Animacja biblijna w świetle adhortacji Evangelii gaudium

1
Animacja biblijna w świetle adhortacji Evangelii gaudium
Pytanie o formy animacji biblijnej musi być podjęte w kontekście wezwania do nowej
ewangelizacji. Wybrzmiało ono dobitnie podczas XIII Synodu Biskupów na temat „Nowa
ewangelizacja dla przekazu wiary chrześcijańskiej”, który miał miejsce w Rzymie w dniach 7-28
października 2012 r. Pomocą w odpowiedzi będzie posynodalna adhortacja apostolska Evangelii
gaudium. O głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym świecie opublikowana przez papieża Franciszka 24
listopada 2013 r. Wpierw jednak podejmie się próbę zdefiniowania pojęcia „nowa ewangelizacja”,
by móc określić zadania, wobec których duszpasterstwo biblijne.
Pojęcia nowej ewangelizacji użył po raz pierwszy Jan Paweł II w Polsce w homilii wygłoszonej
w Nowej Hucie podczas pierwszej pielgrzymki do Polski 9 czerwca 1979 r. Od tego momentu
papież sięgał po niego wielokrotnie, początkowo w nauczaniu skierowanym do Kościołów Ameryki
Łacińskiej, później również w odniesieniu do Europy i całego świata1. Benedykt XVI powołał do
istnienia 20 listopada 2010 r. Papieską Radę ds. Nowej Ewangelizacji, która ma zajmować się
praktycznym i teologicznym wymiarem nowej ewangelizacji. Odbywający się w dniach 7-28
października 2012 r. XIII Synod Biskupów przedmiotem swojej refleksji uczynił „nową
ewangelizację dla przekazu wiary chrześcijańskiej”. Papież Franciszek w adhortacji Evangelii
gaudium wskazał – idąc za ojcami synodalnymi – trzy grupy adresatów nowej ewangelizacji: (1)
wierzących uczestniczących regularnie w życiu wspólnoty (duszpasterstwo zwyczajne); (2) osoby
ochrzczone, które nie żyją jednak zgodnie z wymogami chrztu; (3) osoby, które nie znają Jezusa
Chrystusa lub Go odrzuciły (EG 14). Przy takim rozumieniu nowej ewangelizacji odchodzi się od
tradycyjnego rozumienia adresatów nowej ewangelizacji jako „chrześcijan, którzy oddali się od
Kościoła (zob. EN 54; RMi 33) i zaniechali praktyk religijnych oraz żyją tak, jakby Chrystus nie
istniał (EE 46)”2. Papież Franciszek zdaje się czynić z „nowej ewangelizacji” synonim
„ewangelizacji”, obejmującej ewangelizację pierwszą (misję), pastoralną (duszpasterstwo) oraz
reewangelizację3. W czym zatem ma zawierać się nowość „nowej ewangelizacji”?
Przymiotnik „nowa” nie oznacza głoszenia nowej Ewangelii, dotychczas nieznanej. Ewangelia
bowiem jest jedna i niezmienna, przez co nowość ewangelizacji nie dotyczy treści orędzia
ewangelicznego4. W tym kontekście papież Franciszek mówi o „odwiecznej nowości” Ewangelii,
która wciąż jest ta sama: jest nią „Bóg, który objawił swoją ogromną miłość w Chrystusie umarłym
1
Zestawienie wystąpień papieża Jana Pawła II (przemówień i dokumentów), w których pojawia się termin „nowa
ewangelizacja”, można znaleźć w: M. WIDENKA, „Nowa ewangelizacja w nauczaniu Jana Pawła II”, Nowa
ewangelizacja wyzwaniem dla Kościoła w Polsce (red. B. BIELA) (Katowice 2011) 26-33.
2
W. ŚMIGIEL, „Specyfika i zadania nowej ewangelizacji”, Nowa ewangelizacja w nowej katechezie (red. P.
MĄKOSA) (Rzeszów 2013) 16; por. K. PAWLINA, „Nowa generacja i stara Ewangelia – jak ewangelizować dzisiaj?”,
Nowa ewangelizacja wyzwaniem dla Kościoła w Polsce (red. B. BIELA) (Katowice 2011) 118.
3
Por. W. ŚMIGIEL, „Specyfika i zadania nowej ewangelizacji”, 17.
4
K. PAWLINA, „Nowa generacja i stara Ewangelia – jak ewangelizować dzisiaj?”, 117.
2
i zmartwychwstałym” (EG 11). W rezultacie „każda autentyczna działalność ewangelizacyjna jest
zawsze «nowa»” (EG 11). Ewangelizacja nie staje się też „nową” przez to, że jest reewangeliazacją.
Dzisiaj unika się pojęcia „reewangelizacji”, gdyż może ono sugerować, że pierwsza ewangelizacja
została źle zrobiona, pozostaje niedokończona, a nawet że skończyła się porażką5.
Zauważył to sam Jan Paweł II w przemówieniu do Rady Konferencji Episkopatów Ameryki
Łacińskiej (CELAM) 9 marca 1983 r.: „Obchody 500-lecia ewangelizacji nabiorą pełnego
znaczenia, jeśli będzie im towarzyszyło nowe zaangażowanie ze strony was jako biskupów, oraz
waszych kapłanów i wiernych; zaangażowanie na pewno nie w reewangelizację, lecz w nową
ewangelizację. Nową w swym zapale, w metodach i w przejawach”6. To ostatnie zdanie z
wypowiedzi Jana Pawła II, definiujące „nową” ewangelizację, kryje w sobie pewien paradoks.
Ojciec święty, pisząc o „nowym zapale ewangelizacyjnym”, ma w istocie na myśli
autoewangelizację tych, którzy są powołani do głoszenia Ewangelii7. W tym kierunku idzie też
papież Franciszek, który pragnąc „pobudzić i ukierunkować w całym Kościele nowy etap
ewangelizacyjny, pełen zapału i dynamizmu” (EG 17), wskazuje w punkcie wyjścia adhortacji, że
ma on być „naznaczony ową radością”, która „napełnia serce i całe życie tych, którzy spotykają się
z Jezusem” (EG 1).
Temu nowemu „stylowi ewangelizacyjnymu” (EG 18) mają odpowiadać też nowe metody
ewangelizacyjne, które z jednej strony będą wynikiem uznania prawdy, że cały lud Boży, a więc
„każdy ochrzczony, niezależnie od swojej funkcji w Kościele i stopnia wykształcenia w wierze, jest
aktywnym podmiotem ewangelizacji. […] Nowa ewangelizacja powinna pociągnąć za sobą nowy
protagonizm każdego z ochrzczonych. […] Każdy chrześcijanin jest misjonarzem w takiej mierze,
w jakiej spotkał się z miłością Boga w Chrystusie Jezusie” (EG 120). Stąd konieczność „starania się
o lepszą formację, o pogłębienie naszej miłości i jaśniejsze świadectwo Ewangelii” (EG 121). W
tym kontekście papież Bergoglio podkreśla, iż każdy chrześcijanin, niezależnie od swojej
niedoskonałości, jest wezwany do misji ewangelizacji, a tym samym „ma znaleźć sposób głoszenia
Jezusa odpowiadający sytuacji, w jakiej się znajduje” (EG 121). Można zatem powiedzieć, że ilu
ochrzczonych, tyle form ewangelizowania, gdyż treść i sposób świadectwa o miłości Boga
doświadczonej w spotkaniu z Chrystusem będzie sprawą osobistego przeżycia tego wydarzenia.
Mówiąc o nowych metodach ewangelizacji, należy dodać, iż ich kształt jest determinowany
nowymi sytuacjami społecznymi i kulturowymi, w których znajduje się współczesny człowiek. Abp
R. Fisichella, przewodniczący Papieskiej Rady ds. Krzewienia Nowej Ewangelizacji tłumaczy, że
nową ewangelizację „trzeba prowadzić w nowy sposób, bo ludzie współcześni są inni, nowi, panuje
5
Por. W. ŚMIGIEL, „Specyfika i zadania nowej ewangelizacji”, 17.
JAN PAWEŁ II, „Przemówienie do XIX Zgromadzenia CELAM (9.03.1983)”, AAS 75/1 (1983) 778; przekł. pol.
za: XII SYNOD BISKUPÓW, Słowo Boże w życiu i misji Kościoła. Lineamenta (Watykan 2007) (nr 5).
7
Por. K. PAWLINA, „Nowa generacja i stara Ewangelia – jak ewangelizować dzisiaj?”, 119.
6
3
odmienna kultura, nowa mentalność. Trzeba ją poznać, «wejść» w nią, zrozumieć ją, ale trzeba też
w tę kulturę i jej wizję człowieka wnieść perspektywę człowieka, który jest zbawiony, ponieważ
Bóg go kocha”8. Powyższą myśl można rozwinąć w różny sposób, ale bez wątpienia życie
współczesnych społeczeństw zostało zdominowane przez Internet i związane z nim różne narzędzia
komunikacyjne (np. media społeczne, blogi, twittery), co stworzyło nową sytuacją komunikacji
Ewangelii9.
Wobec tak zarysowanej potrzeby nowej ewangelizacji pozostaje zapytać się o to, jak na to
wezwanie papieża Jana Pawła II i jego następców może odpowiedź Dzieło Biblijne. Poszukiwanie
odpowiedzi będzie z jednej strony nawiązywało do nauczania papieży w tym zakresie, z drugiej zaś
strony
będzie
próbowało
uwzględnić
dotychczasowe
doświadczenia
ewangelizacyjne
Stowarzyszenia.
W adhortacji Evangelii gaudium papież Franciszek potwierdza zdanie papieża Benedykta XVI z
adhortacji Verbum Domini, że „słowo Boże powinno stawać się coraz bardziej sercem wszelkiej
działalności kościelnej” (EG 174; por. VD 1). „Pismo Święte jest źródłem ewangelizacji. Dlatego
trzeba stale się formować do słuchania Słowa” (EG 174). To stwierdzenie papieża Bergoglio
znajduje odzwierciedlenie w aktywności Dzieła Biblijnego, którego członkowie karmiąc się
słowem Bożym, „pozwalają się nieustannie ewangelizować” (EG 174). Obcowanie ze słowem
Bożym nie może być zatem ukierunkowane tylko na pogłębianie wiedzy biblijnej, lecz ma
prowadzić do spotkania z żywym i działającym w swoim Kościele Chrystusem. To doświadczenie
Chrystusa, który umiłował człowieka do końca, przemienia i skłania do dawania świadectwa wobec
innych. Wśród członków Dzieła Biblijnego zauważalna jest pewna pasywność w relacji do świata
zewnętrznego, objawiająca się w małej aktywności w dzieleniu się z innymi usłyszanym słowem
Bożym. Potrzeba zatem wzbudzania wśród członków Stowarzyszeniu ducha apostolskiego, zapału
w głoszeniu słowa Bożego i odwagi do dawania świadectwa. W tym kontekście papież Franciszek
podpowiada konkretny sposób głoszenia Ewangelii, który określa mianem „od osoby do osoby”.
Jest to „nieformalne przepowiadanie słowa, które może dokonywać się podczas rozmowy” (EG
127). Dokonuje się ono w trzech etapach (por. EG 128). Pierwszym jest „dialog osobisty”, który w
istocie polega na wsłuchaniu się w drugą osobę, stworzeniu jej możliwości wypowiedzenia się,
podzielenia się tym, co leży jej na sercu. Drugi etap to dzielenie się orędziem Ewangelii, czy to
przez własne słowo, czy też przez lekturę jakiegoś jej fragmentu. Tekst biblijny ma „zawsze
przypominać fundamentalne przesłanie: o osobistej miłości Boga, który stał się człowiekiem, wydał
8
R. FISICHELLA, „Czas nowej ewangelizacji” (http://ekai.pl/wydarzenia/x46589/czas-nowej-ewangelizacji/ [dostęp:
28.04.2104]).
9
Por. Z. HANAS, „Ewangelizacja w kontekście Internetu”, Nowa ewangelizacja wyzwaniem dla Kościoła w Polsce
(red. B. BIELA) (Katowice 2011) 426; I.P. PIĄTEK, „Wideoblog jako narzędzie nowej ew@ngelizacji w Internecie na
przykładzie wideoblogu «Bez sloganu»”, Nowa ewangelizacja w nowej katechezie (red. P. MĄKOSA) (Rzeszów 2013)
228.
4
samego siebie za nas i, jako żyjący, ofiaruje swoje zbawienie i swoją przyjaźń” (EG 128). Trzecim
etapem jest, jeśli pozwalają na to okoliczności, krótka modlitwa nawiązująca do problemów, jakie
wcześniej wyraziła druga osoba. W tej modlitwie chodzi o złożenie jej sprawy w ręce Boga i
doświadczenie, że słowo Boże przemawia do jej życia (por. EG 128). Ten prosty schemat
ewangelizacji nie stanowi jedynego modelu głoszenia orędzia Ewangelii, jednakże uświadamia, że
spotkanie z Chrystusem w Jego słowie wymaga przejścia do dzielenia się nim, dawania świadectwa
o osobistym spotkaniu z Jezusem. Bez tego wyjścia ku innym, może grozić członkom Dzieła
Biblijnego zamknięcie się w sobie, skupienie się nie na słowie Bożym, lecz na własnej osobie,
oderwanie wreszcie od innych, z którymi w komunii pozostaje Chrystus (por. EG 113).
W dziele nowej ewangelizacji Dzieło Biblijne ma do odegrania ważną rolę formacyjną. Papież
Franciszek podkreśla, że „studium Pisma Świętego powinno być dostępne dla wszystkich
wierzących” (EG 175). Na tej podstawie formułuje dwa postulaty. Jeden dotyczy katechezy, która
mą „ubogacać radykalnie objawione Słowo” (EG 175). Ojciec święty nie rozwija swojej myśli, ale
potwierdza konieczność troski Dzieła Biblijnego o ubiblijnienie katechezy. W kontekście
uwarunkowań Kościoła w Polsce troska ta wymaga szukania wciąż nowych dróg dotarcia ze
swoimi propozycjami do środowiska katechetyków i katechetów. Być może, trzymając się języka
adhortacji Evangelii gaudium, chodzi także o „nawrócenie” katechezy (podobnie jak całego
duszpasterstwa), tak by była ona „wierna potrzebom ewangelizacji” (EG 32). Tyle że wymaga to ze
strony moderatorów Dzieła Biblijnego, którzy niemal w całości są biblistami, „postawy pokornej”
zalecanej przez papieża Franciszka w związku z przepowiadaniem słowa (por. EG 128). Z tym
wiąże się szerszy problem współpracy różnych podmiotów w Kościele zaangażowanych w dzieło
głoszenia Ewangelii. Nie chodzi bowiem o rywalizację, lecz o „służbę ewangelizującej komunii”
(EG 130). Dzieło Biblijne, rozpoznając swoją tożsamość i powołanie pośrodku różnych ruchów i
stowarzyszeń kościelnych, musi włączyć się w dzieło ewangelizacji, służąc swoimi darami i
duchowością. Ma to znaczenie szczególnie w posłudze głoszenia Ewangelii w ramach
poszczególnych diecezji. Konieczna jest współpraca moderatora diecezjalnego Dzieła Biblijnego z
poszczególnymi wydziałami kurialnymi zaangażowanymi w duszpasterstwo oraz z liderami ruchów
i stowarzyszeń kościelnych działających w diecezji. Nie chodzi bowiem o realizację własnych
celów i ambicji, lecz o rozeznanie, w jaki sposób ich urzeczywistnienie może ubogacić i ubliblijnić
działania duszpasterskie realizowane w diecezji. Może się okazać, iż nie jest konieczne np.
organizowanie własnego kursu biblijnego dla lektorów, lecz wystarczy połączyć siły z
duszpasterstwem ministrantów i lektorów. Podobnie też kwestia konkursów biblijnych. Troska o
ich jakość i merytoryczność nie musi oznaczać koniecznie organizację własnego konkursu przez
Dzieło Biblijne, lecz współpracę np. z wydziałem katechetycznym w celu „ubiblijnienia” konkursu
biblijnego, który dotąd był organizowany w diecezji.
5
Drugie zalecenie, które wypływa z postulatu papieża Franciszka o dostępności Pisma Świętego
dla wszystkich wierzących, dotyczy formacji biblijnej w ramach diecezji i parafii. „Ewangelizacja
wymaga zażyłości ze słowem Bożym, a to wymaga, żeby diecezje, parafie i wszystkie wspólnoty
katolickie promowały poważne i wytrwałe studiowanie Biblii, jak również promowały jej
modlitewne czytanie osobiste i wspólnotowe” (EG 175). Potrzebna jest zatem propozycja kursów
biblijnych w ramach parafii. Nie mogą się one sprowadzać wyłącznie do wykładów kursorycznych,
jak również nie powinny ograniczyć się tylko do wykładów jako formy przekazu. Zażyłość ze
słowem Bożym postulowana przez papieża Franciszka ma być budowana również przez
„modlitewne czytanie osobiste i wspólnotowe” (EG 175). Mimo że nie zostaje użyte wprost
określenie lectio divina, ale jest oczywiste, że adhortacja Evangelii gaudium tym jednym zdaniem
potwierdza kierunek wskazany przez Benedykta XVI w adhortacji Verbum Domini (por. VD 86-87).
Nie jest to oczywiście jedyna forma modlitewnej lektury Pisma Świętego, ale bez wątpienia należy
promować ten rodzaj czytania Biblii.
Problemem, któremu musi stawić czoła nie tylko Dzieło Biblijne, ale Kościół jako taki w Polsce,
jest sprawa docierania z orędziem Ewangelii do młodzieży. W świetle badań socjologicznych
zdecydowana większość młodzieży deklaruje się jako wierząca, ale jest to wiara subiektywna,
selektywna, bądź też wiara wątpiąca10. Ks. K. Pawlina zwraca uwagę również na pewien sprzeciw
wobec wspólnot religijnych jako takich: „Niechętnie chcą należeć do wspólnot religijnych. Nie
znajdują tam nic dla siebie. To, co się proponuje, nie wytrzymuje konkurencji z ofertą, którą mają
na rynku rozrywki czy nauki. Krótko mówiąc, zarzucają słaby poziom rozważań, medytacji,
konferencji i kazań. Jest to dla większości nudne i mało przydatne. Co więcej, zarzucają kapłanom
brak pasji w tym, co robią”11. Jakimi drogami Dzieło Biblijne winno próbować dotrzeć do młodego
pokolenia? Trudno o wyczerpującą i satysfakcjonującą wszystkich odpowiedź, ale można wskazać
przynajmniej dwie możliwości.
Pierwsza dotyczy pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i szkolnym. Dzięki katechezie
szkolnej, która szczególnie w klasach IV i V szkoły podstawowej stawia w centrum Biblię, dzieci
zapoznają się z wieloma tekstami, postaciami i wydarzeniami biblijnym. Potrzeba, by ta praca z
Pismem Świętym nie zakończyła się w szkole na lekcji religii, lecz miała swoje przedłużenie w
parafii i w domu. Jeśli w tym okresie zafascynuje się dzieci Pismem Świętym, pozostaje
uzasadniona nadzieja, że będą szukały one kontaktu z Chrystusem w Jego słowie również w okresie
młodości. Jedną z form systematycznej pracy z dziećmi w ramach parafii może być Uniwersytet
Biblijny dla dzieci. Doświadczeniem w tym zakresie dzieli się parafia św. Józefa w Lublinie, która
10
11
Por. K. PAWLINA, „Nowa generacja i stara Ewangelia – jak ewangelizować dzisiaj?”, 126.
K. PAWLINA, „Nowa generacja i stara Ewangelia – jak ewangelizować dzisiaj?”, 126.
6
w roku szkolnym 2006/07 zainicjowała zajęcia dla dzieci pod szyldem „uniwersytetu biblijnego”
przewidującego pięcioletni program zajęć12.
Drugą przestrzeń ewangelizowania młodzieży przez Dzieło Biblijne może stanowić sieć
internetowa. Dzieło Biblijne im. Jana Pawła II posiada własny portal internetowy biblista.pl.
Bogactwo umieszczonych na nim treści nie do końca idzie w parze z atrakcyjnością strony, jej
przejrzystością i łatwością nawigacji. Zdynamizowanie portalu i uczynienie go bardziej
interaktywnym pozwoliłoby na zainteresowanie nim młodzieży. Obecność Dzieła Biblijnego na
Facebooku wychodzi naprzeciw oczekiwaniom młodzieży, jakkolwiek nie wyczerpuje wszystkich
możliwości, jakie stwarzają dzisiaj nowe techniki informacyjne i komunikacyjne. Obok Facebooka
narzędziami do tworzenia społeczności sieciowych są dzisiaj blogi, wideoblogi i twittery (mikroblogi)13. Wprawdzie tego typu aktywność w nowych mediach jest działaniem pojedynczych osób,
jednakże działając pod szyldem Dzieła Biblijnego, chociażby moderatorzy, mogliby tworzyć w
sieci społeczność budującą swoje życie na Biblii. Możliwości wykorzystania nowych mediów w
komunikacji z młodzieżą dobrze pokazuje cotygodniowy program młodzieżowy w Telewizji
Trwam pt. „Westerplatte młodych”14.
Konkludując, należy stwierdzić, że papież Franciszek w adhortacji apostolskiej Evangelii
gaudium podkreśla, że każda działalność ewangelizacyjna jest zawsze „nowa”, co wynika z
„odwiecznej nowości Ewangelii” (EG 11). Z tego powodu, jak zauważył wcześniej Jana Paweł II,
ewangelizacja ma być „nowa w swym zapale, w metodach i w przejawach” („Przemówienie do
XIX Zgromadzenia CELAM”). Odnosząc te słowa do Dzieła Biblijnego, konieczne jest wzbudzenie
zapału ewangelizacyjnego u każdego z członków Stowarzyszenia, co wymaga wpierw
autoewangelizacji. Tylko osobiste doświadczenie miłości Boga w spotkaniu z Chrystusem w Jego
słowie zaowocuje świadectwem dawanym innym. Formacja w ramach Dzieła Biblijnego nie może
zatem koncentrować się tylko na pogłębianiu wiedzy biblijnej, lecz musi prowadzić do świadectwa.
W nowej ewangelizacji Dzieło Biblijne ma do odegrania ważną rolę formacyjną, na co zwraca
uwagę papież Franciszek w nr. 175 Evangelii gaudium. Zaangażowanie się Dzieła Biblijnego, idąc
za postulatami papieża, w katechezę i w organizowanie kursów biblijnych wymaga zacieśnienia
współpracy z innymi podmiotami działalności duszpasterskiej w Kościele w Polsce, przede
wszystkim w ramach poszczególnych diecezji. W tym ma przejawiać się „służba ewangelizującej
komunii” (EG 130). W perspektywie nowej ewangelizacji Dzieło Biblijne pozostaje wciąż wobec
problemu głoszenia Ewangelii młodzieży. Praca w tym zakresie musi się zacząć już przez
rozbudzanie zainteresowania Pismem Świętym wśród dzieci. Konieczne jest też przemyślenie form
12
Por. M. DEC – G. ZADROŻNY, „Uniwersytet Biblijny świętego Józefa, czyli jak czytać Pismo Święte z dziećmi”,
Katecheta 55/7-8 (2011) 100- 103.
13
Por. Z. HANAS, „Ewangelizacja w kontekście Internetu”, 430-431.
14
O atrakcyjności tego programu świadczy jego Fanpage na Facebooku, gdzie również można obejrzeć
wyemitowane dotąd programy (https://www.facebook.com/westerplattemlodych).
7
aktywności Dzieła Biblijnego w nowych mediach, które stanowią dzisiaj jedną z głównych
przestrzeni funkcjonowania młodzieży w świecie.