ETNOlOgIA STANISłAwA PONIATOwSkIEgO JAkO INSPIRACJA

MUZEUM – TRADYCJA | MUSEUM – TRADITION
zdjęcie
niedostępne
w wersji
internetowej
Andrzej P. Kowalski
Etnologia Stanisława Poniatowskiego jako
inspiracja dla antropologii pradziejów
Stanisław Poniatowski’s ethnology as
inspiration for prehistoric anthropology
Wywołana w tytule antropologia pradziejów jest projektem badań łączącym dokonania etnologii i archeologii prehistorycznej. Interdyscyplinarne interpretacje najstarszych kultur mają
już bogatą tradycję. Do niedawna rozwijano tzw. etnoarcheologię, postulującą wykorzystanie obserwacji etnologicznych do budowania modeli wyjaśniających fakty archeologiczne.
Zabiegi tego typu są z jednej strony wyrazem długotrwałej rozłąki etnologii i archeologii,
a z drugiej uzależnianiem etnologicznego obrazu danej kultury od pytań archeologów. Podobny status teoretyczny ma zasada substytucyjnego stosowania analogii etnograficznej w badaniach archeologicznych. Obecnie przedhistoryczna rzeczywistość kulturowa, której relikty
odsłaniają badania archeologiczne, może być eksplorowana antropologicznie tylko pod warunkiem, że dane archeologii stanowić będą niezależną ewidencję empiryczną.
Beldy Isua i jego żona Orinka Cabdza z dziećmi.
Goldowie Nr 81 i 82, fot. S. Poniatowski, 1914,
Archiwum PTL, Wrocław.
Beldy Isua and his wife Orinka Cabdza with children.
Gold people no. 81 and no. 82, photo by fot. S. Poniatowski,
1914, from the Archives of PES, Wroclaw.
144
Prehistoric anthropology merges the achievements of ethnology and prehistoric archaeology.
Interdisciplinary interpretation of the oldest cultures already has a rich tradition. Until
recently a discipline called ethno-archaeology had been advocated; it used ethnological
observations to build models explaining archaeological facts. Such methods on the one hand
depict a long-lasting separation between ethnology and archaeology, on the other hand they
make the ethnological view of a culture dependent on archaeologists’ questions. The rule
of the substitutive use of ethnographical analogy in archaeological research has a similar
theoretical status. Currently prehistoric cultural reality, whose relics are being unearthed by
archaeological research, may be anthropologically explored only under the condition that
archaeological data will constitute independent empirical evidence.
When discussing the tradition of the anthropological view of the oldest cultures, one
should be reminded about Stanisław Poniatowski’s achievements. Poniatowski promoted
the historical attitude in ethnology and tried to creatively develop the ideas presented by
diffusionists of the Vienna School. With regard to the research of pre-civilized societies he
referred to paleo-ethnology, which to some extent could balance out prehistoric anthropology
(Poniatowski 1918: 304).
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
145
Stanisław Poniatowski’s ethnology...
146
A N D R Z E J P. KOWA L S K I | Etnologia Stanisława Poniatowskiego...
Myśląc o tradycji antropologicznego oglądu najdawniejszych kultur, warto przypomnieć
dokonania Stanisława Poniatowskiego. Jak wiadomo, był on rzecznikiem nastawienia historycznego w etnologii, starał się twórczo rozwijać ustalenia dyfuzjonistów szkoły wiedeńskiej.
W odniesieniu do badań nad społecznościami przedcywilizacyjnymi przywoływał pojęcie
paleoetnologii, która w pewnym zakresie mogłaby stanowić równoważnik antropologii pradziejów (Poniatowski 1918: 304).
Niniejszy artykuł zawiera przegląd tych elementów dorobku Poniatowskiego, które zachowują pewną ważność dla rodzącej się antropologii pradziejów: zwracam uwagę na obecność
poglądów dyfuzjonistycznych w narracjach prehistorii oraz wskazuję na te aspekty etnologii
historycznej, które obecnie trudno byłoby w całości włączyć w ramy antropologii pradziejów
(o krytyce przedwojennego nurtu etnologii wiedeńskiej zob. Bronk 1974; Zimoń 2001).
Poniatowski w wykładzie założeń metodologicznych etnologii historycznej stwierdził,
że „nawet kultury ludów niecywilizowanych są mieszaninami pewnych starszych kultur zasadniczych” (Poniatowski 1918: 314). Jakkolwiek teza o mieszanym charakterze wszystkich
kultur dostępnych obserwacji etnologicznej była fundamentem dyfuzjonizmu, to jednak zadaniem paleoetnologii było m.in. identyfikowanie i wydzielenie kultur tzw. zasadniczych,
a więc jeszcze nie zmieszanych, zwłaszcza tych, które weszły potem w skład społeczeństw
cywilizowanych. Do tych Poniatowski zaliczyć chciał czekające dopiero na ujawnienie kultury Euroazji i Syberii (Poniatowski 1918: 317).
Kwestia wydzielenia kultur zasadniczych zakrawa na pewien paradoks. Wypadałoby bowiem orzec, czy kultury od zawsze są zmieszane, czy nie. Jest to nierozstrzygalny dylemat,
więc zadaniem etnologii historycznej pozostaje poszukiwanie kultur zasadniczych i korygowanie zastanych na ten temat hipotez (Manugiewicz 1932: 37). Dyfuzjoniści przedstawili różne
propozycje katalogu takich kultur. W odniesieniu do paleoetnologii zadanie wydawało się szczególnie ważne, ponieważ od tego zależała charakterystyka najstarszych kultur badanych przez
archeologię. Kulturom zasadniczym przypisywano nie tylko typologiczny, ale historyczny byt
(Rebay Salisbury 2011). Były one niejako modelowymi zespołami odzwierciedlonymi w kolejnych, późniejszych nawarstwieniach w postaci poszczególnych kręgów kulturowych. W przypadku etnologii analizy typologiczno-historyczne nie implikowały szczególnego wydźwięku
historiozoficznego. Nie nadawano im pozaetnologicznego znaczenia. Wyjątkiem są prace
W. Schmidta łączące etnologię z przesłankami teologicznymi, a zmierzające do wykazania monoteizmu jako pierwotnej religii ludzkości (Zimoń 2001).
Większą wagę przypisywaną typowaniu kultur zasadniczych obserwujemy w archeologii, antropologii fizycznej i językoznawstwie historyczno-porównawczym. Archeologia bywa
szczególnie podatna na eksponowanie nierzadko pozanaukowych wątków. Dlatego nadal
wskazywane są tzw. pakiety dóbr uważanych za kultury zasadnicze par excellence, np. pakiet neolityczny w wersji anatolijsko-bałkańskiej inicjujący długofalowe przemiany związane
z początkami społeczności agrarnych w Europie VIII-V tysiąclecia p.n.e., pakiet związany
z tzw. Secondary Products Revolution w IV tysiącleciu p.n.e., symbolizujący dyspersję kręgu
protocywilizacji w Europie.
Do znaczących zaliczyć trzeba prace archeologa J. Kostrzewskiego (możliwe, że co do metody pośrednio inspirowane poglądami Poniatowskiego), który starał się wyróżnić zestaw niezmiennych (w tym sensie zasadniczych i niepodlegających przemieszaniu) elementów kultury
prasłowiańskiej. Na podstawie analizy pozostałości materialnych, posługując się kryterium formy,
dokonał genetycznej transpozycji z poziomu wczesnośredniowiecznych danych jako bezdyskusyjnie słowiańskich do poziomu epoki brązu, dla której nie ma poświadczeń historycznych. Chciał
This article presents those of Poniatowski’s achievements which are still valid for the
emerging prehistoric anthropology: diffusionist ideas in prehistoric narratives are explained,
as well as those aspects of historical ethnology which currently would be difficult to completely
include into prehistoric anthropology (more on criticism of the pre-war Vienna ethnology in
Bronk 1974; Zimoń 2001).
While explaining the methodological principles of historical ethnology, Poniatowski
stated that “even uncivilized cultures are amalgams of certain older, primitive cultures”
(Poniatowski 1918: 314). Although the idea of mixed character of all the cultures available for
ethnological observation was fundamental for diffusionism, paleo-ethnology’s task focused
on identifying and marking off the so-called primitive cultures, i.e. not yet mixed, especially
those that later became a part of civilized societies. Into these Poniatowski included Eurasian
and Siberian cultures, still awaiting discovery (Poniatowski 1918: 317).
However, marking off primitive cultures is a bit paradoxical, since it should be defined
whether cultures have been always mixed or not. It is an insoluble dilemma, thus historical
ethnology should search for primitive cultures and correct hypotheses as they are found
(Manugiewicz 1932: 37). The diffusionists presented various propositions of cataloguing
such cultures. With regard to paleo-ethnology this task seemed especially important, since
it defined the characteristics of the oldest cultures that archaeology studied. Fundamental
cultures were attributed not only with typological, but also with historical existence (RebaySalisbury 2011). They were model syndromes in subsequent, later layers seen as particular
culture circles. In the case of ethnology, typological and historical analyses did not imply
any special historiosophical overtone, they did not acquire any non-ethnological meanings.
W. Schmidt’s works are the exception here. They merge ethnology with theological premises
and aim at proving that monotheism was humanity’s original religion (Zimoń 2001).
Archaeology, physical anthropology and genetic linguistics to a greater extent focus
on defining primitive cultures. Archaeology is especially prone to presenting often nonscientific threads. Thus the so-called packages of goods considered to be quintessential
primitive cultures are still being defined, for example: Anatolia and the Balkans version of
the Neolithic package which initiated long-term changes connected to the beginnings of
farming communities in Europe between 8,000 and 5,000 BC; the package connected to the
Secondary Products Revolution during the 4,000s BC which symbolized the dispersion of
protocivilization in Europe.
Seminal here are the works of archaeologist J. Kostrzewski (perhaps his method was
indirectly inspired by Poniatowski’s ideas), who attempted to distinguish a set of immutable
(fundamental and immovable) elements of pre-Slavic culture. By analysing material remains
and using the criterion of form he conducted genetic transposition from the level of early
Middle Ages data (inarguably Slavic) to the level of the Bronze Age – which lacks historical
references. This way he wanted to prove Slavs’ prehistoric lineage and indigeneity (Kostrzewski
1961). He also used such outline to analyse folk culture, seen as a part of the “fundamental”
model described by K. Moszyński, as the continuation of the prehistoric Slavic culture.
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
147
Stanisław Poniatowski’s ethnology...
148
A N D R Z E J P. KOWA L S K I | Etnologia Stanisława Poniatowskiego...
w ten sposób wykazać prehistoryczny rodowód i autochtoniczność Słowian (Kostrzewski 1961).
Zresztą schemat taki posłużył mu również do analizy kultury ludowej widzianej w ramach „zasadniczego” modelu zawartego w pracach K. Moszyńskiego jako kontynuacji kultury słowiańskiej
z czasów prehistorycznych (Kostrzewski 1966).
Wzorzec zasadniczej kultury został stworzony również w późniejszych pracach, np.
M. Parczewskiego na temat archeologicznego prototypu kultury słowiańskiej z początków
średniowiecza (Parczewski 1988). Znane w archeologii powiązanie badań nad archeologicznymi kulturami zasadniczymi z akcentowaniem kulturotwórczej roli określonych wspólnot
lub ich przynależności etnicznej odbiega często od postulatów dyfuzjonistycznej etnologii,
dla której moment aksjologiczny był mniej istotny niż ustalenia historyczne. Analogiczne
zarzuty kierowane były pod adresem genealogii czystych ras i potem typów fizycznych w antropologii oraz rekonstrukcji pierwotnych rodzin językowych, np. w indoeuropeistyce. Poniatowski, idąc za P. W. Koppersem, określił takie postępowanie jako prospektywne. Polega ono
na nieuprawnionym uzasadnianiu zaszłości historycznych z punktu widzenia rozmaitych,
zazwyczaj doraźnych, intencji badacza (Poniatowski 1922: 12).
W perspektywie antropologii pradziejów należy zwrócić szczególną uwagę na dwa problemy rozpatrywane przez S. Poniatowskiego. Pierwsze to zagadnienie tzw. paralelizacji
kultur badanych przez etnologię historyczną i archeologię. Drugie to propozycja sposobu
rozumienia kultury w aspekcie paleoetnologicznym.
Zabieg paralelizacji to zestawienie obrazu danej kultury archeologicznej z jej odpowiednikiem etnologicznym, ale w perspektywie dziejowej. W dziełach etnologów dyfuzjonistycznych
nie ma systematycznych odniesień do archeologii. Wyjątkiem jest praca O. Menghina poświęcona nie tyle paralelizacji, co próbom wyłonienia kultur zasadniczych w oparciu o źródła kopalne.
W książce Weltgeschichte der Steinzeit z 1931 roku wiedeński prehistoryk zmodyfikował schemat
W. Schmidta, przedstawiając odmienny trójkolumnowy zestaw genealogiczny (zob. Manugiewicz 1933: 52). Poniatowski zaproponował własny schemat uwzględniający dane archeologiczne. W jego retrogresywnym ujęciu najmłodszy poziom interesujący paleoetnologię reprezentuje
zmieszanie kultury egzogamiczno-matriarchalnej drobnych rolników kopieniaczy z kulturą
patriarchalną koczujących pasterzy. W terminologii archeologicznej odpowiednikiem byłyby
wspólnoty europejskiego eneolitu. Efektem tych kontaktów było rolnictwo sprzężajne, władza
mężczyzny, nowe technologie, np. metalurgia. Na wielu obszarach konglomerat ten stanowił
podstawę wyłaniania się cywilizacji, natomiast na północy Europy przewaga elementu pasterskiego związana była z najazdami ludów indoeuropejskich (Poniatowski 1918: 318-319).
Polemizując z ewolucjonistami, Poniatowski uważał, że spór o pierwszeństwo kultur
o ustroju matriarchalnym bądź patriarchalnym jest bezprzedmiotowy, ponieważ od zawsze występują one równolegle. Kolejny stopień na drodze paralelizacji w badaniach Poniatowskiego
to analiza kultur paleolitycznych. Przychyla się on do poglądu W. Schmidta, że w przypadku
młodszopaleolitycznej kultury magdaleńskiej mamy do czynienia z pierwiastkiem totemicznym jako dominującym i elementami kultury dwuklasowej. Sam wprowadza uściślenie genetyczne, dopatrując się w kulturze magdaleńskiej reliktów oryniackich i solutrejskich. Sytuacja
komplikuje się w odniesieniu do starszych kultur górno- i środkowopaleolitycznych. Obecnie
wiemy, że niektóre próby paralelizacji proponowane przez Poniatowskiego, korzystającego
z pracy W. J. Sollasa, nie mogą być akceptowane bez zastrzeżeń (Sollas 1915). Pomijając mniej
istotne szczegóły, za kontrowersyjne może uchodzić zestawienie neandertalskich przemysłów
mustierskich z kulturą bumerangową (egzogamiczno-równoprawną) ze względu na zakładaną
w niej obecność takich elementów, jak: sprzęt plecionkarski i rybacki, monoteizm z tendencją
A model of primitive culture was presented also in later works, for example M. Parczewski’s
about early Middle Ages archaeological prototype of Slavic culture (Parczewski 1988). The
connection between the research of archaeological primitive cultures and the emphasis
on the culture-building role of certain communities or their ethnic affiliation, recognized
in archaeology, often strays from postulates of diffusionist ethnology, for which axiological
moment was less important than historical data. Analogical accusations were directed at
the pure races genealogy and later physical types in anthropology and original language
families reconstructions, for example in Indoeuropean studies. Poniatowski, as P. W. Koppers
before him, described such behaviour as prospective, which means unentitled explanations
of historical reasons from the point of view of various, usually immediate intentions of the
researcher (Poniatowski 1922: 12).
From the perspective of prehistoric anthropology special attention should be paid to
two problems S. Poniatowski discussed. First of all, there is the issue of the parallelisation
of cultures studied by historical ethnology and archaeology and next the proposition of
understanding culture in its paleo-ethnological aspect.
Parallelisation means contrasting the view of an archaeological culture with its
ethnological equivalent, but from the historical perspective. Works of diffusionist ethnologists
do not present systematic references to archaeology. O. Menghin’s works are the only
exception, but they do not discuss parallelisation but rather attempts to find primitive cultures
basing on archaeological discoveries. His book from 1931, Weltgeschichte der Steinzeit, modifies
Schmidt’s outline and presents a different three-column genealogical set (see Manugiewicz
1933: 52). Poniatowski proposed his own outline that took into account archaeological data.
In his retrogressive approach the youngest level interesting for paleo-ethnology represents
a mixture of exogamous, matriarchal small hoe-farmers with the patriarchal culture of
nomadic shepherds. In archaeological terminology this equals communities of the European
Eneolithic Age. These contacts resulted in the development of animal-drawn ploughs,
patriarchate and new technologies like metallurgy. In many areas this conglomeration was
a basis for emerging civilizations; in northern Europe the predominance of shepherds resulted
from the incursions of Indo-European peoples (Poniatowski 1918: 318-319).
Arguing with the evolutionists, Poniatowski thought that the whole discussion whether
matriarchal or patriarchal cultures were first was irrelevant since they always appear parallelly.
The analysis of Palaeolithic cultures is the next stage in parallelization in Poniatowski’s studies.
He agrees with W. Schmidt that in the case of Upper Palaeolithic Magdalenian Culture we are
dealing with a dominant totemic element as well as elements of a two-class culture. Additionally,
Poniatowski introduces genetic qualification noticing Aurignacian and Soultrean elements in
the Magdalenian Culture. The situation gets more complicated in regard to the older cultures of
the Upper and Middle Palaeolithic. Today we realise that some attempts at parallelisation that
Poniatowski proposed basing on W. J. Sollas’ work cannot be completely accepted (Sollas 1915).
Less important details aside, there is the controversial juxtaposition of Neanderthal Mousterian
industries with “Bumerang Kulturen” or boomerang culture (exogamous and equal), regarding
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
149
Stanisław Poniatowski’s ethnology...
150
A N D R Z E J P. KOWA L S K I | Etnologia Stanisława Poniatowskiego...
do wyłaniania bóstw księżycowych, inicjacje z udziałem ceremoniarza udającego wyższą istotę
(Poniatowski 1948: 32; Manugiewicz 1932a: 65-69).
Wydaje się, że zabieg paralelizacji uzależnia badania paleoetnologiczne od podziałów
archeologicznych, a to może rodzić wiele nieporozumień. Idea uzupełnienia obrazu danych
archeologicznych przez dopasowanie brakujących ogniw znanych z wybranych badań etnologicznych jest kusząca, ale nie zawsze konieczna. Pomimo tych zastrzeżeń trzeba stwierdzić, że charakterystyka etnologiczna niektórych kultur paleolitu podana przez Poniatowskiego jest przekonująca. Przykładowo, większość składników kultury totemicznej, takich
jak: zróżnicowane oporządzenie łowieckie w postaci ostrzy i harpunów, bogata ornamentyka, rozbudowana sztuka itp., przypisywanych kulturom cyklu magdaleńskiego wykazuje
zdumiewającą zbieżność oglądu etnologicznego z archeologicznym. Nawet intuicyjna teza
Poniatowskiego o platformowych pochówkach, jakie znamy z Ameryki Północnej, a które zestawia on z elementami kultury totemicznej w łonie kultury solutrejskiej, zyskuje na znaczeniu w kontekście hipotezy o solutrejskiej genezie zespołów Clovis na Nowym Kontynencie
(Poniatowski 1948: 31; Manugiewicz 1932a: 79-80; Bradley, Stanford 2004). Do tego rodzaju
interesujących spostrzeżeń zaliczyć trzeba wywód Poniatowskiego dotyczący genezy palafitów. Ich upowszechnienie się w Europie łączy on z ekspansją przedstawicieli kopieniackiej kultury matriarchalnej, której siedziby znajdowały się w górach. Z form budynków stawianych na stromych stokach, wymagających kamiennych podbudówek, powstały piętrowe
założenia w typie aułów kaukaskich i indiańskiego puebla. Po dotarciu na obszary nizinne
wspólnoty te w miejsce fundamentu kamiennego stawiały konstrukcje wsparte na palach (Poniatowski 1930). Istotnie, najstarsze domostwa neolityczne wspólnot tzw. kręgu linearnego,
mogących odpowiadać kulturom matriarchalnym, stanowią założenia wsparte na słupach.
Budowane były one przez ludność wywodzącą się z górskich dolin rejonu Bałkanów.
Pozostaje do rozpatrzenia drugi z sygnalizowanych problemów, czyli teoretyczne kwestie
paleoetnologii. W dyskusji nad miejscem etnologii wśród nauk o człowieku Poniatowski kreśli autorską wizję kultury i podaje sposoby jej badania. Zdaniem Poniatowskiego na każdym
szczeblu organizacji zjawisk kulturowych mamy do czynienia z ich aspektem strukturalnym
(wyłącznym dla obiektów fizycznych), funkcjonalnym (typowym dla obiektów fizycznych
i organicznych) oraz ideologicznym (wyłącznym dla kultury). W badaniach nad wytworami
i zespołami kulturowymi, ze względów empirycznych, najłatwiej poddają się analizie kolejno: aspekty strukturalne (np. w przypadku narzędzia będzie to forma i materiał, z jakiego zostało ono wykonane), dalej aspekty funkcjonalne (sposoby jego użytkowania), a najtrudniej
– aspekty ideowe (Poniatowski 1922: 7; 1946: 9). Nic dziwnego, że w archeologii dominuje
opis odwołujący się do dwóch pierwszych aspektów. Tymczasem zarezerwowany wyłącznie
dla wytworów kulturowych jest aspekt ideowy, odpowiadający za waloryzację i uzasadnienie
danego wytworu w odnośnej kulturze (Poniatowski 1946: 8-14; 1947: 35).
Czy wyróżnienie aspektu ideowego oznacza, że Poniatowski był rzecznikiem tzw. ideacyjnego albo podmiotowego ujęcia kultury, bliskiego definicjom typu „emic”, identycznego ze
strukturą mentalną wspólnoty, porządkiem normatywnym, społeczną siecią symboli, panującą
w grupie wizją świata? Za negatywną odpowiedzią przemawia deklarowany w ramach idiografizmu historycznego ontologiczny indywidualizm, kulturotwórcza rola jednostek i subiektywnych form działań. Poza tym, jak stwierdza Poniatowski, kultury nie da się zredukować do
psychiki jej wytwórców i nosicieli (Poniatowski 1922: 22, 24, 28). Z kolei odpowiedź pozytywna
the assumed presence of elements like: wickering and fishing gear, monotheism usually
favouring moon deities, initiations with Master of Celebrations pretending to be a divine being
(Poniatowski 1948: 32; Manugiewicz 1932a: 65-69).
It seems that parallelisation makes paleo-ethnological studies dependent on archaeological
divisions, which may lead to many misunderstandings. The idea of complementing
archaeological data by fitting missing links known from chosen ethnological sources is
tempting, but not always necessary. Despite these objections it can be said that Poniatowski
convincingly presents ethnological characteristics of some Palaeolithic cultures. For example,
most elements of Totemism, like: varied hunting equipment (blades and harpoons),
rich ornaments, developed art etc. attributed to the Magdalenian cultures are surprisingly
concurrent in both ethnological and archaeological overviews. Even Poniatowski’s intuitive
idea about platform burials that we know from North America and which he compares
with elements of Totemism in Soultrean culture gains value in the context of the hypothesis
about Soultrean genesis of Clovis groups on the New Continent (Poniatowski 1948: 31;
Manugiewicz 1932a: 79-80; Bradley, Stanford 2004). Poniatowski makes another interesting
point when discussing the origins of palafittes. Their spread across Europe is connected to the
expansion of representatives of the hoe-farming matriarchal culture, whose settlements were
located in the mountains. From buildings requiring stone foundations, placed on steep slopes
multi-storey ideas evolved like Caucasian auls or Indian pueblos. After reaching lowland
areas these communities would build stilt-supported structures in place of stone foundations.
Indeed, the oldest Neolithic homesteads of the communities belonging to the linear circle
and comparable to matriarchal cultures are those built on stilts. They were constructed by the
peoples originating in the mountain valleys of the Balkans.
The second of the signalled problems remains to be discussed here – paleo-ethnology
theoretical issues. In the discussion about ethnology’s place among the humanities
Poniatowski offers his own view of culture and presents the methods of studying it. According
to Poniatowski, each level of organisation of cultural phenomena shows their structural
aspect (exclusive to physical objects), functional (typical for physical and organic items) and
ideological (exclusive to culture). In the studies of cultural products and groups the easiest to
analyse would be structural aspects (e.g. in the case of a tool – the form and material it was
made of), then functional aspects (the way the tool is used) and ideological aspects would be
the most difficult (Poniatowski 1922: 7; 1946: 9). Not surprisingly, the description referring
to the first two aspects dominates in archaeology. Meanwhile the ideological aspect, exclusive
to cultural products, is responsible for valorisation and justification of a given product in its
culture (Poniatowski 1946: 8-14; 1947: 35).
Does the emphasis on the ideological aspect mean that Poniatowski promoted
an ideational, subjective take on culture, close to “emic” type definitions, identical to
communities’ mental structure, normative order, social network of symbols, the dominant
view of the world? The answer to this question is negative because of the declared, as a part
of historical idiographism, ontological individualism, culture-building role of individuals and
subjective forms of activities. Moreover, as Piłsudski notices, culture cannot be reduced to
the mentality of its producers and carriers (Poniatowski 1922: 22, 24, 28). On the other hand
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
151
Stanisław Poniatowski’s ethnology...
152
A N D R Z E J P. KOWA L S K I | Etnologia Stanisława Poniatowskiego...
kryje się w formule badań, tzw. „direkte Interpretation” (termin przejęty od W. Schmidta), czyli
jak pisał: „tego, co określam jako uzasadnienie i wartościowanie struktury i funkcji nie przez
badacza, ale przez nosicieli obiektu, wzgl. środowisko społeczne tegoż obiektu” (Poniatowski
1946: 11).
W badaniach paleoetnologicznych skupionych na kulturze wspólnot przedhistorycznych
śledzenie aspektów ideologicznych musi obywać się bez źródeł pisanych i bez bezpośredniej
obserwacji etnograficznej. Jest to ewidentne zaprzeczenie tego, co stanowi podstawę badań zarówno historycznych, jak i etnologicznych. Czyżby zatem paleoetnologia, poszukująca przypisanego
tylko kulturze zestawu minionych aspektów ideologicznych, była chybionym zamysłem naukowym? Czy w takiej sytuacji skazani jesteśmy na dyktat empiryzmu i w efekcie na milczenie, czy
ewentualnie na korzystanie z metod spekulatywnych? Nie wolno zapominać, że intelektualna
podbudowa etnologii historycznej tkwi w tradycji filozoficznej i teologicznej pionierów tego
kierunku. Wprawdzie hołdowała ona obiektywnej wymowie etnologicznych faktów, odżegnywała się od ewolucjonistycznego aprioryzmu, to jednak trudno pozbyć się wrażenia, że określone apercepcje odgrywały w badaniach dyfuzjonistycznych znaczącą rolę. Dedukcja i synteza
spekulatywna, a więc składniki metodologii wiedeńskiego dyfuzjonizmu niesłusznie potem
rewidowane i atakowane, stanowiły równoprawną część epistemologii tego nurtu badań. Czy
w warunkach niedoborów empirycznych zabronione mogą być rozwiązania metodologiczne
spełniające wymogi koherencji logicznej przedkładanych twierdzeń i tylko w ramach dyscypliny akceptowanego dyskursu poddające warunki ewentualnej ich falsyfikacji? Trudno wszak
zakazać umysłowi poszukującemu przedhistorycznych stanów kultury stosowania rozmaitych
choćby tylko formalnych i logicznych narzędzi analitycznych.
W myśl klasycznych postulatów metodologicznych probierzem wniosków wysuwanych
z oglądu reliktów odkrywanych przez archeologię są obserwacje poczynione w pierwszym
rzędzie przez etnologów. Archeologia dostarcza danych tylko z kontekstu behawioralnego,
natomiast domyślny musi być aspekt ideowy, czyli kulturowy. Jednak jak ów domysł dopasować do uzyskanych danych? Otóż wynika on z umieszczenia tych danych w rekonstruowanych schematach paleoetnologicznych. Jedynym ograniczeniem jest fakt, że dzięki paleoetnologicznym dedukcjom i typologicznym zabiegom możemy uzyskać ogląd kultury niejako
„z zewnątrz”. Nawet aspekt ideowy danego zespołu jest efektem przyporządkowania jego
strukturalno-funkcjonalnego wizerunku do określonego schematu dyfuzjonistycznego, ponieważ schemat ten apriorycznie przypisuje tym danym odnośne wartości kulturowe. Przykładowo, totemizm rozpoznawany dzięki wskaźnikom archeologicznym w paleolitycznej
kulturze magdaleńskiej z definicji rozstrzyga o typowej dla tego zespołu formie mitologii,
wierzeń, etc.
the positive answer is hidden in the study method, the so-called direkte Interpretation (the
term adopted from W. Schmidt), or as Piłsudski wrote, “what I describe as justification and
judgement of structure and function not by a researcher, but by the object’s carriers or the
object’s social environment” (Poniatowski 1946: 11).
In paleo-ethnological studies focused on the culture of prehistoric cultures following
the ideological aspects must be done without written sources or direct ethnographical
observation. This clearly contradicts the ideas fundamental for both historical and
ethnological studies. Thus perhaps paleo-ethnology, a discipline searching for a culture’s
sets of past ideological aspects, is a pointless academic path? If this is the situation, do we
have to accept empirical dominance and thus keep silent or use speculative methods? One
must not forget that intellectual foundations of historical ethnology reach to theological
and philosophical traditions of the discipline’s pioneers. Although it adhered to the
objective meaning of ethnological facts and discarded evolutionist apriorism, it is still
difficult to ignore the impression that certain misperceptions played a significant role in
diffusionist studies. Deduction and speculative synthesis – elements of Vienna diffusionist
methodology – later unjustly revised and attacked were an equal part of the discipline’s
epistemology. When lacking empirical data, can we forbid methodological solutions that
are consistent with logical coherence of presented theses and which question possible
conditions of falsehood only in the accepted discourse? After all it is difficult to forbid the
mind searching for prehistoric states of cultures from using various, even if only formal and
logical, analytical tools.
Following classic methodological postulates, the observations made first of all by
ethnologists are the criterion for conclusions resulting from viewing the relics archaeology
discovers. Archaeology provides the data only from the behavioural context and the
ideological, cultural aspect should remain the default. But how can it be suited for data
acquisition? Apparently it results from placing the data in reconstructed paleo-ethnological
patterns. It is only limited by the fact that thanks to paleo-ethnological deductions and
typological manoeuvres we are able to acquire an “outside” view of a culture. Even the
ideological aspect of a given set results from matching its structural and functional view to
a certain diffusionist pattern, because it a priori attributes the data with referencing cultural
values. For example Totemism, recognized because of archaeological indicators in the
Paleolithic Magdalenian Culture, by definition decides about forms of mythology, beliefs
etc. typical for this complex.
Z doświadczeń paleoetnologii, w tym z dorobku Poniatowskiego, wynikają pewne wskazania dla antropologii pradziejów. Będą to przykładowo:
• traktowanie historyzmu nie tylko chronologicznie, ale typologicznie. Oznacza to,
że w ramach określonych schematów etnologii historycznej wykluczone jest rozpatrywanie osobliwości kultury przedhistorycznej niemogących ujawnić się w danym
kontekście. To etnologiczny profil kultury decyduje o hipotetycznej obecności danego
zjawiska. Inaczej skazani jesteśmy na anachronizm, nieświadome imputacje i przywoływany już prospektywizm,
• badania nad podatnością określonych wspólnot pradziejowych na kontakt z innymi
wspólnotami,
• ocena gotowości danych wspólnot prehistorycznych do zmiany i do adaptacji obcych
wzorców,
Paleo-ethnological experience, including Poniatowski’s contributions, points out certain
recommendations for prehistoric anthropology. For example:
• treating historism not only chronologically, but also typologically. This means that inside
certain outlines of historical ethnology, discussing a prehistoric culture’s phenomena
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
153
Stanisław Poniatowski’s ethnology...
A N D R Z E J P. KOWA L S K I | Etnologia Stanisława Poniatowskiego...
• ocena stopnia tendencji izolacjonistycznych badanych grup, tudzież dążenia do autookreślenia w zakresie zwyczajów, rytuałów,
• ocena zakresu stygmatyzacji obcości, skłonności do przemocy i narzucania własnych
modeli życia innym wspólnotom.
Tego rodzaju parametryzacja aktywności kulturowej dotycząca mechanizmów wywołanych przez kontakt kulturowy, może być pomostem między podstawowymi tezami dyfuzjonizmu i aspiracjami badania sfery ideowej danej kultury na podstawie ograniczonego oglądu
archeologicznego.
Dedukcyjny model wnioskowania i interpretacji zachowuje w antropologii pradziejów moc metodologiczną. W odróżnieniu od paleoetnologii nie sprowadza się on do wykorzystywania schematów etnologii historycznej, ale sięga też do możliwości badawczych
oferowanych przez inne kierunki myśli antropologicznej. Poza tym, pewnym priorytetem
antropologicznym pozostaje nakaz interpretacji typu „emic”, analizy czynionej ze współczynnikiem humanistycznym w ujęciu F. Znanieckiego, według zasady „pytania o zdanie”
grupowego podmiotu badanego. Tu bardzo pomocne mogą okazać się studia etnolingwi-
styczne nad językowo typizowanym, lokalnym obrazem świata. Pierwszy etap zatem to
świadomy wybór koncepcji interpretacyjnej, deklaracja konkretnej orientacji teoretycznej
w antropologii, a następnie, w ramach tak przyjętego nastawienia, realizowana może być
interpretacja reliktów kulturowych. Ze względu na to, że następuje przyrost źródeł archeologicznych, a antropologia w swej tradycji legitymuje się wieloma propozycjami paradygmatycznymi, powstają metodologiczne kłopoty z harmonizowaniem efektywności poznawczej na styku obu tych dynamicznych nauk. Wydaje się, że niezmienny pozostaje wymóg doboru tych kierunków interpretacji antropologicznej, które bez narażenia na zarzut
anachronizmu zachowują swoistą stosowność wobec danych archeologicznych. Chodzi tu
o kierunki etnologiczne kształtujące swoje koncepcje kultury w badaniach wspólnot pierwotnych. Z tego powodu tylko w pewnym zakresie studia antropologiczne, np. nad przekazem reklamowym lub współczesną kulturą medialną, mogą służyć interpretacji malarstwa
jaskiniowego. Tak oto «antropologia pradziejów» jest przede wszystkim «antropologią»,
a dopiero w dalszej kolejności «pradziejów» – rozumianych jako obraz dostarczany do tej
pory głównie przez archeologię.
that are unable to show in a given context is impossible. The ethnologic profile of
a culture decides about hypothetical presence of a phenomenon. Otherwise we are
doomed to anachronism, ignorant imputations and prospective thinking,
• the study of susceptibility of certain prehistoric communities to contact with other
communities,
• evaluation of readiness of given prehistoric communities to change and adaption
of alien models,
• evaluation of the degree to which isolationist tendencies show in studied groups; or
their drive to auto-determination of their rituals, customs etc.
• evaluations of the range of stigmatisation of the alien, eagerness to use violence and
forcing our own life models on other communities.
such paths of anthropological interpretations which – without risking accusations of being
anachronic, retain peculiar applicability to archaeological data – remains constant. This
concerns those ethnological trends which shape their own concepts of culture while studying
primitive communities. For this reason the usefulness of anthropological studies of, for
example, advertising or modern media culture is somehow limited for interpreting cave
paintings. Thus “prehistoric anthropology” is first and foremost an “anthropology” and then
“prehistoric” – understood as the overview until now provided mainly by archaeology.
Przeł./transl. Jan Sielicki
Such parameters of cultural activities regarding the mechanisms caused by cultural
contact might be the bridge between the basic diffusionist theses and the aspirations to study
the ideological plane of a given culture basing on the limited archaeological view.
In prehistoric anthropology the deductive model of reasoning and interpretation retains
its methodological force. Unlike in paleo-ethnology, it is not limited to using historical
ethnology’s patterns, but also reaches for the research possibilities offered by other variants
of anthropologic thought. Besides, the imperative to use “emic” type interpretations, the
analysis conducted with humanistic element (as understood by F. Znaniecki) according to
the rule of “asking about the opinion” of the group subjects being studied remains a certain
anthropologic priority. Ethnolinguistic studies of linguistically typized, local view of the world
might prove very useful in this case. Thus the first stage includes a conscious choice of an
interpretive method, declaration of a concrete theoretical orientation in anthropology and
then, using such a defined approach, one can interpret cultural relics. Due to the fact that
the number of archaeological sources is growing and anthropology’s traditions present many
paradigmatic works, there are methodological issues with harmonizing cognitive effectiveness
on the junction of both of these dynamic sciences. It seems that the requirement for choosing
154
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
155
A N D R Z E J P. KOWA L S K I | Etnologia Stanisława Poniatowskiego...
Stanisław Poniatowski’s ethnology...
d r h a b . A n d r z e j P. K o w a l s k i
profesor Uniwersytetu Gdańskiego, pracownik
Zakładu Etnologii IAiE Uniwersytetu Gdańskiego,
filozof i antropolog kultury. Autor książek Symbol
w kulturze archaicznej (1999); „Myślenie przedfilozoficzne. Studia z filozofii kultury i historii idei”
(2001); „Mit a piękno. Z badań nad pochodzeniem
sztuk” (2013); „Antropologia zamierzchłych
znaczeń” (2014). Specjalizuje się w badaniach nad
genealogią kulturowych kategorii estetycznych,
etycznych, lingwistycznymi rekonstrukcjami najdawniejszych wyobrażeń kulturowych. Przewodniczący zespołu badawczego Antropologii Historii
KNH PAN i członek Komisji Antropologicznej PAU.
156
P h . D A n d r z e j P. K o w a l s k i
Associate Professor in the Department of
Ethnology of the Institute of Archaeology at the
University of Gdańsk, philosopher and cultural
anthropologist. Author of the books “Symbol
w kulturze archaicznej” [Symbol in Archaic
Culture] (1999); “Myślenie przedfilozoficzne.
Studia z filozofii kultury i historii idei” [PrePhilosophical Thought. Studies in the Philosophy
of Culture and the History of the Idea] (2001);
“Mit a piękno. Z badań nad pochodzeniem sztuki
[Myth and Beauty. Research on the Origins of Art]”
(2013); “Antropologia zamierzchłych znaczeń”
[Anthropology of Ancient Meanings] (2014).
His research interests focus on the genealogy of
cultural aesthetic and ethical categories, linguistic
reconstructions of ancient categories of culture.
Chairman of the History Anthropology research
committee at the Komitet Nauk Historycznych
[KNH; Polish national historical committee]
of the Polish Academy of Sciences. Member of
the Anthropological Committee of the Polish
Academy of Arts and Sciences.
Bibliografia / Bibliography:
Bruce Bradley, Dennis Stanford, 2004, The North Atlantic Ice-Edge Corridor. A Possible Paleolithic Route to the New World, World Archaeology, t./vol. 36, nr/no. 4, ss./pp. 459-478.
Andrzej Bronk, 1974, Język etnologii na przykładzie teorii religii W. Schmidta. Analiza metodologiczna, Lublin.
Józef Kostrzewski, 1961, Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach, Poznań.
Józef Kostrzewski, 1966, Ślady prastarej tradycji w polskiej kulturze ludowej, Z Otchłani
Wieków, R. XXXII, z./vol. 3, ss./pp. 149-155.
Jan Manugiewicz, 1932, Współczesne poglądy na pochodzenie dzisiejszych kultur ludowych świata, Wiadomości Ludoznawcze, R. I, z./vol. 2, ss./pp. 34-39.
Jan Manugiewicz, 1932a, Współczesne poglądy na pochodzenie kultur ludowych świata, Wiadomości Ludoznawcze, R. I, z./vol. 3-4, ss./pp. 63-85.
Jan Manugiewicz, 1933, Współczesne poglądy na pochodzenie kultur ludowych świata, Wiadomości Ludoznawcze, R. II, z./vol. 3-4, ss./pp. 41-53.
Michał J. Parczewski, 1988, Najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce, Kraków.
Stanisław Poniatowski, 1918, O metodzie historycznej w etnologii i znaczeniu jej wyników dla
historyi, t./vol. XXI, ss./pp. 303-319.
Stanisław Poniatowski, 1922, Zadanie i przedmiot etnologji, Archiwum Nauk Antropologicznych t./vol. II nr/no. 2, Warszawa, Lwów, ss./pp. 1-30.
Stanisław Poniatowski, 1930, Pochodzenie budowli palowych, Pamiętnik II zjazdu słowiańskich geografów i etnografów odbytego w Polsce w roku 1927, t./vol. II, red./ed. L. Sawicki,
Kraków, ss./pp. 120-123.
Stanisław Poniatowski, 1946, Metoda badania genezy wytworów kulturowych w etnologii,
Lublin.
Stanisław Poniatowski, 1947, Fakty etnologiczne i metody ich badań, Lud, t./vol. XXXVII,
ss./pp. 32-68.
Stanisław Poniatowski, 1948, Zagadnienie paralelizacji kultur paleolitycznych z kulturami etnologicznymi, Lud, t./vol. XXXVIII, ss./pp. 28-34.
Katharina C. Rebay-Salisbury, 2011, Thoughts in Circles: Kulturkreislehre as a Hidden Paradigm
in Past and Present Archaeological Interpretations, Investigating Archaeological Cultures.
Material Culture, Variability, and Transmission, red./eds. B. W. Roberts, M. Vander Linden, Springer, New York, ss./pp. 41-60.
William J. Sollas, 1915, Ancient Hunters and their Modern Representatives, London.
Henryk Zimoń, 2001, Monoteizm pierwotny. Teoria Wilhelma Schmidta i jej krytyka w wiedeńskiej szkole etnologicznej, Lublin.
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
157