a038 - Łabędź krzykliwy

Ptaki (cz´Êç I)
Cygnus cygnus
A038
(L., 1758)
¸ab´dê krzykliwy
Rzàd: blaszkodziobe, rodzina: kaczkowate, podrodzina: g´si
Status wyst´powania w Polsce
Skrajnie nielicznie l´gowy, doÊç licznie przelatujàcy i nielicznie zimujàcy.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
100
¸ab´dê krzykliwy jest jednym z najwi´kszych przedstawicieli
blaszkodziobych, podobnie jak ∏ab´dê niemy Cygnus olor.
Wymiary: d∏ugoÊç cia∏a: 145–170 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏:
220–250 cm, d∏ugoÊç skrzyd∏a: samiec 625 cm, samica
587cm, masa cia∏a: samiec 11,0 kg, samica 9,0 kg.
Ca∏e upierzenie jest koloru bia∏ego. Dziób czarny z ˝ó∏tà
plamà, która z regu∏y si´ga klinem od jego nasady do
koƒca nozdrzy. Pozosta∏a cz´Êç dzioba jest koloru czarnego. WielkoÊç ˝ó∏tej plamy jest zmienna. Nogi sà koloru
czarnego. Osobniki m∏odociane sà jednolicie szare,
a nasada dzioba jest jasnoró˝owa i wyraênie kontrastuje
z ciemniejszà g∏owà. Odzywa si´ g∏oÊnym, nosowym tràbieniem o ró˝nej tonacji. ¸ab´dzie krzykliwe latajà przewa˝nie kluczem w kszta∏cie litery V albo skoÊnej linii.
W czasie lotu ptaki powoli i regularnie uderzajà skrzyd∏ami wydajàcymi szeleszczàcy dêwi´k, nie tak pulsujàcy
i g∏oÊny, jak u ∏ab´dzia niemego. ¸ab´dê krzykliwy dobrze chodzi po làdzie.
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Doros∏y ∏ab´dê krzykliwy mo˝e byç pomylony z ∏ab´dziem
czarnodziobym Cygnus columbianus (A037), który jest jednak mniejszy od niego i ma krótszà, doÊç grubà szyj´. ˚ó∏ta plama na dziobie u ∏ab´dzia krzykliwego jest zawsze
wi´ksza ni˝ u ∏ab´dzia czarnodziobego. ¸ab´dê krzykliwy
ma te˝ d∏u˝szà szyj´, bardziej wyd∏u˝ony kszta∏t g∏owy i wydaje inne dêwi´ki ni˝ ∏ab´dê czarnodzioby. Oba gatunki
w czasie p∏ywania trzymajà pionowo wyprostowanà szyj´ –
w Polsce przebywajà cz´sto w stadach mieszanych, zarówno na zbiornikach wodnych, jak i na polach czy ∏àkach.
¸ab´dê krzykliwy jest wielkoÊcià zbli˝ony do ∏ab´dzia niemego Cygnus olor (A036), ale wyprostowana szyja, p∏askie
czo∏o, brak czarnego guza nad dziobem oraz ˝ó∏to-czarny
kolor dzioba odró˝niajà go wyraênie od tego gatunku. Na
làdzie ∏atwo go odró˝niç od ∏ab´dzia niemego, gdy˝ porusza si´ znacznie sprawniej i nie ko∏ysze si´ niezgrabnie na
boki, tak jak niemy. M∏ode ∏ab´dzie krzykliwe sà równie˝
podobne do m∏odych ∏ab´dzi czarnodziobych, ale porównanie kszta∏tu g∏owy i rozmiarów umo˝liwia identyfikacj´
∏ab´dê krzykliwy
gatunku. W odró˝nieniu od m∏odych ∏ab´dzi niemych,
m∏ode ∏ab´dzie krzykliwe majà jaÊniejsze, stalowoszare
upierzenie i brudnoró˝owawe dzioby; dziób m∏odego ∏ab´dzia niemego jest szary.
Biologia
Tryb ˝ycia
¸ab´dê krzykliwy ˝eruje w dzieƒ i w nocy, zarówno w wodzie, jak i na làdzie. Poza okresem l´gowym jest gatunkiem
stadnym. Po nieudanym gniazdowaniu para mo˝e opuÊciç
teren l´gowy i do∏àczyç przed okresem pierzenia do innych
ptaków niel´gowych, przebywajàcych na tradycyjnie zajmowanych, cz´sto przybrze˝nych wodach morskich oraz w g∏´bi làdu. Na zimowisko w´druje razem ca∏a rodzina, ∏àczàc
si´ na trasie w´drówki z innymi rodzinami i ptakami niel´gowymi. W´drujà zarówno dniem, jak i nocà.
L´gi
Jest gatunkiem z regu∏y monogamicznym, lecz nie wiadomo, czy pary l´gowe czasem rozpadajà si´. Dojrza∏oÊç
p∏ciowà osiàgajà prawdopodobnie w wieku 3 lat, ale
z powodu braku dogodnych stanowisk l´gowych wiele
Cygnus cygnus (¸ab´dê krzykliwy)
W´drówki
Populacje skandynawska i pó∏nocno-zachodnio-rosyjska
sà ca∏kowicie w´drowne. Termin rozpocz´cia w´drówki ∏ab´dzi krzykliwych zale˝y od wystàpienia pierwszych mrozów na l´gowiskach (po∏owa wrzeÊnia–po∏owa paêdziernika). Ptaki te zimujà g∏ównie w Danii, Szwecji, na pó∏nocy
Niemiec, jak równie˝ na po∏udniu Norwegii, w Holandii,
Polsce, Litwie, ¸otwie, Estonii oraz nielicznie na po∏udniu
Niemiec, w Szwajcarii, Austrii, Jugos∏awii, Bu∏garii, Grecji
i Turcji. We wschodniej cz´Êci Morza Âródziemnego zimujà
prawdopodobnie ptaki z l´gowisk le˝àcych w zachodniej
Syberii i/lub na terenach po∏o˝onych na zachód od Uralu.
Na l´gowiskach skandynawskich ptaki pojawiajà si´ ju˝
pod koniec marca do poczàtku kwietnia, a na pó∏nocy Rosji w po∏owie lub pod koniec maja.
Przelot jesienny w Polsce jest bardziej intensywny od wiosennego. Ptaki spotyka si´ nie tylko na wodzie (wody przybrze˝ne, rozlewiska, rzeki, stawy, zbiorniki retencyjne), ale
równie˝ na làdzie, gdzie ˝erujà i odpoczywajà na ugorach,
∏àkach i polach (szczególnie oziminy i uprawy rzepaku).
W czasie w´drówki wiosennej (3. dekada lutego – 3. dekada kwietnia) oraz jesiennej (2. dekada paêdziernika – grudzieƒ) ∏ab´dê krzykliwy jest spotykany na terenie ca∏ego
kraju, ∏àcznie z przedgórzem Sudetów i Karpat.
Zimowanie
Zimowanie trwa od grudnia do marca. ¸ab´dzie krzykliwe
gniazdujàce w Polsce (zarówno te z pó∏nocnego wschodu,
jak i po∏udniowego zachodu) stwierdzono na zimowiskach
w Niemczech (niedaleko naszej zachodniej granicy, jak
i w rejonie Getyngi), ale cz´Êç ptaków zimuje równie˝
w Polsce, w pobli˝u l´gowisk.
Pokarm
¸ab´dê krzykliwy to prawie wy∏àcznie roÊlino˝erca, chocia˝ w okresie l´gowym mo˝e zjadaç owady i inne bezkr´gowce. W czasie mroênych zim ˝ywi si´ ma∏˝ami morskimi i s∏odkowodnymi. RoÊliny podwodne zjada, zanurzajàc w wodzie g∏ow´ z szyjà lub przyjmujàc postaw´
„stójki”, cz´sto bijàc w wod´ ∏apami, by wydobyç roÊliny
na powierzchni´.
Cz´sto ˝eruje na làdzie, gdzie preferuje podmok∏e pastwiska. Ch´tnie zjada skrzypy, turzyce, rdesty, rdestnice, traw´
morskà, moczark´ kanadyjskà, mann´ i wiele innych roÊlin.
Pod koniec lata i jesienià w Finlandii ∏ab´dzie krzykliwe zjadajà znaczne iloÊci czarnych jagód i ˝urawin. ˚erujà równie˝ na polach uprawnych: na Êcierniskach, oziminach, polach po wykopkach ziemniaków oraz uprawach buraków
cukrowych. Zimà ˝erujà g∏ównie na jeziorach s∏odkowodnych, bagnach, s∏onawych zalewach i przybrze˝nych zatokach oraz coraz cz´Êciej na uprawach. W pokarmie pisklàt
w pierwszym miesiàcu ˝ycia przewa˝a pokarm zwierz´cy,
a póêniej ptaki przechodzà na pokarm roÊlinny.
A038
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
z nich mo˝e przyst´powaç do l´gu dopiero w wieku
4–6 lat. Tworzenie pary nast´puje wolno. Zaloty i ∏àczenie
si´ w pary odbywajà si´ nieraz ju˝ w zimujàcych stadach,
ale cz´Êciej jeszcze przed zimà poprzedzajàcà l´gi, w niel´gowych stadach, gdzie powstaje wi´kszoÊç par trzymajàcych si´ co najmniej do nast´pnego sezonu. W okresie
l´gowym ∏ab´dzie krzykliwe sà silnie terytorialne. Na dalekiej pó∏nocy bronià terytorium o powierzchni dochodzàcej do ok. 100 ha, obejmujàce wiele p∏ytkich, silnie zaroÊni´tych rozlewisk czy oczek wodnych. Przylot na l´gowiska trwa od koƒca marca do poczàtków kwietnia. Ptaki
z populacji skandynawskiej przyst´pujà do l´gów od koƒca kwietnia do maja. Termin przystàpienia do l´gu zale˝y
od terminu roztopów. Gniazdo budowane przez oboje rodziców, umiejscawiane jest blisko wody lub na powierzchni zbiornika, zwykle na wysepce czy cyplu, na bagnach
lub brzegach jeziorek, rzadziej na dnie p∏ytkiego zbiornika. Stanowi ono du˝y kopiec zbudowany z turzyc, mchu,
trzciny, trawy i innych roÊlin znajdujàcych si´ w pobli˝u. To
samo gniazdo mo˝e byç u˝ywane przez kilka kolejnych
lat. Odbywa jeden l´g. Powtórne zniesienia, po stracie na
etapie wysiadywania jaj, zdarzajà si´ rzadko. Nie stwierdzono powtórzonych zniesieƒ po stracie pisklàt. Liczba jaj,
sk∏adanych zwykle w odst´pach 36-godzinnych, wynosi
2–8 (w Polsce Êrednio 6). Im dalej na pó∏noc, tym zniesienia sà mniejsze. Wysiaduje tylko samica, chocia˝ samiec
nieraz siada na gnieêdzie w czasie jej nieobecnoÊci. Schodzàc z gniazda, samica zwykle przykrywa jaja du˝à iloÊcià
materia∏u gniazdowego. Wysiadywanie rozpoczyna si´ po
z∏o˝eniu ostatniego jaja, trwa Êrednio 35 dni, a klucie
trwa 36–48 godzin. Piskl´ta sà zagniazdownikami.
W pierwszych dniach ˝ycia i przy z∏ej pogodzie samica
ogrzewa nocà ma∏e piskl´ta. Oboje rodzice bardzo agresywnie bronià gniazda i potomstwa; latajà wtedy nisko
nad terytorium, odganiajàc zarówno drapie˝niki latajàce,
jak i ssaki. Cz´sto chowajà si´ razem z potomstwem w zaroÊla lub pozostawiajà je tam, by aktywnie broniç terytorium. Na potencjalnego drapie˝nika reagujà ju˝ z odleg∏oÊci 1–2 km. Rodzice pomagajà piskl´tom znaleêç po˝ywienie. M∏ode osiàgajà zdolnoÊç lotu Êrednio po 87
dniach od wyklucia. Rodzina pozostaje na l´gowisku a˝
do osiàgni´cia przez m∏ode zdolnoÊci do lotu. M∏ode
pierwszà zim´ sp´dzajà wspólnie z rodzicami, a w czasie
wiosennej w´drówki z zimowisk zatrzymujà si´ na trasie
(w po∏udniowej i Êrodkowej cz´Êci zasi´gu), a rodzice lecà
dalej na pó∏noc, by odbyç l´gi.
Wyst´powanie
Siedlisko
Gnieêdzi si´ na bagnistych jeziorach, starorzeczach
i w deltach rzek. Ch´tnie (szczególnie na nowych terytoriach) zajmuje p∏ytkie jeziora, stawy czy bagna z bogatà
roÊlinnoÊcià. Mo˝e równie˝ gniazdowaç na jeziorach z bogatym szuwarem trzcinowym w strefie stepów oraz wyjàtkowo na terenach otwartych arktycznej tundry. Ptaki z po-
101
Ptaki (cz´Êç I)
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
A038
102
pulacji islandzkiej zajmujà stanowiska do 700 m n.p.m.
Na jeziorach zak∏ada gniazda w du˝ych odleg∏oÊciach od
siebie, natomiast wi´ksze zag´szczenie stwierdzono na bagnach, np. w Islandii, gdzie jest mniej drapie˝ników làdowych. W Polsce gnieêdzi si´ g∏ównie na starorzeczach, stawach rybnych, ma∏ych oczkach wodnych, rzadziej na jeziorach i odstojnikach przemys∏owych.
Do czasu pierzenia stada ptaków niel´gowych przebywajà
na rozlewiskach i bagnach, nast´pnie przenoszà si´ na
wi´ksze zbiorniki wodne (jeziora, rzeki, kana∏y, przybrze˝ne zatoki) bogate w roÊlinnoÊç. W czasie w´drówki, odbywajàcej si´ szerokim frontem, ∏ab´dê krzykliwy wykorzystuje jeziora, ujÊcia rzek, rzeki, zaciszne wybrze˝a jako miejsca postojowe (odpoczynku).
¸ab´dzie krzykliwe zimujàce w Polsce przebywajà na przybrze˝nych wodach morskich, jeziorach, zbiornikach retencyjnych, stawach i rzekach. Udzia∏ procentowy ptaków obserwowanych na polach, ∏àkach czy ugorach jest niewielki. Wiosnà znacznie wi´cej ∏ab´dzi krzykliwych ˝eruje na
làdzie (cz´sto na oziminach). W Danii, po∏udniowej Szwecji, Holandii i Niemczech ponad 75% zimujàcych ptaków
przebywa na làdzie, podczas gdy w innych paƒstwach
przebywajàce na làdzie ptaki nie przekraczajà kilku procent ogó∏u zimujàcej populacji.
Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, które mogà byç istotne
dla gatunku
1130 UjÊcia rzek (estuaria)
1150 Zalewy i jeziora przymorskie (laguny)
1160 Du˝e p∏ytkie zatoki
1330 Solniska nadmorskie (Glauco-Puccinellietalia cz´Êç –
zbiorowiska nadmorskie)
3140 Twardowodne oligo– i mezotroficzne zbiorniki z podwodnymi ∏àkami ramienic Charetea
3150 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne
ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion
3260 Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników
3270 Zalewane muliste brzegi rzek
Rozmieszczenie geograficzne
Zwarte l´gowiska ∏ab´dzia krzykliwego obejmujà ca∏à pó∏nocnà cz´Êç Eurazji i rozciàgajà si´ od Islandii do wschodniosyberyjskich wybrze˝y Pacyfiku. Nie wyró˝nia si´ podgatunków. Nieliczne pary gnie˝d˝à si´ w tundrze czy na terenach stepowych w Rosji. W ostatnim çwierçwieczu XX w.
pojedyncze pary zacz´∏y gniazdowaç na terenach po∏o˝onych na po∏udnie od Ba∏tyku, tak ˝e obecnie l´gowe ∏ab´dzie krzykliwe wyst´pujà w Niemczech, na Bia∏orusi, Litwie,
w Estonii i Polsce. Nieco wi´cej ∏ab´dzi krzykliwych gnieêdzi si´ na ¸otwie, sporadyczne l´gi stwierdzano na Spitsbergenie, jak równie˝ na po∏udniu Europy – na W´grzech
i w Austrii oraz na zachodzie Europy – w Danii, w Belgii
oraz w Luksemburgu. Zimowiska ∏ab´dzia krzykliwego
znajdujà si´ g∏ównie w Islandii, Wielkiej Brytanii, Irlandii,
Norwegii, Szwecji, Danii, Holandii, Niemczech i Polsce.
Rozmieszczenie w Polsce
Aktualne rozmieszczenie stanowisk l´gowych ∏ab´dzia krzykliwego obejmuje Pomorze Zachodnie (stawy rybne w Dzwonowie, jez. Prosino w Drawskim PK, bagno k. Smardzewa,
Lutkowice, jez. Lewarowe), okolice Starogardu Gdaƒskiego,
Pojezierze I∏awskie, Warmi´ ze stanowiskiem ko∏o Dzikowa
I∏owieckiego, pó∏nocno-wschodnià cz´Êç Polski (dolina Biebrzy, dolina Narwi, stawy rybne Zambrów, stawy rybne Dojlidy, Pietkowo, Bachury przy zb. Siemianówka, Popielewo i inne), Wielkopolsk´ z pierwszym stanowiskiem w dolinie Warty
ko∏o Mi´dzychodu w 2003 i kolejnym na po∏udniowym skraju województwa (2004), dolin´ górnej Warty (3 stanowiska
na pó∏noc od Cz´stochowy), dolin´ Nidy ze stanowiskiem na
stawach k. Radkowa oraz Dolny Âlàsk (starorzecze Odry, stawy rybne w dolinie Baryczy, odstojniki Huty G∏ogów).
W Polsce ∏ab´dê krzykliwy zimuje przede wszystkim w pó∏nocno-zachodniej cz´Êci kraju. G∏ówne zimowiska znajdujà si´ na wybrze˝u (Zalew Kamieƒski, Zat. Gdaƒska, Zalew
WiÊlany) oraz z dala od wybrze˝a w pó∏nocno-zachodniej
cz´Êci kraju. (PN UjÊcie Warty, nad Odrà ko∏o Gozdowic
i Bieganowa oraz pod Uradem, nieco dalej na po∏udnie
na zb. Raduszec na rzece Bóbr, na jez. Miedwie, w rejonie
ujÊcia Noteci do Warty, na jeziorach i rzekach Borów Tucholskich. Pojedyncze osobniki czy ma∏e stadka tego gatunku mo˝na spotkaç na terenie ca∏ego kraju, gdzie przebywajà cz´sto w stadach ∏ab´dzi niemych.
Status ochronny
Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êcis∏à (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)
Status zagro˝enia w Europie: S gatunek niezagro˝ony, którego status ochronny jest prawdopodobnie odpowiedni
BirdLife International: SPEC 4w
Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I
Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II
Konwencja Boƒska: za∏àcznik II
Porozumienie AEWA
Wyst´powanie gatunku
na obszarach chronionych
Wi´kszoÊç stanowisk l´gowych znajduje si´ na stawach
rybnych, z których tylko cz´Êç jest chroniona (Drawski PK,
PK Puszczy Knyszyƒskiej, PK Dolina Baryczy, Przemkowski
PK). Cz´Êç stanowisk le˝y na obszarach chronionego krajobrazu. W czasie w´drówki jesiennej i wiosennej oraz zimà
najliczniejsze stada zatrzymujà si´ w PN UjÊcie Warty, ponadto cz´Êç na zalewach (WiÊlanym, Szczeciƒskim), jeziorach przymorskich, w dolinach rzecznych, na zbiornikach
zaporowych (np. Raduszec) i stawach – terenach niepodlegajàcych ochronie.
Cygnus cygnus (¸ab´dê krzykliwy)
Rozwój i stan populacji
Zagro˝enia
Gatunkowi zagra˝a w Polsce:
• niepokojenie ptaków zatrzymujàcych si´ w czasie w´drówki;
• zanieczyszczenie wód Ba∏tyku substancjami ropopochodnymi;
• zatrucie o∏owiem w wyniku po∏ykania Êrucin amunicji
myÊliwskiej traktowanych przez ptaki jako gastrolity.
Ptaki ˝erujàce na polach (g∏ównie rzepak i oziminy), szczególnie w zachodniej cz´Êci Polski, powodujà pewne szkody
o charakterze lokalnym (nie tylko zjadanie, ale równie˝
zdeptywanie roÊlin), co zach´ca rolników do ich p∏oszenia
(w skrajnych przypadkach strzelania).
Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania
Nale˝y:
• otoczyç szczególnà ochronà stanowiska l´gowe gatunku, który jest znacznie bardziej p∏ochliwy od ∏ab´dzia niemego i wymaga spokoju na l´gowisku;
w zwiàzku z tym w okolicy znanych stanowisk wiosnà
nie wykaszaç trzciny;
• objàç ochronà obszary zatrzymywania si´ ∏ab´dzi w czasie w´drówki i zimowania (szczególnie w zachodniej cz´Êci kraju – woj. zachodnio-pomorskie i lubuskie);
• ograniczyç u˝ycie Êrutu o∏owianego w amunicji myÊliwskiej stosowanej do polowaƒ na ptaki wodno-b∏otne.
• chroniç obszary morskie przed zanieczyszczeniami ropopochodnymi.
A038
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Do niedawna ∏ab´dê krzykliwy by∏ rzadkim gatunkiem l´gowym w Europie. PrzeÊladowanie (polowania, wybieranie
l´gów, antropogeniczne zmiany w krajobrazie) w XIX i na
poczàtku XX w. ograniczy∏o jego wyst´powanie do terenów
le˝àcych na pó∏noc od 67° N. Obj´cie go ochronà gatunkowà wp∏yn´∏o na stopniowà odbudow´ populacji, znaczny wzrost liczebnoÊci oraz powrót na tereny wczeÊniej zasiedlane. W latach 40. jego liczebnoÊç w Finlandii oceniono na 20 p., a pod koniec lat 80. na 1200–1400 p. Po
1945 r. pierwsze pary osiedli∏y si´ w po∏udniowej Szwecji,
a pod koniec XX w. na terenie ca∏ej Szwecji by∏o
500–750 p. Podobny wzrost jest obserwowany w Norwegii. Na ¸otwie gnieêdzi si´ regularnie od 1973 r., a liczba
par l´gowych z kilku na poczàtku lat 80. wzros∏a do
50–100 pod koniec lat 90. Pod koniec lat 80. po kilka par
gniazdowa∏o równie˝ w Estonii i na Litwie. Od niedawna
∏ab´dê krzykliwy gniazduje tak˝e na Bia∏orusi. Od 1995 r.
obserwowane jest regularne gniazdowanie we wschodnich
Niemczech. W 2003 r. pierwsza para zagnieêdzi∏a si´
w Danii. WielkoÊç populacji l´gowej w Europie (bez Rosji),
na koniec XX w., oceniono na 5000–5500 p., a w Rosji na
ok. 3000–3700 p.
W zachodniej Palearktyce wyró˝nia si´ 3 g∏ówne zimujàce
populacje. Sà to: islandzka (ok. 17 000 os.), kontynentalna zachodnioeuropejska (51 000–59 0000 os., z czego
ponad 60% przypada na Dani´ i Niemcy) oraz czarnomorska (ok. 17 000 os.). LiczebnoÊç populacji zimujàcej nad
Morzem Kaspijskim jest nieznana.
W Polsce pierwszy l´g z jajami ∏ab´dzia krzykliwego
stwierdzono w 1973 r. ko∏o miejscowoÊci Budy na Bagnach Biebrzaƒskich. Dziesi´ç lat póêniej stwierdzono kolejny l´g w dolinie Odry, na Dolnym Âlàsku. Od tej pory
polska populacja stopniowo powi´ksza si´. Oko∏o
10–12 p. gniazduje w po∏udniowo-zachodniej Polsce;
w dolinie górnej Warty gniazdujà 3 p. (jedna od 1997,
druga od 2002, a trzecia – od 2004). W 2004 r. pojawi∏a si´ pierwsza para l´gowa w dolinie Nidy. Na Pomorzu
Zachodnim gatunek ten pojawi∏ si´ jako l´gowy w 1991 r.
W Wielkopolsce pierwsze stanowiska l´gowe pojawi∏y si´
dopiero w 2003 i 2004. W latach 1993–2003 ∏ab´dê
krzykliwy regularne wyprowadza∏ l´gi pod Smardzewem,
na Pomorzu Ârodkowym. Na innych stanowiskach pojawia si´ nieregularnie. Populacja l´gowa w pó∏nocnowschodniej Polsce równie˝ zwi´ksza swojà liczebnoÊç i zasi´g – w 2004 gniazdowa∏o tam kilka par. Aktualnie
w Polsce gatunek jest w wyraênej ekspansji. Obecny stan
populacji l´gowej ocenia si´ na ok. 20–25 p.
W okresie w´drówek ∏ab´dê krzykliwy wyst´puje najliczniej
na Zalewie Szczeciƒskim (do 600 os.), Zalewie Kamieƒskim (do 200 os.), w delcie Âwiny (do 250 os.), na jeziorach Pobrze˝a S∏owiƒskiego (do 230 os.) i na Zat. Gdaƒskiej (do ok. 300 os.). Du˝e koncentracje tego gatunku
spotyka si´ równie˝ lokalnie w g∏´bi kraju, np. w dolinie
Dolnej Odry (ponad 1000 os.), jez. Miedwie k. Szczecina
(do 450 os.), na polach k. Bieganowa w dolinie Odry (do
400 os.), w Iƒskim PK (do 480 os.), w PN UjÊcie Warty (do
2600 os.) w Dolinie Noteci (do 300 os.) i w Borach Tucholskich (220–400 os.).
W ciàgu ostatnich kilkudziesi´ciu lat liczba ∏ab´dzi krzykliwych zimujàcych w Polsce zwi´kszy∏a si´, co wià˝e si´
z globalnym wzrostem populacji l´gowej tego gatunku
oraz charakterem zim (∏agodne). Liczb´ zimujàcych w Polsce ∏ab´dzi krzykliwych w styczniu 1995 oceniono na
3700, a w 2000 – na 3050 os. W ∏agodne zimy liczba zimujàcych ∏ab´dzi krzykliwych mo˝e si´gaç do 4000 ptaków. Miejsca najwi´kszych zimowych koncentracji to ostoje ptaków: Zalew Szczeciƒski (150 os.), Jeziora We∏tyƒskie
(100–125 os.), Dolina Dolnej Odry (400–500 os.), PN UjÊcie Warty (400–700 os.), Puszcza nad Drawà (100–150
os.), Dolina Odry pod Uradem, zb. Raduszec (do 450 os.),
Dolina Baryczy (150 os.). Ponadto Zat. Gdaƒska (280 os.),
Zalew WiÊlany (do 200 os.). W Polsce zimuje ok. 6% populacji zachodnioeuropejskiej.
W latach 1995 i 2003 stwierdzono udane przypadki l´gów
mieszanych z ∏ab´dziem niemym, na jez. Wigry i starorzeczu Narwi ko∏o Czarnocina, a kolejna para mieszana
z potomstwem pojawi∏a si´ w 2004 na Obrze k. Gorzycy.
103
Ptaki (cz´Êç I)
A038
¸ab´dê krzykliwy, ze wzgl´du na szkody, jakie mo˝e czyniç
w uprawach w miejscach du˝ych koncentracji, powinien
zostaç uznany za gatunek, za który odpowiedzialnoÊç ponosi Skarb Paƒstwa.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Propozycje badaƒ
104
Nale˝y zbadaç:
• ekspansj´ gatunku na obszarze Polski;
• rozmieszczenie stanowisk i liczebnoÊç populacji l´gowej;
• wybiórczoÊç siedliskowà w okresie l´gowym;
• sukces l´gowy;
• prze˝ywalnoÊç;
• rozmieszczenie zimowisk i tras przelotu populacji l´gowej;
• wybiórczoÊç siedliskowà w okresach w´drówek i zimowania;
• liczebnoÊç populacji zimujàcej w Polsce;
• liczebnoÊç populacji w´drujàcej przez Polsk´.
Monitoring
• coroczna rejestracja wszystkich stanowisk l´gowych.
Maj: wyszukiwanie par l´gowych/terytorialnych, lipiec/sierpieƒ: ocena sukcesu l´gowego;
• coroczne liczenie osobników w´drujàcych, prowadzone
w okresie w´drówki wiosennej (marzec – kwiecieƒ) oraz
jesiennej (paêdziernik – listopad) na obszarach w´drówkowych koncentracji tego gatunku;
• monitoring ptaków zimujàcych – w ramach programu
„Zimowe liczenie ptaków wodnych”.
Bibliografia
BA¸DYGA T., WIELOCH M., CZY˚ S. 2003. Drugi przypadek l´gu
mieszanego ∏ab´dzia krzykliwego Cygnus cygnus i ∏ab´dzia
niemego Cygnus olor w Polsce. Not. Orn., 44, 4: 270–272.
BARTOSIEWICZ M., WYPYCHOWSKI K., ENGEL J. 2000. Birds of
the S∏oƒsk Reserve. Biological Bulletin of Poznaƒ, 37, 2:
235–256.
BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.
Zak∏ad Ornitologii PAN.
BAZA DANYCH WIADOMOÂCI POWROTNYCH. Centrala Obràczkowania Ptaków, Zak∏ad Ornitologii PAN.
BEAMAN S., MADGE S. 1998. The Handbook of Bird Identification for Europe and the Western Palearctic. London, 868 s.
BEDNORZ J., KUPCZYK M., KUèNIAK S., WINIECKI A. 2000.
Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Poznaƒ, 640 s.
BOBROWICZ G., CZAPULAK A. 2000. ¸ab´dê krzykliwy na Dolnym Âlàsku. Âl´˝a, 1:21–23.
CRAMP S., SIMMONS K. E. L. (red.) 1983. Handbook of the
Birds of Europe, the Middle East and North Africa. The
Birds of the Western Palearctic. Vol. 1. Ostrich to Ducks.,
Oxford, 722 s.
CZAPULAK A. 1992. Wyst´powanie ∏ab´dzia krzykliwego Cygnus
cygnus i ∏ab´dzia czarnodziobego Cygnus columbianus na
Âlàsku. Ptaki Âlàska, 9: 26–48.
CZAPULAK A. 1996. L´gi ∏ab´dzia krzykliwego Cygnus cygnus
w dolinie Baryczy. Ptaki Âlàska,11: 153–155.
CZAPULAK A., BETLEJA J. 1998. Zimowanie ptaków wodnych na
Âlàsku w latach 1990–1995. Ptaki Âlàska, 12: 127–143.
CZERASZKIEWICZ R. – dane niepublikowane.
CZY˚ S. – dane niepublikowane.
DÑBROWSKI A., KOT H., ZYSKA P. 1993. Zimowanie ptaków wodnych w Polsce w latach 1988–1990. Not. Orn., 34: 5–21.
DEUTSCHMANN H. 1997. Der Singschwan Cygnus cygnus als
neuer deutscher Brutvogel. Limicola, 11:76–81.
DOLATA P. T. – dane niepublikowane.
DUDZIK K. – dane niepublikowane.
GILISSEN N., HAANSTRA L., DELANY S., BOERE G., HAGEMEIJER W. 2002. Numbers and distribution of wintering waterbirds
in the Western Palearctic and Southwest Asia in 1997, 1998 and
1999. Results from the International Waterbird Census. Wetlands International Global Series No. 11, Wageningen, 182 s.
GUENTZEL S. – dane niepublikowane
HAPPANEN A. 1991. Whooper Swan Cygnus c. cygnus population dinamics in Finland. W: Sears J., Bacon P. J. (red.) Proc.
Third IWRB International Swan Symposium, Oxford 1989.
Wildfowl, Suppl.1: 137–141.
HAGEMEIJER W. J. M., BLAIR M. J. (red.) 1997. The EBCC Atlas
of European Breeding Birds. Their Distribution and Abundance. London, 902 s.
del HOYO J., ELLIOTT A., SARGATAL J. (red.) 1992. Handbook of the
Birds of the World. Vol. 1. Ostrich to Ducks. Barcelona, 696 s.
JONSSON L. 1998. Ptaki Europy i Obszaru Âródziemnomorskiego. Warszawa, 560 s.
KALISI¡SKI M. – dane niepublikowane.
KOCIO¸EK G. – dane niepublikowane.
KOS M. – dane niepublikowane.
LAUBEK B., NILSSON L., WIELOCH M., KOFFIJBERG K., SUDFELDT C., FOLLESTAD A. 1999. Distribution, numbers and
habitat choice of the NW European Whooper Swan Cygnus
cygnus population: results of an international census in January 1995. Vogelwelt, 120: 141–154.
MATHIASSON S. 1991. Eurasian Whooper Swan Cygnus cygnus
migration with particular reference to birds wintering in Southern Sweden. W: Sears J., Bacon P. J. (red.) Proceedings
Third IWRB International Swan Symposium, Oxford 1989.
Wildfowl, Suppl. 1: 201–208.
MEISSNER W., ANTCZAK J., CZAPULAK A., DOMBROWSKI A.,
WALASZ K., ZIÓ¸KOWSKI M. 2001. Long-term changes in
numbers of the some waterfowl species wintering in Poland.
W: Švažas S., Meissner W., . Serebryakov V, . Kozulin A, Grishanov G. (red.) Changes of wintering sites of waterfowl in
Central and Eastern Europe. Vilnius, s. 67–77.
MIZERA T. – dane niepublikowane.
PROFUS P. 1998. LiczebnoÊç i aktualny stan terytorialnej ekspansji l´gowej populacji ∏ab´dzia krzykliwego Cygnus cygnus
w Europie Ârodkowej. Chroƒmy Przyr. Ojcz., 54, 3: 7–22.
Cygnus cygnus (¸ab´dê krzykliwy)
RUBACHA S. – dane niepublikowane.
SIKORA A. 1994. ¸ab´dê krzykliwy (Cygnus cygnus) nowym gatunkiem l´gowym na Pomorzu. Not. Orn., 35: 179–180.
SIKORA A. 1995. L´g mieszany ∏ab´dzia krzykliwego (Cygnus cygnus) i ∏ab´dzia niemego (Cygnus olor) na Suwalszczyênie.
Not. Orn., 36, 3–4: 368–370.
STATUCH T., ÂLIWA P. 1997. ¸ab´dzie nieme i krzykliwe (Cygnus
olor, C. cygnus) na polach pod Uradem. Orlik, 22, 2: 9.
TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebnoÊç.
Warszawa, 462 s.
TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.
TUCKER G. M., HEATH M. F. 1994. Birds in Europe; their conservation status. Conservation Series No. 3. Cambridge, 600 s.
WETLANDS INTERNATIONAL. 2002. Waterbird Population Estimates – Third Edition. Wetlands International Global Series
No. 12. Wageningen, The Netherlands, 226 s.
WIÑCEK J. 1994. Obserwacje ∏ab´dzia krzykliwego Cygnus cygnus na Lubelszczyênie. Chroƒmy Przyr. Ojcz., 50, 1: 94–97.
WIELOCH M. 1998. Wst´pne wyniki badaƒ w´drówki i rozmieszczenia ∏ab´dzi krzykliwych i czarnodziobych w Europie – jesieƒ ’97–wiosna ’98 dost´pne w Internecie. Biul. Pol. Grupy
Bad. ¸ab´dzi, 2: 31–33.
WIELOCH M. 2002. Zimowanie ∏ab´dzi Cygnus sp. w Polsce –
wyniki liczeƒ w styczniu 1995–2000. Biul. Pol. Grupy Bad. ¸ab´dzi, 4–5: 55–59.
WILNIEWCZYC P., SZCZEPANIAK W., ZI¢CIK P., JANTARSKI M.
2001. Ptaki stawów rybnych w Górkach i terenów przyleg∏ych. Kulon, 6, 1–2: 3–61.
WOèNIAK I – dane niepublikowane.
A038
Maria Wieloch
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
105