny w moc prawa wierzył, że konflikt ten zostanie załatwiony zgodnie z prawem i po jego myśli, dlatego też kilkakrotnie słał posłów do margrabiego, ten jednak zbywał ich zapewnieniami, że odda kopalnie „już w najbliższym czasie”. Nie pomogło w sporze nawet wstawiennictwo papieża Honoriusza III. Zlaté Hory na blisko 250 lat odpadły od tworzącego się właśnie księstwa nyskiego. Aby zapobiec dalszym aneksjom Przemyślidów na Śląsku, biskup Wawrzyniec najpierw w zakolu Białej Głuchołaskiej wzniósł miasto i zamek zwany Ziegenhals, czyli dzisiejsze Głuchołazy. Następnie przybyłemu już wcześniej na te tereny wójtowi Wittigonowi polecił przeprowadzić kolonizację przygranicznych terenów biskupstwa. Głuchołazy stały się ośrodkiem okręgu, a podporządkowani Wittigonowi zasadźcy czyli sołtysi zakładali poszczególne wsie. W ten sposób, należące w tym momencie już do Moraw Zlaté Hory, otoczono całym wianuszkiem osad. Oprócz Głuchołaz powstały wówczas takie należące do biskupa śląskiego wsie jak: Ondřejovice, Mikulovice, Konradów i nieistniejąca dzisiaj Leuchstenberk, a nieco później również Jarnołtówek. Ziem biskupich strzegł także zamek Leichtenstein na stokach Kopy Biskupiej, chociaż w tym przypadku nie jest wykluczone, że założony został właśnie przez Władysława Henryka. Narastający spór władzy świeckiej i kościelnej Wdzieranie się dóbr biskupich w graniczną przesiekę, budując tam Głuchołazy i zakładając związany z nimi system osadniczy, było nie tylko przekroczeniem granic kompetencji biskupa, ale również granic jego majątków. Na efekty nie trzeba było długo czekać. W końcu lat dwudziestych XIII wieku wybuchł spodziewany od kilku lat spór między biskupem Wawrzyńcem a księciem Henrykiem Brodatym. Jednak wbrew przewidywaniom to nie granice przesuwane na niekorzyść księcia stanowiły jego meritum. Może książę patrzył przez palce na osiedlanie się biskupich kolonistów w puszczy granicznej, gdyż sam nie miał osadników na zabezpieczenie całej południowej granicy księstwa przed wdzierającym się z tamtego kierunku osadnictwem czesko-morawskim, a może Historia księstwa nyskiego – średniowiecze 29 czekał na odpowiednią chwilę, kiedy to przy użyciu siły mógłby odzyskać zawłaszczone tereny wraz z już osadzoną tam ludnością. Przyczyną wybuchu konfliktu była natomiast, dostrzeżona przez księcia groźba likwidacji przez biskupa, praw książęcych na całym terytorium nysko-otmuchowskim. Biskup wrocławski przypisując sobie wszelkie prawa na wzór sytuacji, jaką uzyskał dzięki księciu opolskiemu Kazimierzowi w swych dobrach wokół Ujazdu, pozbawiał Henryka Brodatego prawa sądownictwa wyższego w sprawach karnych, którego książę zdecydowanie bronił, słusznie upatrując w tym zamachu na swe podstawowe prerogatywy. Biskup Wawrzyniec umiejętnie wykorzystał tutaj chwilę zaangażowania się Brodatego w walkę o tron krakowski. Spór podobnie jak przed kilku laty znalazł się przed papieskim sądem rozjemczym, któremu przewodniczył biskup Modeny – Wilhelm. Poparł on dość wyraźnie stanowisko biskupa, a książę, ze wspomnianych wyżej powodów, miał związane ręce, w rezultacie czego uległ – choć nie całkowicie. W myśl podpisanej 5 stycznia 1230 roku ugody utrzymywał oficjalnie swe zwierzchnictwo nad terenami biskupimi. W dalszym ciągu żadna sprawa karna związana z zabójstwem lub okaleczeniem nie mogła zakończyć się wyrokiem bez jego zgody. Dodatkowo sądownictwem wyższym miał na tych terenach kierować dziedziczy wójt, mianowany przez biskupa lecz zatwierdzany przez księcia, do którego należało również prawo karania mieczem, symbol tego sądownictwa. Do księcia należała również połowa dochodów sądowych. W rzeczywistości układ ten był pierwszym krokiem biskupa do przekształcenia swych dóbr kasztelanii otmuchowskiej, w niezależne księstwo. Drugi krok postawiony został pod koniec XIII wieku, kiedy to książę Henryk Probus wdał się w konflikt z biskupem Tomaszem II. W 1274 roku zaczął się pierwszy etap tego sporu. Chodziło o sprawy wynikające z immunitetu, którego książę nie przestrzegał. Z tego immunitetu korzystały posiadłości duchowne, obojętnie czy klasztorne czy biskupie, uzyskiwane najczęściej drogą darowizn. Zasada immunitetu stosowana na ziemiach polskich przez poszczególnych książąt po synodzie w Łęczycy, przyznawała cały szereg prawnych kompetencji. Z resztą zasada immunitetu obowiązywała również i w innych krajach Europy. Książę miał też zabrać biskupowi wsie z dochodami i ruchomościami, pobierać dziesięciny i stosować wobec poddanych biskupa mieszkających w dobrach kościelnych ciężary prawa książęcego oraz książęce sądownictwo. Tego samego roku Henryk IV wysłał do Lyonu swoich posłów na sobór w celu poparcia Przemysła Ottokara II i przedstawienia sporu z biskupem Tomaszem II. Był tam też sam zainteresowany Tomasz II, co doprowadziło do kolejnego zatargu. W celu rozstrzygnięcia sporu powołano sąd polubowny. W tym samym czasie lokacja wsi przebiegała znacznie wolniej. Henryk IV był bardziej zainteresowany odkrywkami złota w Głuchołazach. Pobyt w Czechach nauczył go doceniać tego typu przedsięwzięcia. Sąd polubowny we Wrocławiu wydał wyrok 12 czerwca 1276 roku, ale nie zadowolił nikogo. Prawdopodobnie każda ze stron liczyła, że czas będzie pracował na jej korzyść. Po raz pierwszy zarysowały się tu pretensje biskupa do uzyskania w swoich dobrach pełnej władzy świeckiej, przede wszystkim w zakresie całkowitej jurysdykcji sądowej nad poddanymi. Biskup ukrył się w swoim zamku w Otmuchowie, a jego urzędników Henryk IV usunął z całego kraju. Probus domagał się zamku Edelstein, który położony był już po morawskiej stronie granicy koło Zlatych Hor. 16 kwietnia 1285 roku biskupi zamek w Otmuchowie został zajęty przez wojska śląskiego księcia, który uderzył następnie na zamek Edelstein 30 Historia księstwa nyskiego – średniowiecze i po tygodniowym oblężeniu zdobył go 24 lipca 1285 roku. Po pojednaniu księcia z biskupem, Edelstein wrócił do ziemi opawskiej. Spór ten zakończony został w czerwcu 1290 r. największym przywilejem w dziejach wrocławskiego biskupstwa. Książę nadał w nim majątkom biskupa pełną wolność od wszelkich świadczeń zwyczajnych i nadzwyczajnych, zrzekł się na rzecz biskupa sądownictwa, a przede wszystkim nadał mu prawo bicia własnej monety, z tym, że ostatni przywilej odnosił się tylko do kasztelanii otmuchowskiej. Biskupie księstwo staje się faktem Przysłowiową „kropkę nad i” w powstaniu biskupiego księstwa nyskiego postawił Henryk z Wierzbna (1302 – 1319), wykorzystując zamieszanie powstałe po śmierci Henryka Probusa. Przede wszystkim zagarnął władzę wojskową, należącą do tej pory na terenie kasztelanii do księcia, a ostatecznie zawarł sojusz obronny z księciem wrocławskim Henrykiem VI, który nosił już prawny charakter umowy międzynarodowej, co większość historyków, zarówno polskich jak i niemieckich, uznaje za moment powstania świeckiego księstwa nysko – otmuchowskiego. Z rodem panów z Wierzbnej wiąże się również powstanie herbu księstwa nyskiego, powiązanego, co zrozumiałe, z herbem diecezji. Pojedyncze lilie znamy już z pieczęci biskupa Tomasza II (odcisk z 1288 r.). Niektórzy niemieccy historycy uważają, że było to wynikiem ustępstw księcia śląskiego co do zwierzchnictwa śląskich ordynariuszy nad ziemią otmuchowsko-nyską. Sześć srebrnych lilii na czerwonym tle, będących dzisiaj herbem miasta Nysy, pojawiło się po raz pierwszy na pieczęciach kancelarii Henryka z Wierzbnej. Znamy trzy rodzaje stosowanych przez niego pieczęci. Wiemy, że nie posługiwał się nimi jednocześnie, lecz konsekwentnie wymieniał stare sigilla na nowe. W pierwszych latach swego pontyfikatu (do 1310 r.) używał on pieczęci przedstawiającej postać biskupa siedzącego na tle rozpostartej kotary, w lewej ręce trzymającego pastorał, a prawą wykonującego gest błogosławieństwa. Druga pieczęć rożni się bardziej rozbudowanym przedstawieniem biskupiego siedziska oraz dodaniem po jego bokach postaci dwóch klęczących duchownych. Używano jej do 1317 r. Ostatnia w reszcie przedstawia również siedzącego biskupa, jednak tym razem posiadającego, a po bokach dwie tarcze herbowe, na lewej jest umieszczona przekrzywiona w skos strzała (element herbu Panów z Wierzbnej), na prawej tarczy natomiast przedstawiono sześć lilii (również element drugiego herbu panów z Wierzbnej). Umieszczono je w trzech rzędach w układzie 3:2:1. Posługiwano się nią od kwietnia 1318 r. Po raz pierwszy lilie w herbie tego rodu pojawiły się u ojca biskupa Henryka – Jana z Wierzbnej. Miało to miejsce w 1261 r. Zagadką w tym kontekście pozostaje niezachowany do dzisiaj, dokument z 6 listopada 1306 r., na którym miała znajdować się pieczęć Paczkowa. Przedstawiono na niej pół orła po prawej i sześć lilii po lewej stronie. Zastanawia tu występowanie lilii jako herbu wrocławskiej diecezji na kilkanaście lat przed pojawieniem się takiego układu w pieczęci biskupa Henryka. W tym czasie nawet Nysa nie miała lilii w swoich pieczęciach. Dlaczego akurat lilie? Są one symbolem majestatu, dostojeństwa, niewinności ale przede wszystkim siły i suwerenności. Najważniejsze jednak, że to jeden z atrybutów św. Jana Chrzciciela – patrona wrocławskiej diecezji. Następcy księcia-biskupa Henryka z Wierzbnej, powtarzali na swych pieczęciach ten układ, kładąc lilie kolo swych tarcz Historia księstwa nyskiego – średniowiecze 31 Paczków. Kościół św. Jana Ewangelisty. Fot. Janusz Skop rodowych. Widzimy to np. u biskupa bankiera, gdzie tarcza z liliami figuruje kola tarczy z herbem Oksza, u Przecława z Pogorzeli umieszczono je obok bramy z trzema wieżami. Kolejni książęta nyscy, wywodzący się z rodu Piastów, czyli Wacław Legnicki i Konrad Oleśnicki, połączyli lilie z przedstawieniem orła Piastów śląskich. Na pieczęci Konrada z książęcym orłem, wzorowali się jego czterej następcy: Piotr Nowak, Jodok z Rožemberka, Rudolf z Rüdesheim oraz JanIV Roth. Tak właśnie powstał herb diecezji wrocławskiej a zarazem księstwa nyskiego – po heraldycznej, prawej stronie sześć lilii jako symbol władzy duchowej w biskupim Wrocławiu i po lewej czarny, śląski orzeł na złotym tle jako symbol władzy książęcej w Nysie. Do tradycji książęcej należał już także charakter pieczęci Henryka z Wierzbnej, która ma kształt okrągły, jak u władców świeckich, a nie ostro owalny, charakterystyczny dla kancelarii kościelnych. Również zamieszczona w niej tytulatura biskupa Henryka nawiązuje do tytulatury książęcej „HEINRICVS.DEI.GRA (TIA).WRATISLVIENSIS.ECC (LESIA) E. EP (ISCOPU) S. XVII, gdzie po raz pierwszy użyto liczby porządkowej, informującej, że jest siedemnastym zwierzchnikiem diecezji. Jednocześnie miało to sugerować, że władza biskupów na Śląsku jest równie stara i tradycyjna jak władza śląskich książąt. Niezwykle istotnym dla dziejów księstwa nyskiego było panowanie Przecława z Pogorzeli (1342–1376), który od księcia Bolesława III kupił w 1344 r. Grodków. W 1358 r. złożył wraz z kapitułą hołd lenny z ziemi grodkowskiej, precyzując swoje obowiązki wobec władcy czeskiego. W latach następnych nabył kilka zamków, powiększając 32 Historia księstwa nyskiego – średniowiecze obszar księstwa biskupiego. W 1358 r. został zmuszony do zakupu zamku w Žulovej. Lokowany w 1254 r. Paczków miał praktycznie od początku charakter obronnego miasta biskupiego, którego najważniejszą funkcją była ochrona zachodniej rubieży posiadłości biskupów wrocławskich. Biskup Przecław otoczył miasto kamiennym murem, który był zbudowany z kamienia polnego i miał 24 okrągłe, łupinowe baszty, otwarte od strony miasta. W murze były trzy bramy: Górna nazywana Kłodzką, znajdująca się od strony ewentualnego zagrożenia z Czech, Dolna zwana Wrocławską, za którą znajdowało się Przedmieście Mikołajskie i trakt do Otmuchowa i Kamieńca oraz Ząbkowicka, ze względu na wzmiankowaną przy niej już w 1303 r. łaźnię miejską zwaną Łaziebną. Przed 1369 r. za sprawą tegoż biskupa, również Otmuchów otoczono doskonalszymi fortyfikacjami w postaci murów miejskich. Fortyfikacje te były sprzężone z miejscowym zamkiem biskupim, spełniającym rolę cytadeli. Podobny mur obronny zyskały w tym czasie Głuchołazy. Ze względu na rozbudowę również innych miast, Przecław z Pogorzeli nazwany został później „fortyfikatorem nyskiego księstwa”. Z czasem, głównie ze względu na swe lepsze położenie handlowe, zaczęła nad Otmuchowem dominować Nysa. Jednak jeszcze za czasów biskupa Wacława (1383 – 1417), powstały w diecezji ostatnie kapituły kolegiackie, w tym w 1386 r. ufundowana jako jedyna przez samego biskupa, kolegiata św. Mikołaja w Otmuchowie. Sam biskup spędził tam ostatnie miesiące swego życia, przekazując wcześniej obowiązki biskupie Konradowi Oleśnickiemu. Wacław zmarł na zamku otmuchowskim 6 października 1419 r. Kiedy w 1477 r. kolegiata została przeniesiona do Nysy, również tam, w kościele św. Jakuba, znalazły się szczątki biskupa Wacława. Wcześniej jednak w kolegiacie otmuchowskiej w 1418 r. sakrę biskupią przyjął wspomniany już Konrad Oleśnicki, który podobnie jak jego poprzednik dokonał żywota w Otmuchowie 9 sierpnia 1447 r. Ostatnim z biskupów wrocławskich, którzy zmarli w Otmuchowie był w lutym 1456 r. Piotr Nowak. Materialne pamiątki średniowiecznego księstwa biskupiego Najstarszych zabytków związanych z początkami nyskiego księstwa powinniśmy szukać na otmuchowskim zamku. Tych jednak, po licznych odbudowach i przebudowach, pozostało tu niewiele. W roku 1245 wzmiankowany był zamek jako „castrum”, czyli warownia średniowiecznego miasta. Od niego oddzielony był fosą i wewnętrznym obwodem murów obronnych. W tym momencie zamek w Otmuchowie składał się z trzech skrzydeł postawionych wokół trapezowatego dziedzińca, którego kształt wymuszało wzgórze, na którym go postawiono. W 1285 r. schronił się tu biskup Tomasz II, toczący spór ze śląskim księciem Henrykiem Probusem. Książę twierdzę jednak zdobył, dokładnie ją plądrując i każąc zasypać fosę. Dopiero po dwóch latach oddał zamek prawowitym właścicielom. Zamek odbudowany został w 1295 r. Kolejny raz zamek otmuchowski zdobywany i niszczony był dwukrotnie w czasach wojen husyckich. W 1254 r. biskup Tomasz I dokonał na tzw. „surowym korzeniu” lokacji Paczkowa. Gród pełnił funkcję granicznej warowni i prawdopodobnie już od czasów lokacji był ufortyfikowany, zapewne umocnieniami drewniano – ziemnymi. W połowie XIV wieku, za panowania biskupa Przecława z Pogorzeli, miasto otoczono kamiennym murem obronnym. Do dziś zachowało się 19 z 24 baszt, a także ozdobione w XVI wieku attykami wieże budynków bramnych – bramy Kłodzkiej, Wrocławskiej i Ziębickiej oraz Historia księstwa nyskiego – średniowiecze 33 późniejsza, renesansowa brama Nyska. Budowle te pokryte są dekoracją blendową, a wieżę bramy Wrocławskiej zdobi dodatkowo piękny krenelaż, powstały już jednak w okresie renesansowej przebudowy. W zespół fortyfikacji miejskich włączony był także kościół parafialny św. Jana Ewangelisty z pierwszej połowy XIV wieku. W 1529 r., kiedy Śląsk ogarnięty był paniką przed najazdem Turków, kościół przebudowano nadając mu funkcje obronne. W miejsce wysokiego gotyckiego dachu wprowadzono dach wklęsły, osłonięty wysokim murem, na którym umieszczona została attyka z pół- i ćwierćkolistymi elementami. Do środka kościoła prowadzi okazały portal w formie „oślego grzbietu”, a gotyckie wnętrze zawiera m.in. owianą legendą studnię zwaną „Tatarską”, która była przydatna podczas oblężeń miasta. Obok ufortyfikowanych miast w system obronny dawnego księstwa wchodziło szereg rycerskich warowni, które miały za zadanie ochronę szlaków handlowych na terenie ziemi nyskiej, szczególnie w górskim regionie. Do najważniejszych należały: Leuchtenstein na stokach Kopy Biskupiej, Edelstein nad Zlatymi Horami, który pierwotnie strzegł głównie okolicznych kopalń złota, a także zamki; w Adolfovicach, Friedeberg (Žulova), Rychleby koło Javornika wreszcie Johannesberg nad Javornikiem. Ten ostatni w roku 1307 miał wybudować książę świdnicko-javorski Bolko I. 40 lat później jego wnuk Bolko II odsprzedał warownię biskupom wrocławskim. Po zdobyciu jej w 1428 r. przez husytów, po jego odkupieniu przez diecezję, zamieniony został na letnią rezydencję tracą cechy obronne. Prace na znacznie szerszą skalę prowadził tu biskup Jan V Turzo, któremu zamek zawdzięcza renesansowy charakter. Pozyskując materiał rozbiórkowy z pobliskiego zamku Kaletnštejn, wzniesiono przy dawnych murach zewnętrznych nowe skrzydła, dzieląc warownię na dwie części z tyloma dziedzińcami. Najbardziej znaną budowlą gotycką powszechnie, chociaż błędnie nazywany „katedrą”, jest nyski kościół św. Jakuba i św. Agnieszki, który istniał wg miejscowej tradycji już w XI wieku. Jednak budowę pierwszej romańskiej świątyni rozpoczęto przed rokiem 1198, gdyż tak datowany jest dokument mówiący o jej konsekracji przez biskupa Jarosława Piasta. Świątynia ta została jednak zniszczona w poł. XIII wieku, przypuszczalnie w czasie najazdu Mongołów. W podziemiach dzisiejszego kościoła można jeszcze oglądać resztki owej późnoromańskiej budowli. Na ich podstawie określono, iż był to kościół trójnawowy bez transeptu. Zachowały się min. fragmenty ław fundamentowych, filarów międzynawowych, kamiennych kolumn i służek oraz ceglanej posadzki. Świątynia została odbudowana, o czym świadczy wzmianka z 1298 r. o fundacji kaplicy św. Wawrzyńca. Po kolejnym pożarze w 1401 roku, odbudowano go prowizorycznie 5 lat później. Obecną świątynię zaczęto wznosić w 1423, kiedy to rada miejska powierzyła budowniczemu Piotrowi Ząbkowicowi kierowanie pracami. Jako pierwsze powstało do 1425 roku prezbiterium wraz z obejściem. W 1430 roku budowę zakończono. Przy kościele św. Jakuba znajduje się czterokondygnacyjna dzwonnica, wzniesiona w latach 1474–1516. Jej budowa trwała za panowania trzech biskupów – Rudolfa von Rüdesheim, Jana IV Rotha i Jana Turzo. Pierwotnie zaplanowano ją jako wyższą, jednak nigdy jej nie ukończono. Podobnie jak kościół przechodziła ona liczne pożary, z których ostatni miał miejsce podczas działań wojennych w 1945 roku. Dzwonnica jest najlepszym przykładem płynnego przejścia ze średniowiecza do renesansu, który w księstwie nyskim, podobnie jak w innych częściach Śląska, pojawił się wraz z nową religią – protestantyzmem. 34 Historia księstwa nyskiego – średniowiecze Paczków. Studnia tatarska w Kościele św. Jana Ewangelisty. Fot. Janusz Skop Historia księstwa nyskiego – średniowiecze 35 Wojny husyckie 17 grudnia 1417 r. biskupem wrocławskim, a zarazem księciem nyskim, został Konrad – książę oleśnicki, dotychczasowy prepozyt kapituły katedralnej. Liczył 32 lata. Miał, podobnie jak jego poprzednik – biskup Wacław, ukończone studia uniwersyteckie i jak pisał papież Eugeniusz IV, cechowała go duża roztropność. Natomiast Jan Długosz przedstawił go jako człowieka nieuczciwego, słabego charakteru, niskiego wzrostu i otyłego, w sumie niemiłego wyglądu zewnętrznego, jąkającego się, w dodatku rozrzutnego i trwoniącego dobra diecezji. Przyznawał mu jednak talent muzyczny i poetycki, był biskup bowiem autorem wielu pieśni kościelnych. Polski kronikarz opierał zapewne swe sądy na relacjach pozostawionych przez kanoników, których część pozostawała z biskupem w jawnym konflikcie. Po przedstawieniu osoby biskupa Konrada powiedzieć trzeba, że to właśnie czasy jego pontyfikatu były na całym Śląsku wyjątkowo niespokojne. Najtrudniejszą sprawą, która nieuchronnie nadciągała na te ziemie był szerzący się w całym królestwie czeskim husytyzm. Preludium późniejszych wydarzeń, miało miejsce już w pierwszych miesiącach rządów Konrada, kiedy to zrewoltowani rzemieślnicy wrocławscy ścięli publicznie kilku tamtejszych radnych i doprowadzili do wyboru nowej rady miejskiej. Następstwem był natomiast przyjazd do Wrocławia nowego cesarza a zarazem króla czeskiego Zygmunta Luksemburczyka, który najpierw przyjął hołd śląskich książąt a następnie przystąpił do krwawej rozprawy z buntownikami. To właśnie we Wrocławiu sejm Rzeszy ogłosił krucjatę antyhusycką i stąd Zygmunt ruszył do Pragi, gdzie oficjalnie został koronowany. Jako lennik uczestniczył w tej wyprawie również biskup Konrad. Na opanowanie całych Czech nie starczyło jednak wojskom cesarskim sił. Ruch husycki scalił się wokół programu ogłoszonego w 1420 r. tzw. „czterech artykułach praskich”, żądających: prawa swobodnego głoszenia słowa Bożego, komunii pod dwiema postaciami, karania grzechów śmiertelnych i odebrania duchownym posiadanych majątków. Zaangażowanie się Konrada w ruch antyhusycki spowodowało w latach 1425 -1435 ich niszczycielskie wyprawy odwetowe na Śląsk. Do najbardziej krwawego rajdu Husytów po Śląsku doszło w 1428 roku. Początek tego roku jeszcze niczego nie zapowiadał, gdyż właśnie wówczas, w Zlatych Horach, spotkali się biskup wrocławski Konrad, książę opawski Przemysław i wielki mistrz krzyżacki Ruprecht. Owocem ich spotkania miała być antyhusycka koalicja, która powstrzymałaby najazd Husytów na Śląsk. Stało się jednak inaczej. W marcu 1428 r. husyci wtargnęli w granice księstwa nyskiego. Zdobyli i złupili Głuchołazy, po czym pod Nysą zwyciężyli w bitwie z wojskami biskupa wrocławskiego Konrada i jego sojuszników. Z łatwością zdobyli słabo ufortyfikowane nyskie Stare Miasto, paląc je doszczętnie. Nie udało im się jednak zdobyć otoczonego murami Nowego Miasta, aczkolwiek wyrządzili tu znaczne szkody, ostrzeliwując je z dział i podpalając zabudowania. Następnie dotarli pod Paczków, paląc miasto i pustosząc jego okolice. Spędziwszy jakiś czas w obozie pod Paczkowem, najeźdźcy ruszyli stąd dalej, ku Odrze, zdobywając kolejne miasta i zamki śląskie. W 1430 r. husyci ponownie uderzyli, tym razem na Otmuchów, zdobywając go w dniu 20 listopada, również zamek biskupi. Dowodzący obroną zamku Mikołaj Zedlitz z Olszanicy (niem. von Alzenau) postanowił kapitulować, wystraszony ostrzeliwaniem warowni z dział lub powodowany przychylnością dla husytów. Łupem zdobywców padły wówczas m.in. liczne 36 Historia księstwa nyskiego – średniowiecze kosztowności kościelne, zwiezione z rozkazu biskupa Konrada z okolicznych świątyń na zamek otmuchowski dla większego bezpieczeństwa. Opanowany przez husytów zamek otmuchowski stał się na szereg lat jedną z ich głównych baz operacyjnych na Śląsku. Odkupiono go w 1435 r. Biskup Jan IV Roth przeprowadził przebudowę zamku i odbudowę murów miejskich w latach 1484–85. Średniowiecze w księstwie nyskim kończyło się w sposób szczególny. Książę opolski Mikołaj razem ze swoim bratem Janem, zwanym „Dobrym”, byli ostatnimi Piastami rządzącymi w Opolu. W 1497 roku, na zjeździe w Nysie, w wyniku nieporozumienia z księciem Kazimierzem cieszyńskim, będącym namiestnikiem królewskim na Śląsku, Mikołaj ranił dotkliwie przedstawiciela króla czeskiego. Następstwem tego był „sąd gorącego prawa”, który w ciągu 24 godzin wydal wyrok śmierci na Mikołaju. Piastowski książę od razu po ogłoszeniu wyroku zginął ścięty mieczem na rynku w Nysie. Bibliografia: • Biller Lothar, Neisse, Ottmachau und Patschkau, Breslau 1932. • Boras Zygmunt, Książęta piastowscy Śląska, Katowice 1974. • Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian (red.), Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VII, zeszyt 9: Powiat nyski, Warszawa 1963. • Grodecki Roman, Dzieje polityczne Śląska do r.1290, W: „Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400”, t. I pod red. Stanisława Kutrzeby, Kraków 1933 • Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian (red.), Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VII, zeszyt 9: Powiat nyski, Warszawa 1963. • Kębłowski Janusz, Śląsk w zabytkach sztuki. Nysa, Wrocław 1972. • Kutzer Paul, Aus einer kleinen Fürstenstadt, Historischer Rückblick auf die Vergangenheit von Ziegenhals, Ziegenhals 1928. • Kutzer Paul, Kirchengeschichte von Ziegenhals, Ziegenhals 1932. • Leszczyński Józef, Zarys dziejów miasta do roku 1740, W: „Miasto Nysa – szkice monograficzne”, Wrocław 1970. • Orzechowski Kazimierz, Dzieje i ustrój księstwa biskupiego na Śląsku, W: „Szkice Nyskie. Studia i materiały”, Opole 1986. • Wółkiewicz Ewa, Kapituła kolegiacka św. Mikołaja w Otmuchowie. Dzieje – organizacja – skład osobowy. (1386–1477), Opole 2004. • Zielonka Zbigniew, Henryk Prawy, Katowice 1982. • Zientara Benedykt: Henryk Brodaty i jego czasy, Warszaw 2006. • Zuber Rudolf, Osídlení Jesenicka do počátku 15. století, Opava 1972. • Zuber Rudolf, Jesenicko v období feudalismu do roku 1848, Ostrava 1966. Historia księstwa nyskiego – średniowiecze 37 Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej dr Paweł Szymkowicz Renesans w miastach księstwa nyskiego M aterialnym symbolem przejścia od średniowiecza do nowożytności w księstwie nyskim jest czterokondygnacyjna dzwonnica bazyliki św. Jakuba. Wzniesiona została w latach 1474–1516. Jej budowa trwała za panowania trzech biskupów – Rudolfa von Rüdesheim, Jana IV Rotha i Jana Turzo. Pierwotnie zaplanowano ją jako wyższą, jednak nigdy jej nie ukończono. Podobnie jak kościół przechodziła ona liczne pożary, z których ostatni miał miejsce podczas działań wojennych w 1945 roku. Zbudowana jest na planie kwadratu z cegły obłożonej kamienną okładziną. W narożnikach opinają ją pary wydatnych, uskokowych skarp. Poszczególne kondygnacje rozdzielone są gzymsami. Budowlę zdobi piękna dekoracja rzeźbiarska. Wnętrze dzwonnicy zabudowane było drewnianą więźbą, na poszczególnych piętrach wisiały dzwony. Do pierwszej wojny światowej było ich osiem. Wśród nich największy „św. Jakub”, ważący 8200 kg, który został odlany w 1494 roku przez nyskiego ludwisarza Bartłomieja Lindenradta. Przyglądając się ilości zachowanych zabytków renesansowych zauważmy, że budowli świeckich jest znacznie więcej aniżeli kościelnych. Gotyk i całe średniowiecze przyzwyczaiły nas do tego, że najwybitniejszymi przykładami architektury były głównie kościoły. Teraz nastąpiło całkowite odwrócenie hierarchii wartości. Renesans to: zamki, pałace, dwory, ratusze i kamienice. Kościołów budowano bardzo niewiele, gdyż istniejące już świątynie gotyckie zaspokajały wszelkie potrzeby, a przede wszystkim kultura renesansu była na wskroś kulturą świecką. Jedynymi budowlami kościelnymi powstającymi w renesansie były boczne kaplice kościołów, w większości pełniące i tak funkcję mauzoleów rodziny fundatorów. Paradoksalnie to najprawdopodobniej właśnie Nysa zyskała wówczas miano „Śląskiego Rzymu”. Stało się tak zapewne dzięki panującym wówczas biskupom; Janowi Thurzo (1506–1520), Jakubowi von Salza (1520–1538), Baltazarowi von Promnitz (1540–1562), Kacprowi von Logau (1562–1574) i Martinowi Gerstmanowi (1574–1585). Czterej ostatni oraz biskup Jan Sitsch (1600–1608), pochowani są w krypcie kościoła św. Jakuba, a ich przepiękne renesansowe płyty nagrobne mogły przypominać wiernym XVI-wieczną bazylikę św. Piotra w Rzymie. Dodatkowo, przebudowany po pożarze w 1524 r., zamek biskupi na pewno skutecznie rywalizował z renesansowymi rezydencjami innych książąt śląskich. Innym przykładem świeckiej architektury epoki renesansu są ratusze miejskie. Do 38 Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej dzisiejszych czasów elementy tego stylu, mimo późniejszych XIX wiecznych przebudów, zachowały budowle w Otmuchowie i Paczkowie. Ratusz w Otmuchowie został prawdopodobnie zbudowany około 1538 roku. Znajdujący się na ścianie zachodniej kartusz herbowy z herbem biskupa wrocławskiego Jakuba Salzy z datą 1538 r., opatrzony inskrypcją w języku łacińskim wskazuje na jego osobę jako fundatora ratusza W roku 1604 wybudowano wieżę ratuszowa z zegarem kołowym. Wieżę ufundował biskup wrocławski Jan Sitsch. Architektonicznie jest ona najciekawszą jego częścią – u dołu czworoboczna, wyżej ośmioboczna, nakryta barokowym, baniastym hełmem. Budynek swój obecny wygląd zawdzięcza odbudowie w 1817 roku. W jego południowo-wschodnim narożu znajduje się dwutarczowy zegar słoneczny ufundowany w 1575 roku przez bpa Marcina Gerstmana. Bardzo ważne zmiany zachodziły również w systemie obronnym nyskich miast, szczególnie stolicy księstwa. Biskup Andrzej Jerin wkrótce po objęciu księstwa, wobec niekorzystnie rozwijającej się sytuacji politycznej, zaczął zabiegać o właściwe zabezpieczenie obronne swych nowych rezydencji w Nysie i Otmuchowie. Powodem obaw była sytuacja polityczna w Rzeczpospolitej, jaka powstało w okresie pierwszych wolnych elekcji. Wówczas to Habsburgowie widzieli się na krakowskim tronie. 25 września 1587 roku kanclerz Jan Zamoyski pisał z Krakowa do Jerina, najwyższego dowódcy Śląska, uprzedzając, że na ewentualne kroki wojenne ze strony arcyksięcia Maksymiliana Polacy odpowiedzą wojną. Wówczas w obawie o losy Nysy, książę – biskup zdecydował się zaangażować w warunkach awaryjnych architekta miejskiego Wrocławia Fryderyka Grossa. Konflikt rozstrzygnął się 24 stycznia 1588 roku w bitwie pod Byczyną. Arcyksiążę wraz z towarzyszącymi mu dostojnikami austriackimi dostał się do niewoli. Jerin, będący starostą generalnym Śląska, reprezentując cesarza prowadził pertraktacje pokojowe z kanclerzem Janem Zamoyskim. W roku 1589 uczestniczył w delegacji cesarza Rudolfa II udającego się do Krasnegostawu z misją przejęcia arcyksięcia Maksymiliana z polskiej niewoli. Przez pewien czas austriaccy więźniowie byli mieszkańcami Zamościa i naocznymi świadkami budującej się warowni. Nie pozostało to bez wpływu na zmiany w Nysie. Rozpoczęto je umocnieniami przy dworze biskupim i kontynuowano dalej na południe wzdłuż obrzeża Starego Miasta. W dwa miesiące później biskup Andrzej Jerin niespodziewanie zmarł 5 listopada 1596 roku. Niespodziewana śmierć inwestora przerwała sprawnie toczącą się akcję. Dopiero dramatyczne warunki wojny 30-letniej odmieniły sytuację. W roku 1643 wojskowe władze austriackie rozpoczęły budowę pierścienia fortyfikacji ziemnych typu holenderskiego – wału z dziewięcioma bastionami wokół Nowego Miasta. Sprowadzenie jezuitów do Nysy Przygotowania jezuitów do pracy na Śląsku uwzględniały specyficzną sytuację w tej dzielnicy. Czechy i Śląsk należały do krajów, w których protestantyzm mimo panowania katolickich monarchów miał zdecydowaną przewagę. Wynikało to z względnie niedawnego przejęcia tych ziem przez Habsburgów i dość dużej niezależności miejscowych feudałów, zwłaszcza książąt piastowskich. Od początku terytorialnie Śląsk należał najpierw do austriackiej, a następnie, w latach 1623–1754, czeskiej prowincji zakonnej. Dopiero po I wojnie śląskiej, w 1743 r., pojawił się plan oddzielenia Śląska od prowincji czeskiej lecz do jego urzeczywistnienia doszło dopiero 1 stycznia 1755 r., pod wyraźnym naciskiem króla pruskiego. Wówczas rozpoczęła działalność samodzielna, śląska prowincja zakonu Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej 39 jezuitów z własnym prowincjałem. Na jej obszarze istniało w ostatnich latach przed kasacją zakonu 8 kolegiów z siedzibami w Głogowie, Kłodzku, Legnicy, Nysie, Opolu, Świdnicy, Wrocławiu i Żaganiu, 3 rezydencje; w Otyniu, Jeleniej Górze i Piekarach Śląskich oraz jedna misja w Brzegu. Metoda działania jezuitów na terenach niemieckich polegała na stworzeniu silnych centrów w stołecznych miastach przyjaznych suwerenów. Następnie po szczegółowej penetracji terenu poprzez misje zakładano stałe placówki (domy zakonne, szkoły, konwikty). W 1574 r. jezuici prowadzili już dwa uniwersytety na terenie Czech, w Pradze (Clementinum) i Ołomuńcu. Takich sukcesów nie potrafili jezuici osiągnąć na Śląsku. Program opracowany jeszcze w 1554 r. zakładał ustanowienie bazy centralnej, nie w stolicy biskupstwa Wrocławiu, lecz w drugim dużym mieście Nysie. Z pewnością uwzględniono radykalizm wrocławskich protestantów. Z tej samej przyczyny do Nysy przeniesiono w 1570 r. seminarium duchowne. Dwa lata później jezuici otrzymali zezwolenie na pracę w tym seminarium. Wcześniej, w 1562 r., po wizytacji rektora wiedeńskiego kolegium we Wrocławiu i w Nysie, doprowadzono po pertraktacjach z biskupem Kacprem von Logu do powstania projektu założenia kolegium we Wrocławiu. Nic jednak z tego nie wyszło. Dalsze starania podjęto po przejęciu sakry biskupiej przez Martina Gerstmana, dotychczasowego kanonika w katedrze św. Wacława w Ołomuńcu, gdzie z takim powodzeniem szerzyła się działalność jezuicka. Można było się spodziewać, że zaznajomiony z działalnością jezuicką nowy biskup, będzie gorliwiej zabiegał o sprowadzenie ich na Śląsk. Tymczasem rezultaty były mierne, a działania wręcz wymuszone przez kapitułę wrocławską. Najprawdopodobniej sytuacja ta podyktowana była zażyłą przyjaźnią Gerstmana z księciem brzeskim Jerzym II, który był zagorzałym luteraninem. Powstała jedynie misja we Wrocławiu, obejmująca swym zasięgiem Legnicę, Strzegom i Trzebnicę, nieco później także Głogów. Był to rok 1581. Po kolejnych wizytacjach z Ołomuńca, zastanawiano się nad likwidacją tej misji, przeniesienia jej do Nysy. Zgodnie z sugestią nuncjusza papieskiego wysłano w 1584 r. do generała zakonu list z prośbą o przyspieszenie erekcji kolegium w Nysie. Biskup Gerstman zobowiązał się do ufundowania tego kolegium, czego jednak nie zdążył zrobić ze względu na swą rychłą śmierć. Sytuacja zmieniła się po wstąpieniu na tron biskupi Andreasa Jerina, który uznał odnowienie katolicyzmu na Śląsku za swe najważniejsze zadanie. Ponowił petycję to generała jezuitów, dzięki czemu jeszcze w 1585 r. pojawili się zarówno we Wrocławiu i w Nysie. W 1586 r. w kolejnych pismach nalegał na założenie w Nysie kolegium jezuickiego. Tym razem na przeszkodzie stanęły plany papieża Klemensa VIII, który widział taką placówkę jedynie na obrzeżach Śląska – w Kłodzku, podległym już biskupstwu praskiemu. W Nysie jezuici pojawili się ponownie w 1610 r., w dwa lata po przyjęciu sakry biskupiej przez Karola Habsburga. Jego brat został cesarzem Ferdynandem II, z kolei dwie siostry Anna i Konstancja małżonkami polskiego króla Zygmunta III Wazy. Oficjalnie rządy w diecezji objął 14 grudnia 1608 r., po potwierdzeniu wyboru przez papieża. Jako przedstawiciel rodu panującego, zaczął prowadzić szerszą niż jego poprzednicy, akcję rekatolizacji. Nowy biskup przywiózł do stolicy swego księstwa jezuickiego spowiednika i kaznodzieję. W 1612 r. doszło jeszcze dwóch innych zakonników. Jednak w skutek oporu protestanckiej części mieszkańców w 1614 r. Karol Habsburg zmuszony był jezuitów z Nysy oddalić. Po wybuchu wojny 30-letniej wyjechał do Polski, na 40 Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej Jerzy Daniel Schultz, Portret biskupa Karola Ferdynanda Wazy, poł. XVII w. Ze zbiorów Muzeum w Nysie Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej 41 dwór spokrewnionego Zygmunta III. Do diecezji powrócił dopiero po bitwie pod Białą Górą. W 1620 r. mianowany został przez cesarza wicekrólem Portugalii. Przed swym odjazdem mianował Piotra Gebauera administratorem diecezji. Zmarł w Madrycie 26 grudnia 1624 r. w wieku 34 lat. Już w 1622 r. ponownie sprowadził zakonników Towarzystwa Jezusowego do Nysy, tym razem oficjalnie z zamiarem utworzenia w tym mieście kolegium jezuickiego. Nowej placówki nie omieszkał fundator bogato uposażyć. Już w pierwszym dokumencie fundacyjno-donacyjnym wystawionym 9 lutego 1623 r., nadał jezuitom nyskim nie tylko kościół wraz z dawnym klasztorem bożogrobców w Nysie i szereg sąsiednich domów mieszczańskich, lecz przeniósł także na ich własność dziedziczne wójtostwo w Głuchołazach, część Bodzanowa z tamtejszym folwarkiem Rudawa oraz małą wioskę Karlhof, na południowym przedmieściu Nysy. 13 lipca 1623 r. dokonując zatwierdzenia powyższej fundacji biskup Karol Habsburg przepisał ponadto na rzecz kolegium rozległe dobra ziemskie położone dzisiaj po czeskiej stronie granicy koło miejscowości Mesto Albrechtice. Zgromadzone przez nyskie kolegium dobra dały w sumie wielki majątek, w którego skład wchodziło 6 całych wsi i 2 częściowo – w sumie było to 7429 ha i blisko 3000 mieszkańców. Wydarzenia wojny trzydziestoletniej miały jednak jeszcze kilkakrotnie zmieniać położenie nyskich jezuitów, chociaż początki były bardzo obiecujące. W 1624 r. w Hiszpanii zmarł książę-biskup Karol Habsburg, a jego następcą został Karol Ferdynand Waza, który urodził się 13 października 1613 r. jako czwarty syn króla Zygmunta III Wazy i Konstancji Habsburżanki. Od dzieciństwa był przygotowywany przez rodziców do stanu duchownego, dzięki czemu otrzymał bardzo staranne wykształcenie. Doskonale mówił po niemiecku i polsku oraz po łacinie. Interesowała go muzyka i architektura. Poznał również podstawy prawa kanonicznego i teologii. W roku 1624 przyjął niższe święcenia kapłańskie, aby móc się stać członkiem kapituły wrocławskiej. Już w roku 1619 Biskup Karol Habsburg uczynił go swoim następcą. Jego kandydatura uzyskała akceptację zarówno dworu cesarskiego jak i kurii rzymskiej oraz nuncjusza apostolskiego w Wiedniu Petra Caraffy. Problemy z akceptacją miała jedynie kapituła wrocławska, która nie akceptowała młodego Wazy. Miał w tym momencie zaledwie 12 lat. Pod silnym naciskiem cesarza jak i osobistego wstawiennictwa papieża kapituła uznała go 3 maja 1625 r. Karol pozostał jednak w Warszawie, a diecezją w jego imieniu zarządzali komisarze królewscy jaki delegowani członkowie kapituły wrocławskiej, którzy przystąpili do całkowitego usunięcia protestantów z księstwa nyskiego. W 1627 r. postawili protestanckich mieszczan przed alternatywą, albo przejdą na katolicyzm, albo wyemigrują z posiadłości biskupich. Wielu zmieniło wyznanie, jednak większość zdecydowała się na emigrację, opuszczając Nysę. Emigracja ta odbiła się bardzo poważnie na życiu gospodarczym miasta, które opuścili głównie rzemieślnicy, wśród których było najwięcej protestantów. Nie mniej jezuici umacniali swoją pozycję, wykorzystując liczne fundacje, m.in. w 1630 r., wdowa po burmistrzu Nysy – Anna Gebauer, zapisała im w testamencie swoje dobra, przede wszystkim liczne parcele przy Rynku Solnym, a dwa lata później wrocławski biskup pomocniczy Baltazar Liezch dokupił w tym miejscu jeszcze dwie kamienice. Jezuici rozpoczęli przebudowę Rynku Solnego od wzniesienia budynku seminarium na terenach otrzymanych od Anny Gebauer. Ukończono go w 1641 r., po czym już w następnym roku został zburzony przez Szwedów. 42 Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej Portret biskupa Karola I Habsburga, I poł. XVII w., olej na płótnie, 206x120 cm. Ze zbiorów Muzeum w Nysie Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej 43 Posiadłość jezuicka sięgała więc aż po Bramę Celną i kościół Zwiastowania NMP, dawniej Bożego Ciała, a w drugą stronę po zamek biskupi. Dobrodziejów zresztą nie brakowało i później. Biskup Karol Waza ofiarował 24 tys. guldenów, był to tzw. Legat biskupi, hrabia Jerzy Oppersdorf w 1651 r. sumę 116 835 florenów. Dzięki tym ofiarom mogło w stosunkowo szybkim czasie powstać duże założenie barokowe, jedno z największych i najwcześniejszych na terenie Nysy i całego Śląska. Na Śląsku Karol Waza pojawił się dopiero w 1637 r., mieszkając w Opolu i Nysie. W 1640 r. powierzono mu również biskupstwo płockie. Ze względu na częste przebywanie poza Śląskiem kapituła wrocławska zaleciła mu rezygnację, której jednak nie przyjął. W 1642 r. po raz drugi przybył na Śląsk mieszkając od stycznia do maja w Nysie. Do zarządzania diecezją wybierał zaufanych ludzi, głównie polskiego pochodzenia. W r. 1652 ponownie odwiedził śląską diecezję, aby przygotować synod diecezjalny. Ten odbył się rok później, a przyjęto na nim głównie zasady walki z protestantyzmem jak i podniesienia dyscypliny duchowieństwa. Jego staraniem rozpoczęto w Nysie budowę domu księdza emeryta. Równocześnie uszczegółowiono zasady funkcjonowania seminarium duchownego, które spisano w tzw. „Rytuale Wratislaviensis”. W 1654 r. opuścił diecezję udając się do Płocka. Biskup Ferdynand Waza zmarł 9 maja 1655 r. w swej ulubionej rezydencji w Wyszkowie, w wieku 42 lat. Został pochowany w kościele jezuickim w Warszawie. Jego starszy brat, król Polski Jan Kazimierz Waza, na jego pamiątkę ufundował nagrobek w krypcie katedry na Wawelu. Zespół ten skupiony był przy Rynku Solnym i wychodzących stąd ulic. Północnowschodnią pierzeję Rynku Solnego zajęła fasada powstałego w latach 1688–1692 kościoła, z którego południowo-wschodnim narożnikiem łączy się gmach kolegium, wzniesiony w latach 1668–1680, ciągnący się wzdłuż południowo-wschodniej pierzei, przedłużony blokiem gimnazjum, powstałym w latach 1772–1725 i połączonym z kolegium piękną bramą z 1725 r. Po przeciwnej stronie Rynku ciągnie się fasada seminarium św. Anny – najstarszej w zespole budowli, powstałej w latach 1656–1657. Księstwo Nyskie w okresie wojny trzydziestoletniej W latach 1639–1642 Nysa była kilkukrotnie oblegana przez wojska szwedzkie. Pobyt okupanta, mimo iż krótki, miasto odczuło dość boleśnie. Opuszczając miasto Szwedzi starali się je spalić jednak jak podaje legenda, dzięki wyproszonemu w modlitwie deszczowi uniknięto pożogi. Po tych wydarzeniach, w 1643 roku przystąpiono do przebudowy i wzmacniania fortyfikacji. W wyniku działań wojennych stolica księstwa biskupiego ucierpiała znacznie, jednak w większości straty te miały się dopiero ujawniać w niedalekiej przyszłości. Podczas wojny trzydziestoletniej dotkliwie ucierpiał także Otmuchów. W 1621 r. splądrowały go wojska margrabiego Jerzego Hohenzollerna, który po klęsce protestantów czeskich na Białej Górze koło Pragi (1620 r.) próbował jeszcze kontynuować walkę przeciwko cesarzowi, przekształcając biskupie księstwo nyskie w swoją bazę operacyjną. W 1627 r. dały się miastu we znaki katolickie wojska Albrechta Wallensteina, rabując oraz obciążając mieszczan kontrybucjami i kosztami kwaterunku. W 1639 r. zamek otmuchowski wpadł w ręce Szwedów. W październiku 1646 r. zamkiem oraz zgromadzonymi w nim zapasami zawładnęły ponownie wojska szwedzkie pod dowództwem gen. Arvida Wittenberga. 44 Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej W Paczkowie zapowiedzią przyszłych wydarzeń była w 1633 r. epidemia cholery. A już rok później, w sierpniu 1634 r. przeszła przez Paczków 14-to tysięczna armia Wallensteina, która akurat wycofywała się z terenu Saksonii na Węgry. Rozboje i grabieże żołdaków dodatkowo wyniszczyły mieszczan i okolicę. Na domiar złego jeszcze tego samego roku większą część miasta strawił olbrzymi pożar. Paczków do końca wojny jeszcze wielokrotnie był obsadzany i grabiony, głównie przez wojska szwedzkie. Zadłużenie miasta wzrastało, dochody skurczyły się do tego stopnia, że nie można było pokryć bieżących wydatków. Jeszcze ćwierć wieku po podpisaniu pokoju westfalskiego, gospodarka miejska wykazywała deficyt. Jak to zwykle bywa, czas wojny to duży upadek obyczajów. Pijackie wybryki niemal codziennie zakłócały spokój mieszkańcom. W związku z tym oberże mogły być czynne tylko do godz. 22-ej. Winnych przekroczenia zakazu karano aresztem. Mieszkańcy zasypywali ratusz licznymi skargami na nieobyczajność kobiet, obcujących ze stacjonującymi w mieście żołnierzami. W związku z tym, gdy nie pomagało karanie prostytucji grzywnami pieniężnymi, nierządnice były przepędzane z miasta. Dodatkowo dla bezpieczeństwa mieszkańców zorganizowano warty nocne, sprawowane przez właścicieli domów. Musiały przynieść oczekiwane rezultaty, gdyż w 1728 r. rozszerzono je na przedmieścia. Ludność miasta w czasie wojny trzydziestoletniej spadła do około 700–800 mieszkańców, gdy na jej początku, była od półtora do dwóch tysięcy większa. Możemy to ustalić po liczbie chrztów, których w latach 1646 – 1650 było zaledwie 34, a między rokiem 1618 a 1627 – 116. Procesy czarownic w księstwie nyskim Genezy tych tragicznych wydarzeń w biskupim księstwie nyskim należy szukać kilkaset lat wstecz. W XIII wieku papież Grzegorz IX powołał do życia Świętą Inkwizycję, instytucję zajmującą się początkowo zwalczaniem albigensów (ruch religijny we Francji), potem jednak walcząca ze wszystkim, co było niezgodne z wiarą Kościoła. Inkwizycja działała według zasad sądownictwa, które determinowane były ludzkimi zachowaniami. Te należy przypisać okropnościom wojny trzydziestoletniej, jak i wszystkim tragediom, które z działaniami wojennymi na terenie księstwa nyskiego pośrednio się wiązały, jak chociażby liczne epidemie czy klęski głodu. Stąd też wydaje się jasne, dlaczego procesy dotyczyły głównie południowej części księstwa (obecnie w granicach Republiki Czeskiej). Podgórskie, czy wręcz górskie tereny były słabiej rozwinięte gospodarczo, a przez to uboższe. Górnictwo złota, dzięki któremu rozwijały się tutejsze miasta, właśnie przestało być opłacalne, a na dobre plony nie pozwalał górski klimat. To wszystko sprzyjało gęstniejącej atmosferze wzajemnej podejrzliwości i oszczerstw. Procesy czarownic na terenie księstwa biskupiego, w tym okresie można podzielić na trzy etapy; 1- rok 1622, 2-lata 1634–1648, 3- rok 1651 i dalsze lata do 1684 r. Rok 1622 – pierwszą z ofiar stała się żona jesenickiego pasterza Barbara Schmidt, którą w lecie 1622 r. leżący już na łożu śmierci mąż wskazał jako czarownicę. Nieszczęsna kobieta była natychmiast aresztowana i przesłuchana. Poddana torturom Schmiedtowa, miała opowiadać w szczegółach jak rzucała urok na krowy, wywoływała pożary, a swemu mężowi, miała podawać zatruty ser. W tych okolicznościach zwołano posiedzenie sądu, na czele którego stał biskupi prawnik Johan Gross i sędziowie miejscy Kacper Schitz i Melchior Wilden. Oskarżona na mękach obwiniła kolejne pięć kobiet, które miały być Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej 45 na usługach diabła. Między nimi była żona jesenickiego radnego Urszula Heger i tamtejsza sklepikarka Ewa Brasler. O brutalności przeprowadzonych przesłuchań świadczy przykład Marty Wetzel, którą znaleziono 21 sierpnia w więzieniu ze skręconym karkiem. Pierwsza kobieta oskarżona o czary, Barbara Schmidt, została spalona na stosie 3 lipca 1622 r. w Nysie, a pozostałe podejrzane czarownice pod koniec sierpnia w Jeseniku. Od tej pory wszystkie wyroki zapadały przed sądem w Nysie, natomiast wyroki wykonywano w rodzinnych miejscowościach oskarżonych. Na podstawie protokołów akt sądowych wiemy, że w tym pierwszym etapie procesów przesłuchano 35 osób. Lata 1634 – 1648 -druga fala tych strasznych zbrodni przyszła w roku 1636 i dominowała głównie na obszarze zlatohorskim oraz nyskim. Nie znamy bezpośredniego impulsu, który wznowił procesy, jednakże znamy głównego prowokatora nowej inkwizycyjnej fali. Był nim biskupi prokurator Martin Lorenz z Nysy. W 1634 r. jedną ze skazanych na stos osób, była kobieta o nazwisku Singel ze Zlatych Hor. Ciąg dalszy tej tragedii rozegrał się w 1651 r., kiedy to w tej samej miejscowości, skazana za czary została również jej 18-letnia córka. Oskarżono ją wyłącznie na podstawie domysłu, że skoro jej matka w momencie narodzin dziecka miała mieć kontakt z diabłem, to pod jego wpływem pozostawało również samo dziecko. Później procesy tak się rozrosły, że we wrześniu 1636 r. zarząd nyski wydał pozwolenie na budowę specjalnych pieców spalających „sprawiedliwie skazanych zwolenników diabła, czarownic i złych duchów”. Ostatnie znane z terenów księstwa nyskiego wyroki śmierci na stosie, pochodzą z lat 1683-84. 25 listopada 1683 r. był ogłoszony wyrok na Kacpra Gottwalda, a 19 lutego 1684 r. na Annę Stenzl i jej córkę Rozynę. Cała trójka pochodziła z Domašova. Trudno to stwierdzić jednoznacznie, ale koniec procesów czarownic można przypisać jednemu z najświatlejszych książąt nyskich, biskupowi Franciszkowi Ludwikowi Neuburgowi. Biskup właśnie w 1684 r. rozpoczął swe rządy w księstwie biskupim. Rządy Franciszka Ludwika Neuburga Franciszek Ludwik von Neuburg - postać należąca do największych osobowości w całej historii Śląska i najbardziej zasłużonych dla miast dawnego księstwa nyskiego. Miał powiązania z dworami całej Europy, np. jego siostrą była żona cesarza Leopolda – cesarzowa Eleonora, jej synowie, cesarz; Józef I i Karol VI byli zatem siostrzeńcami Franciszka Ludwika, co jak się później okazało miało ważny wpływ na przebieg kariery biskupa. Natomiast dwaj bracia Neuburga byli biskupami Wormacji oraz Augsburga, sam Franciszek Ludwik został biskupem wrocławskim w zastępstwie swego zmarłego w 24 roku życia brata Wolfganga. Będąc już od najmłodszych lat przygotowywany do stanu duchownego, otrzymał bardzo staranne wykształcenie, zarówno intelektualne, jak i religijno-moralne. Jednym z wychowawców młodego księcia był ojciec Jan Mocchi z zakonu bonifratrów, którzy w Neuburg am Donau, rodzinnym mieście przyszłego biskupa, mieli klasztor i szpital. Niewątpliwie tu należy szukać początków późniejszych zainteresowań ogólnie pojęta opieką zdrowotną, a przede wszystkim szpitalnictwem, jakie problemom tym okazywał Franciszek Ludwik. Podyktowane one były przede wszystkim chęcią likwidacji plagi żebractwa, związanego licznymi wojnami XVII w. głównie wojną trzydziestoletnią. Jego 52 letnie rządy należą do najdłuższych w historii diecezji wrocławskiej. Najbardziej 46 Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej upodobał sobie Nysę, gdzie spędzał większość czasu. Na dworze biskupa przebywało wielu wspaniałych artystów jak malarz Michael Willmann czy architekt i teoretyk sztuki Christopher Tausch. Pałac biskupów wrocławskich w Nysie, chociaż należy do największych i najokazalszych barokowych rezydencji miejskich Śląska, nie doczekał się wyczerpującego monograficznego opracowania. Brak jakichkolwiek materiałów archiwalnych powoduje zasadnicze trudności w kwestii datowania budowli. Czteroskrzydłowy, rozplanowany wokół prostokątnego wewnętrznego dziedzińca pałac zajmuje obszerną posesję pomiędzy ulicami Biskupa Jarosława, Grodzką i Wałową. Swymi początkami budowla sięga czasów, jeszcze biskupa Karola Habsburga, jednak dopiero biskup Franciszek Ludwik Neuburg dokończył dzieła zaprojektowanego przez M. Kleina. Po przejęciu Śląska przez Prusy w 1742 r. rezydencja biskupia przeszła w posiadanie rządu pruskiego, który przekazał ją w użytkowanie władzom wojskowym. Również Otmuchów zawdzięcza Franciszkowi Ludwikowi wybudowanie barokowego kościoła parafialnego, a także zbudowanie tzw. Zamku Dolnego, gdzie obecnie mieści się siedziba Urzędu Miejskiego. Postać biskupa upamiętniają tu jego dwa kartusze herbowe, pierwszy nad portalem kościoła św. Mikołaja, drugi na prezbiterium kościoła św. Anny. Pierwszy kartusz posiada również opis, z którego możemy dowiedzieć się o godnościach kościelnych i świeckich, będących w posiadaniu Franciszka Ludwika. W samym herbie brakuje jednak łacińskiego krzyża będącego symbolem Wielkich Mistrzów Zakonu Rycerskiego Najświętszej Marii Panny (tzw. zakonu niemieckiego), a to z tego względu, że biskup został wielkim mistrzem rok po ukończeniu budowy kościoła otmuchowskiego. Z jego inicjatywy przebudowany został również kościół parafialny w Głuchołazach. W latach 1729-34 niemal całkowicie przebudowano wcześniejsze założenia z częściowym tylko wykorzystaniem starszych murów. Pracami kierował prawdopodobnie Krzysztof Tausch lub Jan Innocenty Töpper. Wnętrze ozdobiono urozmaiconą dekoracją stiukowa. Arkadę tęczową opięto pilastrami i zamknięto półkoliście. Od strony nawy umieszczono herb biskupa wrocławskiego księcia Franciszka Ludwika von Neuburga i inskrypcje chronostychem „ANNO, QVO FRANCISCO, LVDOVICO NEOBVRGO, ELECTORATVS SANCTAE SEDIS CESSIT”, który określa rok (1729) zrzeczenia się tytułu arcybiskupa Trewiru, a przyjęcia sakry arcybiskupiej w Moguncji. Jest to jednocześnie rok rozpoczęcia przebudowy głuchołaskiej fary. Nauczony przez ojca szczodrobliwości wobec ludzi ubogich i potrzebujących, podglądający pracę jezuitów w Państwie Kościelnym i w sąsiadującej z Nadrenią Francji obejmując biskupstwo Franciszek Ludwik miał już urobiony już pogląd na problematykę społeczną i drogę jej rozwiązania. Konsekwencją tego było zbudowanie lub zmodernizowanie wielu szpitali i przytułków na Ziemi Nyskiej. Było to: 10 tego typu instytucji w Nysie, 2 szpitale i przytułek w Paczkowie, szpitale w Głuchołazach, Grodkowie, Wiązowie a także dzisiaj na terenie Republiki Czeskiej – w Jaworniku, Vidnawie i Zlatych Horach. Dla miasta Nysy reorganizacja opieki społecznej wiązała się z wybudowaniem przed Bramą Wrocławską potężnego gmachu Szpitala Generalnego. Decyzja o budowie zapadła w 1723 r., a 1 czerwca 1724 bp. Neuburg położył kamień węgielny. Był zamkniętym czworobokiem trójkondygnacyjnym, każde ze skrzydeł miało w elewacjach zewnętrznych po 25 okien, okna wychodzące na lekko prostokątny dziedziniec wewnętrzny oświetlały, jak można się domyśleć, obszerne i jasne korytarze. Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej 47 Otmuchów. Kościół św. Mikołaja i Franciszka Ksawerego. Fot. Janusz Skop 48 Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej Otmuchów. Zegar słoneczny na wieży ratuszowej Fot. Janusz Skop Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej 49 Mógł, więc mieć szpital około 80 jednookiennych sal na każdej kondygnacji. Pod wieżą zegarową z pewnością znajdowała się kaplica. Brak zupełnie danych o tym jak rozmieszczono tu chorych. Nie znamy tez, co byłoby bardziej interesujące, zaplecza szpitalnego, medyczno-aptekarskiego, ani higieniczno-sanitarnego, nie wiemy jak rozwiązany został problem opieki lekarskiej i aptekarskiej. Powodem tego jest krótkotrwały żywot obiektu. Co prawda sama budowla, jak na swe rozmiary i piękno formy architektonicznej powstała szybko, bo w ciągu niespełna 10 lat, ale istniała i funkcjonowała zaledwie 7 lat. Na samym początku wojen śląskich, gdy wojska pruskie zbliżały się do Nysy w obawie, że położony u bramy i murów miejskich potężny obiekt będzie stanowił punkt oparcia dla szturmujących miasto Prusaków, austriacki komendant Nysy rozkazał zrównać go z ziemią. Biskup Neuburg nie dożył otwarcia szpitala. Dekret o przeniesieniu doń ośmiu nyskich szpitali wydał w czerwcu 1734 r. jego następca kardynał Filip Sinzendorf. Po wojnie trzydziestoletniej przebudowie uległ również zamek w Jeseniku. W 1641 r. twierdzę bezskutecznie próbował zająć niewielki oddział Szwedów. Co się im nie udało, zniszczył w 1727 r. pożar, który ogarnął całe miasto. Ówczesny biskup wrocławski Franz Ludwik Neuburg przebudował gruntownie twierdzę, nadając jej charakter bardziej rezydencyjny i pałacowy. Pamiątką po tej ostatniej przebudowie zamku jest kartusz biskupa, znajdujący się na północno-wschodnim przyporze. Tablica nie jest datowana, jednak ze względu na zakonny krzyż możemy przyjąć, że powstała nie wcześniej jak w 1694 r., gdyż właśnie wówczas Neuburg stanął na czele zakonu krzyżackiego. Tablica początkowo znajdowała się na murze suszarni jęczmienia miejscowego browaru, którego pozostałości jeszcze na początku lat 60-tych znajdowały się w pobliżu Wodnej Twierdzy, w miejscu położonego po drugiej stronie ulicy pawilonu „Jesenka”. Według innej wersji, płyta ozdabiała biskupi majątek, który po raz kolejny spłonął w 1696 r. Jej XIX-wieczne losy nie są znane. Dopiero w 1915 r. została znaleziona w mule naniesionym przez płynącą w pobliżu zamku Białą. Od tego czasu właśnie na Wodnej Twierdzy znalazła swoje miejsce. Do przykładów sztuki baroku z czasów rządów F. L. Neuburga należą dwa kościoły w Domašovie; kościół św. Tomasza i kościół św. Jana Chrzciciela. Do 1730 r. Domašov należał do parafii jesenickiej. Znaczna jednak odległość od Jesenika skłoniła wrocławskiego kanonika Karla Maksymiliana von Fragstein do starań o utworzenie w dolnej części Domašova nowej, niezależnej parafii. Uzyskawszy pozwolenie, jeszcze w tym samym roku von Fragstein przystąpił do wznoszenia, z własnych funduszy, świątyni oraz jej wyposażenia. Według legendy, na odlanie największego kościelnego dzwonu poświęcił swą ostatnią srebrną łyżeczkę. Kościół został konsekrowany 8 października 1730 r. i poświęcony został św. Tomaszowi Apostołowi. Był to pierwszy przypadek, kiedy to patron kościoła wybrany został według nazwy miejscowości, w której został wybudowany. Kościół został zaprojektowany właśnie przez Tauscha, a wzniósł go znany już z Nysy biskupi budowniczy F. A. Hammerschmiedt. Po czeskiej stronie granicy przykładem działalności biskupa Neuburga jest również parafialny kościół pw. Św. Krzyża w Javorniku, pod budowę którego książę przeznaczył część swoich ogrodów. Również tutaj osobę fundatora upamiętnia kamienny kartusz nad głównym wejściem, wraz z data 1723. Rządy Franciszka Ludwika to również rozkwit gospodarczy Księstwa Nyskiego, czego najlepszym przykładem może być rozwój przemysłu papierniczego w dolinie Białej 50 Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej Głuchołaskiej. Po wcześniejszych próbach z działalnością młynów papierniczych w Białej Nyskiej, to właśnie biskup Neuburg uruchomił dwie nowoczesne papiernie, najpierw w Jeseniku w 1691 r., a później w Bodzanowie k/Głuchołaz, w 1698 r. Po śmierci Neuburga, 14 lipca 1732 r. jako kandydat cesarski został wybrany biskupem wrocławskim i księciem nyskim Philipp Ludwig von Sinzendorf. Był synem cesarskiego kanclerza i ministra. Studiował w rzymskim Kolegium Klementyńskim, uzyskując w 1717 r. doktorat z teologii i obojga praw. W 1713 r. został kanonikiem w Kolonii. Później otrzymał także kanonie w Salzburgu, Ołomuńcu i Wrocławiu. W 1722 r. przyjął święcenia kapłańskie. W 1727 r. został kardynałem. Jego rządy przypadły na czas przełomu dla księstwa nyskiego. Wybrana bibliografia: • Brzezińska-Laszczkowska Jadwiga, Karol Ferdynand Waza. Królewicz Polski i biskup wrocławski, Kraków 2009. • Galantowicz Bogna, Rozwiązania urbanistyczne barokowych zespołów budowli jezuickich na Śląsku a problem akomodacji w działalności misyjnej jezuitów, Wrocław 1997. • Kębłowski Janusz, Śląsk w zabytkach sztuki. Nysa, Wrocław 1972. • Korcz Władysław, Wspólniczki diabła czyli O procesach czarownic na Śląsku w XVII wieku, Katowice 1985. • Kutzer Paul, Aus einer kleinen Fürstenstadt, Historischer Rückblick auf die Vergangenheit von Ziegenhals, Ziegenhals 1928. • Kutzer Paul, Kirchengeschichte von Ziegenhals, Ziegenhals 1932. • Leszczyński Józef, Zarys dziejów miasta do roku 1740, W: Miasto Nysa – szkice monograficzne, Wrocław 1970. • Lewicka-Cempa Maria: Fortyfikacje bastionowe Nysy Jana Schneidera z Lindau, W: „Konserwatorska teka zamojska. Problematyka konserwatorska fortyfikacji nowożytnych. Materiały z sesji naukowej w Zamościu w dniach 26-27 listopada 1981” cz. II, WarszawaZamość 1984. • Pregiel Piotr, Przerwa Tomasz, Dzieje Śląska, Wrocław 2005. • Szwczyk Aleksandra, Mecenat artystyczny biskupa wrocławskiego Jana V Thurzona (15061520), Wrocław 2009. • Šindelář Bedřich, Příspĕvek k dĕjinám slezských procesů s čarodĕjnicemi se zvláštním zřetelem k procesům frývaldovským v letech 1651–1684, ”Slezský sborník” č. 44 , Opava 1946. • Wosch Jan, Terytorialny rozwój własności ziemskiej zakonu jezuitów na Śląsku od XVI do XVIII wieku, W: „Studia Śląskie”, Seria nowa, tom XXXIV, 1978. • Zuber Rudolf, Jesenicko v období feudalismu do roku 1848, Ostrava 1966. Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej 51 Fragment mapy Śląska – I poł. XVIII wieku – księstwo nyskie. Ze zbiorów Muzeum w Nysie. 52 Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej Historia księstwa nyskiego – do I wojny śląskiej 53 Historia księstwa nyskiego - od wojen śląskich do sekularyzacji dr Paweł Szymkowicz P oczątek 1740 roku nie zapowiadał większych zmian na politycznych mapach środkowej Europy. Historia potoczyła się jednak inaczej, zmieniając w ciągu najbliższych miesięcy obraz Śląska na kolejnych dwieście lat. Nic nie zapowiadało, że dotychczas jednolite księstwo znajdzie się w dwóch różnych organizmach państwowych. Najpierw, pod koniec maja, zmarł „król – sierżant”, władca Prus Fryderyk Wilhelm I. Jego następcą został 28-letni syn Fryderyk II. Oświecone kręgi europejskie przywitały z zadowoleniem rządy tego przyjaciela Woltera. Pięć miesięcy później zmarł cesarz Karol VI nie pozostawiwszy po sobie męskiego potomka. Tron wiedeński przypadł więc córce Marii Teresie. Wybór jej męża na cesarza stał się poważnym problemem. Fryderyk II wyraził gotowość udzielenia swego poparcia, sam jednak wyznaczył sobie za to zapłatę. Prusy miały zamierzchłe roszczenia do niewielkich skrawków Śląska, które rozszerzono szybko na całą prowincję. 16 grudnia dwie grupy wojsk pruskich wkroczyły na Śląsk, pierwsza kierowała się w kierunku Głogowa, druga, dowodzona osobiście przez króla, posuwała się w kierunku Wrocławia. Niemal cały dzisiejszy Dolny Śląsk zajęty został bez walki w przeciągu zaledwie dwu tygodni. Nie poddawały się jedynie nie posiadające większych garnizonów śląskie twierdze, w tym biskupia Nysa. Poważne problemy Prusacy mieli również ze zdobyciem Otmuchowa, którego zamek okazał się niemożliwym do zdobycia „z marszu”. Jego obrońcy bronili się dzielnie do wyczerpania amunicji. Nie doczekawszy jednak obiecanej odsieczy musieli skapitulować. Tam też Fryderyk przeniósł z Grodkowa swą kwaterę główną. Obrona położonego na wzniesieniu otmuchowskiego zamku ujawniła, że wojska pruskie nie były przyzwyczajone do marszu w terenach górskich, tym bardziej nie potrafiły w nich walczyć. Teraz król pruski mógł przystąpić do oblegania Nysy, której posiadanie pozwoliłoby mu na spokojne oczekiwanie spodziewanej na wiosnę austriackiej kontrofensywy. Pomimo nie najlepszego stanu nyskich umocnień, załoga twierdzy i mieszkańcy miasta bronili się z determinacją, zatrzymując pod swymi murami wojska pruskie. Część wojsk pomaszerowała jednak dalej, w stronę Śląska Górnego i Cieszyńskiego, zdobywając 18 stycznia 1741 r. Prudnik. Dzień później rozpoczęło się skomasowane oblężenie Nysy, które trwało do 22 stycznia. W tym czasie po raz pierwszy artyleria nieprzyjacielska ostrzeliwała stolicę księstwa ze wzgórz, na których później powstał fort „Prusy”. Warunki pogodowe zmusiły wojska Fryderyka do odstąpienia od Nysy i ograniczenia się jedynie 54 Historia księstwa Nyskiego - od wojen śląskich do sekularyzacji do jej blokowania. Król postanowił rozlokować wojsko na kwaterach zimowych, nie tylko na przedpolach Nysy, ale również w Głuchołazach i Zlatych Horach. W spisanym w połowie stycznia na zamku otmuchowskim rozkazie zalecał nie tylko szczegółowe metody postępowania na „każdą ewentualność’. Nie zapomniał również o zimującej armii i w jednym z dwudziestu sześciu punktów rozkazu zaznaczył: „Należy uruchomić w całej okolicy wszystkie browary i gorzelnie, by cała armia, która znajdzie się tu na wiosnę, była należycie we wszystko zaopatrzona”. Fryderyk nakazał gromadzić siły na południe od Nysy, w okolicach Białej Nyskiej i Przełęku. Tymczasem, w bardzo niedogodnym dla Prusaków momencie ruszyły wojska austriackie. Król ze swym wojskiem był właśnie w połowie drogi pomiędzy Krnovem a Prudnikiem, kiedy zgodnie z jego przypuszczeniami Austriacy zeszli z gór pod Zlatymi Horami i stanęli w spalonych trzy tygodnie wcześniej Głuchołazach. Nie orientując się w swym położeniu, Prusacy pod osobistym dowództwem króla doszli jedynie do Ścinawy Nyskiej, gdzie rozłożyli się obozem. Wydawało się, że mają przeciw sobie nie tylko potężnego przeciwnika ale również przyrodę. Jak często bywa o tej porze roku na terenach podgórskich, w godzinach wieczornych zerwał się potężny huragan. We wsi wybuchły pożary, wojsko w panice musiało ratować swe tabory. Słota, chłód, niewiedza co do dalszych ruchów, spowodowały znaczne obniżenie morale żołnierzy pruskich. 8 kwietnia Fryderyk wydał rozkaz o wycofaniu się w kierunku Grodkowa, a później Oławy. Dowodzący Austriakami feldmarszałek Neipperg wkroczył triumfalnie do Nysy. Pomimo słabego przygotowania, stolica biskupiego księstwa nie poddała się tygodniowemu pruskiemu oblężeniu i blisko trzymiesięcznemu zablokowaniu miasta. Sytuacja zmieniła się jednak dosyć szybko, gdyż 10 kwietnia pod Małujowicami (Mollwitz) koło Brzegu, w pierwszej większej bitwie tej wojny, wojska austriackie zostały pokonane przez Prusaków. Od tej pory na pierwszy plan wysunęła się dyplomacja. Ciekawe, że przez cały czas prowadzenia działań wojennych, nie przerwano osobistej korespondencji pomiędzy Marią Teresą a Fryderykiem II. Dodatkowo jeszcze pośredniczką pomiędzy Wiedniem a Berlinem stała się Anglia. Wreszcie 9 października 1741 r. w wybudowanym dziesięć lat wcześniej barokowym pałacu w Przydrożu Małym koło Korfantowa, spotkali się Fryderyk II i występujący w imieniu cesarzowej von Neipperg. Podpisana tam tajna konwencja rozejmowa, zwana w historiografii – konwencją Klein-Schnellendorf, przewidywała, że za przekazanie twierdzy Nysy i obietnicę odstąpienia Dolnego Śląska, Prusy wstrzymają działania wojenne. W myśl tego rozejmu po 14-dniowym pozornym oblężeniu skapitulowała tak dzielnie broniąca się przed dziesięciu miesiącami Nysa. 1 listopada 1741r. o godzinie 10 twierdza Nysa skapitulowała. Kompania pruskich grenadierów pod dowództwem pułkownika Borcke obsadziła mocno uszkodzoną Bramę Celną. Jednakże ze względu na to, że król chciał obejrzeć wymarsz nyskiego garnizonu, a ten ze względów logistycznych wypadłby grubo po północy, więc całą „uroczystość” przeniesiono na następny dzień. 2 listopada, po pobudce wszystkie oddziały garnizonu formowały się na placu naprzeciw Domu Wagi na Rynku. Zasadniczą kolumnę poprzedzał komendant podpułkownik Krottendorf, a za nim szła piechota, inwalidzi, tabory i jako straż tylna druga część oddziału Pandurów. Kolumna przemaszerowała z powiewającymi sztandarami przez Bramę Celną i spalone Stare Miasto i odmaszerowała przez Głuchołazy do Ołomuńca, aby spotkać się z feldmarszałkiem Neippergiem. Historia księstwa Nyskiego - od wojen śląskich do sekularyzacji 55 Kopa Biskupia. Fot. Joanna Bołdak Po wyjściu austriackiej załogi Nysy, król Fryderyk II wjechał do miasta na czele 6000 ludzi i 62 dział. Twierdza Nysa była mu ważniejsza, jak armia Neipperga. Trzy pułki piechoty zajęły miasto. Żołnierze zostali w dużej mierze zakwaterowani w domach mieszczan, ponieważ brakowało pomieszczeń koszarowych. Nysa przeszła pod pruskie władanie. Ciekawostką pierwszej wojny śląskiej, toczonej na terytorium księstwa nyskiego, było pojawienie się po raz pierwszy w dziejach światowych konfliktów formacji ułańskich. Rekrutujący się głównie z zaciągów na terytorium Rzeczpospolitej jednostki, wchodziły zarówno w skład armii pruskiej jak i koalicyjnej w tej wojnie armii saskiej. Na terenie księstwa i jego zachodniego pogranicza zanotowano kilka potyczek z udziałem polskich ułanów: 17 czerwca 1741 – pierwsza walka ułanów pod Gnojną k. Grodkowa, 2 czerwca – potyczka pod Starym Grodkowem, 23 lipca – pod Strzelinem, 23 sierpnia – pod Miłocicami, 16 września – bitwa pod Wójcicami, 18 maja 1742 – potyczka pod Zlatymi Horami, 9 czerwca 1742 – obrona Głogówka przez ułanów przed tysiącem jazdy węgierskiej. Był to ostatni bój ułanów w armii Fryderyka II. Książęca Nysa staje się pruską twierdzą Natychmiast po zajęciu przez Prusaków, Nysa ogłoszona została twierdzą. Jej komendantem został generał major Gerhard Cornelius van Wallrawe. Natychmiast przystąpił do 56 Historia księstwa Nyskiego - od wojen śląskich do sekularyzacji odbudowania uszkodzonych dzieł fortyfikacyjnych i opracowania propozycji ich rozbudowy. Gruntownie przebudowano fortyfikacje otaczające miasto nazwane Obwałowaniami Dolnymi. Równocześnie na drugim brzegu rzeki, w miejscu z którego w styczniu 1741 r. raziła miasto pruska artyleria, zbudowano Forty Górne. Powstało tym samym nowe miasto Friedrichsstadt, będące raczej rodzajem koszar lub obozu wojskowego (obecnie jest to dzielnica Nysa-Radoszyn). Po obu brzegach rzeki zostały wzniesione reduty – Kardynalska i Kapucyńska. Wtedy zbudowano także m.in. Fort Prusy wraz z pasami obwałowań, zwanymi Jerozolimskimi, promieniście rozchodzącymi się w kierunku rzeki. Fort ten był samodzielną cytadelą w Fortyfikacjach Górnych. Oprócz wspomnianych już obwałowań od Fortu Prusy biegła sucha fosa niemal do dzisiejszych torów kolejowych (przy ul. Grodkowskiej), zwana Obwałowaniami Wysokimi. Zastosowane wtedy rozwiązania architektoniczne fortyfikacji o dobre kilkadziesiąt lat wyprzedzały swoje czasy. W późniejszych latach miały miejsce dalsze rozbudowy systemu bastionowego, trwające aż do XIX wieku. Dzięki temu Nysa była uważana za jedną z najsilniejszych i najnowocześniejszych twierdz w ówczesnej Europie. Opinię tę potwierdza fakt, że wojska napoleońskie w 1807 r. aż 114 dni oblegały Nysę nieustannie ją ostrzeliwując ciężką artylerią. Mimo znacznych strat, jest to obecnie jedna z najlepiej zachowanych, nowożytnych twierdz na Śląsku. Wraz z dobrze zachowanymi twierdzami kłodzką i srebrnogórską, zespołem fortyfikacji Przedgórza i gór Bardzkich stanowi pozostałości nowożytnych pruskich fortyfikacji północnej części gór Sudeckich. Umocnienia te wraz z twierdzami w Czechach stanowią jeden z najcenniejszych europejskich systemów obronnych, obfitujących w unikatowe dzieła i nowatorskie XVIII- i XIX- wieczne rozwiązania techniczne. Nowa granica dzieli księstwo Blisko pół roku po podpisaniu kończącego I wojnę śląską pokoju wrocławskiego, przystąpiono do ostatecznego wyznaczenia nowej, prusko-austriackiej granicy. Ta, już na zawsze, miała podzielić, dotychczas jednolite, księstwo nyskie. Znakowanie w terenie linie granicznej rozpoczęto od księstwa cieszyńskiego, które w całości pozostało w Austrii i posuwano systematycznie w kierunku zachodnim. Prace specjalnie powołanej komisji granicznej znaczyły numerowane kamienne słupki. Gdy ich liczba przekroczyła sto, przyszedł czas na podział księstwa biskupiego. W Zlatych Horach, 16 października 1742 r. odbyły się kolejne ustalenia. W górskim terenie masywu Kopy Biskupiej, ustalenie kształtu przyszłej granicy było szczególnie skomplikowane. Pomiędzy wsiami Janov i Pokrzywna, jeszcze poza granicami księstwa nyskiego, toczyły się poważne spory o dalsze poprowadzenie granicy państwowej. Tymi lokalnymi konfliktami komisja miała zająć się w późniejszym terminie. Komisarze wytyczyli dalszy przebieg granicy aż do drogi ze Zlatych Hor przez teren pruski z powrotem na terytorium austriackie. Granica ponownie znalazła się na terenie wzniesień Jeseników. Tam gdzie droga doszła do granicy państwa, a jednocześnie zaczynał się pruski majątek Jarnołtówek, postawiono obustronnie znaczony graniczny słupek oznakowany nr 109. Za słupkiem komisarze skierowali się w lewą stronę (na południe), a później prowadzili ją po stoku aż na koniec austriackiego majątku Janov. Tutaj również kończył się teren tzw. Morawskich enklaw. W tym momencie były to majątki, które w całości należały do Historia księstwa Nyskiego - od wojen śląskich do sekularyzacji 57 księstwa nyskiego. Na końcu majątku Janov postawiono znakowany obustronnie słupek, na mapie ewidencjonowany pod numerem 110. Na pruskiej stronie znajdował się majątek Jarnołtówek, w miejscu gdzie dalej po austriackiej stronie zaczynał się majątek Zlate Hory. Także dalsze prowadzenie granicy państwowej miało być pokręcone: najpierw kierowała się ostro w prawo (na północny wschód), a później łukiem ponownie w lewo aż do drogi spinającej wieś Jarnołtówek, później zaś w lewo, aby zeszła ze wzgórza na dół. Chwilowo prowadziła w linii prostej. W miejscu zetknięcia się z inną drogą prowadzącą ze Zlatych Hor na pruski Śląsk, granica momentalnie skręcała, w tym momencie wijąc się, aby dalej prowadzić na północ. Miasteczko Zlaté Hory w tym momencie pozostawało po austriackiej stronie. Następnie granica wyrównała się z miejscowym potokiem i prowadziła na wschód. Tutaj potok opuściła i prowadziła w lewo (tym razem na północny-wschód) w pobliże wsi Jarnołtówek. Dalszy jej przebieg był bardzo złożony: granica szybko kierowała się w lewo (na południowy zachód), przez co wytworzyła jakby „grot” całej wyznaczonej linii. Tutaj kończył się pruski majątek Jarnołtówek, a zaczynał Konradów. Dlatego tam był umieszczony graniczny słupek, obustronnie znaczony, na mapie z nr 112. Po stronie austriackiej cały czas znajdował się majątek Zlate Hory. Temu wytyczaniu długiego odcinka granicy przyglądali się oficjalnie: zlatohorski pisarz miejski Melchior Józef Franscky i jeden bezimienny przedstawiciel tutejszych mieszczan. Dalsze rozmowy odbyły się dnia 18 października 1742 r. w Vidnawie. Komisarze wytyczyli najpierw granicę w kierunku południowo-zachodnim, następnie w kierunku północno-zachodnim i ostatecznie zachodnim. Po prawej stronie nowej granicy leżała wieś Konradów, zostając w całości po pruskiej stronie. Granica państwowa krzyżowała się również z drogą prowadzącą ze Zlatych Hor do Głuchołaz, które miały znaleźć się w Prusach. W miejscu, gdzie kończył się majątek Konradów a zaczynało Podlesie, granica kierowała się w lewo (całkowicie na południe). Przy umieszczaniu słupków obecny był zlatohorski burmistrz Jan Jerzy Vitz. Tutaj granica kierowała się (na północ) wzdłuż cieku wodnego. Jej kierunek zmieniał się wkrótce na północno-zachodni, przy czym w niewielkiej odległości mijał wieś Ondřejovice, która została po stronie austriackiej. Dalej znajdował się las, od przeszło stu lat należący do nyskich jezuitów. Granica państwa w ten sposób doszła aż do austriackiej wsi Milkulovice. Po pruskiej stronie leżała niewielka wieś Podlesie. granica kierowała się w lewo (na północ) i prowadziła przez las. Później powoli kierowała się w prawo. Poza linią granicy pozostała wieś Mikulovice. Komisarze później skierowali granicę na północny-wschód aż na skraj pruskiego majątku Bodzanów. Mikulovice należały do wrocławskich biskupów, natomiast Bodzanów rzekomo do nyskich jezuitów. Po austriackiej stronie wytyczanej granicy dalej znajdował się majątek Mikulovice, na pruskiej natomiast kończył się Bodzanów a zaczynały Głuchołazy. Na granicy obu pruskich majątków był postawiony obustronnie znaczony słupek graniczny nr 116. Przy tyczeniu granicy w tym miejscu, obecni byli także: leśniczy Anton Rotter (przedstawiciel jezuitów) oraz burmistrz Głuchołaz Henryk Pinert. Dalej granica mijała wieś Gierałcice i prowadziła wzdłuż miejscowej drogi do Głuchołaz. W połowie odległości miedzy obiema miejscowościami komisarze granicę zawrócili, najpierw na północny –zachód a później na zachód i prowadzili ją równolegle po drugiej stronie drogi aż do Gierałcic. Tak powstał pas terenu, który miał należeć do austriackiego majątku Kolnovice. Został wytyczony tak że: „...zostają po prawej ręce Mikulowic 58 Historia księstwa Nyskiego - od wojen śląskich do sekularyzacji sąsiednie majątki, czyli Podlesie, Bodzanów, Głuchołazy i Gierałcice, bez wyjątku w rekach Jego Wysokosci króla pruskiego”. Za wsią Gierałcice granica zrównała się bezpośrednio drugą drogą prowadząca z Głuchołaz przez Gierałcice do pobliskiej Widnawy. Droga ta prowadziła najpierw przez miejscowy las, który zaczynał się po stronie austriackiej, aby znaleźć się również po ruskiej stronie. Przed wspomnianym lasem, gdzie aktualnie kończył się pruski majątek Gierałcice i austriacki majątek Tomikovice (istniał tylko chwilę), lokalizowano kolejny słup graniczny, na mapie z numerem 119. Nowym majątkiem był Gross Kunzendorf, leżący po jednej i drugiej stronie nowej granicy. Znaczyło to, że ten majątek podobnie jak cała wieś, został rozdzielony miedzy Prusy i Austrię, tworząc dzisiejsze Velke Kunetice i Sławniowice. Następnie, po pruskiej stronie, zaczynał się majątek Jarnołtów (Arndorf), natomiast po austriackiej Dolní Červná Voda (Nieder Rotwaser). Z zachowanych materiałów można wywnioskować, że w tym miejscu las znajdował się jedynie po stronie austriackiej. Kolejnym majątkiem był Šubertova Kraš (Schubert Krosse), który granica rozdzieliła pomiędzy oba państwa. Tutaj granica krzyżowała się z inną drogą i ciekiem wodnym, aby dalej prowadzić aż do miasteczka Vidnava (Weidenau), które przylegało do granicy, ale pozostawione zostało po stronie austriackiej. Pod miasteczkiem wkopano słupek nr 122. Dalsze rozmowy komisji granicznej odbyły się w Javorniku, 19 października 1742 r. Tutaj komisja miała wytyczyć długą linię graniczną od miasteczka Widnawa aż do miasteczka Javornik. Był to obszar do którego wielkie zainteresowanie przejawiał król pruski „Król pruski chciał początkowo, z powodów strategicznych, zabrać zarówno Zlate Hory, jak i Vidnavę i Javornik, ostatecznie zadowalając się jedynie zaborem Głuchołaz”. Nowa granica jeszcze chwilę prowadziła po istniejącej drodze, a później skręcała i łukiem obchodziła cały majątek miasteczka Vidnava. Granica przekraczała tutaj dwa cieki wodne, a z pruskiej strony stykała się z majątkiem Łąka (Wiesenau). Granica dalej esownicą mijała Zwanowice (Schwandorf), które zostały po pruskiej stronie. Tutaj postawiono słupek 123. Na austriackiej stronie zaczynał się majątek Velká Kraš (Gross Krosse). Za wsią Zwanowice, granica połączyła się z kolejną drogą prowadzącą do Vidnavy. Na końcu majątków Zwanowice i Velká Kraš wkopano słupki 124 i 125. Kolejnym majątkiem, który został rozdzielony granicą był Hermsdorf, dzisiaj Horní Heřmanice i Jasienica Górna. Granica prowadziła wzdłuż drogi i skrzyżowania drogowego do rozdzielonej wsi Hermsdorf. Górna jej część miała przypaść Prusom, dolna pozostać w monarchii austriackiej. Za wsią granica odchodziła od drogi, do miejsca gdzie zaczynały się majątki Henersdorf (Dziewiętlice) na austriackiej stronie zaś Bartzdorf (Bernartice). Tam umieszczono słupek 126. Granica poprowadzona została tutaj w prawą stronę respektując majątek bernarticki. Tutaj doszła do drogi, która skręcała na północny-zachód i prowadziła do wsi Bernartice, przy czym wieś Dziewiętlice została po stronie pruskiej. Bernartice też zostały rozdzielone granicą, przy czym zdecydowanie większa jej część pozostała w Austrii. Problemy z wytyczeniem granicy wystąpiły w okolicy Javornika. Jak wspomniano pierwotnie miasto miało należeć do Prus jednak później granicę przesunięto nieco na północ. Jest to widoczne na mapie. W obu przypadkach zamek Johannesberg pozostawał w Austrii. Słupki graniczne postawione przy drodze przez miasto, nr 127 na rogatkach miasta, nr 128 za miastem na drodze gdzie zaczynał się majątek Weissbach (Bílý Potok) ,słupek 129 na początku majątku Horní Hošice. Na całym tym odcinku znajdowało się pięć cieków wodnych i trzy skrzyżowania drogowe. Historia księstwa Nyskiego - od wojen śląskich do sekularyzacji 59 Postawienie ostatnich słupków granicznych zostało omówione na posiedzeniu komisji granicznej, które odbyło się w Bílé Vodě (Weisswasser) 20 października 1742 r. Słupek o nr. 130 postawiony został na krzyżówce, gdzie zbiegały się drogi z Javornika do Horních Hošic i z Bílého Potoka do Horních Hošic. Dalej granica przechodziła przez wieś Horní Hošice, którą rozdzielała na dwie części. Za wsią prowadziła po drodze do granicy majątku Kamienica (Kamitz). Także ten majątek został rozdzielony pomiędzy dwa państwa. Za nim znajdował się majątek Übersacher (obecnie część wsi Kamenička), który znajdował się po pruskiej jak i austriackiej stronie. Za słupkiem granicznym nr 133 ponownie zaczynała się wieś Kamienica. Tak powstał klin graniczny, który na głębokość blisko kilometra wrzynał się w pruskie terytorium. Dalej granica kierowała się do wsi Bila Voda (Weisswasser). Na skraju wsi gdzie przepływał potok postawiono słupek nr 134. Granica biegła w tym samym kierunku również za wsią. Następnie granica doszła do krzyżówki drogi z Paczkowa do wsi Różaniec (Rosenkrantz). Dalej zaczynał się majątek Złoty Stok (Reichenstein), który leżał już w księstwie ziębickim. Tutejszy ciek wodny pokrywał się z granicą prusko-autriacką, wcześniej nysko-ziębicką. Ostatni słupek graniczny (nr 138) postawiono w miejscu, gdzie stykały się granice trzech państw: księstwa nyskiego, księstwa ziębickiego i hrabstwa kłodzkiego). 20 stycznia 1743 r. w Głubczycach ratyfikowano traktat graniczny, a w sierpniu w Wiedniu nastąpiło jego ostateczne usankcjonowanie. Przed 1742 r., wielkość księstwa nyskiego (bez weichbildu grodkowskiego) to 102 880 ha. Później Marii Teresie zostało 73 639 ha czyli 71,6% pierwotnego obszaru księstwa. Władza książąt-biskupów już tylko w austriackiej części księstwa nyskiego W 1744 r. na polecenie króla pruskiego Fryderyka II, książę-biskup Philipp Ludwig von Sinzendorf mianował Filipa Gottharda von Schaffgotscha koadiutorem z prawem następstwa. Ten, po zajęciu Śląska przez Prusy, zaprzyjaźnił się z królem Fryderykiem Wielkim, który jeszcze w 1743 r. powierzył mu urząd opata w klasztorze augustianów na Piasku we Wrocławiu. Jednak podczas wojny siedmioletniej Schaffgotsch poparł Austriaków, popadł w niełaskę króla i w 1758 r. został skazany na banicję. Odtąd przebywał w Jaworníku i stąd administrował austriacką częścią diecezji. Częścią pruską w jego imieniu zarządzali wikariusze. Pierwszym był, wcześniejszy proboszcz w Paczkowie, Jan Maurycy baron von Strachwitz, który po wygnaniu biskupa Schaffgotscha do Austrii, jako wikariusz apostolski przejął faktyczne rządy w pruskiej części diecezji wrocławskiej, w tym oczywiście księstwie nyskim. Był lojalny wobec władz państwowych, przy czym wykazywał pełne posłuszeństwo decyzjom Stolicy Apostolskiej. Po śmierci biskupa Strachwitza, na życzenie władz pruskich, w 1781 r. sufraganem wrocławskim i administratorem pruskiej części diecezji wrocławskiej został, urodzony w Starowicach k. Grodkowa Ferdinand von Rothkirch. Po śmierci biskupa Schaffgotscha w 1795 r. zakończył urzędowanie jako administrator. Władze państwowe zamierzały go uczynić zarządcą wcielonych do Prus ziem polskich, ale Rothkirch odmówił z powodu złego stanu zdrowia. Blisko półwieczne rządy Schaffgotscha zapisały się bardzo dobrze w dziejach 60 Historia księstwa Nyskiego - od wojen śląskich do sekularyzacji austriackiej części księstwa nyskiego. Najjaskrawszym tego przejawem było gruntowne przebudowanie jego rezydencji na zamku Johanessberg w Javorniku. Sprowadził tu Karla Dittersa, później von Dittersdorf, który pełnił funkcje nadwornego kapelmistrza i jednocześnie zarządcy dóbr biskupich. Jako nadworny kapelmistrz księcia-biskupa napisał 127 symfonii, 256 kompozycji wokalnych i instrumentalnych i 44 opery, między innymi: Don Kichota, Czerwonego kapturka, Wesołe kumoszki z Windsoru. Uważany jest za tworcę niemieckiej operetki. Filip Schaffgotsch prowadził także kolonizację niezasiedlonych jeszcze górskich już terenów księstwa nyskiego. To jemu zawdzięczają swe powstanie Filipovice (niem. Phillipsdorf) – wieś u podnóża Červene hory, przy drodze z Jesenika do Šumperku przez Červenohorske sedlo. Powstała w trakcie ostatniej akcji kolonizacyjnej doliny Białej. Na jego też cześć, jak nie trudno się domyśleć, otrzymała swoją nazwę (pierwotnie Phylippsdorf). W 1777 r. parcelację biskupiego majątku w tym miejscu, a jednocześnie akcję osadniczą przeprowadził wspominany biskupi burgrabia Carl Ditters von Dittersdorf. Pierwotnie wieś liczyła zaledwie 15 osadników, którym przydzielono teren ok. 13,5 ha pastwisk. Było to jednak za mało, aby mogła funkcjonować cała wieś, dlatego też po licznych protestach rozszerzono przydzielony teren. Oprócz pasterstwa, sprowadzeni tu chłopi żyli głównie dzięki wyrębowi lasu, gdyż po szeregu wojen w całej monarchii brakowało drewna. Surowy górski teren pozwalał na uprawę jedynie odrobiny owsa i lnu. W roku 1806, w Filipovicach było już 17 gospodarstw i 86 mieszkańców, a dwadzieścia lat później 22 gospodarstwa i aż 135 mieszkańców. Dzisiejsza Bělá pod Pradědem to ostatnia z osad założonych przez biskupów wrocławskich. Podobnie jak w przypadku Filipovic, jej początki sięgają czasów ostatniej akcji kolonizacyjnej w dolinie rzeki Białej Głuchołaskiej, już po śmierci Schaffgotscha w 1795 r.. W 1796 r. powyżej Domašova, została założona nowa osada, która od imienia urzędnika biskupiego Josepha von Malnitzkiego, otrzymała nazwę Kolonie Melnik bei Thomasdorf. Nie przetrwała jednak długo, praktycznie w ogóle się nie rozwijając. Już w 1798 r. biskup Jan Chrystian Hohenloe, ponownie rozpoczął jej historię. Połączone to było również ze zmianą nazwy osady na Waldenburg, od szlacheckiego przydomku biskupa – von Waldenburg. W imieniu biskupa wieś zakładał Joseph Schreiber z Domašova, który otrzymał 300 złotych oraz 5,7 ha lasu i pastwisk na stworzenie sołectwa i wybudowanie karczmy. Zgodnie z umową, w przeciągu dwu lat miał wykarczować las i zacząć płacić podatek w wysokości 30 krajcarów za tzw. „měřic” (od Quadratmetze) czyli 0,19 ha. Od 1799 r. prowadzone są już w Bělé księgi metrykalne, a dziewięć lat później powstała tu szkoła, do której w 1828 r. uczęszczało 36 dzieci. Wojny napoleońskie i sekularyzacja Sukcesy Napoleona Bonaparte nie pozostały bez wpływu na losy księstwa nyskiego. Można nawet stwierdzić, że dla tej kwestii były decydujące. Pruskie klęski pod Jeną i Auerstedt postawiły państwo Hohenzollernów w bardzo ciężkim położeniu. Uważana za dotychczas niezwyciężoną, armia została rozbita, a jej resztki wycofywały się w panice ulegając ogromnej demoralizacji. Wojska napoleońskie w bardzo krótkim czasie zajęły większą część państwa pruskiego. Na Śląsk wkroczył korpus pod dowództwem brata cesarza Francuzów, księcia Hieronima Bonaparte. Historia księstwa Nyskiego - od wojen śląskich do sekularyzacji 61 W połowie lutego 1807 r., po ponad dwóch miesiącach walk na Śląsku, w rękach pruskich pozostała jedynie połowa twierdz (Nysa, Koźle, Kłodzko i Srebrna Góra). Twierdza nyska, była jedną z najsilniejszych na Śląsku. Pod dowództwem gubernatora gen. Georga Steensena, mającego wówczas 71 lat, pozostawało około 6 tys. ludzi. Tuż przed podejściem wojsk oblężniczych, dowództwo wydało rozkaz, aby rozebrać większość mostów, pozostawiono jedynie most Berliński na Nysie Kłodzkiej oraz zalać część podejść do umocnień. Wchodzące w skład armii Napoleona wojska wirtemberskie zablokowały podejścia do twierdzy początkowo od północnego zachodu, następnie rozszerzając na południe, powoli rozpoczynając ostrzał artyleryjski. W wyniku ostrzału 2 marca zginęło 60–80 mieszkańców okolic Nysy. Przez cały marzec, siły oblegających były powoli wzmacniane i uzupełniane, tak że generał Vandamme na początku kwietnia zameldował gotowość kontynuacji regularnych prac oblężniczych. 16 kwietnia rozpoczęło się regularne bombardowania Nysy. Intensywny ogień artyleryjski prowadzony przez wojska napoleońskie trwał średnio 5–6 godzin na dobę i dokonywał straszliwych spustoszeń w zabudowie miejskiej, szereg domów nie nadawało się do zamieszkania. W samym mieście głównym celem był budynek gimnazjum, który po wielu trafieniach udało się oblegającym zapalić, ponadto zniszczeniu uległ pobliski kościół wniebowzięcia NMP. Po blisko dwutygodniowych negocjacjach kapitulacyjnych, 16 czerwca 1807 roku, załoga twierdzy Nysa, licząca nieco ponad 4 tys. żołnierzy, wyszła z twierdzy przez bramę Jerozolimską. Napoleon początkowo planował pozostawienie w mieście swego stałego garnizonu. W jego skład miały wchodzić także polskie oddziały o nazwie Legii Polsko – Włoskiej. Dowódcą Legii z rozkazu cesarza miał zostać generał Józef Grabiński. Kadra Legii składała się z weteranów legionowych z Włoch i była uzupełniana rekrutami z Polski. Ostatecznie jednak Bonaparte zrezygnował z zamiaru pozostawienia swej załogi w Nysie i 13 listopada 1808 r. jego wojska opuściły miasto. Już w czasie przejęcia przez Prusy najwyższej władzy w kraju, śląskie klasztory obłożone zostały wysokimi podatkami oraz reglamentacją dóbr pozyskanych z działalności gospodarczej. Borykały się one również z coraz niższym naborem mnichów. Po przegranej wojnie z Francją, Prusy, w wyniku pokoju zawartego w Tylży w 1807 roku, zostały zobowiązane do wypłaty nadzwyczaj wysokich kontrybucji. W konsekwencji dnia 30 października 1810 roku wydano edykt zarządzający całkowitą sekularyzację w całym państwie pruskim, w tym również w prowincji Śląsk. Poprzez kasatę dóbr duchownych Król Fryderyk Wilhelm III wybrał stosunkowo łatwą do przeprowadzenia polityczną metodę, aby móc spłacić wojenne odszkodowania. Około 80 podległych likwidacji klasztorów utraciło dobra ziemskie oraz majątki na korzyść państwa. Duchowni zmuszeni zostali do złożenia habitów i tym samym zostali pozbawieni praw i obowiązków, wynikających z dotychczasowego życia we wspólnocie. Dla potrzeb państwa pruskiego wykorzystywano wszystko, co można było spieniężyć lub przeznaczyć na cele wojenne. Zabierano nawet kościelne dzwony z których odlewano armaty, które już wkrótce przydały się w całkowitym wypędzeniu Francuzów ze Śląska. Poprzez utratę swych majątków Kościół pozbyć się musiał nie tylko panowania i praw wynikających z patronatu, lecz zarazem utracił ostatecznie swe wpływy polityczne i możliwość kształtowania życia społecznego. Przywłaszczenie majątku duchownego przez zasłużonych pruskich oficerów, wysokich urzędników administracji oraz przedstawicieli śląskiej szlachty protestanckiej odmieniło całkowicie charakter władzy państwowej. 62 Historia księstwa Nyskiego - od wojen śląskich do sekularyzacji Symbolem konsekwencji sekularyzacji w samej nysie może być tutejszy zamek. Po sekularyzacji dóbr kościelnych przystąpiono do jego częściowej rozbiórki. Obiekt zaadaptowano na magazyny dla wojska. Wzniesiono nowe zabudowania o charakterze gospodarczym, oparte o południowo-wschodni odcinek murów obronnych z basztami. Biskup Hohenloe był słabo zainteresowany sprawami religijno-kościelnymi i nadal działał w masonerii. Po sekularyzacji dóbr kościelnych w 1810 r. na znak protestu zamieszkał w austriackiej części diecezji. Księstwo Nyskie, jeszcze tylko niecałe czterdzieści lat istniało właśnie po tej stronie granicy. Zgodnie ze swoją wolą biskup Hohenloe został pochowany na cmentarzu w Javorníku. Jego grób zachował się do dziś. W latach 1945–1991 spoczywał w nim także kardynał Adolf Bertram, który jako ostatni biskup wrocławski używał honorowego tytułu księcia nyskiego. Wybrana bibliografia: • Dubiel Krystyna, Nysa, Podróż po fortach, Nysa 2013. • Kisiel Robert, Pierwsze formacje ułańskie na Śląsku 1741 – 1745, w; „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 1/2001. • Kisiel Robert, Strzegom – Dobromierz 1745, Warszawa 2001. • Kracherowa Nina, Partyzant moralności. Fryderyk II, Katowice 1989. • Mahel Richard: Stanovení státní hranice v niském knížectví v rámci nové slezské hranice po míru vratislavském 1742, W: „Jesenicko. Vlastivědný sborník”, sv. 6., Jeseník 2005. • Maroń Jerzy, Śląsk w konfliktach zbrojnych w Europie Środkowej od X. do XX. wieku, w „Śląski Labirynt Krajoznawczy” t. 2 Wrocław 1990. • Nowack Alfons, Okolice Prudnika w pierwszej wojnie śląskiej, w: „Ziemia Prudnicka – Rocznik 2003”, Prudnik 2003. • Olejniczak Andrzej, Twierdza Nysa na tle twierdz śląskich w wojnie 1806/1807, W: „Nyskie fortyfikacje na przestrzeni wieków”, Nysa 2010. • Salmonowicz Stanisław, Fryderyk II, Wrocław 1981. • Tschuppik Karol, Maria Teresa, Warszawa 1948. • Weil Maurice Henri, I wojna śląska (1740–1742), Oświęcim 2014. • Zdanowicz Tadeusz, Pruskie oblężenie Nysy w 1741 roku, W: Nyskie fortyfikacje na przestrzeni wieków, Nysa 2010. • Zuber Rudolf, Jesenicko v období feudalismu do roku 1848, Ostrava 1966. Historia księstwa Nyskiego - od wojen śląskich do sekularyzacji 63 Architektura dawnej Nysy 1 Mariusz Krawczyk N ysa to miasto o blisko osiemsetletniej, bogatej historii. Miasto biskupów wrocławskich; od XIV do XIX wieku stolica księstwa biskupiego, w okresie nowożytnym twierdza militarna. W ciągu wieków istnienia Nysy zmianom ulegała tkanka zabudowy miasta – od drewnianego miasta średniowiecznego, poprzez zabudowę murowaną epoki gotyku, fundacje renesansowe, aż do rozkwitu architektury okresu baroku. W XVIII w. Nysa została ściśnięta gorsetem umocnień fortyfikacyjnych, których demontaż rozpoczął się w końcu XIX wieku wraz z likwidacją twierdzy wojskowej. Zasadnicza cezura to 1945 rok i okres pierwszych lat po II wojnie światowej, kiedy to śródmieście Nysy legło w gruzach, większość kamienic stanowiących zasadniczą substancję architektoniczną Nysy zostało wyburzonych i rozebranych, a w ich miejscu powstały bloki mieszkalne o znacznie luźniejszym rozplanowaniu i jedynie pośrednio nawiązujące do dawnego układu architektonicznego. Początki Nysy – Stare i Nowe Miasto Najstarsza pewna data związana z miastem Nysa to 1223 rok. Przyjmuje się zatem, że lokacja Nysy nastąpiła przed 1223 rokiem. W innych XIII-wiecznych dokumentach mowa jest o Starym i Nowym Mieście. Nowe Miasto to nowo lokowany organizm miejski, w ramach którego wytyczony został plac rynkowy oraz odchodzące od niego ulice i działki miejskie, czyli centrum miasta w naszym współczesnym pojęciu. Na południowy wschód od Nowego Miasta funkcjonowało Stare Miasto – pierwotna, starsza osada o charakterze wiejskim. Stare Miasto od XIV wieku uważane było za przedmieście właściwej Nysy, ale aż do XVIII w. wykazywało pewne odrębności w zakresie funkcjonowania prawnego. Z wieku XVII (kronika proboszcza św. Jakuba – Johanna Felixa Pedewitza 1654-1705) pochodzi informacja o konsekracji kościoła św. Jakuba i Agnieszki dokonanej w 1198 r. przez biskupa Jarosława. Stąd też w literaturze historycznej można spotkać informacje mówiące o istnieniu osadnictwa na terenie obecnego centrum już w XII, a nawet X (!) 1Jest to zmodyfikowana wersja artykułu, który ukazał się w 2013 roku w wydawnictwie Nyskie Szkice Muzealne, t. VI; M. Krawczyk, Nysa – przemiany architektoniczne miasta na przestrzeni dziejów, s. 67 – 92. 64 Architektura dawnej Nysy Architektura dawnej Nysy 65 Ryc. 1. Plan Nysy według Georga Hayera – 1596 r. Ryc. 2 Nieistniejąca Wieża Celna poprzedzona fosą i bramą nowożytnych fortyfikacji; obok bryła kościoła pw. Zwiastowania NP. Marii przed przebudową z lat 1881-85. 66 Architektura dawnej Nysy wieku2. Należy podkreślić, że wyniki licznych, prowadzonych na terenie centrum miasta badań archeologicznych wykluczają istnienie na terenie Nowego Miasta osadnictwa starszego niż I połowa XIII wieku. Świadczy o tym datowanie zabytków znajdywanych w części spągowej miejskich nawarstwień kulturowych, a także datowanie dendrochronologiczne elementów zabudowy drewnianej uzyskane dla rejonów ul. Kupieckiej i Rynku Garncarskiego, ul. Kądziołki, Wyzwolenia i Bielawskiej. Na przykład pewne daty ścięcia drzew użytych do zabudowy w ulicy Wyzwolenia to rok 1226 (pal z nabrzeża kanału płynącego przez centrum) i lata 1228-43 (elementy budynków), belka z zabudowy ulicy Kądziołki datowana jest na 1239 rok, a z ulicy Bielawskiej na rok 1276. Uzyskane datowanie elementów konstrukcji drewnianych może wskazywać na kolejność zagospodarowywania i zabudowy działek miejskich poczynając od centrum miasta: przyrynkowa ul. Wyzwolenia – co najmniej lata 20. XIII wieku, ulice Kądziołki i Kupiecka w pobliżu kościoła Św. Jakuba i Agnieszki – lata 30. i 40. XIII wieku, ul. Bielawska – południowy kraniec Nowego Miasta – lata 70. i 80. XIII wieku3. Co do dawnej metryki kościoła św. Jakuba sięgającej 1198 roku – obecna świątynia pochodzi z I połowy wieku XV. Prowadzone tu w 1938 roku badania archeologiczno -architektoniczne doprowadziły do odsłonięcia 2 starszych faz budowli romańsko-gotyckiej; starszej datowanej na I ćwierć XIII wieku lub okres nieco późniejszy i młodszej, datowanej na połowę XIII wieku (czyli kościół z okresu lokacji miasta i budowla następna, wzniesiona zapewne w miejsce zniszczonej w 1241 roku w wyniku najazdu Tatarów)4. Nie znaleziono pozostałości świątyni starszej – XII-wiecznej. Reasumując – najstarsza pewna data związana z miastem lokowanym – Nowym Miastem to 1223 rok. Takie datowanie znajduje potwierdzenie w materiale archeologicznym. Datę 1198 jako czas konsekracji kościoła św. Jakuba należy umieścić raczej w kategorii tradycji, niż popartego faktami historycznymi wydarzenia. Ewolucja umocnień obronnych Nysy od średniowiecza po koniec XIX w. Znakomitym źródłem ikonograficznym do poznania architektonicznego pejzażu dawnej Nysy jest plan miasta autorstwa Georga Hayera z 1596 roku. Widzimy tu w szczytowej formie rozkwitu Nowe i Stare Miasto, gdzie jeszcze przeważa zabudowa gotycka. Nowe Miasto otoczone murami obronnymi (w części obwodu podwójna linia murów), zaopatrzone w baszty i 4 wieże bramne (ryc. 1). Pierwsze urządzenia obronne to obwarowania drewniano-ziemne wzmiankowane w połowie XIII wieku. Ciąg murów kamienno-ceglanych wzniesiono w połowie XIV wieku za czasów biskupa Przecława z Pogorzeli. System obejmował 4 bramy: Ziębicką, 2 porównaj np.: W. Dziewulski, Nysa, [w:] Studia z Historii Miast Polskich, r. 6, 1957, zeszyt 2, s. 181; J. Pudełko, Zagad- nienie wielkości powierzchni średniowiecznych miast Śląska, Wrocław 1967, s. 28; J. Leszczyński, Zarys dziejów miasta do roku 1740, [w:] Miasto Nysa Szkice Monograficzne, Wrocław 1970, s. 17-18 3M.Krawczyk, Początki średniowiecznej Nysy w świetle badań dendrochronologicznych, [w:] Nyskie Szkice Muzealne, I, 4 Muzeum w Nysie 2008, s. 17-21 W. Urban, Z. Zalewski, Z dziejów kościoła i parafii św. Jakuba w Nysie, Nysa 1998, s. 16-18; tu dalsza lit. Architektura dawnej Nysy 67 Ryc. 3 Nieistniejąca Wieża Celna z bramą przejazdową; widok od strony ul. Celnej sprzed 1881 r. Ryc. 4 Portal ratuszowy z datą 1488, herbem Nysy i biskupa Jan IV Rotha; obecnie w zbiorach Muzeum w Nysie. 68 Architektura dawnej Nysy Ryc. 5 Fragment placu rynkowego (Buttermarkt) z zabudową bloku śródrynkowego, wieżą ratuszową, nieistniejącą północną pierzeją rynku i kościołem św. Jakuba – koniec lat 30. XX w. Architektura dawnej Nysy 69 Ryc. 6. Zachodnia pierzeja Rynku widziana od strony północno-wschodniej; na pierwszym planie budynek magistratu wzniesiony w 1872 r. Wrocławską, Bracką, Celną oraz 28 baszt 5 (ryc. 2, 3). W 1414 roku wzmiankowane jest międzymurze, a więc na części obwodu wzniesiono drugą linię murów. Do dziś zachowały się dwie wieże bramne: Wrocławska i Ziębicka, obie przebudowane w części szczytowej – pierwsza z nich na przełomie XVI i XVII w. otrzymała manierystyczne zwieńczenie, druga – przebudowana w II połowie XIX w. w duchu „romantyzmu militarnego”, stanowiącego luźne nawiązanie do średniowiecznej architektury obronnej (ganek z parapetem i strzelnicami oraz krenelaż). W portalu rzeźba lwa umieszczona tu w 1922 roku, datowana na II połowę XVI wieku, choć wedle tradycji miała to być pochodząca z Ziębic zdobycz wojenna mieszczan nyskich z 1489 roku6. W 1594 roku Jan Schneider von Lindau zaprojektował nowy system obronny w typie systemu bastionowego szkoły nowowłoskiej, przystosowany do obrony przed ogniem artyleryjskim. Bastiony połączone tzw. kurtynami; całość otaczały wody fosy. Projekt ten widnieje w lewym dolnym rogu planu Hayera z 1596 roku – teren Nowego Miasta miał być otoczony pierścieniem sześciu bastionów. Plan Hayera 5J. Kębłowski, Nysa. Śląsk w zabytkach sztuki, Wrocław 1972, s. 251-260; W. Romiński, Umocnienia i fortyfikacje Nysy od XIII do pierwszej połowy XVII w., [w:] Ziemia Nyska – wielokulturowa historia regionu Opole 2002, s. 54-56; T. Zdanowicz, Nowożytne fortyfikacje Nysy do 1741 roku, [w:] Nyskie fortyfikacje na przestrzeni dziejów, Nysa 2010, s. 25-28. 6 J. Kębłowski, op. cit., s. 257 70 Architektura dawnej Nysy Ryc. 7 Ratusz – wieża po renowacji i Sala Miejska (Stadthalle) zbudowana w 1922 roku; na ścianie dolnej części wieży widoczny ślad szczytu starszej budowli ratuszowej – koniec lat 30. XX w. Architektura dawnej Nysy 71 ukazuje realizację bastionu przy zamku biskupim oraz ufortyfikowanie Starego Miasta (ryc. 1). Już około 1643 roku fortyfikacje te zaczęto przebudowywać w typie szkoły staroholenderskiej. Ilość bastionów Nowego Miasta powiększono do dziesięciu. Były to bastiony: Jakuba, Mikołaja, Marii, Jana, Marii Magdaleny, Piotra i Pawła, Ziębicki, Jadwigi i Katarzyny7. Do naszych czasów przetrwał jeden z nich – przebudowany w latach 1741-58 bastion św. Jadwigi. W 1656 roku przebudowano bramę Wrocławską poprzedzając ją mostem. Nowy etap rozwoju fortyfikacji rozpoczął się po zajęciu Śląska przez Prusy. Wzniesiono nowe systemy fortyfikacyjne według koncepcji samego Fryderyka Wielkiego i projektu generała inż. Gerarda Korneliusa von Walrawe8. Fortyfikacje te objęły teren dotychczasowych fortyfikacji (pierścień wokół centrum) oraz utworzono nowe – tak zwane Fortyfikacje Górne z Fortem Prusy. W 1745 roku po drugiej stronie Nysy Kłodzkiej powstało odrębne miasto wojskowe – Friedrichstradt9. Od roku 1877 następowała stopniowa likwidacja twierdzy, a Nysa oficjalnie przestała być twierdzą w roku 1903. Rynek i zabudowa śródrynkowa w ujęciu archeologicznym i historycznym (ryc. 4) Na rycinie Georga Hayera z 1596 r. na palcu rynkowym ukazano ratusz ze strzelistą wieżą, a obok – ciąg budynków składających się na blok śródrynkowy – kramy miejskie i kamienice (ryc. 1). Poniżej krótkie kalendarium poświęcone najstarszej zabudowie bloku śródrynkowego10: • 1245 – wzmiankowany dom kupców; wymurowany w 1303 r.; posiadał 24 komory kupieckie (sukiennice), • 1310 informacja o budowie murowanej hali – 24 kramy dla handlu materiałami importowanymi i przedmiotami zbytku, • 1313 – wzmiankowane nowe budowle, prawdopodobnie murowane: ławy piekarskie, szewskie, rzeźnicze, • 1347 – wzmianka o ratuszu (ale wzmianka już z 1311 roku sugeruje istnienie siedziby władzy); budowla ratusza z wieżą z lat 1488-89, potwierdzona datą na kamiennym portalu zachowanym w zbiorach Muzeum w Nysie (ryc. 5). Ratusz przetrwał w pierwotnej formie do 1782 r., kiedy to został przebudowany na kościół ewangelicko-garnizonowy. Od r. 1872 nowa siedziba magistratu wzniesiona została przy północno-zachodnim narożu Rynku (ryc. 6). Część urzędów miała swoją siedzibę w dwóch skrajnych kamienicach północno-wschodniej pierzei 7 J. Kębłowski, op. cit., s. 261 8W Romiński, Inżynier wojskowy i architekt Gerhard Cornelius Walrave, [w:] Nyskie Szkice Muzealne, Muzeum w Ny- sie 2012, s. 37-48 9J. Kębłowski, op. cit., s. 262-267; G. Podruczny, Budownictwo wojskowe w Nysie w latach 1742-1807, [w:] Nysa. Sztu- ka w dawnej stolicy księstwa biskupiego, red. R. Hołownia, M. Kapustka, Wrocław 2008, s. 61-73 np.: M. Krawczyk, Blok śródrynkowy w Nysie – rys historyczny i wyniki badań archeologicznych, [w:] Nyskie Szkice Muzealne, I, Muzeum w Nysie 2009, s. 19-36; tu dalsza lit. 10porównaj 72 Architektura dawnej Nysy śródrynkowej, określanych z czasem jako „stary ratusz”. Kolejna przebudowa budynku ratuszowego miała miejsce w roku 1922, kiedy to kościół przebudowany został na halę miejską „Stadthalle” (ryc. 7). Po powodzi w 1938 roku budynek dawnego ratusza rozebrano z myślą o jego odbudowie. Na początku lat 40. XX wieku zrealizowano tylko pierwszy etap inwestycji, to jest wzniesiono żelbetonowe fundamenty i piwnice, istniejące do dnia dzisiejszego i widoczne jako rozległy podest obok nowo wzniesionej wieży ratuszowej11. Na planie G. Hayera z 1596 r. od strony wschodniej bloku śródrynkowego widoczny jest ciąg szczytów kamienic mieszczących w swych wnętrzach sklepy – budowle powstałe najpewniej w II połowie XVI w. Są to tak zwane „Sonnenbauden” (ryc. 1). Przyziemia tych kamienic odsłonięto w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych tu w 1999-2000 oraz 2006 roku 12 . Prawdopodobnie proces budowy tych kamienic postępował stopniowo od północy, od budynku ratusza, a za zwieńczenie procesu zabudowy bloku śródrynkowego uznać należy wzniesienie Domu Wagi Miejskiej w 1604 roku, stanowiącego jego zamknięcie od strony południowej. Prawdopodobnie (wg opinii inż. Stanisława Kramarczyka), po pożarach miasta w XV/XVI w. dokonano przebudowy całej wschodniej pierzei rynku, która polegała na cofnięciu zabudowy o kilka metrów, co powiększyło wschodnią część placu rynkowego, właśnie przed frontem wspomnianego wyżej ciągu zabudowy kamienicznej. Świadectwem tych zmian były sklepione piwnice wysunięte przed fasady domów, które do 1945 roku funkcjonowały przed wschodnią pierzeją rynku nyskiego 13. Dom Wagi Miejskiej – program ikonograficzny elewacji Dom Wagi Miejskiej został wzniesiony w 1604 roku z fundacji biskupa Jana IV Sitcha jako siedziba zarządu administracji księstwa biskupiego oraz izba wag i miar. Prawdopodobnie około 1700 roku - pod wpływem jezuitów - elewacja frontowa uzyskała dekorację malarską niosącą nowe treści polityczne i religijne. Budynek został mocno uszkodzony w czasie oblężenia Nysy w 1807 roku. W latach 1886-90 dokonano jego renowacji, łącznie z pokrywającymi jego ściany malowidłami, które zostały odnowione, ale i w dużej części „dokomponowane” na nowo (ryc. 8). Frontowa, najbardziej reprezentacyjna część budynku legła w gruzach w 1945 roku. W części architektonicznej odbudowany został już w latach 1947-48, natomiast rzeźbiarski program fasady głównej zrekonstruowano w 2012 roku. Składają się na to: figura Michała Archanioła na szczycie budynku oraz kobiece postacie – personifikacje Wiary, Mądrości, Miłości, Umiaru, Siły, Nadziei i Sprawiedliwości. Na odtworzenie czekają przedstawienia rzeźbiarskie 2 herbów Nysy oraz bogaty program malarski znany z dawnych rycin i fotografii; w układzie pasowym, na poziomach poszczególnych kondygnacji widniały tu liczne 11Z. Bandurska, Studium historyczno-ikonograficzne ratusza w Nysie, maszynopis w archiwum Opolskiego Wojewódz- kiego Konserwatora Zabytków, PKZ Wrocław 1990; M. Sikorski, Nysa. zabytki i historia, Nysa 2011, s. 102 12M. Krawczyk, 2009, op. cit., s. 27,30-32; K. Pawlik, Wstępne studium historyczno-ikonograficzne Rynku w Nysie, ma- szynopis, Muzeum w Nysie 1995, s. 15 13K. Pawlik, op. cit., s. 14 Architektura dawnej Nysy 73 Ryc. 8 Fasada Domu Wagi Miejskiej, w tle fragment wieży ratuszowej przed renowacją –początek XX w. 74 Architektura dawnej Nysy Ryc. 9 Kamienica Pod Patrycjuszem – przed 1906 rokiem. Architektura dawnej Nysy 75 przedstawienia, w tym między innymi: popiersia dziewięciu proroków i królów starotestamentowych, jedenastu bohaterów germańskich, głowy władców karolińskich i saskich od Pepina do Henryka II, głowy i herby cesarzy niemieckich, ponadto – liczne przedstawienia herbowe, a w części centralnej wizerunek Madonny14. Kamienica „Pod Patrycjuszem” Kamienicę „Pod Patrycjuszem” wzniesiono w północnej części wschodniej pierzei Rynku, w pierwszych latach XVII w. z fundacji biskupa wrocławskiego Jana IV Sitscha (Rynek nr 18). Obok budynku Domu Wagi Miejskiej powstałej w tym samym czasie była to jedna z najbardziej reprezentacyjnych budowli nyskiego Rynku. Fasada była bogato zdobiona malowidłami oraz elementami plastycznymi. Jej nazwa pochodziła od rzeźby nyskiego notabla, która zdobiła fasadę kamienicy na wysokości pierwszego piętra. Manierystyczny portal tej kamienicy powstał w 1603 roku. Wśród motywów zdobniczych znajdują się tu: głowa św. Jana Chrzciciela na misie, w trójkątach łuku figury aniołów z wieńcami laurowymi oraz 3 tarcze herbowe; jedna z nich to herb fundatora – biskupa Jana Sitcha (ryc. 9). W 1906 roku portal ten przeniesiono do otworu bramnego Wieży Wrocławskiej15. Kamienica została zniszczona w 1945 roku. Obok wymienionego wyżej portalu z kamienicy tej zachowały się dwa inne elementy: metalowa krata portalowa z datą 1605 oraz ceramiczna figura mieszczanina w stroju renesansowym, które znajdują się w zbiorach Muzeum w Nysie. Stare Miasto – krótki rys historyczny Stare Miasto to pierwotna osada otwarta, być może o metryce wczesnośredniowiecznej, starsza od miasta lokowanego (Nowe Miasto). Posiadało luźniejszą niż Nowe Miasto zabudowę, z zapleczem w postaci ogrodów i niezbyt regularną sieć ulic. Z czasem zyskało własne umocnienia obronne w postaci wałów drewniano-ziemnych, z trzema bramami: Mikołajską, Bielawską i Zbójecką. Funkcjonowały tu 3 gotyckie kościoły: pw. św. Mikołaja przy bramie Mikołajskiej (obecny wylot ul. Prudnickiej), kościół Matki Boskiej w Różach, który wraz z towarzyszącym szpitalem stanowił własność zakonu bożogrobców16 oraz kościół św. Jana Chrzciciela – wzmiankowany w roku 1240, choć istniał już zapewne wcześniej (ryc. 1). Był to kościół parafialny, pełnił także funkcję kolegiaty. Niszczony, jak i całe przedmieście w czasie najazdu Tatarów, husytów, w czasie wojny trzydziestoletniej. W związku z budową nowego systemu obronnego, w 1663 roku z kościoła pozostawiono tylko wieżę, którą rozebrano w roku 174117. W związku ze znaczną rozbudową i poszerzeniem pasa umocnień fortyfikacyjnych pruskiej twierdzy Nysa, Stare Miasto w pierwotnej formie przestało właściwie 14B. Ruffert, Das ehemalige Kämmereigebäude in Neisse und seine Malereien, [w:] Oberschlesien, r. 13, 1914-15, s. 167-175; J. Kębłowski, op. cit., s. 207-210; M. Sikorski, op. cit., s. 105-107 15Kębłowski, op. cit., s. 257 16 M. Kapustka, Róże, lilie i pruskie armaty. Nyska świątynia Maria in Rosis w wojennej poetyce kontrreformacyjnego i Ko- ścioła, [w:] Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego, red. R. Hołownia, M. Kapustka, Wrocław 2008, s 251-267 17J. Kębłowski, op. cit., s. 176-7 76 Architektura dawnej Nysy Ryc. 10 Budynek Główny dworu biskupiego, w głębi dachy i wieża zamku biskupiego, z boku arkadowy most łączący budynki dworu i pałacu biskupiego; rys. F. B. Werner, I połowa XVIII w. Ryc. 11 Nowa Budowla Elektorska zwana też Szpitalem św. Trójcy; rys. F. B. Werner, I połowa XVIII w. Ryc. 12 Ogród biskupi nad Nysą Kłodzką; rys. F. B. Werner, I połowa XVIII w. Ryc. 13 Ulica Celna 26 – kamienice po przebudowie w 1906 r. Architektura dawnej Nysy 77 istnieć, a miejsce dawnej zabudowy podmiejskiej zajęły ciągi dzieł fortecznych – ceglano-kamienno-ziemnych umocnień. Dopiero po likwidacji twierdzy w latach 20. XX wieku zbudowano tu nowe osiedle nawiązujące swym planem i architekturą do nie istniejącego Starego Miasta. Są to rejony obecnych ulic: Prudnickiej, Mariackej, Wita Stwosza i Placu Staromiejskiego. Ciągi kamienic z podcieniami miały przypomnieć o dawnej architekturze tego rejonu miasta, a łukowate przejścia bramne to pamiątki po dawnych trzech Bramach Starego Miasta18. Nysa barokowa To w okresie baroku Nysa zyskała miano „śląskiego Rzymu”. Przełom XVII i XVIII wieku to w Nysie okres ożywionego ruchu budowlanego. Nowo wznoszone kościoły, klasztory, rezydencje i budynki użyteczności publicznej oraz mieszczańskie kamienice nadały miastu nowy charakter. Co więcej, wiele spośród tych budowli za sprawą swego nowatorstwa, skali i artystycznego kunsztu należy do czołowych osiągnięć budownictwa barokowego w skali całego Śląska. Zespół budowli jezuickich przy Rynku Solnym. Jezuitów sprowadził do Nysy biskup Karol Habsburg w latach 20. XVII wieku. Przekazał im teren dawnego klasztoru bożogrobców oraz 14 domów obok. Po dalszych donacjach posiadłości jezuitów sięgały od dworu biskupiego aż po bramę Celną. Powstało tu jedno z największych na Śląsku założeń barokowych zakonu jezuitów. Najstarsze w zespole seminarium św. Anny (obecna Szkoła Muzyczna) powstała w latach 1656-57. Kościół p.w. Wniebowzięcia NM Panny zbudowano w latach 1688-92. Łączy się on z kolegium zbudowanym w latach 1668-80. W latach 1722-25 wzniesiono budynek gimnazjum i bramę łączącą te 2 obiekty (obecnie Liceum Ogólnokształcące Carolinum)19. Kościół i klasztor bożogrobców (Strażników Grobu Świętego) W zamian za teren przekazany zakonowi jezuitów, bożogrobcy otrzymali nadania przy ul. Brackiej. I tu właśnie, w miejscu starego kościoła p.w. św. Piotra i Pawła, w latach 1708-13 wznieśli nowy klasztor według planów Michała Kleina, a w latach 1720-27 kościół barokowy, wnętrze którego w 1730 roku otrzymało wspaniałe zdobienia w postaci iluzjonistycznych polichromii sklepień wykonanych przez Feliksa Antoniego Schefflera, przy współudziale jego brata, Krzysztofa Tomasza20. 18 Neisse. Das kommunale Bauschaffen der letzten Jahrzente, wyd. Miejskiego Urzędu Budownictwa w Nysie (Stadtbau- amt Neisse), 1930 r., Düsseldorf, wyd.Küthe & Co., s. 6, 19-27 19J. Kębłowski, op. cit., s. 110-138; K. Kalinowski, Barokowa architektura Nysy, [w:] Szkice Nyskie. Studia i Materiały, t. 1, Opole 1974, s. 16-37; M. Sikorski, op. cit., s. 81-96 20J. Kębłowski, op. cit., 138-173; K. Kalinowski, op. cit., s. 59; M. Sikorski, op. cit., s. 57-80 78 Architektura dawnej Nysy Ryc. 14 Ulica Celna 26 – widok kamienic przed 1900 r. Architektura dawnej Nysy 79 Dwór i pałac biskupi Kompleks rezydencjalny biskupów wrocławskich w Nysie szczyt swego rozwoju osiągnął w XVIII wieku jako zespół znakomitych budowli barokowych. Kuria biskupia określana obecnie mianem zespołu dworu biskupiego to przykład ewolucji zespołu architektonicznego od średniowiecznego założenia zamkowego aż po XIX wiek. Pierwsza wzmianka o siedzibie biskupiej w Nysie pochodzi z 1260 roku. W roku 1292 wzmiankowany jest zamek rozbudowywany i przebudowywany do schyłku XVI wieku. Była to budowla czteroskrzydłowa z dziedzińcem pośrodku 21. Od XVII wieku rozpoczęto budowę nowego kompleksu: w roku 1615 biskup Karol Habsburg wzniósł budynek z salą przyjęć, a w końcu XVII wieku powstał tak zwany Budynek Główny – jednopiętrowa budowla o długiej elewacji frontowej ulokowanej wzdłuż ul. Grodzkiej przy kanale fosy. Pozostałości średniowiecznego zamku rozebrano w 1824 roku 22 (ryc. 10). Pałac biskupi – obecnie siedziba Muzeum w Nysie, ulokowany został obok zabudowań dworu biskupiego. Kompleks budynków dworu zaczął pełnić funkcję zaplecza gospodarczego wobec spełniającej nowe wymogi budowli pałacowej. Pałac ma charakter rozległej, miejskiej rezydencji wzniesionej w XVII – XVIII wieku 23. Nowa Budowla Elektorska, zwana też Szpitalem św. Trójcy – fundacja biskupa Ludwika Franciszka Neuburga Była to wielka i monumentalna budowla wzniesiona na planie czworoboku z dziedzińcem wewnętrznym i 25-osiową fasadą główną. Pomieściła w sobie 8 dotychczasowych szpitali miejskich, a także schronisko dla księży emerytów. Było to założenie typu pałacowo-klasztornego – na planie czworoboku z dziedzińcem. W fasadzie głównej wejście podkreślone ryzalitem, obejmującym 2 lub 3 osie środkowe, natomiast w skrzydle przeciwległym, na osi budynku – kaplica nakryta kopułą, zwieńczoną latarnią (ryc. 11). Niestety, okres funkcjonowania tej imponującej budowli był bardzo krótki, bo obejmował okres od lat 20/30. XVIII wieku do 1741 roku, kiedy to z racji swego położenia na przedpolu miasta, decyzją austriackich władz wojskowych w obliczu zbliżającej się wojny austriacko-pruskiej, została rozebrana24. Ogród biskupi Ogród założył biskup Andrzej Jerin w końcu XVI wieku na „wyspie” pomiędzy rzeką Nysa Kłodzka a ciekiem Młynówki, przy zachodnim krańcu miasta. W tym samym miejscu w 1702 roku powstał nowy ogród Franciszka Ludwika Neuburga, który przetrwał do roku 1741. Był to ogród w stylu francuskim z sadzawkami i fontannami na osi, prawdopodobnie także z barokowymi rzeźbami. Środkowa sadzawka z fontanną 21J. Kębłowski, op. cit., s. 212-214; M. Krawczyk, Grody i zamki na ziemi nyskiej,[ w:] Nyskie Szkice Muzealne, III, Muzeum w Nysie 2010, s. 15,24 22J. Kębłowski, op. cit., s. 214-218 23E. Hałajko, Pałac biskupów wrocławskich w Nysie, [w:] Nyskie Szkice Muzealne, VII, Muzeum w Nysie 2014, s. 21-35; tu dalsza lit. 24J. Kębłowski, op. cit., s. 230-231; K. Kalinowski, op. cit., s. 46-49; M. Sikorski, op. cit., s. 109-110 80 Architektura dawnej Nysy otoczona była czterema dywanami roślinnymi. Przy wejściu do ogrodu znajdowały się dwa budynki flankujące wejście do jego wnętrza. Miały one charakter belwederu, z tarasami widokowymi na płaskich dachach. Ogród zamykał taras ze schodami, na którym zbudowano parterowy, siedmioosiowy pałacyk. Od rzeki ogród oddzielony był wysokim murem (ryc. 12). Podobnie jak Nowa Budowla Elektorska nie przetrwał on czasu wojny austriacko-pruskiej w 1741 roku, a po tym okresie w jego miejscu wzniesiono pruskie dzieła forteczne25. Kamienice mieszczańskie Profesor Janusz Kębłowski napisał: „Nie ulega wątpliwości, ze Nysa należała do miast mających najwspanialszą zabudowę mieszkalną, zwłaszcza z doby renesansu i manieryzmu, także baroku. (...) Z tych zasobów, zwłaszcza w wyniku ostatniej wojny nie pozostało wiele”26. Powyższe zdanie dobitnie uzmysławia w jak wielkim stopniu zagładzie uległa architektoniczna tkanka historycznej Nysy po 1945 roku, kiedy to zniszczenia wojenne i szkodliwe decyzje o rozbiórce wielu cennych budynków zmieniły charakter miasta. Już w czasie XIII-wiecznej lokacji zakładano, że Nysa będzie znaczącym w skali Śląska organizmem miejskim. Świadczy o tym chociażby duża ilość wytyczonych parcel pod zabudowę, w liczbie około 300. Dość szybko zabudowa drewniana wypierana była przez murowaną. Plan G. Hayera z 1596 roku ukazuje nam już w pełni ukształtowane miasto z murowanymi kamienicami (ryc. 1). Niewielkie wymiary działek pozwalały w XVI wieku na budowę dwu- i trójosiowych kamienic. Od czasu baroku następował proces łączenia sąsiadujących wąskich działek co umożliwiało budowę szerszych, czteroosiowych kamienic. Proces ten postępował w kolejnych wiekach, co widoczne jest na przykład na starych XIX- i XX-wiecznych fotografiach ukazujących zmiany i ewolucję zabudowy kamienicznej. Towarzyszyło temu nadbudowywanie kolejnych pięter, wskutek czego gotyckie szczyty zabudowy zastępowane były przez renesansowe, następnie barokowe, aż po okres przełomu XIX i XX wieku (ryc. 13, 14). Tak więc tego typu budowle w warstwie fundamentowej i piwnicznej mogły być datowane na okres gotyku lub renesansu, a w partii szczytowej na XVIII, XIX lub XX wiek27. Działki jak we wszystkich miastach o średniowiecznej proweniencji zabudowywane były głęboko. Na parterze mieściło się zwykle jedno pomieszczenie i długa sień, skąd klatka schodowa prowadziła na wyższe kondygnacje. W związku z tym wejście do kamienicy, często podkreślone zdobnym portalem, znajdowało się w wielu przypadkach na skrajnej osi budynku, a nie w jego osi symetrii. Fasady kamienic nyskich były często bogato zdobione. Dotyczyło to zwłaszcza portali kamienic oraz ich partii szczytowych. W okresie renesansu mogło to być sgraffito, w okresie baroku częste były bogata ornamentyka stiukowa 25J. Kębłowski, op. cit., s.227-29; M. Sikorski, op. cit., s. 113-114 26J. Kębłowski, op. cit., s 233 27H. Fiebiger, Das Stadtbild von Neisse im Wandel der letzten Jahrzehnte, [w:] 40/42 Jahresberich des Kunst- und Alter- tumsvereins, Neisse 1939, s. 19-54 Architektura dawnej Nysy 81 Ryc. 15 Śródmieście Nysy zrujnowane działaniami wojennymi – 1946 r. Ryc. 16 Widok na centrum od strony ul. Celnej - lata 50. XX w. 82 Architektura dawnej Nysy Zniszczenia Nysy w 1945 r., rozbiórka i wyburzenia dawnej zabudowy W styczniu 1945 r. rozpoczęła się ofensywa Armii Czerwonej - jeden z ostatnich aktów II wojny światowej na terenie Europy. W dniach od 17 do 19 marca tego roku Nysa poddana była zmasowanym atakom lotniczym i ostrzałowi artyleryjskiemu. Zburzona została wieża ratuszowa, spłonął dach kościoła św. Jakuba i wnętrze dzwonnicy, płonęły kamienice nyskiego śródmieścia. Wojska radzieckie wkroczyły do Nysy 24 marca 1945 r. i pod panowaniem komendantury sowieckiej Nysa pozostała do 9 maja, kiedy to władza została przekazana w ręce cywilnych władz polskich. W międzyczasie dochodziło do dalszej dewastacji substancji miasta –podpaleń i wyburzeń (na przykład Dom Wagi Miejskiej runął w gruzy już po zajęciu Nysy przez sowietów). W efekcie centrum miasta znalazło się w ruinie, ale wypalone fasady budynków użyteczności publicznej i kamienic nadal istniały (ryc. 15). Jednak w kolejnych latach, to jest do około połowy lat 50. XX wieku następowało systematyczne wyburzanie i rozbiórka zrujnowanych obiektów architektonicznych. Tylko nieliczne spośród nich, ze względu na walory historyczne i architektoniczne zostały odbudowane: m.in. Dom Wagi Miejskiej, kościół św. Jakuba, pałac Biskupi, fragmenty ciągów kamienic przy południowej pierzei Rynku, ul. Brackiej, wylocie ul. Celnej, Grodzkiej, Kramarskiej. Rozbiórki budynków mogły mieć charakter „praktyczny” (bardzo zły stan zachowania obiektu), ale często mógł mieć też uzasadnienie „polityczne” (likwidacja śladów „niemieckości” na ziemi śląskiej) i budowa w tym miejscu nowych osiedli – co prawda na planie zabudowy dawnego miasta, ale architektonicznie zupełnie odmiennych od dawnej zabudowy. Nie bez znaczenia dla procesu wyburzania zabytkowego centrum był obowiązek kontyngentowych dostaw cegły rozbiórkowej dla odbudowy Warszawy. Po dokonaniu wyburzeń obiektów najbardziej zniszczonych, rozbierano także budynki w całkiem dobrym stanie technicznym28. Efektem były puste, pozbawione jakiejkolwiek zabudowy połacie w centrum miasta, które od początku lat 60. zabudowywano na nowo (ryc. 16, 17). Bezpowrotnie zmieniło to charakter architektury miasta. W miejsce ciasnej zabudowy historycznej pojawiły się standardowe bloki mieszkalne. Centrum zyskało przestrzeń i szerokie ulice, ale bezpowrotnie straciło staromiejski charakter z wieloma perłami dawnej architektury. 28T. Foltyn, Zniszczenie zabytkowego śródmieścia Nysy, [w:] Śląsk Opolski, nr 2 (39), Instytut Śląski Opole 2000, s. 13-18 Architektura dawnej Nysy 83 Wybrana bibliografia: • Biller L., Neisse, Ottmachau und Patschkau, die Städte am Mittellauf der Glatzer Neisse, Breslau 1932. • Borowski F., Die Baudenkmäler der Renaissance in Neisse O/S mit besonderer Berücksichtigung ihrer Giebelentwicklung bis zum Kämmergebäude, ihrem künstlerichen Höhenpunkt, [w:] Der Oberschlesier, 1935, z. 5, s. 241-251. • Borowski F., Neisser Barockfassaden, [w:] 43/45 Jahresbericht des Kunst- und Altertumsvereins, Neisse 1941, s. 13-46. • Dziewulski W., Nysa, [w:] Studia z Historii Miast Polskich, r. 6, 1957, zeszyt 2, s. 181-210. • Kalinowski K., Barokowa architektura Nysy, [w:] Szkice Nyskie Studia i Materiały, t. 1, Opole 1974, s. 16-66. • Kastner A., Geschichte der Stadt Neisse, Neisse 1854. • Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, tom VII, Województwo Opolskie, zeszyt 9; Powiat Nyski, red. T.Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1963. • Kębłowski J., Nysa. Śląsk w zabytkach sztuki, Wrocław 1972. • Miasto Nysa. Szkice Monograficzne, red. J. Koszel, S. Popiołek, Wrocław 1970. • Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego, red. R. Hołownia, M. Kapustka, Wrocław 2008. • Nyskie fortyfikacje na przestrzeni dziejów, red. P. Szymkowicz, B. Kozak, Nysa 2010. • Ruffert B., Kurze Chronik von Neisse, Neisse 1910. • Ruffert B., Bilder aus der Geschichte der Stadt Neisse, Neisse 1920. • Sikorski M., Nysa. zabytki i historia, Nysa 2011. • Urban W., Zalewski Z., Z dziejów kościoła i parafii św. Jakuba w Nysie, Nysa 1998. • Weisser G., Führer durch Neisse und seine Geschichte, Neisse 1939. • Wypisy do dziejów ziemi nyskiej, red. I. Niewińska, S. Gruszecki, T. Nietyksza, Instytut Śląski 84 Ryciny nr 11 - 13 – fotokopie grafik wg F.B. Wernera Architektura dawnej Nysy Ryc. 17 Rejon ulic K. Miarki, Kramarska, Grzybowa, w głębi zachowane kamienice ul. Celnej – lata 50. XX w. Architektura dawnej Nysy 85 Rzemiosła dawnej Nysy Mariusz Krawczyk N ysa to miasto, które powstało na początku XIII wieku jako centrum rzemieślniczo-handlowe. Taka właśnie była rola miast, które formowały się na terenie Śląska i całej Europy środkowej w okresie późnego średniowiecza. Zmiana organizacji społeczeństw z plemiennej na państwową, rozwój sił wytwórczych, lokowanie nowych wsi, powstanie gospodarki towarowo-pieniężnej stwarzały konieczność tworzenia ośrodków gdzie mogło rozwijać się rzemiosło i handel. Znakomita większość miast funkcjonujących obecnie w naszym kręgu kulturowym powstała właśnie w okresie późnego średniowiecza według podobnego schematu. Centrum miasta stanowił plac rynkowy, na którym prowadzono handel. Tu także mieściły się zwykle najważniejsze urzędy i reprezentacyjne budowle. Od rynku odchodziła regularna sieć ulic z zabudową mieszkalną, która miała służyć głównie właśnie rzemieślnikom i kupcom. Miasto otoczone było zwykle murami obronnymi, które wzmacniały jego bezpieczeństwo, a także podnosiły prestiż danego ośrodka. Nysa lokowana została przed 1223 rokiem, jako duży ośrodek rzemieślniczo-handlowy. Wytyczono rozległy plac rynkowy oraz około 300 parceli budowlanych wokół przyległych ulic. Dla celów handlu służył Rynek oraz pomocnicze place: Rynek Solny, Rynek Garncarski, Targ Koński. Centralny plac średniowiecznego miasta pełnił funkcje handlowe i municypalne, stąd też musiały się tu znajdować urządzenia i budowle temu służące, takie jak: kramy kupieckie, ławy piekarskie i szewskie, waga miejska, sukiennice, dom kupców, ratusz, pręgierz. Pierwotnie były to obiekty drewniane, stopniowo zastępowane budowlami murowanymi. Nysa bardzo wcześnie, bo już na początku XIV wieku posiadała w zabudowie rynkowej obiekty murowane. Najstarsza, wzmiankowana w 1245 roku budowla na nyskim rynku to dom kupców – jedna z najstarszych tego typu budowli na Śląsku. Pierwotnie był to obiekt drewniany, a od 1303 roku murowany. Miała to być dwukondygnacyjna budowla, posiadająca na parterze 24 komory kupieckie z przeznaczeniem na sprzedaż sukna. Dokument z 1310 roku informuje o budowie murowanej hali zawierającej 24 kramy przeznaczone do sprzedaży różnego rodzaju materiałów importowanych i przedmiotów zbytku. W 1313 roku wzmiankowane są nowe, prawdopodobnie już murowane budowle: ławy piekarskie, szewskie i rzeźnicze. Jatki mięsne funkcjonowały w przyrynkowej obecnej ul. Wyzwolenia; rzeźnia miejska wzmiankowana jest w 1315 roku W zachodniej części miasta, przy Nysie Kłodzkiej przeprowadzono kanał Młynówki. 86 Rzemiosła dawnej Nysy Młyny wodne wzmiankowane są już w 1226 roku. Istniał tu młyn o siedmiu kołach wodnych, podobny jak we Wrocławiu. Napęd wodny stosowano nie tylko do młynów zbożowych; w 1259 roku wzmiankowane jest koło wodne do czesania lnu i konopi, czyli surowców do wyrobu płótna, w 1495 roku powstał w Nysie młyn papierniczy, a w okresie nowożytnym funkcjonowały tu młyny prochowe1. Bujny rozwój rzemiosł w Nysie potwierdzają zachowane do dziś nazwy ulic jak Rynek Garncarski, ul. Sukiennicza, Kowalska. W 1311 roku miasto uzyskało przywilej „zapowiedniej mili”, czyli prawo zabraniające prowadzenia działalności rzemieślniczej wokół miasta. Uzyskało także książęcy przywilej warzenia piwa. Rozwój gospodarczy i wzrost zamożności mieszkańców sprzyjały także rozwijaniu się samorządu miejskiego. W 1308 roku nastąpiła w Nysie zmiana prawa flamandzkiego na magdeburskie. Obok urzędu wójta powstała rada miejska, w skład której wchodziło 8 osób, w tym tylko dwie mianowane przez biskupa – suwerena Nysy. W 1551 roku miasto wykupiło urząd wójta i uzyskało pełny samorząd, w tymże samym roku biskup Baltazar Promnitz celem zwalczania konkurencji dla rzemiosła nyskiego zakazał organizowania we wsiach targów oraz prowadzenia niektórych kategorii rzemiosła. Wcześniej, bo w 1513 roku biskup Jan Thurzo przyznał cechom rzemieślniczym połowę miejsc w radzie miejskiej. Burmistrz miasta miał być wybierany na przemian spośród patrycjatu nyskiego i przedstawiciela rzemiosła2 . Rola rzemiosła w życiu miasta była niezwykle istotna. Rzemieślnicy zrzeszali się w organizacje cechowe, czyli korporacje skupiające rzemieślników jednej lub kilku specjalności. Celem ich funkcjonowania była obrona interesów zorganizowanego rzemiosła. Do ich zadań należały między innymi: kontrola jakości produkcji, kształcenie rzemieślników i podnoszenie kwalifikacji zawodowych, utrwalanie więzi środowiskowych, organizacja wzajemnej pomocy, reprezentowanie interesów członków wobec organów władzy i administracji, organizowanie życia towarzyskiego dla swych członków, a w razie zagrożenia – pomoc w obronie miasta. Wytwórczość rzemieślnicza, obok kupiectwa to podstawa funkcjonowania społeczności miejskiej. Rzemiosło w epoce średniowiecza i okresie wczesnonowożytnym przeżywało bujny rozwój, a jednocześnie miał miejsce proces unifikacji produkcji, do czego przyczyniały się na pewno podróże uczniów i czeladników, którzy dla zdobycia odpowiedniej wiedzy fachowej często zmieniali miejsce swego pobytu, zapoznając się z rzemiosłem w różnych ośrodkach miejskich. W bardziej znaczących miastach, do których należała Nysa, następował rozwój ilościowy i jakościowy warsztatowej wytwórczości rzemieślniczej. Już od XV wieku przemiany w rzemiośle powodowały, że często warsztat mistrza przekształcał się w manufakturę, a mistrz był bardziej przedsiębiorcą odpowiedzialnym za zbieranie zamówień, organizację produkcji i zapewnienie zbytu produktów, pracą natomiast zajmowali się czeladnicy3. Z kolei czeladnicy nie mając odpowiednich zasobów materialnych często mogli mieć trudności z otwarciem własnego warsztatu, a przepisy cechowe często stawiały w uprzywilejowanej pozycji mistrzów cechowych 1 J. Kębłowski, Nysa. Śląsk w zabytkach sztuki, Wrocław 1972, s. 8 – 29 2 Ibidem, s. 28 3T. Chrzanowski, Nyskie rzemiosło artystyczne od średniowiecza do połowy XIX wieku, [w]: Szkice Nyskie, t. 1, Opole 1974, s. 108 Rzemiosła dawnej Nysy 87 Ryc. 1 Kartusz mapy Księstwa Nyskiego (określonego tu jako Księstwo Grodkowskie) z 1736 r. z symbolami gospodarki księstwa: snopy zboża, hodowla, proces bielenia rozłożonego na łące płótna i huta szkła. utrudniając awans czeladników do poziomu mistrza. Pojawiła się kategoria tak zwanych „wiecznych czeladników”. Często czeladnicy organizowali własne bractwa będące przejawem sprzeciwu wobec obowiązków nakładanych na nich przez cechy, między innymi wysokie opłaty wpisowe, obowiązkowe wędrówki czeladnicze, czy utrudnianie promocji mistrzowskiej. Prowadziło to czasem do poważnych konfliktów na tle ekonomicznym. Na przykład w Nysie w 1616 roku miał miejsce strajk czeladników tkackich wyzyskiwanych przez swych majstrów. Żądali oni przyznania obywatelstwa miejskiego i dopuszczenia do cechów w charakterze mistrzów. Do protestu przyłączyli się czeladnicy kuśnierscy i szewscy. Nie uzyskawszy zakładanych celów, około 100 czeladników opuściło Nysę4. Rzemieślnicy obecni byli w Nysie oczywiście od początku jej istnienia. Budowa miasta, jego codzienne funkcjonowanie nie mogły się obejść bez tej kategorii fachowców. Namacalnymi dowodami obecności przedstawicieli różnych rzemiosł na terenie miasta są na przykład wzmianki dotyczące młynów, ław piekarskich, szewskich, jatek rzeźniczych, czy też mówiące o handlu suknem, płótnem, piwem itp. Spis podatkowy z 1424 roku podaje, że w Nysie funkcjonowało wówczas 390 rzemieślników uprawiających 36 rzemiosł, zgrupowanych w 17 organizacjach cechowych. Ocenia się, że w owym czasie 4 J. Kębłowski, op.cit., s. 29 88 Rzemiosła dawnej Nysy Nysę mogło zamieszkiwać co najmniej 5000 mieszkańców. Wśród rzemiosł nyskich wiodącą rolę odgrywali wówczas sukiennicy (47 mistrzów), a także płóciennicy (20 mistrzów). Ważną rolę odgrywała także obróbka metali (kowale, ślusarze, ostrożnicy, nożownicy). Obróbka metalu była częściowo zmechanizowana. Duże zakłady o takiej specjalności powstawały poza murami miasta, po zachodniej stronie rzeki. Dla osady gdzie zajmowano się obróbką metali kolorowych, historycznie potwierdzona jest nazwa Miedniki; osada zlokalizowana na południe od miasta, na terenie obecnego Jeziora Nyskiego. W 1576 roku w Nysie było 28 cechów; w XVI wieku sukiennictwo traci swą czołową pozycję na rzecz płóciennictwa. Od 1571 roku funkcjonuje cech złotników i farbiarzy, a od 1611 r. cech szklarzy i malarzy5. W Nysie działali też na przykład kartownicy, czyli wytwórcy kart do gry. Duża ilość bardzo wyszukanych i „ekskluzywnych” specjalności rzemieślniczych potwierdza duże znaczenie Nysy na mapie gospodarczej ówczesnego Śląska oraz bogactwo jej mieszkańców. Na zdobnym kartuszu mapy Księstwa Nyskiego (określonego tu jako Księstwo Grodkowskie) z 1736 roku przedstawiono alegoryczne symbole gospodarki księstwa. Oprócz symboli odnoszących się do rolnictwa i hodowli (snopy zboża i konie na pastwisku) przedstawiono tu także proces bielenia rozłożonego na łące płótna (tak zwane blichowanie) oraz hutę szkła (ryc. 1). Huty szkła funkcjonowały w południowej, górzystej i zalesionej części księstwa, na terenie obecnej Republiki Czeskiej. Są one potwierdzone historycznie dla okresu od XV do XVIII wieku dla takich miejscowości jak Mnichov, Skorosice, Vlcice, Kobyla. Znaleziska archeologiczne naczyń szklanych z terenu Nysy sugerują, że produkcja szkła mogła tu funkcjonować już od XIII lub XIII/XIV wieku6. Rozwój rzemiosła powiązany był ściśle z losami samej Nysy. Po bardzo pomyślnym gospodarczo okresie XV i XVI w. następowały pewne perturbacje wiążące się z burzliwą historią Śląska. Na przykład biskup Karol Habsburg na pocz. XVII w. zabronił przyjmowania do nyskich cechów protestantów7. Nysa w czasach reformacji była i miała pozostać ostoją wiary katolickiej, jako stolica biskupia. W I połowie XVII w. Nysa przeżywała wyraźny regres gospodarczy w związku z wojną 30-letnią. Dość powiedzieć, że z końcem wojny, w 1647 roku miasto liczyło zaledwie 3500 mieszkańców. II połowa tego stulecia to odrodzenie gospodarcze miasta. Ale w 1708 roku w Nysie funkcjonowało tylko 19 cechów8 . Po 1741 r., kiedy Nysa przeszła pod panowanie pruskie, zmienił się charakter miasta. Nowe granice państwowe ograniczyły dostęp do dotychczasowych rynków zbytu. Miasto utraciło opiekę biskupów i samorząd, w miejsce którego pojawił się pruski magistrat. Rzemiosło rozwijało się nadal, ale bardziej rozdrobnione, produkowało głównie na lokalny rynek, w dużej części dla potrzeb wojska. W 1797 roku w Nysie istniało 46 cechów, w których zrzeszonych było 542 rzemieślników. Dla porównania – w 1756 r. liczba mieszkańców cywilnych miasta wynosiła 5284 i około 5000 wojskowych9. 5 T. Chrzanowski, op.cit,, s. 111 6M. Krawczyk, W. Romiński, Wyroby szklane z XIII –XVIII w. z badań archeologicznych w Nysie, [w]: 7 8 9 Silesia Antiqua, t. 40, Wrocław 1999, s. 155 J. Kębłowski, op.cit., s. 27 Ibidem, s. 34 Ibidem, s. 37–38 Rzemiosła dawnej Nysy 89 Ryc. 2 Wilkom cechu piwowarów z zawieszkami; 1679 r. Ryc. 3 S krzynia cechu stolarzy nyskich – 1616 r. Ryc. 4 Skrzynia cechu sukienników ze zdobnymi przedstawieniami narzędzi sukienniczych – 1656 r. Organizacje cechowe w trakcie swego wielowiekowego istnienia wytworzyły wiele elementów związanych z bogatą obrzędowością, która towarzyszyła funkcjonowaniu danego cechu. Powstawało także w związku z tym wiele pięknych wyrobów dawnego rzemiosła, które kiedyś miały uświetnić organizowane przy różnych okazjach spotkania czy ceremonie, a dzisiaj zachowane w muzeum stanowią materialny ślad istnienia danego cechu. Jest to zasadniczo kilka kategorii wyrobów, które poniżej zostaną krótko przedstawione. Wilkomy to ozdobne, ceremonialne naczynia, które służyły do spełniania uroczystych toastów na przykład podczas uczt związanych z przyjmowaniem nowego członka, po przebyciu tak zwanych „wyzwolin” i otrzymaniu przez ucznia – terminatora statusu czeladnika – pełnoprawnego członka cechu. Pito z nich także przyjmując gości z innych miast – rzemieślników odbywających podróże czeladnicze wymagane dla doskonalenia zawodowego kunsztu. Była to wizytówka cechu, świadcząca o zamożności i prestiżu organizacji, zwykle zaopatrzona w pamiątkową inskrypcję 10 . W Muzeum w Nysie zachowało się kilkanaście takich zdobnych, wykonanych z cyny pucharów przynależnych do poszczególnych cechów rzemieślniczych (ryc. 2). Zawieszki do wilkomów, określane także jako szyldy lub wota. Były to cynowe lub srebrne plakietki najczęściej o owalnych kształtach. Pełniły podwójną funkcję – uświetniały wilkom, a jednocześnie dawały możliwość upamiętnienia własnej osoby przez odpowiednią inskrypcję. Fundowane były indywidualnie bądź zbiorowo na pamiątkę ważnych wydarzeń dotyczących cechu lub życia osobistego fundatora. Zwyczaj ich wykonywania upowszechnił się około połowy XVII wieku (ryc. 2). Skrzynie cechowe – wykonywane były najczęściej przez miejscowe warsztaty stolarskie, nyskich snycerzy i rzeźbiarzy. Cechy rzemieślnicze używały skrzynek do przechowywania cennych przedmiotów cechowych takich jak dokumenty (statuty, listy, przywileje, księgi, tłoki pieczętne, insygnia władzy, pieniądze). Były przechowywane w domach lub izbach cechowych pod opieką starszych cechu. Skrzynki sprawiali mistrzowie 10J. Witecki, Zawieszki do wilkomów i obesłania cechowe, [w]: Zabytki cechów śląskich, Muzeum Narodowe we Wrocła- wiu, Wrocław 2002, s. 295–296 90 Rzemiosła dawnej Nysy lub bractwo czeladników danego rzemiosła. Czasem cech mógł posiadać kilka lub kilkanaście skrzynek (według potrzeb). Bogactwo dekoracji stosowanej na skrzynkach świadczyło o zamożności danego cechu11 (ryc. 3, 4). Godła cechowe jako tarcze trumienne (służyły do dekoracji trumien w trakcie ceremonii pogrzebowej). Najczęściej była to para tarcz z godłem danej organizacji cechowej. Występowały głównie w krajach niemieckiego kręgu kulturowego od XVI do XIX w., choć zwyczaj ten sięgnął również Krakowa12 . W Muzeum w Nysie zachowały się 4 pary wyszywanych tarcz (ryc. 5, 6). Cechowe świeczniki procesyjne. Używano ich głównie podczas pogrzebów majstrów cechowych. W zespole zachowanym w Muzeum w Nysie znajduje się świecznik cechu krawców, świecznik cechu tkaczy, pary świeczników cechu rzeźników, stolarzy, kuśnierzy, szewców, kołodziejów, ślusarzy i cztery świeczniki cechu piekarzy13 (ryc. 7, 8). Pieczęcie cechowe. Znamy kilkadziesiąt wizerunków nyskich pieczęci cechowych, które zachowały się w formie oryginalnego tłoka pieczętnego lub odcisku pieczęci. Zawierały one symbol cechu na który mogły składać się na przykład sceny pracujących rzemieślników, charakterystyczne narzędzia rzemieślnicze, wyroby danego rzemiosła, wyobrażenia symboliczne, patron cechu, czasem element herbu miejskiego – lilia. Pieczęcie miały znaczenie symboliczne, ale i czysto praktyczne14 (ryc. 9–11). Poniżej znajduje się lista cechów rzemieślniczych funkcjonujących w Nysie, sporządzona na podstawie zachowanych pieczęci i innych wyrobów związanych z organizacjami cechowymi oraz wzmianek przedstawionych w wybranych opracowaniach naukowych15. Ryc. 5 Tarcza pogrzebowa - wyszywane godło cechu kapeluszników z 1577 r. Ryc. 6 Tarcza pogrzebowa – wyszywane godło cechu krawców z 1765 r. 11porównaj na przykład: T. Chrzanowski, op.cit., s 124–125; M. Kurżel- -Kraśna, Skrzynki cechowe [w]: Zabytki cechów śląskich, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2002, s. 150 Baraniuk, Skrzynie cechowe, [w]: Nyskie Szkice Muzealne, IV, Muzeum w Nysie 2011, s. 211–213; T. Fercowicz, Tarcze trumienne i pogrzebowe cechów i bractw, [w]: Zabytki cechów śląskich, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2002, s. 207–208 13K. Rzepecka, Cechowe świeczniki procesyjne, [w]: Nyskie Szkice Muzealne, VI, Muzeum w Nysie 2013, s. 190–192 14D. Tomczyk, Nyskie pieczęcie cechowe od XV do XVIII wieku, w: Szkice Nyskie, t. 1. Opole 1974, s. 153 – 189; B. Marcisz, Cechowe pieczęcie i tłoki pieczętne, [w]: Zabytki cechów śląskich, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2002, s. 19–145 15Katalogi wyżej wymienionych opracowań: D. Tomczyk, op.cit. s. 172– 189; B. Marcisz, op.cit. s. 27–145 12 K. Rzemiosła dawnej Nysy Ryc. 7 Zwieńczenie świecznika procesyjnego cechu szewców z przedstawieniem szewca przy pracy – II poł. XVIII w. 91 Rzemiosła „spożywcze” Ryc. 8 Zwieńczenie świecznika procesyjnego cechu kołodziejów – XVIII w. Ryc. 9 Pieczęć cechu siodlarzy – 1626 r. Ryc. 10 P ieczęć cechu krupierzy – 1770 r. 92 • Młynarze – reprezentowali rzemiosło spożywcze, ale i budowlane (młynarze zajmowali się też budową i naprawami młyna, świadczyli także usługi ciesielskie). Młyn Nysie wzmiankowany już w 1226 r. • Krupiarze – wyrabiali kasze z ziarna zbóż (krupy, kasza gryczana, jaglana); często związani z młynarzami; znana pieczęć cechowa krupierzy nyskich z 1770 r. (ryc. 10). • Piekarze – jedno z tak zwanych rzemiosł podstawowych – wypiek pieczywa i jego sprzedaż w tak zwanych ławach chlebowych istniejących na nyskim Rynku od okresu średniowiecza; czasem cech obejmował też piernikarzy i cukierników; istnienie cechu piekarzy w Nysie potwierdzone dla 1581 r. (ryc. 12). • Piernikarze – wypiekali korzenne i miodowe pierniki, często w drewnianych, ozdobnych formach. W roku 1677 wrocławski arcybiskup Fryderyk Heski zapewnił piernikarzom nyskiego księstwa biskupiego prawo założenia własnego cechu. W nyskiej bazylice pw. św. Jakuba znajduje się podwójne epitafium obrazowe zmarłego w 1633 r. w wieku 58 lat piekarza piernikarza Georga Kehra i jego małżonki Suzanny (ryc. 13), a także epitafium mistrza piernikarzy Hansa Hartlieba i jego obu małżonek Petronilli i Elizabethy z roku 1574 r. Pieczęć cechowa nyskich piernikarzy – 1681 r. • Piwowarzy i słodownicy – w średniowieczu piwo warzono na własny użytek. Z czasem prawo do warzenia piwa stało się przywilejem nadawanym przez władcę wybranym miastom. Miasta produkcję piwa powierzały piwowarom. Słodownicy zajmowali się wyrobem słodu z ziaren jęczmienia i często zasiadali w jednym cechu z piwowarami (ryc. 2). • Rzeźnicy – zajmowali się ubojem zwierząt oraz oprawą i sprzedażą mięsa na tak zwanych jatkach. W Nysie jatki znajdowały się przy obecnej ul. Wyzwolenia. Często był to jeden z ważniejszych i zamożniejszych cechów w mieście – tak było i w Nysie, o czym świadczą liczne przechowywane w Muzeum w Nysie pamiątki cechowe, w tym barokowa rzeźba rzeźników nyskich – element dawnego, tak zwanego „ołtarza cechowego” (ryc. Rzemiosła dawnej Nysy 14). Potwierdzenie dla istnienia cechu z lat 1555 i 1592. W 1928 r. na dawnym Starym Mieście, przy tak zwanej „Mniszej Łące” wzniesiono pomnik ku czci rzeźników nyskich. Upamiętniał on obronę Nysy przed wojskami husyckimi w 1428 r. i bitwę, jaka rozegrała się właśnie w tym miejscu, kiedy to ponoć rzeźnicy nyscy w przebraniu wojsk chorwackich zaatakowali tyły husytów udając przybywającą do miasta odsiecz. Rzemiosła drewna • Bednarze – zajmowali się wyrobem drewnianych naczyń klepkowych (beczki, wiadra, cebrzyki, balie). Jedną ze specjalizacji w ramach tego rzemiosła tworzyli wębornicy, którzy wyrabiali naczynia mniejsze (skopki, miski klepkowe). Pieczęć cechowa bednarzy nyskich z 1695 r. • Stolarze – wyrób mebli; związani z nimi snycerze zajmowali się rzeźbieniem w drewnie; pieczęć cechowa z 1729 r. (ryc. 3). • Kołodzieje – zwani również stelmachami – zajmowali się wyrobem drewnianych wozów i sań oraz części do nich, głównie kół. Po zbudowaniu drewnianej części wozu przekazywano go do okucia kowalowi, który wykonywał metalowe części wozu. W Muzeum w Nysie zachowany świecznik procesyjny cechu kołodziejów (ryc. 8). • Tokarze – zajmowali się mechaniczną obróbką drewna (w XVI w. wprowadzono napęd pedałowy do urządzenia tokarki). Początkowo często łączyli się też z innymi rzemiosłami. Pieczęć cechowa tokarzy nyskich z 1849 r. Ryc. 11 P ieczęć cechu grzebieniarzy – 1833 r. Ryc. 12 Metalowa skarbonka cechu piekarzy – 1583 r. Rzemiosła metalu • Kowale – wytwarzali przedmioty kute na gorąco z żelaza (narzędzia, broń, przedmioty codziennego użytku, okucia, kraty, podkowy). Pieczęć cechowa kowali z początku XVII w. (ryc. 15). • Ślusarze – wyspecjalizowana gałąź kowalstwa zajmująca się obróbką metali na zimno. Wyrabiali zamki, klucze, kłódki, okucia, narzędzia; często łączyli się we wspólny cech z ostrożnikami (wytwórcami ostróg), rusznikarzami, zegarmistrzami. Rzemiosła dawnej Nysy Ryc. 13 Bazylika mniejsza w Nysie pw. św. Jakuba - epitafium zmarłego w 1633 r. piekarza pierników Georga Kehra i jego małżonki Suzanny. 93 Ryc. 14 Rzeźba rzeźników nyskich – początek XVII w. Ryc. 15 Fragment konwi cechowej czeladników kowalskich ze sceną podkuwania konia – 1661 r. W zbiorach Muzeum w Nysie znajduje się bardzo duża kolekcja wyrobów ślusarskich (kraty, zawieszki, zamki do drzwi, itp.). Pieczęć cechowa ślusarzy nyskich z 1738 r. • Nożownicy – cech wytwórców noży wzmiankowany w dokumencie z 1451 r. • Blacharze – wyrabiali naczynia użytkowe i ozdobne, a także lampy, rynny, rzygacze z blachy. Zajmowali się też kryciem dachów blachą cynkową lub miedzianą; pieczęć cechowa z 1760 r. • Kotlarze miedziani –wytwarzali przedmioty techniką młotkowania – wyklepywania z blachy miedzianej (zwani też miedziownikami); wytwarzali kotły, garnki, patelnie, dzbany, misy; pieczęć cechowa z początku XVIII w. • Konwisarze – (inaczej odlewnicy) – wyrabiali przedmioty cynowe: konwie, dzbany, wazy, talerze, kubki. W zbiorach Muzeum w Nysie zachowała się duża liczba wyrobów konwisarskich, często związanych z obrzędowością nyskich cechów rzemieślniczych (ryc. 2, 15, 16). • Ludwisarze – odlewnicy dzwonów; odlewali dzwony dla kościołów w Nysie i okolicznych miejscowościach. • Rusznikarze, gwoździarze, mieczownicy i ostrożnicy, rusznikarze – zbrojmistrze – zajmowali się wyrobem i naprawą ręcznej broni palnej. Często towarzyszyli im sztyftarze (łożownicy), czyli wytwórcy drewnianych części broni – tzw. łoża; pieczęć cechowa z 1793 r. • Gwoździarze – wyodrębnili się z kowalstwa; wyrabiali wszelakie gwoździe, także na przykład ze zdobnymi główkami. Rzadko tworzyli samodzielne cechy; pieczęć cechowa gwoździarzy nyskich z końca XVIII w. Rzemiosła skóry Ryc. 16 K onew cechowa malarzy, lakierników, puszkarzy i tapicerów z Nysy, Głuchołaz, 94 • Białoskórnicy – wyprawiali skóry w jasnych barwach na odzież i obuwie; wytwarzali m.in. zamsz; pieczęć cechowa z 1729 r. • Czerwonoskórnicy, czyli tak zwani garbarze prości. Nazwa pochodzi od stosowanego garbnika – dębiny garbarskiej, nadającej skórze czerwonawy kolor. Wyprawiali skóry dla potrzeb szewców, kaletników, Rzemiosła dawnej Nysy rymarzy, siodlarzy. Garbarnia w Nysie wzmiankowana w 1581 r.; znana pieczęć cechowa czerwonoskórników z II połowy XVII w. • Szewcy – zajmowali się wyrobem i naprawą obuwia, czasem też wyprawiali skóry na potrzeby własnej produkcji (specjalizacje – cholewkarze i pantoflarze). Ławy szewskie na rynku w Nysie wzmiankowane już dla okresu średniowiecza. Znana pieczęć cechowa z 1609 r. • Kuśnierze – zajmowali się wyprawianiem i farbowaniem skór futerkowych oraz szyciem z nich odzieży, stąd ich symbolem był często błam futra; kuśnierze nyscy otrzymali własny statut w 1454 r. • Rymarze – zajmowali się wyprawianiem skór i wyrabianiem z niej różnych części uprzęży końskiej (pasy, baty, rzemienie, także futerały na broń, czy sajdaki na przybory łucznicze); pieczęcie cechowe rymarzy nyskich z 1722 i 1851 r. • Siodlarze – wyrób siodeł i elementów uprzęży do jazdy konnej; często we wspólnym cechu z rymarzami; nyska pieczęć cechowa siodlarzy z 1626 r. (ryc. 9). Rzemiosła tkanin • Krawcy – szycie odzieży z tkanin i dzianin; zachowane pieczęcie cechowe z 1677 i 1725 r., ponadto w zbiorach Muzeum w Nysie świecznik procesyjny i trumienne godła cechowe (ryc. 6). • Pończosznicy – dziewiarze; wytwarzali elementy odzieży z dzianiny, często spilśnianej – nakrycia głowy, wełniane koszule, rękawiczki, pończochy. Nyska pieczęć cechowa z końca XVIII w. • Pończosznicy ręczni – zachowana pieczęć cechowa z II połowy XVII w. • Płóciennicy – tkacze – zajmowali się tkaniem płótna z lnu i konopi; barchannicy – wyrabiali tkaniny bawełniane (nyscy barchannicy otrzymali statut w– 1450 r.); pieczęć cechowa płócienników z 1611 r. • Poszewnicy – płóciennicy – tkali lepsze gatunki płótna pościelowego; pieczęć cechowa nyskich poszewników z 1650 r. • Sukiennicy – wyrabiali sukno z tkaniny wełnianej poddawanej spilśnieniu (folowaniu) w specjalnych młynach foluszniczych; XVI – XVII w. końcową obróbką sukna polegającą na usunięciu włosków specjalnymi nożycami zajmowali się postrzygacze sukna. Pieczęć cechowa sukienników nyskich z połowy XVI w. (ryc. 4). • Powroźnicy – wyrabiali z lnu i konopi powrozy i sznury, także sieci rybackie i knoty do świec. Pieczęć cechowa powroźników nyskich z 1577 r. • Farbiarze i maglownicy– zajmowali się barwieniem płótna, wełnianego sukna lub skóry. Rolą maglowników było prasowanie płótna po farbowaniu; pieczęć cechowa z połowy XVIII w. • Owczarze – trudnili się zawodowo hodowlą owiec celem uzyskania surowca do wyrobu sukna. Pieczęć cechu owczarzy z rejonu księstwa nyskiego datowana na 1718 r. • Pasamonnicy – wyrabiali ozdoby z atłasu, jedwabiu, złota i srebra (ryc. 5, 6) do obszywania strojów świeckich i liturgicznych oraz wykańczania tkanin dekoracyjnych do mebli tapicerskich lub zasłon, obciągali jedwabiem drewniane guziki, stąd często tworzyli wspólny cech z guzikarzami; pieczęć cechowa pasamoników nyskich z połowy XVII w. Rzemiosła dawnej Nysy 95 • Kapelusznicy – wyrabiali nakrycia głowy, głównie filcowe. Pieczęć cechowa nyskich kapeluszników z 1575 r., ponadto w zbiorach Muzeum w Nysie tarcza cechowa z datą 1577 (ryc. 5). Wyroby z kości i rogu • Grzebieniarze – wyrabiali grzebienie z rogu i kości służące do czesania, lub ozdobne do upinania włosów (często tworzyli wspólne cechy z rogownikami i różańcarzami); pieczęć cechowa grzebieniarzy nyskich z 1833 r. (ryc. 11). Rzemiosła inne • Garncarze – zajmowali się wyrobem naczyń glinianych, także kafli piecowych. W zbiorach Muzeum w Nysie znajduje się zbiór ponad 1000 naczyń datowanych na okres od XIII do XVIII w., znalezionych na terenie centrum miasta w wyniku prowadzonych tu badań archeologicznych. Częstym motywem godła cechowego był wizerunek Adama i Ewy, jako „najdoskonalszych, boskich wyrobów z gliny”; taki wizerunek znajduje się i na nyskiej pieczęci z połowy XVIII w. • Introligatorzy – zajmowali się oprawą, zszywaniem i sklejaniem ksiąg, które upowszechniły się wraz z rozwojem druku. Oprawy wykonywane z drewnianych, potem kartonowych okładek obciąganych skórami; pieczęć cechowa nyskich introligatorów z 1798 r. • Kartownicy – karty do gry w Europie upowszechniły się w XIV – XV w. – początkowo wykonywane ręcznie, a od XV w. odbijane z matryc. W Nysie nie tworzyli odrębnego cechu (jedyny cech kartowników na Śląsku funkcjonował tylko we Wrocławiu). • Łaziebnicy – pracowali w łaźniach miejskich; przygotowywali kąpiel i świadczyli usługi balwierskie (strzyżenie, golenie), także chirurgiczne (stawianie baniek, puszczanie krwi, przecinanie wrzodów); funkcjonowali tylko w dużych miastach. W Nysie w 1522 r. otrzymali godło nadane przez Króla Czech i Węgier Ludwika II Jagiellończyka. • Malarze – malowali obrazy, malowidła ścienne, rzeźby, witraże itp.; tworzyli cechy tylko w większych miastach, często łączyli się ze stolarzami, rzeźbiarzami, pozłotnikami. W zbiorach Muzeum w Nysie zachowała się XIX-wieczna skrzynia cechowa malarzy nyskich. • Murarze i kamieniarze – wznosili budowle, ponadto zajmowali się projektowaniem i „kosztorysowaniem” inwestycji. Nyska pieczęć cechowa z XVII w. • Mydlarze i woskownicy – produkowali mydło z tłuszczu zwierzęcego, a także tanie świece łojowe. Woskownicy (świecarze) wyrabiali droższe świece w wosku; wytwarzali także ozdoby z wosku i mydła. Nyska pieczęć cechowa z 1797 r. • Szklarze – zajmowali się szkleniem okien i wykonywaniem witraży; pieczęć cechowa z 1725 r. Poza organizacją cechu szklarzy nyskich, w południowej części księstwa nyskiego pracowali hutnicy szkła. • Złotnicy – wyrabiali ozdoby i naczynia, często liturgiczne; pieczęć cechowa 96 Rzemiosła dawnej Nysy z 1571 r. Złotnicy nyscy aż do XVIII w. obok środowiska wrocławskiego, tworzyli główny na Śląsku ośrodek o tej specjalności16. Jeśli środowisko rzemieślników było zbyt mało liczne lub niezbyt zamożne, mogło tworzyć cechy razem z rzemieślnikami innych specjalności, tak zwane cechy zbiorowe (np. zespoły specjalności ślusarskich, drzewnych, skórniczych, itp.). Przykładem jest wymieniony wyżej nyski cech rusznikarzy, ostrożników, gwoździarzy i mieczowników. Świadectwem takiej organizacji jest też konew cechowa z 1890 r. malarzy, lakierników, puszkarzy i tapicerów z Nysy, Głuchołaz, Paczkowa i Grodkowa z herbami tych czterech miast (ryc. 16). W II połowie XIX wieku system rzemieślniczo-cechowy gospodarki chylił się ku upadkowi. Wzrastające uprzemysłowienie zdecydowanie zaczęło dominować w ekonomice miast i całych krajów. Masowa produkcja rozwijającego się przemysłu wypierała z rynku wyroby rzemiosła. Wskutek zmian prawnych coraz więcej rzemieślników prowadziło swoją działalność niezależnie, poza ramami organizacji cechowych, przez co traciły one na znaczeniu. Następowała coraz większa marginalizacja i rozdrobnienie rzemiosła. W Nysie, w XIX wieku funkcjonowały zakłady produkujące dla potrzeb wojska – fabryka karabinów i przędzalnia. Przemysł „cywilny” mógł rozwijać się wówczas tylko na terenie centrum, gdzie istniały wyłącznie niewielkie zakłady produkcyjne oraz poza pasem fortyfikacji, czyli na terenie Średniej Wsi, gdzie do dzisiaj funkcjonuje rejon przemysłowy Nysy. Cechy rzemieślnicze stopniowo zanikały, ale najczęściej w sposób „uporządkowany”, to jest poprzez podejmowane uchwał o rozwiązaniu danego cechu. Jako że przełom XIX i XX wieku to czas, kiedy w miastach powstawały muzea, często pamiątki cechowe były przekazywane właśnie tam. Stąd też i w zbiorach Muzeum w Nysie znajduje się do dzisiaj tak bogata kolekcja różnorodnych przedmiotów związanych z dawną obrzędowością cechów rzemieślniczych dawnej Nysy. 16 K. Rzepecka, Kielichy i pateny z bazyliki mniejszej pw. św. Jakuba w Nysie. Systematyka i interpretacja, [w]: Nyskie Szkice Muzealne, V, Muzeum w Nysie 2012, s. 49–76 oraz: Kielichy z bazyliki mniejszej pw. św. Jakuba w Nysie – analiza wybranych zabytków, [w]: Nyskie Szkice Muzealne, VI, Muzeum w Nysie 2013, s. 144–178; tu dalsza lit. Rzemiosła dawnej Nysy 97
